IL~FRIEFET Nazaret kien naqra ta' rahal, bi £tit

djar imxerrda, dar 'I hawn u dar 'I hemm. F'nofs ir-rahal sewwa, fuq il­ghoqba, kien hemm daqsxejn ta' dar, kamra wahda, mibnija quddiem saqfa tal-blat, Ii tahtha kien hemm ghar. Quddiemha xi zewg hammiliet bin­naghniegh u I-merdqux, minquxin u msoqqijin bl-ilma tal-bir Ii kien hemm qrib taghhom. Ma' genb id-dar sigra kbira tal-gewi.

F'dik id-dar kienet toqghod xbejba jisimha Mirjam, mizzewga rna' ragel xih kif kienet id-drawwa ta' dak iz­imien, u dik in-naha. 1x-xih kien jis­mu Jusef. Kellhom tarbija, tifel, ta' xi tmien xhur, Ii semmewh Jesugh. 1x­xih, ftit bghid mill-kamra kellu farka ta' hanut tax-xoghoL Kien jahdem 1-imharet u x-xtabi u ghodda ohra tar­raba. Mirjam kienet toqghod id-dar, taghzel u traqqa, tahsel u ssajjar, u, rna ghandniex xi nghidu, tiehu hsieb it-tarbija. .

Mirjam, taht is-sigra tal-gewz kienet qeghdet lenbija, mirfuda b'erba' hag­riet, u meta kien ikollha x'taghmel haf­na, kienet timlieha bis-suf tan-naghag u tifrex fuqu harqa nadifa, u tqieghed it-tifel hemm. Tholl is-sarsarun minn ghonq in-naghga, iddendilulhu rna fergha fejn jista' jilhqu, u thallih jil­ghab hemm rna' genbha, u jccnpel is­sarsaron.

Kienet mela ghodwa wahda tal-hari­fa, I-ajru car u x-xemx ·fietla. Mirjam dik inhar kellha I-hasla. Ghal hekk hejjiet il-Ienbija, qeghdct it-tifel gew­wa fiha, u qaghdet tahsel il-hwejjeg fil­hawt tal-hagar, hdejn is-sign, bil-lissi­ja u I-ilma tal-bir.

Meta kien ilha tahsel ftit, mit-triq ghaddiet mara. II-mara waqfet, ittaw­let minn fuq il-hajt tal-ghalqa, u ghaj-

14

tet lix-xbejba: "Mirjam! Mirjam! Ha­res ftit!"

Mirjam harset. "Ara kemm friefet ghandek fuq is-sigra!" qaltilha I-mara. "Dawk il-friefet kollha kif gew hemm?"

"Tas-sew!" wiegbct Mirjam. "Ghandhom ikunu gew ghad-dell. 1s­sib Ii hassew is-shana!"

II-mara baqghet sejra, u Mirjam dahlet taht is-sigra, fejn gewwa I-Ienbi-ja kellha t-tifel. Kif dahlet waqfet . . Taht is-sigra kien gegwigija wahda frie­fet: friefet kbar, gwenhajhom donn­hom imriewah, u friefet zghar, gwen­hajhom donnhom weraq tal-merdqux. Friefet bojod, friefet suwed, friefet so­for, friefet hod or u minn kull lewn. Uhud imiewqin, ohrajn lewn wiehed. Kotra jittajru rna' dwar it-tifel, uhud wcq fin fuq xaghru, fuq kitfejh, u fuq ix-xifer tal-Ienbija. Bu kien f'nofs­hom, ixejrilhom b'idcjh u jkellimhom bil-lingwa tieghu, kollha kliem ta' silla­ba wahda: "1... da!. .. a ... di!. .. " U 1-fr:efet iduru, ' jitbeghdu ftit minnu, jer­gghu jigu ghal fuqu, u hu jifrah u jxej- • jer idejh.

Mirjam resqet lejh bil-qajl u refghetu mil-Icnbija, imma hu rna riedx imur, u beda jferfer saqajh bicx jerga' jinzel. Mirjam regghet niiilitu bil-qajl u qegh­ditu fuq il-harqa. Bu rafa' jdejh it­tnejn fil-gholi u ghajjat: "Da!" U kif qal "da" , il-friefet kollha telqu. IZ­ighar ghaddew minn bejn il-weraq u 1-kbar minn taht il-frieghi. Kif telqu 1-friefet ii-zghir dar lejn Ommu, medd idejh lejha u qalilha "a", jigifieri: "Er­faghni" .

II-mamma refghetu, u kif kienet hier­ga bih minn taht is-sigra, qaltlu: "1bni, jahasra, ghax taghmilli hekk? Ara n­nics, minn barra" jaraw dawn il-frie-

fct kollha , joqoghdu jharsu. " Ic-ckejken hares lejn ommu mistagh­

geb. Uriha, bil-wejda, n-naghga mar­buta hada bieb il-kamra, u f' ghonqha mdertdel is-sarsarun, u qalilha: "I da?" jigifieri: "X'inhu dak?"

" Ah, iwa!" wiegbct iI-mamma. "Is-

Tiftakarhom· dawk il- "Pioneers" Gharab Ii gew Malta fl-aqqal tal-gwer­ra Ii ghaddiet? Kien hemm Hit minn­hom Ii kienu mit-Transgordanja, Ghal hckk, nies mit-Transgordanja gew Mal­ta; imma nies minn Malta li marru t­Transgordanja u qagbdu hemm ghal xi zmien, ma nahsibx Ii hawn, aktar minn xi tnejn.

Fcjn hi t-Transgordanja? It-Trans­gordanja isimha maghha: hija dik il·· qasma tal-Palestina Ii qeghda n-naha i-ohra tax-xmara tal-Gurdan. I1-lum jghidulha Gordanja, fejn hemrn is-sul­tan jew kif jghidu)u hurna, "Melek" Rusejn, Ii qrajna fuqu hafna fil­gazzetti.

Dal-pajjiz huwa wiehcd minn. dawk Ii qeghdin jikbru u jitbiddlu b'gbagla kbira, minn erbghin sena '1 hawn; jigi­ficri minn mcta l-Inglizi keccew minnu lit-Torok fl-I9J09. Daz-zmien iI-belt il­kbira tal-Gordanja hi Ghamman, im­ma fi zmien it-Torok u ghal xi snin wa­ra, kienet ohra, jisimha s-Salt. U din hija I-belt Ii sa nsemmu hawnekka.

Is-Salt mibnija gewwa hofra, imdaw­wra bl-igbla jew muntanji. I1-bofra maghmula minn zewg widien, jghidul­hom: Wied il-Qrad u Wied ir-Rum. Id­djar mibnija dar ghola minn dar, fuq il-gnub tal-gholjiet, ghal hekk bejn id­djar ma hemmx toroq, ghax gnub 1-gholjict weqfin wisq. Karozzi ma jgbad­dux minn hemm! u anqas nies, hlief

sa qcghda nifhcm . Il-Illm ma dendilt­lekx is-sarsarun. Mela ghal hekk gcw il-friefet, ghax ma kellekx b'iex til­ghab. Sewwa, sewwa. Ridt xi haga hiex tgbaddi z-zmien!"

GUzA

min ighamrnar f'dawk id-djar, ghal dan , ma hemmx ghalfejn isiru toroq. Toroq hemm '1 isfel biss, fil-qalba tal­belt, gewwa l-widjien.

Bini kbir ma hemm xejn. "Talkies" u lukandi u hwienet kbar ma jafux bi­hom. Knejjes hemm tlieta: tal-Latini, tal-Griegi Ortodossi u tal-Griegi Kat­tolki. Remm il-Protestanti wkoll, im­rna ma ghanelhomx knejjes, jiltaqghu gewwa d-dar tal-" qassis" taghhom, ghax huma ftit. I1-knejjes Ii semmej· na m'humiex sbieh u ma fihomx x'ta­ra. Il-knisja tal-Latini kbira sewwa, imma fiha artal wiehed tal-hagar, bla ebda zina, u zewg artali taf-ghewwied. L-inkwatri ma humiex tat-til a imma mizbughin fuq il-hajt. Kor ma fihicx, ghax ma hemmx qassisin min ikanta. Remm dahla zghira wara I-artal Ii taq­eli wkoll ta' sagristija. Il-Pa trijarka ta' Gerusalcm fU ghandu qassisin, ghal hekk fis-Salt ma jkunx jista' jib­ghat iktar minn tnejn. Darba fil-kemm jibghat qassis barrani, xi Maronita, biex jaghmcl il-priedki ghal xi- tmint ijiern.

ifwienct, minn dawn iz-zghar hemm ftit. Xi zewg Bazaar, ibieghu I-buttu­ni, rkiekel, qliezet ta' taM u flokkijiet u mkatar u teftif bhal dan. Xi zewg hwienet ohra jew tlieta jaghmlu I-helu Gharbi, u xi ohrajn tal-barbiera jew kif jghidulhom huma "hallaqin" . ifwie­l!et tal-haxix ghandu jkun Ii ma hemrnx

15

hilli hemm kulhadd ghandu r-raba tie­ghu, u hadd rna jehtieg Ii jixtl'i minn barra. Frott u qamh u qarabocc ikun hemm nies ibieghu fil-misrah zghir Ii jghidulu Suq. Hemm naqra ta' Posta: zcwg kmamar zghar, fejn ibieghu l-bol-

ghajnejhom suwed. Ir-rgiel jilbsu 1-qumbas, donnu qmis twila u fuqha 1-ghabaj, donnu kapott, tas-suf tal-mo­ghoz, u f'rashom ikollhom il-hatta u 1-ghaga!, jigifieri harqa, donnha maktur kbir, rnizmum fuq rash om b'habel tas-

It.trf'q il-kbira tas-Salt. FiI·lemin, taTlt it-triq tid her il·gTlajn, u fuq: mara bil-Ianda ta' I-ilma fuq rasha.

Aktar 'il quddiem: qatgTla Tlmir mgTlobbijin il-qamTl. Ritratt meTlud mill-kittieb, minn fuq il-bejt tad·Dejr.

Ii ta' I-ittri, Ii hurna jghidulhorn "ta-o biet' , .

In-nies ta' hernm twa!, Iewnhorn qarnhi jew safrani. Qishorn kollha

r6

sut, imdawwar ghal darbtejn. Hernrn £tit zghazagh jilbsu bhal taI-Ewropa, qalziet u giekk. Il-kbar fiz-zrpien kol­lha jhallu I-lehja.

Ix-xebbiet jilbsu libsa sewda u jghat­tu wicchom b'bicca sewda wkoll, rirqi­qa, li jaraw rninn gewwa fiha. Il-mii­iewgin nisa, jilbsu kotra kbira ta' hwej­jeg 'suwed ukoll, Ii rna tistax tfisser kif inhuma sewwa. Kif jidher, ikollhom lib sa donnha coqqa ta' raheb, sewda II. kbira, bil-kmiem wesghin L1 twila sal­gharqbejn , u fuqha donnu kapott bil ­kmiem qosra u qasir sar-rkubbtejn, imrriit ohxon u mimli bil-qoton jcw suf . F ' rashom ikollhom bhal hatta sewda marbu ta rna' rashom 'b 'ca rrula mibru­rna. .Qishom kollha jkollhom wicchom bit-tikek suwed, maghmula bil-Iabar u t-tntb tal-faham. ifafna m:nnhom i­pejp.u I-pipa: pipa twila xi tli ct ixbar.

Meta tkun miexi, fis-Sa lt- rna ghand­ekx 'tqieghed idejk fi i-bu t, ghax jgh;du Ii hu ghajb . J ekk ikun iI -bard hafna u tqeghdhom, qis Ii thalli sebghek il ­kbir, il-behem, barra mill-but. Ma ghandek qatt tmiss xejn bis-saba t-twil , ta ' hofs I-id, ghax jghidu Ii dik ghajb ukolJ . J ekk tkun ghaddejja xi mara jew xebba taghmel hazin wisq jekk tarfa ' ghajnejk u thares lejha, ghax malajr jigi xi ragel fuqek , ikellmek ha­zin u jrid jaf il-ghaliex harist.

Is-Salt sa £tit snin ilu kien fiha nics rna' ·dwar it-tnejn u gh oxrin elf ruh , il-kotra taghhom Misilmin . Insara 1-aktar Ii kien hemm Griegi )0izmatki. Imbaghad Latini u Griegi Kattolki hemm ghadd mhux haiin . R emm tEel xorta ta ' Protestanti : Inglii i, Amerika-

ni u Sebtija, imma hum a £tit fil-ghadd. Remm I-Insara jaqalbu malajr minn

din ghall-iehor Nisrani. Remm Griegi Ortodossi Ii jaqalbu Latini jew Kattol­ki, u jkun hemm min minn Latin jaq­leb Grieg ukoll, I-aktar biex jinhall mill-mara Ii jkollu, L1 jiiiewweg ohra. fmma haga kbira ghall-ahhar Ii Nisra­ni, ikun x'ikun, jaqleb Mislem, L1 Ii wic­hed Mislcm jaqlcb Nisrani hija haga Ii rna tinslama' qatt.

Is-Salt hija bE'1l tad-dwE'jjaq. Billi fjeghda bejn l-igbla, qabel it tlllienja, fil -ghoclll, ix -xE'mx ma lidherx, anqas fis-sajL U ghal xi I·erba' la' wara nofs inhar tiniel wara l-igbla lan-naha I-ohra. IHc ta laghmcl ix-xita, l-ilma jizzcrzaq mal-igbla, jghac1di minn bejn id-cljar, jJtaqa' fi "strada rjaJi" tal­belt u jghaclc1i bhal wied.

Hemm rna hemmx gazzetti, imma hemm aqwa mill-gazzctti: ilsien in-nies. J ckk tkun miexi u tharcs lejn qasrija f'ticqa, tibiax, :l-ghacla I-belt kollha tkun laf. Ghal clan trid tara kif timxi, lara ["jn thares, lara kif titkcllem II iiI min tkellem. J aqbel tohrog clawra fil­gh~licCl : barra mill-belt; imma hemm ukoll lricHiftah gnajncjk, ghax aklarx ikun hf mm min h11 ghassa ticghek.

Din kienet is-Salt fii-imien Ii kont fIha jien, xi snin ilu. U I-I urn rna nah­"ct.x Ii h \Visa xorta ohra minn hE'kk .

ELSIE

QWIEL TAL·PA LESTINA

I~hajn Ii thibb , ghamja. J~g;lfieri: Min thobbu 1na tarax in-rtuqqasijiet tieg1i:u. Ma ghandniex xi n gh idu, &a kemm iddum I-imhabba, ghax imba­ghad.xorta ohra, bhal rna j igri hafna drabi.

1~u11 ghajn laha M Ia. Hisser: Il-ghajnejn 1na jarawx kollha xorta. P a,.k 'Ii · ~t tarah tajjeb, hem m min jarah haiin.