BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

• • ILAHIYYAT

FAKÜLT8SİNİN

·ELMİ M8CMU8Sİ

N!! 23 •iYuN (HAZİRAN) 2015

Qloballaşma va onun milli-manavi dayariara tasiri 205

QLOBALLAŞMA Va ONUN

MİLLİ-MaNavi DaYaRLaRa TaSiRi

Gündüz Siileymanov AMEA Falsafo va Hiiquq İnstitutu

fa lsa fo üzra fal sa fa doktoru

Açar söz/ar: qloballaşma, miİli-manavi dayarlar, madaniyyat, qarblaşma, sosial­madani.

Keywords: globalization, national and moral values, culture, westemization, socio-cultural.

lCJıJO'l€6bl€ CJl06a: 2ll06aJlıt3at{Ufl, Hat{UOHaJlbHO-HpaecmeeHHbl€ tf€HHOCmU, K)'Jlbmypa, eecmepHU3atfUJl, COtfıtO~K)'IlbmypnbıÜ.

Qloballaşma prosesi XX asrin II yansının sosial fenomenidir. İnsanın hayat faaliyyatinin bütün sahalarini alıata edan qloballaşma ictimai şüura sirayat etmakdadir. A. İ. Neklasşın fikrinca, müasir qlobal dünyada dünya konstroksiyası -metain:franstruktur bütün dünya galirini geoiqtisadi personajlar arasında tazad::ın

bölüşdürür. Harnin personajlar müxtalif tas::ırrüfat faaliyyati növlari ila sıx

alaqadardır. Masalan, tabii resurslann istehsalı, yüksak texnologiyalar, kütlavi . talabat mallan va yaxud informasiya va maliyya xidmatlari ila alaqa buna misal ola

bilar. aslinda texnologiyanın sonuncu nailiyyatlari ilk mühüm qlobal i.ııffastrukturla formalaşır, bu isa iqtisadi subyektl::ırin müayyan sinfi üçün alverişlidir. Bu infrastrukturun mahiyy::ıti istehsal deyil, resursların, gt>lirlarin, qazanclann bölgüsü

va yenidan bölgüsudür. Şimal ölkalarina yön::ıldilmiş bu cür yenidan bölgü geoiqtisadi renta ödanişinin mahiyyati olub, öz növbasinda iqtisadi faaliyyatda qlobal vergi ya banzardir. ( 4, s. 6) ·

Ümumdünya informasiya şabakasinin formalaşdırdığı dünya makam milli h::ıdd va sarhadiari ötüb keçarak naticasi bir manalı olmayan ziddiyyatli proseslar doğurınaqdadır. İqtisadi qloballaşma, informasiya va telekommunikasiya texnologi­

yalan ila paralel olaraq ela bir saviyyaya çatıınşdır ki, müt::ıxassislar artıq qlobal

206 Gündüz Süleymanov

iqtisadiyyatı, yaxud informasiya v;;ı iqtisadi baxımdan vahid olan, bütövl;;ışan

dünyadan danışmağın mümkün olduğunu vurğulayırlar.

Qloballaşmanın geosiyasi aspekti ilk baxışda qlobaİlaşmaya ;;ıks ola~ proses

tasiri bağışlayır (1, s. 13-14). İlk baxışda bu XX ;;ısrin ;;ıvvall;;ırinin siyasi t;;ıcrüb;;ısin;;ı b;;ınz;;ıyir. H;;ımin siyasi t;;ıcrüb;;ı o dövrd;;ı rovq;;ıldövl;;ıtl;;ırin imperialist siyas;;ıti il;;ı

;;ılaq;;ıdar olmuşdur. Fövq;;ıldövlatl;;ırin ek$pansiyası dediklarimiza sübut ola bil;;ır.

100 il ;;ırzind;;ı ekspansiya formalan d;;ıyişmişdirsa da, onun mahiyyati dayişmaz

qalmışdır. Burada güclül;;ırin zaiflarin hesabına üstünlük ald;;ı etm;;ısi hamişa göz

qabağında olmuşdur. Bu is;;ı öz növbasinda xalqlar va regionların özünü qoruma

hissini . inkişaf etdirmiş va demak olar ki, milli an;;ın;;ı va identikliklarin qorunub saxlanması qlobal fenomena çevrilmişdir. (2, s. 33-42)

Milli m;;ıdaniyyat formalan tarixi inkişaf boyu· adat-ananalar, inanclar, axlaq

normalan, day;;ırlar tasarrüfat v;;ı m;;ıişat faaliyy;;ıti naticasinda dilda tal;;ıffiiz olunaraq

nasildan-nasla ötürülür. Milli madaniyyatin aktual konsentrasiya olunmuş ifad;;ısi,

onun özayi sayılan milli özünüdarkda (müayyan etnik qrupa, millata maxsusluq kimi) ifada olunur.

Müasir insan yeni madaniyyatla, dünyanı bu madaniyyatin gözü ila görmak

üçün öz varlığını bir daha problemlaşdirmaya hazır va razı olsa da, yeni madaniyyati

qabl;ll etmaya hazır va razı görsanmir. Xüsusila, müasir Qarb insanı yeni probl~mlar istamir. O, dünyadan yorulub, çoxdan özü üçün davr~nış va hayat tarzinin

stereotiplarini hazırlayıb, artıq har 4ansı yenilik üçün narahat olmaq istamir. (3)

Burada mahz Qarb insanından söhbat açılması tasadüfi deyil. Bela ki, bu güıi artıq

heç kima sirr deyil ki, bu va digar milli madaniyyatin bütövlükda dünya üçün yararlı

olub-olmamağı onların ümumbaş~ri dayariara uyğunluğu ila müayyanlaşir. aslinda

isa bu ümumbaşari dayariar Qarb dünyasının dayariari - ·Qarb demokratik

camiyyatinin normal~n ila av::>zlanmişdir. Mahz bu sabahdan qarb insanı milli

madaniyyatlarin malik olduğu dayarlarin ölçüsü kimi çıxış edir. Gerçakda Qarb

özüna tanış olan, üst-üsta düşmasa da uyğun dayariari qabul edarak, har-lıansı başqası inkar olunacaq.

Bela bir ray geniş yayılmışdır ki, qloballaşma Qarb madaniyyatinin qeyri-Qarb

madaniyyatlarini udmasına şarait yaradır. Doğrudan da, "sasinin eşidilma~ini", özü­

nün qoruyub saxlanılmasını İstayan qeyri-Qarb madaniyyatlari Qarb madaniyyatina

uyğunlaşmışdır. Lakin bu uyğunlaşma milli madaniyyatlarin orijinallıqlarını

itirmaya yol açır. Naticada milli madaniyyatlarin orijinallığından asar-alamat qalmır.

Qloballaşma va onun milli-manavi dayariara tasiri 207

Dig~r bir t~r~fd~n, ~g~r milli m~d~niyy~tl:;ır öz orijib.allıqlannda israr ets~l~r, "eşidilm~k" qayğısına qalmasalar, dünya ictimaiyy~tin~ maraqlı görs:;ınm~y:;ı heç bir c~hd göst~rm:;ıs:;ıl:;ır, onda başqa bir t:;ıhlük~ qaçılmaz olur: öz milli d:;ıy:;ırl:;ır

ç~rçiv~sind~ qapanıb qalaraq t~crid olunma t:;ıhlük~si. Bu halda milli m~d:;ıniyy~t qoruğuna Q~rb kütl~vi m~d~niyy:;ıtinin dax.il olması ç~tin olmayacaq.

Müasir dünyanın inteqrasiya v~ :fraqmentl~şm~si, qloballaşma v~

regionallaşm~sı bir-birini qarşılıqlı ş~kild~ tamamlayır. Daha d~qiq ifad~ ets~k, bir prosesin müxt~lif t~r~fl~ri kimi c~r~yan edir. M~hz bu s~b~bd~n üııiumplanetar prosesl~rin işar~l~nm~si üçün qlokalizasiya terminind~n istifad~ edirl~r. Bu öz növb~sind~ h~m d~ sintez v~ parçalanmanın, inteqrasiya v~ ayrılmanın birg~

mövcudluğuna haqq qazandırmaq, onlann t~sadüfi olmadığını göst~rm:;ık m~qs~di güdür.(5,s. 13-22)

Müasir dünyada milli m~d~niyy~tl~rd~n dili ingilis olan· qlobal m:;ıd:;ıniyy~t~ keçid baş verir. ABŞ dalları bütün dünyada istifad~ edilir, Q~rbin kütl~vi

m~d:;ıniyy~ti sür~tl~ h:;ıyatımıza daxil olur, liberal-demokratik c:;ımiyy~t modeli bu v:;ı ya dig~r d~r:;ıc:;ıd:;ı ~ks~r ölk~l~rd~ gerç~kl~şdirilir, dünya vahid informasiya m:;ıkanı

(internet v~ dig~r. ~n yeni informasiya v~ kommunikasiya texnologiyalan) forma­laşır, Q~rb m~d~niyy:;ıtinin qlobal transiyasiyası gerç:;ıkl~şir, yeni gerç:;ıklik - virtual dünya v~ virtual insan yaranır. Bel~likl~, m~kan v~ zaman daha da yaxınlaşır v~

h~tta bir-biri il~ qovuşur. Antiqlobalistl~r v~ antiq~rbçil:;ır ~~r~katı yaranır. Bel~ bir ş~raitd~ planetin dig~r xalqlarının dini v:;ı m~d~ni identikliyinin, m:;ıd~ni orijinallıq v~ unikallığının qorunması son d~r:;ıc:;ı aktual bir problem kimi qarşıya çıxır.

· Burada t~bii olaraq qarşıya bel~ bir sual çıxır: doğrudanını milli m:;ıd:;ıniyy~tl~rin h~r hansı bir seçimi v:;ı çıxış yolu qalmayıb, prosesin nec~

keçm:;ısind~n asılı olmayaraq yekun n~tic~ birdir: bu gün hökmran m:;ıd~niyy~tl~r sah~sind~ ~rim~, öz ~h~miyy~t v~ orijinallığını itirm~, simasızlaşma? Fikrimizc:;ı~ q~tiyy~n bel:;ı deyil. Layiqlil:;ır heç bir zaman m~ğlub olmurlar, sad:;ıc:;ı layiqli olaraq

qalmaq lazımdır. Burada z:;ıruri haşiy~y~ çıxma·q lazım g~lir. Bir çox hallarda "kimin siyasi, iqtisadi, h~rbi gücü çoxdursa, onun da m~d~niyy:;ıti qalib g~lir'' fikri qabardılır. 8slind~ bu heç d~ bel~ deyil. Tarix buna özü şahidlik edir. Şimal tayfalannın ardıcıl basqınlaniıdan yorğun düşmüş Roma imperiyası süqut etdi.

Lakin bu imperiyanın q:;ıdim Yunan f~ls~f~si v~ xristianlıqdan qaynaqlanan m~d:;ıniyy:;ıti m~hv olmadı. Rus t:;ıdqiqatçı-filosofu A. N. Çaruşev bu haqda bel~

yazırdı: "İmperiyaya soxularaq onu tik:;ı-parça etmiş barbar xalqlan xristianlaşır. Barbarlar imperiyaya qalib g:;ıldil~r, lakin kils:;ı d~ barbariara qalib g:;ıldi" (6, s. 447).

208 Gündüz $iileymanov

Dem~li, heç bir halda milli m~d~ni d~y~rl~rd~n geri ç~kilm~k lazım deyil . . Onlara yalnız ümumb~ş~ri sima verm~k lazımdır v~ bu zaman milli m~d~ni d~y~rl~r z~d~siz

qavranılacaq.

Milli m~d~niyy~tin dünya m~d~ni m~kanına inteqrasiyası kimi mür~kk~b bir m~s~l~nin h~llind~ ~sas m~qam xoşa g~lm~k arzusu yox, öz-özün~ qala bilm~k, nec~

varsa ela görünmak bacarığıdır. Heç bir halda öz madaniyyatinin hüdudlan çarçivasina qapılmaq olmaz, dünya roadani makanına daxil olmaq vacibdir. Lakin na varsa onunla daxil olmaq: bax bu mazmun da d~yara malikdir.

Bütün bunlarla yanaşı milli madaniyyatlar daha yaxşı qavranılması üçün bir çox

işlar göra bilar. Bu zaman onun qloballaşmanın verdiyi imkanlardan istifad~si

maqbı.İldur. O, öz obrazını tirajlaya va "har bir ev~ daxil ola bil~r." İstisna deyil ki, "dünyanın an yaxşı s~hn~l~rind~" heyr~tı~ qarşılanmayan milli m~d~niyy~t, digar

regionlarda alqışla q~bul edilsin. Burada o, daha geniş miqyasda qavranıla bil~r. Milli m~d~niyy~t bu m~d~niyy~t~ m~xsus olan day~rl~r ~sasında insanı tarbiy~

ed~ bil~r V~ etmalidir. 8g~r bu h~qiqi m~d~niyy~tdirsa, onda bel~ insan dünya ÜÇÜn maraqlıdır, çünki mahz insanın m~d~ni orijinallığı vasitasil~ d;;ı ümumbaş~ri

m~d~niyy~t ;;ım~la g~lir. Milli m~d~niyy~tl~r m~hz özün;;ım~xsus, s~ciyy~vi d~y~rl~ri il~ qiym;;ıtlidir. Bela ki, bu d~yarlar başqa bir şey olmayıb, dünya va bu dünyada varlığın manasını görmayin daha bir üsuludur. Bu zamini, asası tark etmak olmaz,.

~ks halda milli madaniyyat mahv ola bil~r. Sosial v;;ı iqtisadi problemlatin mövcud olduğu bu ölkalard~ az va ya çox

daracada man~vi g~rginİiki~ qavranılan qloballaşma f~rqli moduslara (mövcudluğa) malikdir: ifrat inkarçılıqdan sarnarali modernlaşma namin~ milli identikliyinin "arimasina" tolerant yanaşmalara q~dar. Lakin har bir kontekstda, m~nfi v~ yaxud müsbat dayarl~ndirilmasin~ baxmayaraq, qloballaşma - bu "çağırışa" adekvat t~dbir v~ ideoloji strategiyalann hazırlanmasını talab edan gerçak.likdir.

_ Fikrimizc~. qloballaşma dünya m~daniyy~tina va milli madaniyyatl~ra m~nfi tasiri ila yanaşı h:,'ım d~ m~daniyyatl~r üçün faydalıdır. B~lk~ d~ insan öz şüurlu madani inkişafı tarixind;;ı ilk daf;;ı olaraq, öz varlığını düşünm~kd~ ma~aniyyatin

hans~ böyük ahamiyyat daşıdığını yenid~n d~y~rlandirmak imkanı alda edir. Nadir istisnalar olmaqla m~d~niyy~t insanın qarşısına yanlış maqs~dl~r qoymaq va onların alda edilmasi prosesinda insanın manavi enerjisini tükanm~kla onun manavi

inkişafını dayişmişdir. Qloballaşmada madaniyyat özünÜ itirmir (har balda bel~ görsanir). Qloballaşmada madaniyy~t özünün son asaslannı sanki "danışır", öz mahiyyatini aşkarlayır. Aydın olur ki, insanın man~vi inkişafı özünün dünyavi

Qloballaşma va onun milli-manavi dayariara tasiri 209

ş~klind~ m~d~niyy~t deyil, dig~r t~r~fd~n ruhun t~lanill~şdirilm~si kimi götüıülmüş

m~d~niyy~t n~s~ tam başqa fenomendir. Ümid etm~k olar ki, qloballaşma m~.d~niyy~tin m~hz bu m~nasını aşkarlayaraq insanın m~m~vi oyanışına köm~k

ed~c~k, qloballaşma ş~raitind~ m~d~niyy~tin ifrat böhranmdan keç~n insan

m~d~niyy:;ıtd~ gerç~k m~n~vi dirç~liş imkanı qazanacaqdır.

Yuxanda qloballaşma prosesinin ayn-ayn m~d~niyy~tl~r~ v~ milli-manavi

d~y~rl~r~ yaratdığı risklar v~ onlann mümkün naticalari haqqında atraflı tahlil

verilmişdir. Qeyd etdiyirniz kimi Azarbaycan da qloballaşma prosesinin f~al

iştirakçısına çevrilmişdir. Bu halda qloballaşmanm Azarbaycanın madaniyyati va

mil1i-m~navi dayadarina törada bilacak mümkün tahlükalar na ola bil:;ır?

Hesab edirik ki, ilk növbada Az~rbaycanm siyasi qloballaşma prosesinda

iştirakl ciddi sosial-f~lsafi. tahlil edilmalidir. Bela ki, c:;ımiyyat h~yatının ~nanavi

dördlü bölgüsünda - siyasi, iqtisadi, sosial va m~dani - ilk növbada siyasi sfera daha

ciddi transforınasiyaya uğrayır. Çünki uzun illar tatalitar sistemin barqarar olduğu

SSRİ-nin tarkiöind~n çıxan Azarbaycanda demokratik dayarlar~ keçid vacib vazifa

kimi qarşıda durur.

Azarbaycan xalqının milli dayariari ~sasan orta asrl~rda forınalaşmağa başlamış

va göründüyü kimi, öt~n asrl~rda ela d:;ı ciddi m~zmun d:;ıyişiklikl~rin:;ı maruz

qalmamışdır. Daha çox türk-islam dayariari adlandınlan axlaqi qaydalar toplusu

asasan orta asrl~r türk h~rbi-feodal ş~r~f kodeksinin t~siri altında forınalaşmışdır.

Onlar haqqında ~saslı m~lumatlara "Dad~ Qorqud" (XI ~sr) v~ "Koroğlu" (XVI ~sr) kimi möhtaş~m türk eposlannda rast galm~k olar. Bu d:;ıyarlara misal olaraq

aşağıdakılan göst~rınak olar: h~r şey, ya da heç n~; şar:;ıf qazancdan yüks:;ıkdir;

m~ğlubiyyat ölümd~n bet~rdir; qonaq tanrı qonağıdır; söz verdin "am~l et; ail~

müq~ddasdir va s.

. Az~rbaycanlılann milli-man~vi d~yarl~rinin forınalaşmasına İslam dini da ciddi

t~sir göst~rmişdir. Bu xüsusila h~r bir camiyy~t üzvünd;;ın öz lıiss v~ ehtiraslanna

nazar~tin gücl~nm~sini ş~rtlandirmişdir. 8n asası is~ odur ki, ilk ~vv~l Qurani­

Karimd~, sonra is~ İslam qanunvericiliyind~ ~ksini tapmış insan hüququ az~rbay­canlıların :;ıxlaqi day~rl~rinin forınalaşmasına müt~r~qqi t~sir göst:;ırmişdir.

Yekun olaraq dem;;ık olar ki, sosiomadani sistemin qlobal bölıranının tanzim­

l~nm;;ısi işinin t~dqiqi üçün m;;ıdaniyyat nümayandalarinin v:;ı din xadinılarinin diqqa­

tini an:;ınavi va ümumbaşari dayadar sisteminin aşkarlanmasına va onlara yeni münasi­

batin fcinnalaşdınlmasına yönaltmak lazımdır. Bu hal isa qloballaşma ş~raitind;;ı milli madaniyyatlarin davamlı va daha sarbast inkişafına şarait yaratmış olar.

210 Gündüz Siileymanov

anaBİYYAT SİYAHISI

ı. Aslanova R. Qloballaşma v~ madani müxtali.flik. Bakı: Elm, 2004, 264 s.

2. EapıoKOBa M. A. rno6rum3a!liDJ: mrrerpaizyVJ H .AH<tı<lıepeHI(Ha!liDJ

ıcynı.zyp//<l>Hnoco<tıcKHe Hayı<H, N24, 2000, c. 33-42

3. KocHtieHKO A. r. Ha:qHoaam,m:,ıe KY.JIL'fYPbl B npouecce rno6rum3al(HH //

www. orda. kzJ 3neıcrpoam:,ı.H mı<tıopMai(HoHHo-aHa.JlllTifllecıam 6ıoJIJieTem.

N28,9 4 .. HeKnecca A. M. Ordoquadro - qeTBepTı.rli MHpOIIOpH,lloK:npımıecTBHe · rroCT­

cospeMeHHoro MHpa // IloJIHc. N26 (59). MocKBa: THII. Hayı<a, 2000, 6-27 c.

5. Opnoa <1>. M. CoUHam,mıe H3.Uep>KKH rno6~3ai(HH // CoUHonorWiecKHe

HCCne.l{OBaHHR.N27,2001,c. 13-22

6. lJam:,mıeB A. H. Kypc neıcuım no .upea_ııeH: H cpe.l{HeBeKoBoii <tıHnoco<tıHH. M.

: <<BLıcm. II..Iı<. », 1991, 5I:?c.

7. BacHneHKo M. A. .ll:Haııor I.J;HBH.l1H3aıurli. MocKBa: 3.l{JITopHaıı YPCC, 1999,

269 c.

8. MoHITOMepH Y. B.1IIDIHHe MenaMa aa cpe.l{HeBeKoayıo Eaporry. M. :

<<Hayı<a», 1976, 128 c.

9. <l>e.uoTOBa H. H. Bo3MO:>KHa JIH MHpOBaJI ıcynı.'l)'pa? // <l>ımoco<tıcKHe Hayı<H.

N~4,2000,c. 58-68

Qloballaşma va onun milli-manavi dayariara tasiri 211

XÜLASa

Maqalada mü.asir şaraitda dünyada ananavi dayadar sisteminin yeri va rolu, qloballaşma prosesinin bu dayariara tasiri araşdınlır. İlk növbada dövrün siyasi­iqtisadi va sosial-madani manzarasini müayyanlaşdiran qloballaşma prosesinin va ananavi dayadar kimi anlayışların mazmunu aydınlaşdınlır. Bildirilir ki, har bir madani sistemin mazmunu bir çox amillarla müayyanlaşsa da, onun asasını sosial­madani saha taşkil edir. Bu sahada isa onun özünamaxsusluğunu tarnin edacak müayyan dayadar sistemi mövcud olur.

PE3IOME

B pa6oTe Hccne.ızyeTc.sı: MeCTO H pon:ı, CHCTeMhl TPa,llHL{.HOHHbiX ~eHHocTe:H: B rno6aırn:3Hpyıo:meMc.sı: MHpe B coBpeMeHHo:H: ClfTYarnrn. B nepByıo oqepe,D;b paccMarpHBaeTc.sı: npo~ecc rno6anH3aı:nrn, onpe,ı:ı;erunom:IDi: nonHTHK0-3KOHOMH­qecKyıo H COD;HaJI:bHO-KYıı:bTYPHyıo naHopaMY 3llOXH H Bbi.sı:CH.sı:eTC.sı: co,ı:ı;ep:ıi<aHHe

TPa.ı:um;F~OHHbiX ~eHHOCTeH. roBOpiiTC.sı:, qTO XOT.sı: co,ı:ı;ep:ıi<aHHe KYıı:bTYPHOH

CHCTeMEJ onpe,ı:ı;en.sı:eTC.ll MHOrHMH <l>aKTopaMH, OCHOBY ee COCTaBn.sı:eT COD;HaJI:bHa.sı:­,D;yXOBHrui o6nacn. · A B 3TOH o6nacTH cymecTBYeT CHeTeMa ~eHHoCTe:H:,

o6ecnelfi!Baıoma.sı: ee csoeo6pa3He.

SUMMARY

The study analyses a place and role of traditional values in the current globalizing world. First of all; it looks at the globalization process, which defines political and economic, social and cultural vision, and clarifies content of such concepts as traditional values. It is noted that content of each concept is defined by

many factors but i ts basis is social and cultural sphere. A system of values exists in . this sphere and makes it singular.

Çap a tövsiya etdi: f. f. d. R. 8sgarov