Il Curdistan ardaDocuments novs davart in problem tschientenari

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

� Avant tschient onns, ils 16 da matg 1916 han dus diplomats da pussanzas alliadas, l’aristocrat englais Mark Sy-kes (1879–1919) ed il Franzos da Paris François Georges-Picot (1870–1951) elavurà ina cunvegna da partiziun per l’Imperi osmanic a sid dals culms dal Taurus. Lez imperi mazzacrava sistema­ticamain sia populaziun armena ed ave­va gidà 1915 a batter l’armada britanni­ca; questa sperava da surventscher tutti­na ils Osmans cun l’agid da Frantscha e Russia. Sykes e Picot han tratg ina lingia guliva sin ina charta da l’Asia dal vest, dal cunfin cun la Persia (oz Iran; Piz Ebra­him, 3600 m) encunter sidvest enfin ad Acre (oz Acco en Israel) sper la Mar me­diterrana; l’intschess encunter nordvest dueva vegnir attribuì a la Frantscha e quel encunter sidost al Reginam unì. Suenter la disfatga osmanica il 1918 ha la Socie­tad da las naziuns spustà la lingia encun­ter nordvest, pia a favur da l’Imperi bri­tannic, e cunfermà quella lingia sco cun­fin tranter l’intschess britannic (Mesopo­tamia u Irac cun Jordania) ed il franzos (Siria cun Libanon).

Minoritad persequitada en TirchiaL’Imperi osmanic surventschì ha piapers Irac e Siria, è vegnì Republica tirca(oz var 74,7 milliuns olmas) ed ha tut­tina salvà ils culms dal Taurus. Var24,2% da sia populaziun discurra curd;lez fa part da la famiglia linguistica ira­naisa – sco il persian. Curd discurr’inser en Iran (10,3% da la populaziun),Irac (21,5%) e Siria (8,9%). «BedrohteVölker», revista da la Societad per pie­vels smanatschads (SPS), ha gist deditgàin carnet spezial al pievel curd (1). Fery­ad Fazil Omar, parsura da la SPS, fa at­tent en l’editorial a lezza divisiun: IlCurdistan en l’Irac dal nord, la Rojavaautonoma en Siria ed ils intschess curdsen Tirchia ed Iran. Redactura IrinaWiessner resumescha la fin da l’Imperiosmanic sco suonda: «General Kemal‘Atatürk’ (…) ha organisà ina lutga da li­beraziun cunter la Gronda Britannia,Frantscha, Italia e Grezia che levan par­cellar e parter l’Anatolia. El è s’allià cunchaus da stipa e politichers curds percumbatter ils occupants (…) e stgaffir instadi cuminaivel da Tircs e Curds. Ma eln’ha betg tegnì ses pled (…). Empè dadar a la republica nova in num che tutspossian acceptar (…) han ins (…) messl’etnia tirca en il center, (…) subordi­nond tut tschellas naziuns (…). Sco ‘mi­noritads’ valevan mo quellas che n’eranbetg islamicas, sco ils cristians e gidieus.

Ins snegava tuttafatg las minoritads et­nicas (…) e numnava ils Curds ‘Tircsmuntagnards’ (…). Il linguatg maternda mintga burgaisa e burgais dueva es­ser il tirc (…). L’armada surpussanta hatorpedà mintga tentativa da la regenzacivila per cuntanscher ina schliaziun po­litica (…). L’avust 2014 ha [la gruppaterroristica] ‘Stadi islamic’ (SI) entscha­vì a mazzar e deportar Curds e cristiansarameics da Siria; la regenza tirca n’hafatg nagut, ma refusava da lubir a volun­taris da passar il cunfin vers la Siria pergidar la populaziun (…). Dapi avust2015 vegn puspè sajettà e devastà en lacitad gronda da Diyarbakir [per curdAmed] sco er en citads da cunfin scoCizre» (pp. 30, 32 e 34).

Cunpresidenta communala cristianaLa citad da Mardin (86 948 olmas il2012) è situada en la Tirchia dal sidost,sper il cunfin sirian. Ina part da la popu­laziun è curda, in’autra cristiana. Sperpresident communal Ahmet Türk haMardin dapi 2014 ina cunpresidentacristiana da lingua arameica che ha num

per tirc Februniye Akyol Akay. Il carnetspezial da «Bedrohte Völker» ha repro­ducì ina part d’in’intervista publitgadails 5 d’october 2015 sut www.alsharq.de, nua che la cunpresidenta resume­scha la situaziun dapi fanadur 2015:«Tar las elecziuns da fanadur al parla­ment tirc ha la HDP (Partida democra­tica da las regiuns) superà l’impedimentdals 10% ed è entrada en il parlament.Dapi lura datti puspè auta tensiun, per­quai che la partida guvernativa AKP napo betg magunar la perdita da sia maio­ritad absoluta (…). Cun mes agens eglshai vesì che la regenza tirca sustegna ilSI. Al cunfin hai vesì aderents dal SI apassar senza vegnir disturbads (…). Laschuldada tirca stat cun ils mauns encrusch cur ch’il SI cumbatta ils Curds, equai perfin cur ch’ils cumbats sa splegansin territori tirc. I ha dà autos dals cum­battants dal SI, equipads cun armas e pi­nadas en Tirchia – geabain, autos chevegnivan da la Tirchia! (…) Gia avantlas elecziuns [da fanadur] hai dà atten­tats cun bumbas cunter la populaziuncivila qua en la regiun» (pp. 45–46).

Dunnas fitg fermasLa cunpresidenta punctuescha er la pro­moziun da las femnas grazia al movi­ment curd: «Dapi la davosa elecziuncommunala da zercladur 2014 è mintgapresidenza da vischnanca en la regiunoccupada d’in um e d’ina dunna. Tran­ter nus na datti nagina differenza; tut de­cidain nus cun ils medems dretgs. L’ad­ministraziun tirca na renconuscha den­tant betg mia persuna en mes uffizi; ellatrametta enavos documents suttascritsda mai. Quai fa’la er per tut tschellas ci­tads da la regiun administradas da laHDP (…). Jau mezza hai decidì da sur­pigliar quest uffizi (…). Per mai sco pre­sidenta communala da Mardin èsi fitgimpurtant da m’engaschar per chasas dafemnas en la regiun (…) nua ch’i ponfrequentar curs e discurrer da lur pro­blems (…). Nus avain qua dunnas fitgfermas che mettan insatge en movi­ment» (p. 48). Quai constat era tar l’ar­titgel «Nusaybin» da «Wikipedia TheFree Encyclopedia», actualisà ils 5 damatg 2016: «Da november 2015 ha Ay­se Gökkan, presidenta communala da

Nusaybin, entschavì ina chauma da lafom per protestar cunter la construcziund’in mir tranter Nusaybin e la citad siria­na limitrofa da Qamischlo. Ins ha re­nunzià al mir pervi dals protests.» Nu­saybin (88 047 olmas; per curd Nisebin)è situà en la regiun da Mardin. «Ayse» èla furma tirca dal prenum arab «Aischa».

In mund plurilingL’artitgel «Qamischli» da «WikipediaDie freie Enzyklopädie», actualisà ils 10da matg 2016, rapporta: «Pervi da laguerra civila siriana è situà Qamischli[per curd Qamischlo] en ina regiun do­minada da Curds e numnada Rojava,nua che structuras autonomas èn sa svi­luppadas. Ina ha declerà Qamischlo ci­tad principala dal Cizîrê, in dals traischantuns da la Rojava (…). La popula­ziun da la citad (var 200 000 olmas)cumpiglia Curds, Arabs, Armens ed(…) Arameics.» Ils trais chantuns dum­bran ensemen var 4,6 milliuns olmas;Arabs e Curds èn muslims, Arameicscristians. I dat er Jesidis da lingua cur­da. La Rojava è autonoma en il rom dala Siria pir dapi 2014, il Curdistan(5 332 600 olmas) en il rom da l’Irac da­pi 2005 cun var dus milliuns fugitivs.Bunamain l’entira populaziun dal Cur­distan autonom sa dus idioms curds edovra domadus alfabets; lez renconu­scha era l’armen, l’arameic e l’aserì dal’Aserbaigian. «Bedrohte Völker» dedit­gescha quatter paginas al squitsch da laRepublica islamica da l’Iran (78,47milliuns olmas) sin sia minoritad cur­da. Atgnamain tanschi da relevar chelez stadi renconuscha il persian sco uni­ca lingua uffiziala: «Igl è scumandàd’instruir il curd e d’al duvrar en las me­dias (…). Ins discriminescha sistemati­camain ils intschess curds per frenar lursvilup, sinaquai che l’elita, las forzas dalavur ed ils chapitals emigreschian verslas citads centralas dal pajais» (pp. 71–72). Ma il principal problem actual dalpievel curd pertutga sia represchentan­za en il parlament tirc, numnadamainils 59 commembers e commembras dala partida HDP, 50 dals quals, «zumAbschuss freigegeben» (lingia grossa dala «NZZ» dals 21 da matg 2016) pudes­san perder lur immunitad; la giustia tir­ca è «politisch gesteuert». President Re­cep Tayyip Erdogan na vul simplamainbetg renconuscher ch’el sto s’alliar cunla partida procurda per furmar ina re­genza stabla.

* Tilman Zülch (ed.), Bedrohte Völker 6/2015, Kurdistan brennt. D-37073 Göttingen (ISSN 0720-5058).

Dapi la davosa elecziun communala da zercladur 2014 è mintga presidenza da vischnanca en la regiun dal Kurdistan occupada d’inum e d’ina dunna.

� NOVITADS WWW.RTR.CH

Dus vegls enconuschents turnan en il

center da CuiraLa staziun d’aura e la statua da la fun­tauna sin la plazza da la posta èn tur­nadas a Cuira. Ma quai n’è betg il suletch’è sa midà ils ultims mais en il coc dala chapitala dal Grischun. Ina survista.La staziun d’aura antica è enavos en lacitad da Cuira. Suenter passa in onntemp da renovaziun è la staziun da 104onns puspè enavos – gist in pèr meterspli manaivel a la via da la staziunch’avant. La renovaziun da la staziun hacustà intgins dieschmillis francs, sco Re-to Gruber da la citad da Cuira ha confer­mà. In pèr meters dasperas è la statua dalgrond bigl sin la plazza da la posta tur­nada gist il medem di. Questa è stadadavent passa in mez onn ed è medema­main vegnida sanada cumplettamain. Ilcoc da la chapitala dal Grischun è vegnìsanà ils ultims mais davent da la staziunfin a la plazza da la posta.

Gronda panna tar la Swisscom

Ier a mezdi ha la Swisscom gì ina pannapli gronda che ha pertutgà clients da fa­tschenta, era la Banca Chantunala Gri­schuna è stada pertutgada. Ils banco­mats en pliras citads svizras n’han betgfuncziunà. La rait da telefonia mobilan’è betg stada pertutgada. I haja dà indisturbi, ha ditg la pledadra da mediasdal concern da communicaziun. Il di­sturbi haja pertutgà l’entira Svizra enspezial clients gronds, dentant betg tuts.Il dumber na possian ins betg numnared il disturbi na possian ins betg cunfi­nar regiunalmain. A Losanna n’han betgfuncziunà ils bancomats sur mezdi, harapportà l’agentura da novitads SDA.Er pliras redacziuns regiunalas da lezzasajan stadas pertutgadas. Plinavant harapportà il «Blick» che bancomats a Tu­ritg n’hajan betg funcziunà. Pertutgadasda la panna èn stadas las lingias d’inter­net dal spectrum lartg. Ils telefons ed ilstelefonins han funcziunà.

Swisscom – chasti da 71,8 milliuns francs

Tenor la cumissiun da concurrenza CumCo haja la Swisscom malduvrà – en­semen cun sias societads affiliadas CT Cinetrade SA e la Teleclub SA – sia posi­ziun da monopol tar l’emissiun live da differentas occurrenzas da sport en il Pay­TV. Quai communitgescha la CumCo. Uschia haja ella scumandà ad intgins concurrents mintga offerta dad emetter sport live sin lur plattafurmas, scriva la CumCo. Ad auters concurrents sco per exempel a la Cablecom haja la Swisscom mo dà access ad ina purschida da sport reducida. La Swisscom communitgescha da betg vulair acceptar la decisiun. La Swisscom e sia firma affiliada Cinetrade sajan persvadidas dad avair agì endretg tar la commerzialisaziun da cuntegns da sport. En vista al chasti aut ed il caracter da princip da la decisiun vegnia la Swiss­com a trair vinavant la decisiun al tribu­nal federal administrativ u sche necessa­ri er al tribunal federal.

Fedpol focussescha sin terrorissem

Il dumber da rapports da suspect davart la lavada da daners è creschì fitg durant l’onn passà. Er davart la finanziaziun da terrorissem e criminalitad en la rait hai dà dapli annunzias. L’onn passà ha la po­lizia federala Fedpol registrà in ferm aug­ment d’annunzias pervi dal suspect da la­vada da daners. Era davart la finanziaziun da terrorissem e la criminalitad en la rait hai dà dapli annunzias, quai è da leger en il rapport annual da la Fedpol. Il 2015 hai ella survegnì en tut 2400 annunzias pervi da lavada da daners, in terz dapli che l’onn avant. En total vai per ina sum­ma da 4,8 milliardas francs. Per l’empri­ma giada hai dà dapli cas da corrupziun che da cugliunaria. Davart la finanzia­ziun da terrorissem ha la Fedpol registrà l’onn passà 38 annunzias (2014: 9). La summa totala munta a 32 milliuns francs. Suenter ils attentats a Paris hajan la polizia federala rinforzà la collavura­ziun e coordinaziun cun partenaris aifer

la Svizra ed en l’exteriur. L’onn 2015 èn vegnids ordinads 17 scumonds d’immi­graziun cunter dschihadists.

Er Givaudan – shopping en ils Stadis Unids

Il producent dad aromas ed odurs da Ge­nevra Givaudan vul cumprar ina part da l’interpresa americana ConAgra Foods per 337 milliuns francs. Quai ha com­munitgà Givaudan. Cun Spicetec sa trac­ta da la part da l’interpresa ConAgra Foods che venda aromas e spezarias sur­tut a clients nordamericans. La firma ha 280 collavuraturs en ils stadis federals da Nebraska, Illinois e New Jersey. Cun questa cumpra vul la firma augmentar sias cumpetenzas en il sectur da soluziuns integradas, scriva Givaudan. Ella spera sin in augment da la svieuta annuala da radund 185 milliuns dollars. Sche las au­toritads da concurrenza èn d’accord vul Givaudan surpigliar Spicetec en ils pro­xims dus fin trais mais.