ŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARItez.sdu.edu.tr/Tezler/TS00447.pdf · 2020. 8. 20. · ÖZET...
Transcript of ŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARItez.sdu.edu.tr/Tezler/TS00447.pdf · 2020. 8. 20. · ÖZET...
T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Emine GÜLTEKİN
Tez Danõşmanõ: Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZÇELİK
ISPARTA, 2006
ÖZET ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI
Emine GÜLTEKİN
Süleyman Demirel Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatõ Bölümü
Yüksek Lisans Tezi, 296 sayfa, Ocak 2006
Danõşman: Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZÇELİK
Âşõk Edebiyatõnda Peygamber Kõssalarõ adlõ tezimiz, âşõk edebiyatõnõn en önemli temsilcileri arasõnda yer alan on âşõğõn şiirlerindeki peygamber kõssalarõnõn tespiti ve açõklamasõndan meydana gelmiştir.
Çalõşmamõz; ön söz, giriş, iki ana bölüm ve kaynakçadan oluşmaktadõr. Giriş Bölümü�nde Âşõk, Âşõk Edebiyatõ, Âşõk Edebiyatõnõn Tarihçesi ve
Âşõk Edebiyatõnõn Tesirleri başlõklarõ altõnda bu konularla ilgili bilgiler verdik. Birinci Bölüm�de şiirlerini incelediğimiz, yaşadõğõ devrin önemli isimleri
sayõlabilecek on âşõğõn kõsaca hayatõ ve edebî şahsiyetlerinden bahsettik. Âşõklarõn sõralanmasõnda yaşadõklarõ yüzyõl dikkate alõnmõştõr.
Çalõşmamõzõn en önemli kõsmõnõ, İkinci Bölüm oluşturmaktadõr. Bu bölümde âşõklarõn şiirlerinde yer verdiği peygamberler ve kõssalarõ, başta Kur�ân-õ Kerîm olmak üzere, çeşitli kaynaklardan istifade edilerek tespit edilmiş ve konunun işlendiği nazõm birimleri açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Peygamberler ve örnek şiirlerini ele aldõğõmõz âşõklar alfabetik sõraya göre tasnif edilmiştir.
Dip not verilirken yazar soyadõ ve eserin basõm tarihi, ardõndan şiirin geçtiği sayfa numarasõ ve dörtlük numarasõ yazõlmõştõr.
Kaynakça, çalõşmamõz sõrasõnda faydalandõğõmõz eserlerden meydana gelmiştir. Sõralama, yazarlarõn soyadlarõ esas alõnarak yapõlmõştõr.
Anahtar Kelimeler: Âşõk, Edebiyat, Din, Tasavvuf, Peygamber, Kõssa,
Ayet.
ABSTRACT
PROPHET�S STORIES IN LITERATURE OF ÂŞIK
Emine GÜLTEKİN
Süleyman Demirel University, Department of Turkõsh Language and Literature
Thesis of the master, 296 pages, January 2006
Thesis Advisor : Associate Professor Mehmet ÖZÇELİK
Our thesis called Prophet�s Stories In Literature Of Âşõk (wandering minstrel) is made up of determination and explanation of prophet�s stories in poems of ten poets who are the most important represantatives of wandering minstrel literature.
Our study is formed by preface, introduction, two main parts and bibliography.
In introduction we gave information about the headlines of Âşõk, Âşõk Literature, The History of Âşõk Literature and Effects of Âşõk Literature.
At first part, we mentioned literal personality and a brief life story of ten poets whose poems we searched, and who can be important names of the era when they lived. To line up wandering minstrels� names, the time when they lived was taken into consideration.
The most important part of our study is formed by the second part. In this part the prophets and their stories which wandering minstrels give place in their poems have been determined being used mainly the Holy Koran and other sources and versification units in which subject is studied have been tried to be explained. Prophets and poets who we took their sample poems are arranged according to alphabetical list.
When footnote given, the name and surname or writer, establishing date and then the page number in which the poem takes place and quatrain number have been written.
Bibliography is formed by the sources which we use when we are studying. Lining has been done considering the surnames of writers.
Keywords: Âşõk (wandering minstrel), Literature, Religion, Mysticism,
Prophet, Story, Verse of the Holy Koran.
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... 1 ÖN SÖZ....................................................................................................................... 3 GİRİŞ .......................................................................................................................... 5
I. ÂŞIK ..................................................................................................................... 5 A. ÂŞIKLARIN DÜNÜ VE BUGÜNÜ .............................................................. 7
II. ÂŞIK EDEBİYATI ........................................................................................... 11 A. ÂŞIK EDEBİYATINDA HALK EDEBİYATI UNSURLARI .................... 12 B. ÂŞIK EDEBİYATINDA TEKKE EDEBİYATI UNSURLARI .................. 13 C. ÂŞIK EDEBİYATINDA KLASİK EDEBİYAT UNSURLARI .................. 14 Ç. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÎ VE BEDİÎ KIYMETİ .............................. 15
III. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÇESİ ............................................................. 17 IV. ÂŞIK EDEBİYATININ TESİRLERİ.............................................................. 22
BİRİNCİ BÖLÜM.................................................................................................... 24 ÂŞIKLAR .............................................................................................................. 24
A. KARACAOĞLAN........................................................................................ 24 B. ÂŞIK ÖMER ................................................................................................. 27 C. ERCİŞLİ EMRAH ........................................................................................ 30 Ç. GEVHERÎ ..................................................................................................... 32 D. DERTLİ......................................................................................................... 34 E. BAYBURTLU ZİHNÎ................................................................................... 36 F. ERZURUMLU EMRAH ............................................................................... 38 G. SEYRÂNÎ ..................................................................................................... 40 Ğ. SÜMMÂNÎ ................................................................................................... 41 H. ÂŞIK VEYSEL ............................................................................................. 42
İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 44 ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI........................................ 44
I. HAZRETİ ÂDEM.......................................................................................... 44 A. Hazreti Âdem�in İlk İnsan ve İlk Peygamber Oluşu................................. 44 B. Hazreti Adem ve Şeytan............................................................................ 51 C. Hazreti Âdem�in Cennete Konmasõ ve Havva�nõn Yaratõlõşõ .................... 58 Ç. Hazreti Âdem ve Havva�nõn Yasak Meyveyi Yiyişi ve Cennetten Kovulmalarõ ................................................................................................... 61 D. Hazreti Âdem�in Dünyaya Gönderilmesi.................................................. 71
II. HAZRETİ DÂVUD ..................................................................................... 76 III. HAZRETİ ELYESA�.................................................................................. 79 IV. HAZRETİ EYYÛB .................................................................................... 80 V. HAZRETİ HÂRÛN ..................................................................................... 85 VI. HAZRETİ HÛD.......................................................................................... 86 VII. HAZRETİ İBRÂHÎM ............................................................................... 89
A. Hazreti İbrâhîm�in Ateşe Atõlmasõ ............................................................ 90 B. Kurban Olayõ ............................................................................................. 94 C. Hazreti İbrâhîm�in Kâbe�yi İnşa Etmesi.................................................... 96
VIII. HAZRETİ İDRÎS ..................................................................................... 98 IX. HAZRETİ İLYÂS ...................................................................................... 99
2
X. HAZRETİ İS ........................................................................................... 101 A. Hazreti İsâ�nõn Babasõz Olarak Doğmasõ ................................................ 104 B. Hazreti İsâ�nõn Havarileri ........................................................................ 107 C. Hazreti İsâ�nõn Mucizeleri....................................................................... 109
XI. HAZRETİ İSHAK .................................................................................... 112 XII. HAZRETİ İSMÂİL ................................................................................. 113
A. Hazreti İsmâil�in Kurban Edilmesi ......................................................... 114 B. Hazreti İsmâil�in Kâbe�yi İnşa Etmesi .................................................... 117
XIII. HAZRETİ LOKMÂN............................................................................ 118 XIV. HAZRETİ LÛT...................................................................................... 129 XV. HAZRETİ MUHAMMED...................................................................... 132
A. İslâm Dini ve Peygamberliği................................................................... 133 B. Habîbullâh ............................................................................................... 139 C. İnsanlardaki Hazreti Muhammed Sevgisi ............................................... 149 Ç. Hazreti Muhammed�in Şefâatçiliği ......................................................... 155 D. Âlemlere Rahmet Hazreti Muhammed ................................................... 163 E. Hazreti Muhammed Ümmeti ................................................................... 165 F. Hazreti Muhammed�in İsimleri................................................................ 169 G. Hazreti Muhammed İçin Edebiyatõmõzda Kullanõlan Sõfatlar................. 178 Ğ. Hazreti Muhammed�in Mucizeleri .......................................................... 185
XVI. HAZRETİ MÛSÂ.................................................................................. 194 A. Hazreti Mûsâ�nõn Allah ile Konuşmasõ ................................................... 198 B. Allah�õn Tecellisi ..................................................................................... 200 C. Hazreti Mûsâ�nõn Mucizeleri................................................................... 203
XVII. HAZRETİ NÛH ................................................................................... 209 A. Hazreti Nûh�un Gemisi ........................................................................... 210 B. Şeytanõn Gemiye Binmesi ....................................................................... 215
XVIII. HAZRETİ SÂLÎH............................................................................... 216 XIX. HAZRETİ SÜLEYMÂN....................................................................... 217
A. Hazreti Süleymân�õn Tahtõ ve Özellikleri ............................................... 220 B. Hazreti Süleymân�õn Yüzüğü ve Özellikleri ........................................... 222 C. Hazreti Süleymân�õn Hayvanlarla Konuşmasõ ........................................ 225 Ç. Belkõs ve Hazreti Süleymân .................................................................... 229 D. Dünyanõn Faniliği ve Hazreti Süleymân�nõn Ölümü............................... 232
XX. HAZRETİ ŞÎT......................................................................................... 237 XXI. HAZRETİ ŞUAYB................................................................................ 238 XXII. HAZRETİ ÜZEYİR ............................................................................. 241 XXIII. HAZRETİ YAHYA ............................................................................ 242 XXIV. HAZRETİ YA�KÛB........................................................................... 243 XXV. HAZRETİ YÛNUS .............................................................................. 257 XXVI. HAZRETİ YÛSUF ............................................................................. 259
A. Hazreti Yûsuf�un Kuyuya Atõlmasõ......................................................... 260 B. Züleyha�nõn İftirasõ ile Hazreti Yûsuf�un Zindana Atõlmasõ ................... 265 C. Hazreti Yûsuf�un Rüyalarõ Doğru Tabir Etmesi ..................................... 268 Ç. Hazreti Yûsuf�un Güzelliği ..................................................................... 275
XVII. HAZRETİ ZEKERİYYA..................................................................... 289 KAYNAKÇA....................................................................................................... 291 ÖZGEÇMİŞ��������������������������..297
3
ÖN SÖZ
Atlõ bozkõr medeniyetini yaşadõğõmõz dönemde var olan üç önemli törenden
bahsedilmektedir. Bunlar sõğõr, şölen ve yuğ törenleridir. Tarihî kaynaklar, bu
törenlerin ruhuna uygun şiirler söyleyen din adamõ, şair ve doktor olma vasõflarõnõ
taşõyan, ellerinde kopuzlarõyla dolaşan ozanlardan bahsetmektedir.
Ozanlarla başlayan şiirimiz, İslâmiyetin kabulü ile birlikte dinî-tasavvufî bir
muhteva kazanmõş, divan edebiyatõ ile birlikte varlõğõnõ devam ettirmiştir. Konumuz
olan âşõk edebiyatõ, bu iki edebiyata paralel olarak 16. yüzyõlda tam olarak ortaya
çõkmõş ve varlõğõnõ günümüze kadar sürdürmüştür.
Âşõk edebiyatõnõn temsilcileri olan âşõklar, halktan kişiler olmalarõ sebebiyle
halkõn duygu ve düşüncelerine tercüman olmuşlardõr. Aldõklarõ eğitim oranõnda
dillerinin ağõrlaşmasõna rağmen genellikle halkõn anlayacağõ bir dille şiirlerini
söylemişler, halkõn sevgi ve takdirini kazanmõşlardõr. Aşk, sevgi, tabiat ve sosyal
konularõn yanõ sõra dinî-tasavvufî konulara da yer vermişlerdir.
Her düşünce sistemi gibi dinî-tasavvufî konular da yayõlõrken sanatõn
gücünden yararlanõlmõştõr. Allah�õ, peygamberleri anlatmak, öğretmek isteyen âşõk
söyleyeceklerini saza ve söze dökerek daha yumuşak, daha kolay anlaşõlõr ve sevilir
hale koymuşlardõr. Önceleri öğretimi ve eğitimi hedefledikleri için, âşõklar didaktik
bir üslup kullanmõştõr. Daha sonralarõ Bektaşî, Mevlevî tarikatlarõ kendi inançlarõnõ
taşõyan sözcüklerini şiire eklerler. Bektaşî, Mevlevî ve Kalenderî tarikatlarõ bir
anlamda edebiyat ve müzik ocağõ olur. Bu âşõklar az çok medrese öğrenimi görür.
Bu öğrenim, onun İslâm ilimlerine, enbiyâ hikayelerine, kõsmen tasavvufa ve şiire
olan merakõ, kabiliyeti ve kendisini irşad eden üstadõnõn tesiri ile divan edebiyatõmõzõ
kõsa zamanda tanõr. Kuvvetli saz şairi geleneği ve muhiti içinde öğrenmek aşkõ ile
divan şairlerini ve âşõklarõ okur. Bu kültür birikiminin sonunda, iki kaynaktan gelen
fikrî-edebî hazõrlõk âşõklarõn uzun yõllar içinde yaşadõğõ halkõnõn konuşma dili ile
klasik edebiyat dilini bir terkip halinde ortaya koymasõnõ temin eder. Hem hece, hem
aruzla değişik konularõ terennüm ederler. Bu konular içinde peygamber kõssalarõ
önemli bir yer teşkil etmektedir.
4
Âşõk edebiyatõnda geniş bir yer tutan bu peygamber kõssalarõnõ tez konusu
olarak seçtik. Araştõrmamõza öncelikle peygamber kõssalarõna yer veren kaynaklara
ulaşarak başladõk. Bu konudaki en önemli kaynak Kur�ân-õ Kerîm�dir. Kur�ân�da
geçen peygamber kõssalarõ ile ilgili ayetleri tespit ettik. Daha sonra kõssalarõn
anlatõldõğõ diğer kaynaklara ulaştõk. Son olarak da âşõklarõn peygamber kõssalarõnõ
konu alan şiirlerindeki örnekleri tespit ederek açõklamaya çalõştõk.
Çalõşmamõz; ön söz, giriş, iki ana bölüm ve kaynakçadan oluşmaktadõr.
Giriş Bölümü�nde Âşõk, Âşõk Edebiyatõ, Âşõk Edebiyatõnõn Tarihçesi ve
Âşõk Edebiyatõnõn Tesirleri başlõklarõ altõnda bu konularla ilgili bilgiler verdik.
Birinci Bölüm�de şiirlerini incelediğimiz, yaşadõğõ devrin önemli isimleri
sayõlabilecek on âşõğõn kõsaca hayatõ ve edebî şahsiyetlerinden bahsettik. Âşõklarõn
sõralanmasõnda yaşadõklarõ yüzyõl dikkate alõnmõştõr.
Çalõşmamõzõn en önemli kõsmõnõ, İkinci Bölüm oluşturmaktadõr. Bu
bölümde âşõklarõn şiirlerinde yer verdiği peygamberler ve kõssalarõ, başta Kur�ân-õ
Kerîm olmak üzere, çeşitli kaynaklardan istifade edilerek tespit edilmiş ve konunun
işlendiği nazõm birimleri açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Peygamberler ve örnek şiirlerini
ele aldõğõmõz âşõklar alfabetik sõraya göre tasnif edilmiştir.
Dip not verilirken yazar soyadõ ve eserin basõm tarihi, ardõndan şiirin geçtiği
sayfa numarasõ ve dörtlük numarasõ yazõlmõştõr.
Kaynakça, çalõşmamõz sõrasõnda faydalandõğõmõz eserlerden meydana
gelmiştir. Sõralama, yazarlarõn soyadlarõ esas alõnarak yapõlmõştõr.
Bu çalõşmam sõrasõnda bana sonsuz destek veren aileme, bana her zaman
yardõmcõ olan değerli hocalarõma, en önemlisi engin bilgilerini, tavsiye ve
tecrübelerini hiç esirgemeyen ve insanlõğõ ile örnek aldõğõm değerli hocam Yrd. Doç.
Dr. Mehmet ÖZÇELİK�e teşekkürü bir borç bilirim.
5
GİRİŞ
I. ÂŞIK
Bir hazõrlõğõ olmaksõzõn (irticalen) şiir söyleyen, ekserisi saz eşliğinde
şiirlerini okuyan veya halk hikayelerini anlatan şahõslar �âşõk� ismiyle anõlmõşlardõr.
Çok kere saz şairi, çöğür şairi, ozan, halk şairi terimleri âşõk mukabili olarak
kullanõlmõştõr. Ancak bu gibi kullanõmlar bazõ mahzurlar taşõmaktadõr. Âşõklarõn saz
çalmayanlarõ olduğu gibi, çaldõklarõ sazlar da değişik olabilmektedir. (Kubur,
karadüzen, bozuk, tanbura, çöğür vb.). Ozan deyimi, İslâmiyet öncesi göçebe devire
ait bir terim olup �âşõk� karşõlõğõ olarak kullanõlamaz. Halk şairi deyimi de anlam
karõşõklõğõna sebep olmaktadõr.
12. ve 13. asõrlardan başlayarak Osmanlõ devrinde gelişmeye devam eden
askerî ve siyasî merkezlerde, büyük kervan yollarõ üzerinde kurulan kasabalar ve
buralarda inşa edilen medreseler, tekkeler, diğer kültür kurumlarõnda, asker ocaklarõ
çevresinde belli bir kültür hareketi oluşmuş ve yaygõnlaşmõştõr. Bu kültür
muhitlerinde yetişen, ekserisi tasavvuf neşvesi ile yoğrulmuş ve bir kõsmõ okuma
yazma dahi bilmeyen şahõslarõn Türkçe ifade malzemesini işleyerek geniş kitlelere
seslendikleri görülmektedir. Bu âşõk tipinin ilk büyük temsilcisi olarak Yunus
Emre�yi görmekteyiz. �Âşõk� kelimesi önceleri Yunus Emre tarzõnda ilahîler ve
tasavvufî şiirler söyleyen şairleri ifade eden bir terim olarak kullanõlmõş, zamanla
daha geniş bir mana kazanmõştõr.
Âşõklar çõraklõktan başlayarak âşõk oluncaya kadar belli bir eğitimden
geçerler, fasõllara katõlõrlar, memleket içinde seyahata çõkarlar, nihayet ustalarõndan
bir mahlas aldõktan sonra âşõk olurlardõ. Şehir hayatõnõn kültür havasõ içinde klasik
şiire ve musikîye, tasavvuf düşüncesine, İslâm tarihine, evliya menkõbelerine, İran ve
Türk edebiyatlarõnda görülen motiflere ait birçok bilgiler edinirlerdi. Âşõklarõ şehirde
yetişenler ile köyde yetişenler olarak ayõrmak mümkündür. Bu durumda şehirli
6
âşõklarõn kültür seviyeleri klasik medrese ve tekke kültürü ile temas halinde
olduklarõndan köyde yetişenlerden dil, sanat ve ifade açõsõndan başkalõklar
gösterecektir. Köy çevresinde yetişenler aruz vezninden de uzak kalmõşlardõr. Bu
açõdan daha kendine has, daha mahallî sayõlabilirler. Şehir ve kasabalarda
kahvehaneler, meyhaneler âşõklarõn toplantõ yerleridir. Yerine göre, bey konaklarõna
padişah saraylarõna da girmişler, söz ve sazlarõnõ bu ortamlarda da dinletmişlerdir.
Bazõ padişahlarõn âşõklara özel ilgi gösterdikleri biliniyor. 4. Murad ve 4. Mehmed�in
âşõklara gösterdikleri ilgi Evliya Çelebi�nin Seyahatname�sinde de söz konusu
edilmiştir. 2. Mahmud, Sultan Mecid ve Sultan Aziz�in âşõk fasõllarõndan
hoşlandõklarõ ve sarayda bu padişahlar devrinde otuzu aşkõn âşõk bulunduğu
kaynaklarda zikredilmiştir. Âşõklar mevsimine göre kurulan panayõrlarda dolaşõr,
tekkelerde, imarethanelerde misafir olurlardõ. Belli devirlerde hükümetin nezareti
altõnda teşkilatlanarak hususî bir zümre teşkil ettikleri de olmuştur.
Âşõk teşkilatlarõ ile ilgili bilgiler sözlü kaynaklara dayanmakta olup
bilinenler de 2. Mahmud�dan sonraki devrelere aittir. Âşõk fasõllarõnõ idare eden
�Reis-i âşõkan�, hükümetten maaş alõrdõ.
Âşõklar saz çalõp irticalen şiir söyleme özellikleriyle kendilerini okur yazar
sayar, divan tarzõnda şiir yazanlardan üstün görürler; divan şairleri de âşõklarõ hor
görür, beğenmezlerdi. Bununla birlikte, divan şiiri unsurlarõnõ (vezin dahil) kullanan
âşõklar olduğu gibi, hece ile yazmayõ deneyen divan şairleri de mevcut olmuştur.
Âşõklarõn en belirgin vasõflarõ irticali söyleyiş ve saz eşliği olmasõna rağmen,
kalem şuarasõ olarak adlandõrõlan âşõklar da vardõr ki, bunlar ekseriya iyi öğrenim
görmüşlerdir; saz çalmazlar, hece ile âşõk edebiyatõ türlerinde şiirler yazarlar
(Bayburtlu Zihnî, Çankõrõlõ Zihnî gibi). Divan edebiyatõ nazõm şekillerine de
başvururlar.
Âşõklarõn usta çõrak ilişkileri içinde, tekke ve medrese kültürüyle yoğrularak
19. asõr sonlarõna kadar geleneksel tavõrlarõnõ sürdürdükleri görülmektedir. Medrese
ve tekkelerin devam ettirdiği İslâm kültürü ve 19. asõrdan kalan âşõklarõn yaşatmaya
çalõştõğõ edebî gelenek, bu zümrenin gittikçe güç kaybetmesini önleyememiştir.
Yeniçeri ocağõnõn kaldõrõlmasõ, tekkelerin zamanla fonksiyonlarõnõ ifa edemez hale
düşmeleri ve kapanmalarõ neticesinde, âşõklarõn hemen hemen bütün yetişme
7
kaynaklarõ kurumuştur. 1930 ve 40�larda Halk evleri tarafõndan rejime sadõk âşõklarõn
himayesi şeklinde bir eğilim görülmekteyse de, değişen iktisadî ve içtimaî şartlar,
geniş ve sürekli tesir icra eden kitle haberleşme araçlarõ geleneksel âşõk tipinin
hemen hemen tamamen ortadan kalkmasõna sebep olmuştur. (TDEA, Cilt 1, 184-
185)
A. ÂŞIKLARIN DÜNÜ VE BUGÜNÜ
Anadolu�nun muhtelif köşelerinde, hatta bugün bile âşõk ünvanõnõ taşõyan
ve çaldõğõ sazla kendisinin veya başkalarõnõn şiirlerini terennüm eden şair-
çalgõcõlara, yani saz şairlerine tesadüf olunmaktadõr. Elli yõldan beri gittikçe azalan,
içtimaî mevkilerini ve ehemmiyetlerini kaybeden bu âşõklar, Osmanlõ İmparatorluğu
memleketlerinde, 20. asõr başlarõna kadar, mühim bir meslekî zümre halinde devam
etmekte ve imparatorluğun her tarafõnda bunlara tesadüf olunmakta idi. 19. asõr
sonlarõnda, Garp emperyalizminin siyasî ve iktisadî baskõsõ altõnda maddî ve manevî
müesseseleri bozulmaya başlayan ve yeni bir hayat şekli arayan Osmanlõ
cemiyetinde, âşõklar zümresinin de artõk o şekilde yaşayamayacağõ pek tabiî idi.
İnkõlâplar da bu zümreyi yaratan ve yaşatan içtimaî şartlarõ kökünden sarsmõştõr.
a. Halk Kitlesinin Âşõklar Hakkõndaki Telakkisi
Âşõk, halk arasõnda, umumîyetle saz şairlerine verilen bir isimdir. Yine halk
arasõnda dolaşan birçok menkõbeler, bunlarõn maddî ve cismanî aşktan manevî ve
ruhanî aşk derecesine yükseldiklerini, saz çalõp şiir söylemeyi de ilahî vasõtalarla
öğrendiklerini anlatõr. Görülüyor ki bunlar, halkõn telakkisine göre Hak âşõklarõdõr ve
ilham kaynaklarõ daima ilahîdir.
b. Münevver Sõnõfõn Âşõklar Hakkõndaki Telakkisi
Fikir ve zevk seviyesi bakõmõndan halktan tamamiyle ayrõlmõş olan bu sõnõf,
medresede, İslâm ilimlerinin, Arap ve İran edebiyatlarõnõn en yüksek mahsüllerine
iyiden iyiye alõşmõş bulunuyordu. Bediî ihtiyaçlarõnõ pek tabiî olarak bu klasik
edebiyat mahsülleriyle tatmin eden yüksek kültür sahipleri, İslâm medeniyetinin
dünya görüşünden şüphesiz ayrõlamazlardõ. Halk musikîsine ve halk şiirine mahsus
8
her türlü şekiller, halk arasõnda rağbet kazanan mevzular, halk şiirlerinin umumî
ölçüsü olan hece vezni daima hakir görülmüştür; şiirlerinin geniş halk tabakasõ
arasõnda okunmasõ ve anlaşõlmasõ, klasik bir şair için adeta bir hakaret vesilesi
oluyordu .
c. Âşõklarõn Kendi Haklarõndaki Telakkileri
Âşõklar arasõnda son zamanlara kadar devam eden bir telakkiye göre,
umumiyetle şairler iki kõsma ayrõlõr:
a) Kalem şairleri; yüksek sõnõfa mahsus şiirler yazan klasik şairler.
b) Meydan şairleri; yani, halk toplantõlarõnda irticalen de şiirler tertip eden
ve onlarõ sazlarõ ile çalõp söyleyen âşõklar.
Âşõklar kendilerini, türlü bakõmlardan, klasik şairlerden üstün sayarlar:
Evvela, herhangi bir mevzu üzerine, herhangi bir kafiye ile derhal bir manzume
söyleyivermek kudreti, onlarõn başlõca övünme sebepleridir. Hakikaten, klasik şairler
arasõnda, irtical denilen bu kudret, çok nadirdir. Âşõklarõn klasik şairlere üstünlük
iddiasõnda bulunmalarõnõn ikinci sebebi de, şiirlerini sazlarõ ile çalõp
söyleyebilmeleridir. Kalabalõk ve hayran bir dinleyici zümresi karşõsõnda çalõp
söylediklerinden, birbirleriyle müşaarelerde bulunduklarõndan da âşõklar kendilerini
klasik şairlerin üstünde tutarlar. Geniş halk tabakasõ içinde âşõklarõn kazandõklarõ
şöhret ve rağbet, daha fazla olmuştur. 17. asõrdan başlayarak, imparatorluğun büyük
merkezlerinde yetişen âşõklarõn, klasik şairlere benzemek ve onlardan geri kalmamak
gayretiyle, oldukça kuvvetli klasik edebiyat kültürüne sahip olmalarõ, aruz veznini ve
bazõ klasik nazõm şekillerini kullanmaya başlamalarõ, yabancõ terkip ve kelimelere ve
klasik şiire mahsus mefhumlara manzumelerinde gitgide daha geniş bir yer
vermeleri, âşõklar arasõnda, kendilerinin artõk bu cihetlerden de klasik şairlerden geri
kalmadõklarõ kanaatini doğurdu; bu kanaat, onlar arasõnda yavaş yavaş büsbütün
kuvvetlendi.
ç. Âşõklar, Hangi İçtimaî Muhitlerde ve Nasõl Yetişir?
Şehir Muhitinde Âşõklar
17.-18. asõrlardan son yõllara kadar, Osmanlõ İmparatorluğu�nun her
köşesinde gördüğümüz âşõklar ve âşõk tarzõ, bilhassa şehir hayatõnõn verimidir.
9
17.-18. asõrlarda imparatorluğun Asya ve Avrupa�daki büyük şehir ve
kasabalarõnda oldukça kalabalõk münevver bir sõnõf vardõ ki, İslâm ilimlerini ve
edebiyatlarõnõ kavramõştõ; maddî refah ve servetle birlikte bu yüksek kültür havasõ,
uzun asõrlar boyunca, daha aşağõ seviyedeki diğer içtimaî sõnõflara da geçerek,
umumî zevk ve fikir seviyesini yükseltmişti. Buralarda, muntazam bir tahsil
görmedikleri, hatta bazen hiç okuma yazma bilmedikleri halde, bu kültür çevresi
içinde aruz ile klasik nazõm kaidelerine uygun oldukça güzel şiirler yazan ümmî
şairlere de tesadüf olunuyordu.
Şehir ve kasabalarda, muhtelif içtimaî tabakalara mahsus ayrõ ayrõ
kahvehaneler, bozahaneler, meyhaneler gibi umumî yerler vardõ. Bazõ büyük
kahvehanelerde çalgõ ve köçek takõmlarõ da bulunurdu. İşte, bu kahvehanelerden
bazõlarõ bilhassa âşõklarõn toplantõ yerleri idi. Onlar, belli mevsimlerde buralarda
toplanõrlar, sazlarla şiirler terennüm ederlerdi. Büyüklerin ve zenginlerin
konaklarõnda, saraylarõnda da çöğürcülere tesadüf edilirdi. Hükümetin kontrolü
altõnda muntazam bir teşkilata malik olan bu âşõklar, panayõrlar gibi geçici toplantõ
yerlerinde kurulan kahvehanelerde bulunurlar, memleketi dolaşõrlar, tekkelerde,
büyüklerin ve zenginlerin konaklarõnda misafir olurlardõ.
Âşõklar teşkilatõnda çõraklõktan başlayarak âşõk oluncaya kadar geçirilmesi
icap eden birçok dereceler vardõ. Bilhassa, büyük, şöhretli âşõklarõn etrafõnda,
âşõklõğa meraklõ, istidatlõ birçok gençler çõrak olarak toplanõrlar, üstattan mahlas
alõrlar, âşõk olmak için zarurî olan edebî ve meslekî terbiyeyi gördükten sonra
fasõllara girmeye başlarlar, memleket içinde uzun seyahatlere çõkarlar, nihayet âşõk
olurlardõ. Ekseriyetle küçük esnaf tabakasõndan, fakir halk arasõndan, yahut askerî
sõnõflardan yetişen bu âşõklar, bir tahsil görmemekle beraber, şehir hayatõnõn kültür
havasõ içinde, birçok bilgiler edinirler; İran edebiyatõnõn büyük şahsiyetlerinin
eserlerine bile yabancõ kalmazlardõ. 17. asõrdan başlayarak, klasik şiirin bunlar
üzerinde çok büyük bir cazibesi olmuştur ki, sonraki asõrlarda bunun büsbütün
arttõğõnõ birçok örnekleri ile görüyoruz.
Köy ve Aşiret Çevrelerinde Âşõklar
Köylü sõnõfõnõn duygularõna ve telakkilerine tercüman olmak
mecburiyetinde bulunan köy ye aşiret şairleri, klasik şiir tesirinden ve aruz
10
vezninden oldukça uzak kalmõşlardõr. Şehir ve köy âşõklarõnõ birbirlerinden ayõran
çok açõk içtimaî muhit farkõna karşõ, bunlarõ birbirine yaklaştõran diğer birtakõm
kuvvetli âmiller de vardõr:
1. Köy, hiçbir zaman civarõndaki şehir ve kasabalardan tamamiyle ayrõ bir
hayata malik değildir, bunun gibi köyler de şehirlerin tesirinden uzak kalamazlar.
2. Şehir hayatõnõn ve kültürünün yarattõğõ âşõk, nasõl klasik şairin ve klasik
şiirin çekiciliğine ve manevî nüfuzuna kapõlmõşsa, köy ve aşiret çevresinde yetişen
âşõk da, daha yüksek bir kültürün sahibi ve temsilcisi olan şehirli âşõğõ kendisine
ideal bir örnek saymaktan kendini alamaz.
3. Köy ve aşiret çevresindeki âşõk, muhtelif seyahatlerinde şehir ve
kasabalardaki meslektaşlarõ ile mutlaka münasebete girmiş, şehir hayatõna ve
kültürüne yabancõ kalmamõş olduğu gibi, şehirli âşõklar da, devamlõ seyahatleri ile,
her muhitte bağlar tesis etmişler, tesirlerini her tarafa yaymõşlardõr.
4. Tekkelerin ve bilhassa Bektaşîlik gibi tarikatlere mensup tekkelerin
verdiği edebî ve tasavvufî kültür, muhtelif içtimaî çevrelerde birbirinin aynõsõdõr.
İşte, bütün bu gibi âmiller, köy ve şehir âşõklar arasõndaki farklarõn
derinleşmesine manî olmuş ve 17. asrõn ilk değilse bile, son yarõsõnda âşõk tarzõ, âşõk
şiiri dediğimiz, belli kaidelere malik, yani �kendi nev�i içinde adeta klasikleşmiş�
hususî bir edebiyatõn vücuda gelmesine pek çok yardõm etmiştir. (Köprülü, 1989,
165-178)
11
II. ÂŞIK EDEBİYATI
Günümüze kadar ele geçirilebilen yazõlõ kaynaklardan anlaşõldõğõna göre,
çok geniş bir coğrafyaya yayõlan Türk ulusu, kendi içinden yetişip adlarõ
hatõrlanan veya unutulmuş olan şairlerine ve onlarõn eserlerine, en eski tarihlerden
bu güne kadar büyük bir ilgi ve sevgi göstermiştir. Bu ilgi ve sevginin yüzyõllar
boyu sürmesi, halk şairlerinin halkõn gözü, kulağõ ve en önemlisi �dili�
olmasõndandõr. İstek, dilek, heyecan, duygu ve düşüncelerinin kolayca
anlayabileceği bir dille, basit bir ölçüyle, akõlda hemen kalabilecek uyaklarla ve
sanatlõ bir şekilde söylendiğini gören halkõmõz, gerek kişisel eserlere, gerek
yaratõcõsõ zamanla unutulup folklor ürünü haline dönüşen ve böylece anonim bir
eser olarak kabul edilen metinlere büyük bir sadakat göstermiş, ya kulaktan
kulağa aktarma biçimiyle, ya da çeşitli cönk ya da mecmualara kaydetmek
yoluyla bu güzel örnekleri unutulmaktan kurtarma yoluna gitmiştir. Binlerce
örneğin, yaşamasõnõ sağlayan özel ve resmi kitaplarõmõzdaki yüzlerce yazma cönk
ve mecmua günümüze kadar tam olarak işlenmemiş ve incelenmemiştir. Bu kadar
zengin örnekleri bulunan halk şiirimizi bu güne kadar inceleyen eserlerin õşõğõ
altõnda üç ana bölümde ele almaktayõz:
1. Anonim halk şiiri,
2. Saz şiiri (âşõk edebiyatõ),
3. Tekke şiiri. (Gözaydõn, 1989, 1)
Âşõk edebiyatõ; Türklerin İslâm medeniyeti dairesine girmelerinden sonra
oluşan kültür muhitlerinde, âşõk olarak adlanan şahõslar tarafõndan ortaya konulan,
şekil ve muhteva olarak belli özellikler taşõyan edebî verimleri ifade için kullanõlan
terimdir. (TDEA, Cilt 1, 188)
Boratav�a göre âşõk edebiyatõ, klasik denen edebiyata paralel bir kültür
akõmõ olarak belirmiştir. (Boratav, 1968, 207)
12
Köprülü�ye göre ise âşõk edebiyatõ 16.-20., hatta 17.-20. asõrlar esnasõnda
Anadolu�da yetişen ve oldukça mebzul eserleri ve edebî ananeleri zamanõmõza kadar
devam edip gelen saz şairlerine mahsus şiir tarzõdõr.
Âşõk edebiyatõ, bilhassa 18. asõrdan sonra, divan edebiyatõ ile halk edebiyatõ
ve tekke edebiyatõ unsurlarõnõn karõşmasõndan hasõl olmuş muhtelif bir mahsuldür.
Âşõk edebiyatõ, halk edebiyatõ unsurlarõnõ içine almakla ve esasõnda halk zevkine
doğru temayülün bir ifadesi olmakla beraber, �Türk ruhunun zevkini, orijinalitesini
saklayan ve halkõn içinde yaşayan� bir halk edebiyatõ değildir. Şehir ve kasaba halkõ
arasõnda gelişen bu edebiyatta klasik edebiyatnõn ve tekke edebiyatõnõn büyük tesiri
olmuştur. 16. asõrda ve 17. asõr başlarõnda yetişen âşõklarda, asõl halk edebiyatõ
unsurlarõ daha kuvvetli idi; fakat bu asrõn sonlarõndan başlayarak sonraki asõrlarda bu
unsur yavaş yavaş azalmõş, diğer unsurlar ise tabiatiyle çoğalmõştõr. (Köprülü, 1989,
180-181)
A. ÂŞIK EDEBİYATINDA HALK EDEBİYATI UNSURLARI
Âşõk edebiyatõnda halk edebiyatõnõn büyük tesiri göze çarpar: Evvela hece
vezni bütün Türk halk şiirlerinde olduğu gibi, âşõk şiirlerinde de hakimdir. Gerçi, 17.
asõrda, aruz vezninin de âşõklar tarafindan kullanõldõğõnõ biliyoruz; fakat buna
rağmen, millî vezin hakimiyetini muhafaza etmiştir. Kafiye hususunda da, âşõklar,
eski halk edebiyatõ ananelerine uymuşlar, yarõm kafiyeleri uygun görmüşlerdir.
Nazõm şekillerinde yine aynõ tesiri görüyoruz. Türkü, türkmani, varsağõ, ezgi, deyiş
gibi sõrf müzik bakõmõndan verilen ve bazõlarõ bu havalarõn etnik menşe�ini gösteren
şekiller, sonra koşma, mani gibi diğer şekiller, hep bunu kuvvetlendirmektedir.
Edebî sanatlar bakõmõndan da, âşõk edebiyatõnda yine kuvvetli halk
edebiyatõ unsurlarõnõ bulmaktayõz: Âşõk edebiyatõnõn alliterasyon, cinaslar, teşhis ve
intak, münazara, atasözü kullanmak gibi birçok hususiyetleri, halk edebiyatõnda
eskiden beri vardõr. Lisan ve üslüpta eski halk edebiyatõndan gelen birtakõm
hususiyetleri, âşõk tarzõ mahsullerinde açõkça görmekteyiz.
13
16. asõrda ve 17. asrõn ilk yarõsõnda yetişen âşõklarda, bu halk edebiyatõ
unsurlarõnõn daha kuvvetli, daha göze çarpar mahiyette olduğu muhakkaktõr.
B. ÂŞIK EDEBİYATINDA TEKKE EDEBİYATI UNSURLARI
Âşõk edebiyatõnõ vücuda getiren unsurlardan bir kõsmõ da, 13.-16. asõrlar
arasõnda Türk memleketlerinin her tarafõnda büyük inkişaf gösteren tasavvuf
tarikatlarõna ait tekkelerdeki Türk edebiyatõndan geçmiş unsurlardõr. Anadolu�nun,
13. asõrdan başlayarak, 17. asõr başlarõna kadar çok mühim tarikat faaliyetlerine ve
hareketlerine sahne olduğu ve Rumeli fetihlerinden sonra bu faaliyetlerin Balkanlara
da yayõldõğõ bilinmektedir. Tarikatlarõn, Osmanlõ İmparatorluğu�nun her sahasõnda,
her sõnõf halk arasõnda tasavvuf akidelerini yaymak hususunda büyük rolleri
olmuştur.
Dil, vezin, nazõm şekilleri ve hususiyetleri, ifade tarzõ bakõmlarõndan Türk
halk edebiyatõnõn birçok unsurlarõnõ almõş olan bu tekke edebiyatõ, ideoloji itibariyle
doğrudan doğruya klasik İslâm kültürüne bağlõdõr. Her tarikat mensuplarõ, kendi
mesleklerinin propagandasõnõ mümkün olduğu kadar geniş bir nisbette yapmak için,
imkan derecesinde sade bir dille ve halk edebiyatõ ananelerine uygun eserler
yazõyorlardõ.
Tekke edebiyatõndan geçen muhtelif unsurlar, âşõk edebiyatõnõn teşekkülü
üzerinde âmil olmuştur: Âşõk kelimesinin kullanõlmasõ, tekke edebiyatõnõn tesiri
altõnda olmuştur. Çünkü mutasavvõf şairler, daha 13. asõrdan beri, kendilerini diğer
şairlerden ayõrmak ve bu suretle ilham kaynaklarõnõn kudsî ve ilahî mahiyetini
göstermek için âşõk ünvanõnõ kullanõyorlar, beşerî ve dünyevî ihtiraslarõ terennüm
edenlere verilen şair ünvanõnõ kabul etmiyorlardõ. 16.-17. asõrlarda, maddî ve manevî
kültür seviyesi yükselmiş, tekkelerin yaydõğõ tasavvuf havasõ ile dolmuş büyük
şehirlerde yetişen saz şairleri, ibtidai köy ve aşiret çevrelerinde yetişen eski
seleflerinin taşõdõğõ ozan adõnõ elbette kabul edemezlerdi; binaenaleyh, kendilerine
yabancõ saymadõklarõ mutasavvõf şairler arasõnda zaten kullanõlmakta olan âşõk
ünvanõnõ kullanmaya başladõlar. Bu asõrlarda birtakõm âşõklarõn isimlerinin başõnda
14
kul lakabõnõ kullanmalarõ da (mesela Kul Mehmed gibi), yine tasavvuf tesiriyledir.
Âşõk tarzõ üzerinde tekke edebiyatõ tesiri de çok dõşta, zayõf bir boya mahiyetinde
kalmõş, onun asõl ruhuna girememiş, lâ-dinî mahiyetini bozamamõş, hayatõn her
günkü hadiselerine karşõ olan derin ve samimi alakasõnõ kesmemiştir.
C. ÂŞIK EDEBİYATINDA KLASİK EDEBİYAT UNSURLARI
Âşõk edebiyatõnõn teşekkül ettiği 16.-17. asõrlar, Türk klasik edebiyatõnõn en
yüksek inkişaf derecesine vardõğõ, asõrlarca örnek olarak kullandõğõ İran edebiyatõna
karşõ beraberlik ve hatta üstünlük davasõna kalkacak kadar şuurlandõğõ bir devirdir.
Meddahlar, kõssahanlar, şehnameciler, umumî yerlerde İslâm tarihinin ve İran
destanõnõn kahramanlarõna ait hikayeler ve şiirler okuyorlar, klasik musikî
kaidelerine göre bestelenen gazel ve murabbalar eğlence meclislerinde, düğünlerde,
toplantõlarda terennüm olunuyor, şehir ve kasaba halkõnõn dillerinde dolaşõyordu.
Hakikaten, âşõk edebiyatõnõn ilk teşekküle başladõğõ 16. asõr sonlarõndan
beri, gerek dõş unsurlar, yani vezin ve şekil bakõmõndan ve gerek iç unsurlar, yani
mefhumlar, mecazlar, dil, üslup bakõmõndan, bu klasik şiir tesirinin daima daha
kuvvetlenerek kendini gösterdiğini ve 19. asrõn ikinci yarõsõndan evvel bunun artõk
son haddine geldiğini açõkça görüyoruz. Gazellerin eskiden beri bestelenerek
terennüm edilmesi, bu şeklin âşõk tarzõna girmesinde âmil olmuştur. Murabbalara
gelince, bunlar, hece vezninin dörtlüklerinin tesiri altõnda, daha 14. asõrdan beri
klasik Türk şiirinde büyük bir yer tutmuştu ve bestelenmeye mahsus manzumeler
hemen umumîyetle bu şekilde yazõlõyordu; 14.-16. asõr metinlerinde murabba
bağlamak tabirinin daima �türkü bestelemek� manasõnda kullanõlmasõ bunu açõkça
gösterebilir. Bu asõrlardaki şairlerin gazel ve murabbalarõnda kabil olduğu kadar sade
bir dil kullanmalarõ da, bunlarõn, �bestelenip halk arasõnda terennüm edilmek�
maksadõ ile yazõldõğõnõ anlatan bir işarettir. Muamma ve lugaz, sonraki asõrlarda
âşõklar arasõnda çok yayõldõ; bilhassa 18. asõrda âşõk fasõllarõnda muamma asmak,
şaşmaz bir kaide halinde yerleşmiştir. Ayrõca halk kitlesi içinde daima mevcut olan
bilmece ve karşõlõklõ bilmece söyleşmek ananesi de vardõr.
15
Âşõklarõn yalnõz aruz ile yazdõklarõ şiirlerde değil, hece ile yazdõklarõ
manzumelerde bile, klasik edebiyattan geçen basma kalõp mecazlara, muayyen
mefhumlara, İslâm tarihinden ve İran mitolojisinden gelen kahramanlara ve motiflere
sõk sõk tesadüf olunmaktadõr.
Âşõklarõn edebî terbiyelerine, çevrelerine, zamanlarõna, ruhî temayüllerine
göre, bu klasik edebiyat unsurlarõnõn nisbeti azalõr veya çoğalõr; fakat âşõk
edebiyatõnõn umumî tekamülünü göz önüne alõrsak bu unsurlarõn gittikçe arttõğõnõ
görürüz. (Köprülü, 1989, 182-190)
Ç. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÎ VE BEDİÎ KIYMETİ
Âşõk edebiyatõ, yalnõz bir içtimaî sõnõfa veya bir dinî taifeye hususi bir
zümre edebiyatõ değil, birbirinden farklõ muhtelif çevrelere, hayat ve geçim şartlarõ
ayrõ muhtelif gruplara, muhtelif tarikat ve meslek mensuplarõna, fikir ve zevk
seviyeleri birbirinden çok farklõ insanlara hitaben muhtelif zümreler arasõnda
müşterek bir edebiyattõr.
Âşõk edebiyatõ, 16. asõr sonlarõndan başlayarak 18. asõr başlarõna kadar,
muhtelif menşelerden gelen muhtelif edebî ve fikrî unsurlarõn kaynaşmasõndan hasõl
olmuş yeni bir terkip idi.
Klasik edebiyat gibi tekkeye, medreseye, daha açõk bir ifade ile Ortaçağ
İslâm ideolojisini yaşatan eski müesseselere dayanõyordu. Eski bir iktisadî ve içtimaî
nizamõn yarattõğõ bu müesseseler, temsil ettikleri Ortaçağ ideolojisiyle beraber,
Tanzimat�tan sonra hayat kabiliyetlerini yavaş yavaş kaybetmeye başlayarak, sadece
bir kalõntõ halinde Cumhuriyet devrinin son inkõlâplarõna kadar sürüklendiler. Büyük
merkezlerde âşõk kahvelerinin yerini tutmaya çalõşan semai kahveleri, esasen
bozulmuş, soysuzlaşmõş ve eski müşterek mahiyetini kaybederek, dar bir zümre
edebiyatõ karakterini almaya yüz tutmuş olan âşõk tarzõnõn mukadder akõbetine manî
olamadõ ve üç buçuk asõr kadar süren bir hayattan sonra, âşõk edebiyatõ dediğimiz bu
Ortaçağ edebiyatõ da ihtişamlõ Osmanlõ İmparatorluğu�nun sair müesseseleriyle
beraber, geçmişe karõştõ.
16
Âşõk edebiyatõ, bugün artõk geçmişe karõşmõş olmakla beraber, bize bõraktõğõ
oldukça zengin mahsullerle, edebî servetimizin mühim bir parçasõnõ teşkil
etmektedir. (Köprülü, 1989, 191-193)
Birtakõm destanlar ve türküler vardõr ki, dar manasõ ile tarihî bir vesika
mahiyetini gösterir; fakat yalnõz bunlar değil, bu edebiyatõn bütün mahsulleri,
imparatorluk halkõnõn muhtelif devirlerinde, muhtelif içtimaî sõnõflarõn psikolojilerini
doğrudan doğruya bize anlatan canlõ şahitlerdir.
Bizi eski Osmanlõ cemiyetinin zevkleri, heyecanlarõ, ihtiraslarõ,
düşünceleriyle karşõ karşõya getiren, bizim de o manevî hava içinde yaşamamõza
imkan veren hayat parçalarõdõr. Eski Osmanlõ cemiyetinin muhtelif içtimaî sõnõflarõ
arasõndaki benzeyiş ve ayrõlõş noktalarõnõ ve bunun sebeplerini, onlarõn birbirleriyle
münasebet ve alakalarõnõ, hayat dinamizminin bu muhtelif tabakalar arasõnda
yarattõğõ karşõlõklõ hulûl ve nüfuzlarõ, hulasa, edebiyat, hatta daha geniş bir ifade ile
manevî kültür tarihimizin birçok esaslõ meselelerini, ancak bu âşõk edebiyatõnõn
sağlam usûllerle tedkiki sayesinde öğrenmek mümkün olacaktõr.
Âşõk edebiyatõ, tekamülünün ilk safhalarõnda daha büyük nisbette halk
edebiyatõ unsurlarõnõ içine alan, köy ve aşiret çevrelerinde ise bu hususiyetleri
oldukça uzun bir müddet saklayan bu edebiyat, sonralarõ başka unsurlarla fazla
karõşmõş olmakla beraber, bilhassa ilk devirlerde, bediî bakõmdan, kendine mahsus
bir hüvivet göstermektedir; mamafih âşõk tarzõnõn daha sonraki mahsulleri arasõnda
bile, orijinal ve canlõ eserler büsbütün yok değildir. Yeni Türk şiiri üzerinde türlü
şekillerde tesirli olan, birçok mahsülleri hala büyük bir okuyucu ve dinleyici kitlesi
arasõnda zevk ve heyecan uyandõran âşõk edebiyatõ, bediî bakõmdan da millî edebiyat
servetimizin mühim bir kõsmõnõ teşkil etmekte ve her suretle sistematik ve ilmî bir
tedkike layõk bulunmaktadõr.
17
III. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÇESİ
Âşõk edebiyatõ şiir geleneğimizin köklerini, İslâmiyet öncesi Türk insanõnõn
duygularõnõ dile getirdiği, ancak pek az örneği günümüze kadar gelebilen eserlerde
bulabiliyoruz. Değişik Türk boylarõnda ozan, kam, baskõ gibi adlarla anõlan, ellerinde
devirlere göre değişen sazlarõ bulunan sanatkarlarõn ortaya koyduğu eserler, aynõ
zamanda Türk şiirinin ilk örneklerini de teşkil etmektedir. Bunlarõn günümüze kadar
ulaşabilen nadir örneklerine bakõldõğõ zaman, tespit edilenden çok evvel ortaya
konulmuş, gelişmiş bir zevkin neticesi olan işlenmiş parçalar görülmektedir.
Örneklerin en çok bulunduğu Kaşgarlõ Mahmud�un Divânü Lügati�t-Türk adlõ eseri,
şekil ve konu bakõmõndan oldukça fazla ve sağlam bilgiler vermektedir.
Çeşitli sebeplere bağlõ olarak anayurtlarõnõ terk ederek Anadolu�ya gelen
Türkler, beraberlerinde Orta Asya�nõn zevklerini de getirmişlerdir. Bu arada söze
dayanan sanatlarõnõ, bu sanatõn icrasõ sõrasõnda kullanõlan musikî aletlerini de ihmal
etmemişler, zamanla bunlara Anadolu�ya has yeni bir hava vermişlerdir. Bu
gelenlerin bazõlarõ, Anadolu�da da gelişen İslâm kültüründen istifade ederek,
eserlerine, yeni girdikleri dinin havasõnõ da katmõşlardõr.
Âşõk edebiyatõ, Divânü Lügati�t-Türk�ten en güzel örneklerini gördüğümüz
destan, sagu ve koşuklarõn zamanla Anadolu�da yeni bir şekil almasõ ile gelişmiştir.
Bu edebiyat henüz filizlenme çağõnda iken klasik edebiyatõmõz oldukça gelişmiş bir
durumda idi. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 369-370)
Âşõk edebiyatõ, 16. asõr sonlarõndan başlayarak, 18. asõr başlarõna kadar,
muhtelif edebî ve fikrî unsurlarõn kaynaşmasõndan hasõl olmuş yeni bir terkiptir. İlk
devirlerde halk edebiyatõ unsurlarõ daha barizken, sonralarõ klasik edebiyatõnõn
belirgin tesiri görülür.
Âşõk edebiyatõ ile ilgili temel bilgilerin ve örneklerin sonraki devirlere
ulaşmasõnõ sağlayan kaynaklar sözlü veya yazõlõdõr. Sözlü kaynaklar: Âşõklar, daha
önce yaşamõş âşõklarõn eserlerini hafõzalarõna alarak naklederler. Bu nakil sõrasõnda
bazõ değişiklikler de vuku bulur. İkinci kaynak, okur yazar âşõklar veya başka
meraklõlarõn âşõklara ait verimleri de kaydettikleri cönklerdir.
18
Âşõk edebiyatõ İslâmiyet öncesi sözlü edebiyat geleneğinin bir devamõ
olmasõna rağmen, özellikle Anadolu�da 12. asõrdan başlayarak gelişmiş ve yeni bir
birleşim olarak belirmiştir. 12. ve 13. asõrlarda Horasan bölgesinden Anadolu�ya
kadar yaygõn verimleri görülen dinî-tasavvufî mahiyetteki edebiyatõn 16. asõrda
şekillenen âşõk edebiyatõnõn oluşmasõnda büüyük rolü dikkati çeker. 12. ve 13.
asõrlarõn tekke mensubu şairlerinin ünvanlarõ olan âşõk, daha sonra umumî bir
mahiyet alarak kullanõlõr olmuştur. Âşõk edebiyatõ çerçevesindeki şairlerin, dinî
olmayan konularõ geniş bir şekilde işlemelerine rağmen, dinî-tasavvufî edebiyat
dairesindeki şairlere alem olan âşõk ismini kullanmalarõ dinî-tasavvufî fikirlerin,
mihraklarõn bu edebiyatõn oluşumundaki etkisini gösterir. Böylece, İslâmiyet öncesi
şairlerine ait ozan ve baksõ terimlerinin yerini tamamen �âşõk� almõş, ozan kelimesi
de �geveze, saçmasapan söz söyleyen� ve �çalgõcõ çingene� anlamlarõna kullanõlõr
olmuştur. Âşõklar, geniş ölçüde ve temel olarak halk edebiyatõna ait vezin ve nazõm
şekillerini kullanmõşlardõr. Bunun yanõnda, 16. asõrdan sonra hõzlõ bir şekilde divan
edebiyatõ vezin ve nazõm şekilleri de âşõklarca kullanõlmõştõr.
Âşõk edebiyatõnõn oluşmasõnda önde gelen unsurlar halk edebiyatõ ve halk
musikîsidir. Âşõklar ekseriya hece veznini kullanmõşlardõr. 17. asrõn ikinci yarõsõndan
itibaren aruz vezni de yaygõnlaşmõştõr. Kafiyelenişte de halk edebiyatõnda yaygõn
olan yarõm kafiye çok görülür. Müslümanlõk ve yerleşik medeniyete geçişin tesiriyle,
halk edebiyatõ unsurlarõ belli nispette zayõflamõş, tasavvuf-tekke edebiyatõ ve divan
edebiyatõ tesiri yaygõnlaşmõştõr.
Âşõk edebiyatõ üzerinde dinî-tasavvufî edebiyat tesiri sürekli ve tayin edici
olmuştur. Anadolu ve Balkanlarõn fethinde olduğu kadar, Türkleşme ve
İslâmlaşmasõnda çeşitli tarikatlarõn ve bunlara bağlõ tekkelerin önemli rolleri
olmuştur. Tarikatlar en ücra köşelere kadar yayõlan dergah, tekke ve zaviyeleri ile
geniş halk kitleleri üzerinde büyük tesir icra etmişlerdir. Bu tesirin yaygõnlõğõnda rol
oynayan hususlardan biri de, sade Türkçe ile tekkelerin akidelerini yayma maksatlõ
bir edebiyatõn meydana gelmesidir.
Âşõk edebiyatõ üzerinde divan edebiyatõnõn da belirgin tesiri vardõr. Âşõk
edebiyatõnõn oluşumunu tamamladõğõ 16. ve 17. asõrlarda divan edebiyatõ yüksek bir
seviyeye ulaşmõş bulunuyordu. Hatta, başlangõcõndan beri tesirinde bulunduğu İran
19
edebiyatõna üstünlük iddialarõnda bulunan şairlere bile bu devirde rastlanmaktadõr.
Divan edebiyatõ bu asõrlar da şehir ve kasabalarda hayli geniş halk kitlelerinin
zevklerine hitap eder bir hale gelmişti.
Divan edebiyatõnõn güçlü ve yaygõn olduğu bu asõrlarda, âşõk edebiyatõna
tesiri belirgin hale gelmiştir. Hem şekle hem muhtevaya ait tesirler dikkati çeker. İç
yapõya ait tesirler, çeşitli mefhum ve mecazlarõn âşõk edebiyatõna mal edilmesiyle dil
ve üsluba kadar varan bir mahiyet almõştõr. Şekli tesirler ise, âşõklarõn tabiî vezni
kabul edebileceğimiz hece vezni yanõnda aruz vezninin hece veznine yaklaşan ve
kullanõlmasõ nisbeten kolay olan kalõplarõn oldukça yaygõn bir şekilde
kullanõlmasõdõr. Vezin dõşõnda şekli sayõlabilecek diğer bir tesir de gazel, murabba,
müstezat, muhammes, müseddes gibi nazõm şekillerinin âşõklar tarafõndan da
kullanõlmasõ olmuştur. Divan şairlerince uygulanan tarih düşürme tarzõ âşõklar
arasõnda fazla yayõlmamõşsa da, muamma ve lugaz ikisi birleşerek muamma şeklinde
yayõlmõş ve belli başlõ türlerden biri haline gelmiştir. 18. asõrdan itibaren âşõk
fasõllarõnda muamma asmak kaide halinde görünür. Ayrõca divan şiirinin
mazmunlarõ, İslâm ve İran tarihinden alõnan mitolojik motifler, yalnõz aruzla değil
heceyle yazõlan şiirlere de girer. Ferhat ile Şirin gibi mesnevi konularõ halk öyküsü
olarak kimi küçük değişikliklerle işlenir.
Âşõklar, heceyle yazdõklarõ şiirlerde de, divan edebiyatõna has olduğu kabul
edilen mecazlarõ kullanmõş, benzetmelere başvurmuşlardõr. 17. asõrda yetişen Âşõk
Ömer ve Gevherî gibi iki büyük usta ile divan edebiyatõ tesiri daha yaygõn hal
almõştõr.
Âşõk edebiyatõnõn 16. asõr öncesindeki gelişimi için bilgi bulmakta güçlük
çekilmektedir. En eski şair ve şiir olarak kabul edilen Baykan (Bõkan) ve onun
destanõ olan �Dâsitân-õ Sukût-õ Kars�tõr. Bu şiirde 1386 yõlõnda Timur�un Kars�õ
yakõp yõkmasõ anlatõlõr. Âşõk edebiyatõyla ilgili yeterli sayõlabilecek bilgiye 16.
asõrdan itibaren sahip bulunmaktayõz. Bazõ âşõklarõn bu devirde yaşadõklarõ, devrin
önemli hadiseleri üzerine yazdõklarõ şiirlerden çõkarõlõyor. 16. asõrda yaşamõş olan
belli başlõ şairler: Bahşî, Ozan, Kul Mehmed, Öksüz Dede, Köroğlu, Geda Muslu,
Çõrpanlõ, Armudlu, Kul Çulha, Oğuz Ali, Pir Sultan Abdal şeklinde sõralanabilir.16.
asrõn ilk yarõsõnda halk edebiyatõ unsurlarõnõn hakimiyeti görülürken, ikinci yarõsõnda
20
ise dinî-tasavvufî edebiyat ve divan edebiyatõ tesiri hissedilir. Aruzla murabba
şeklinde düzenlenen divanlar, bu dönemde âşõklar tarafõndan kullanõlmaya
başlanmõştõr.
17. asõr, Osmanlõ âşõklarõ için adeta bir altõn devir sayõlabilir: Âşõklar her
tarafta çoğalmõş, Celaliler arasõnda, yeniçeri, levend, sipahi ocaklarõnda yetişen
birtakõm âşõklarõn eserleri her tarafa yayõlmõştõ. Büyüklerin dairelerinde mutlak
çöğürcüler bulunduruluyor, hatta onlarõn şöhret ve mahareti büyükler arasõnda
rekabeti celb ediyordu.
Bu asõrda Gevherî, Âşõk Ömer gibi âşõk edebiyatõnõn en önemli şahsiyetleri
yetişmiştir. Daha önceki asõrlar için söz konusu olan karanlõk noktalar bu ve takip
eden asõrlarda azaldõğõndan, bu devirde yaşamõş daha çok sayõda âşõk tespit
edilebilmektedir: Kâmil, Kuloğlu, İbrâhîm, Türabî, Edhemî, Afife Sultan, Kul
Deveci, Kul Süleymân, Âşõk Mustafa, Kayõkçõ Kul Mustafa, Katibî, Âşõk, Er Oğlu,
Pir Oğlu, Gedayî, Şah Bende, Şermî, Demirci Oğlu, Üsküdarî, Bursalõ Âşõk Halil,
Keşfî, Kör Oğlu, Benli Ali bunlar arasõndadõr.
18. asõrda âşõk edebiyatõ tabiî gelişme seyrini devam ettirir. Yaygõnlõklarõ ve
geniş çevrelerin ilgisi neticesi, ilk defa bu asõrda bazõ âşõklarõn şuara tezkirelerine
alõndõğõ görülüyor. Aynõ zamanda, mahallileşmeye doğru yönelen divan şairleri de
âşõk edebiyatõ tarzlarõnõ denemeye başlamõşlardõr. Buna rağmen, 17. asõrda yetişmiş
büyük âşõklar ayarõnda şairlere rastlanmaz. 18. asra ait bilgiler, 17. asra ait bilgilere
nisbetle daha azdõr. Bu devirde yaşamõş şairlerden bilinenler de sõnõrlõdõr: Ravzî, Ali,
Hocaoğlu, Kabasakal Mehmed, Nakdî Seferli Oğlu, Mağribli Oğlu ve Kara Hamza
bu devrin belli başlõ isimleri arasõndadõr.
19. asõrda âşõk edebiyatõ bir taraftan divan edebiyatõnõn tesirine daha fazla
girmiş, diğer taraftan dinî-tasavvufî edebiyat unsurlarõna daha fazla maruz kalmõştõr.
Aynõ zamanda. divan edebiyatõ çerçevesindeki şairlerin âşõk tarzõna ilgileri de daha
fazlalaşmõştõr. Böylece, divan şiiri ile âşõk edebiyatõ arasõnda bir nisbette yakõnlaşma
dikkati çekmektedir. Bu asra ait bilgiler daha önceki asõrlarla kõyas edilemeyecek
kadar fazladõr. Bu devirde büyük ün kazanan şairler arasõnda Emrah, Zihnî
(Bayburtlu), Dertli, Seyrânî, Nuri (Tokatlõ) ve Ruhsatî dikkati çeker. Bunlarõn
dõşõnda çok sayõda âşõk geniş bir çevrede tanõnmõş, gene önemli bir kõsmõ da ünlerini
21
mahallî çapta muhafaza etmişlerdir. Minhâcî, Ispartalõ Seyrânî, Âşõk Ali, Gedayî,
Devamî, Sürurî, Figanî, Zehrî, Nigarî, Cevrî, Hikmetî, Bezmî, Bezlî, Sabrî,
Sümmânî, Muhibbî, Ceyhunî, Meslekî, Lutfî, Tõflî, Dadaloğlu, Deli Boran�
Özellikle şiirde görülen ve kullanõlan dili de etkileyerek yalõnlõğõnõ ve
doğallõğõnõ bozan bu olumsuz gelişim, ancak divan şiirinin ömrünü tamamlamasõ
sonucu durur. Cumhuriyetten sonra da kaynağa dönen âşõk edebiyatõ kendini yeniler.
Yalnõz, divan edebiyatõndan etkilenen âşõk edebiyatõ temsilcilerinin
kentlerde ve kültür merkezlerinde yetişen ya da buralarda divan şiirleri ile karşõlaşan
âşõklar olduğu belirtilmelidir. Köylerde ya da göçebe ve yarõ göçebe topluluklar
arasõnda yaşayan âşõklar, şehirdeki âşõklarõn taşõdõğõ halk edebiyatõna yabancõ
unsurlar karşõsõnda kayõtsõz kalamamõşlarsa da, bütünüyle de benimseyememişlerdir.
Denilebilir ki, âşõk edebiyatõ son büyük üstadlarõnõ 19. asõrda yetiştirmiş ve
bu asõrda başlayan zeval, 20. asõrda âşõk edebiyatõnõn gücünü yitirmesi veya şekil
değiştirmesi ile neticelenmiştir. 20. asõrda yetişmiş âşõklardan en ünlüleri:
Kağõzmanlõ Hõfzõ, Çõldõrlõ Şenlik, Derdiçok, Yûsufelili Huzurî, Veysel Şatõroğlu, Ali
İzzet Özkan, Talibî Coşkun, Yaşar Reyhanî, Murat Çobanoğlu, Mevlit İhsanî.
1966�dan itibaren Konya�da düzenlenmeye başlanan Âşõklar Bayramõ, âşõk
edebiyatõna görünür bir canlõlõk getirmiştir. (TDEA, Cilt1, 188-191)
22
IV. ÂŞIK EDEBİYATININ TESİRLERİ
Âşõk edebiyatõ, Türk edebiyatõnõn diğer şubelerinden etkilendiği gibi, bu
şubelere de tesirleri görülmektedir. Hatta Ermeni azõnlõk edebiyatõna da tesirleri
görülür.
Divan şairleri, âşõk edebiyatõ verimlerini ve âşõklarõ küçümsemelerine
rağmen, bazõ divan şairleri âşõk tarzõ şiirler yazmõşlar veya söyleyiş olarak benzer
ifadeler kullanmõşlardõr. Özellikle 18. asõrdan itibaren, bu tesir hissedilir. Nedim�in
hece vezni ile yazdõğõ türkü ünlüdür. Daha sonra Enderunlu Fazõl, Vasõf ve İzzet
Molla; dil ve söyleyiş olarak halk ifade tarzlarõndan faydalandõlar. Şair padişahlardan
4. Murad�õn musahibi Mûsâ Çelebi�nin ölümü üzerine hece vezni ile bir varsağõ
yazdõğõ bilinmektedir. Ancak, âşõk edebiyatõnõn divan edebiyatõ üzerindeki tesiri
süreksiz ve dar olmuş, hiç bir zaman hakim karakter arzetmemiştir.
Tanzimat döneminde, Batõ tesirinde yeni bir edebiyat gelişirken, âşõk ve
halk edebiyatlarõna ilgi de genişlemiştir. Bu ilgide batõlõlaşma eğilimine dayalõ siyasî
yönde dikkati çeker. Tanzimat dönemi edebiyatõnõn önde gelen simalarõndan Ziya
Paşa�nõn âşõk edebiyatõ ile ilgili görüşleri ilgi çekicidir. Ziya Paşa, �Şiir ve İnşâ�
makalesindeki görüşleriyle bu yeni anlayõşõ temsil etmektedir. Paşa, sözü edilen
makalede divan edebiyatõna karşõ çõkar ve bizim asõl şiirimizin �şairlerin nâ-mevzun
diye beğenmedikleri avam şarkõlarõ ve taşralarda çöğür şairleri arasõnda deyiş,
üçleme ve kayabaşõ tabir olunan nazõmlar� olduğunu ileri sürer. Bu şiirin
mükemmeliyet kazanamamasõ, okur yazarlarõn itibar etmemesindendir. Rağbetin o
yöne çevrilmesi halinde, az vakitte çok güçlü şair ve yazarlar yetişecektir. Ancak
Ziya Paşa, Harabat�(1874) ta âşõk edebiyatõnõ küçümseyici, âşõklarõ küçük düşürücü
ifadeler kullanmõştõr. Bu, Tanzimat devri şahsiyetlerinin fikrî oturmamõşlõğõna bağlõ
bir tutarsõzlõktõr. Tanzimat devrinde yaşayan ve yetişen edebiyatçõlarõn birçoğu âşõk
tarzõna ilgi göstermişlerdir. Akif Paşa, Pertev Paşa, Manastõrlõ Faik Bey, Namõk
Kemal, Münif Paşa, Recaizade Ekrem, Abdülhak Hamid bunlar arasõnda sayõlabilir.
Bu şairlerden bazõlarõ hece vezniyle ve âşõk şiiri nazõm şekilleriyle bazõ manzumeler
yazmõşlardõr.
23
Âşõk ve halk edebiyatõna ilginin umumîleşmesi Türkçülük akõmõnõn
yaygõnlaştõğõ 20. asrõn başlarõna rastlar. Millî Edebiyat akõmõ içinde görünenler hece
veznini benimsediler, âşõk ve halk edebiyatõndan yararlanmaya çalõştõlar. Ancak
millîliği şekle, yani sadece vezne bağlayõp ahenk ve ifade sağlamlõğõnõ ihmal ettiler.
Bu yüzden başarõlõ örnekler veremediler. Bu devirde âşõk tarzõndan yararlanarak
başarõlõ şiirler ortaya koyan Rõza Tevfik Bölükbaşõ�dõr. Cumhuriyetten sonra da âşõk
şiiri örneklerinden hareketle yazmayõ deneyen şairler görülmüştür. (TDEA, Cilt 1,
188-192)
24
BİRİNCİ BÖLÜM
ÂŞIKLAR
A. KARACAOĞLAN
Türk saz şiirinin en önemli âşõklarõndan olan Karacaoğlan�õn hayatõ
hakkõnda kesin bilgiler yoktur. Doğduğu yer, yaşadõğõ yüzyõl hakkõnda değişik
görüşler mevcuttur.
16. yüzyõla ait bir cönkte Karacaoğlan�dan bahsedilir ki, bu cönk Gelibolulu
Mustafa Ali Efendi�nin 1600�de tamamladõğõ Mevâ�idü�n-Nefâis fî Kavâ�idi�l-
Mecâlis�tir. 1582 tarihli bir Sur-nâme-i Hümâyun�da ise �Karacaoğlan Türküsü�
ibaresi görülmektedir. Ahmet Kutsi Tecer�in 16. yüzyõla ait bir cönkte bulduğu şiirler
arasõnda Karacaoğlan mahlasõ taşõyan bir şiir yer almaktadõr. Bu kaynaklara bakarak
Karacaoğlan�õ 16. yüzyõlõn âşõklarõndan sayabiliriz. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4,
379)
Lâtifî Tezkiresi�nde şair Naimî Hamîdî�nin Münâzara-i Seyf-ü Kalem adlõ
şiirinde Kar�oğlan deyimi geçer, aslõnda bu Karacaoğlan�dõr. Bu eserden hareketle
Karacaoğlan 16. yüzyõlda yaşamõştõr denilebilir. Yine Ahmet Kutsi Tecer�in bulmuş
olduğu bir mecmua vardõr, bu mecmua 16. yüzyõla ait şairlerin eserlerini bir arada
bulunduran bir mecmuadõr. Mecmuada Karacaoğlan�a ait iki eser vardõr. (Karaer,
1973, 15-21)
Karacaoğlan�õ 17. yüzyõla ait gören kaynaklardan ikisi, Ömer�in Şâir-nâme
ve Ali Ufkî�nin Mecmûa-i Sâz u Söz�deki iki Karacaoğlan türküsüdür. (Büyük Türk
Klasikleri, Cilt 4, 379)
Şairnâme adlõ eserinde Âşõk Ömer, hem geçmişteki şairleri, hem de
çağdaşlarõnõ ele alõr. 17. yüzyõlda yaşamõş olan Âşõk Ömer, Karacaoğlan�õ kendi
çağdaşlarõ içinde sayar.
25
Akşehirli Ahmed Hamdi Efendi�ye ait bir hatõra defterinde 17. yüzyõlda
yaşadõğõ söylenen Karacaoğlan�a ait bilgiler ve üç şiir vardõr. Şiirlerin ikisi başka
kaynaklarda da vardõr.
Bir cönkte Gevherî ve Karacaoğlan�õn atõşmasõna rastlayan bir araştõrmacõ,
iki şairi çağdaş olarak düşünür ve Karacaoğlan�õ 17. yüzyõl âşõğõ olarak ele alõr. Fakat
Karacaoğlan�a ait olduğu varsayõlan şiirler incelenince, birçok eksik ve yanlõşlõk
göze çarpar. Böylece, Gevherî ile atõşan şairin Karacaoğlan olmadõğõ ortaya çõkar.
(Karaer, 1973, 18-22)
Karacaoğlan�õn yaşadõğõ saha da net olarak bilinmez. Bununla ilgili çeşitli
söylentiler vardõr. Prof. Elçin, tespit ettiği Karacaoğlan mahlaslõ şiirin bir
mõsrasõndan hareket ederek onun memleketini Belgrad olarak verir. Ancak çeşitli
cönklerdeki şiirlerinde Karacaoğlan, çeşitli güzellerden bahseder. Bosna, Firenk,
Çerkes, Bulgar ve şehrî güzelleri anlatõr. Bu güzellerin memleketlisi olduğunu
söylemek yanlõş olur. Çünkü o, pek çok yeri gezmiş ve sadece gördüğü değil,
duyduğu güzellerden de etkilenmiştir. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 379)
Şiirlerine bakõlõrsa onu hem Erzurumlu, hem Kõrşehirli, hem de Binboğalõ
kabul etmek gerekir. Bu, onun yaygõn şöhrete ulaştõğõnõn açõk delilidir. Bazõ
araştõrmacõlarõn yaptõğõ tespitlerin ortak noktasõ, onun Anadolu�dan olduğudur.
(Karaer, 1973, 13)
Yazõlõ kaynaklarõn yanõ sõra sözlü an�aneye de yeri geldiği zaman müracat
etmenin, bu iki kaynağõ birleştirmenin faydalõ neticeler vereceği unutulmamalõdõr. Bu
gün Toroslarda canlõ bir Karacaoğlan an�anesi vardõr. Toroslarda �Türkü söylemek�
yerine �Karacaoğlan çağõrmak� ifadesi kullanõlõr. Yine aynõ bölgede Karacaoğlan
çok sevilir, ondan bir şeyler çalõnõp söylenir. Ama Balkanlarda bu durum yoktur.
Balkan âşõklarõnda Karacaoğlan�õn etkisinden bile bahsedilemez. Dolayõsõyla
Karacaoğlan Güneylidir ve şiirleri oradan yayõlmõştõr. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4,
380)
Karacaoğlan�õn nerede doğup ne zaman yaşadõğõ belli olmadõğõ gibi, ölüm
tarihi ve mezarõnõn bulunduğu yer de kesin değildir. Buna rağmen, şairimizin
oldukça uzun bir ömür sürdüğü tahmin ediliyor. Karacaoğlan, Anadolu insanõ
tarafõndan çok sevilir. Dolayõsõyla Anadolu�nun her karõş toprağõ, Karacaoğlan�õ
26
kendinden sayar ve mezarõna sahip çõkar. İhtimallere göre mezarõ Mersin, Adana,
Maraş ve Erzurum�dadõr. Söylentilerden hareketle, Karacaoğlan�õn doğum yeri gibi
ölüm yerinin de, Güney Anadolu bölgesi olduğu sonucuna varõlabilir. (Karaer, 1973,
38-40)
Karacaoğlan�õn şiiri, Tanrõ�dan çok insana dönük bir şiirdir. O, dinî-
tasavvufî edebiyatõn dõşõnda ve müzikle şiirin kaynaştõğõ âşõk tarzõna bağlõ, gerçekçi
bir âşõktõr.
Karacaoğlan, söyleyeceklerini en kõsa ve en kestirme yoldan, sade ve açõk
bir dille, konuşma rahatlõğõ içinde söyler. Süse ve gösterişe merakõ yoktur,
geleneklerine sõkõ sõkõya bağlõdõr.
O, seven bir halk adamõdõr. Hayalci değil, gerçekçidir. Duygu ve isteklerini
açõk seçik ortaya koyar. Acõlarla, ayrõlõkla ve ölümle arasõ iyi değildir.
Karacaoğlan�õn şiirindeki temel konu, aşktõr. Tabiat bu aşkõn dekoru,
özlemler ve ayrõlõklar da onun tuzu biberi gibidir. O, kendi aşkõnõ söylerken, aslõnda
gerçek ve katõksõz olan insan sevgisini dile getirir. Gördüğü her güzele tutkun ve
hepsiyle senli benlidir. Karacaoğlan, sevmek konusunda o kadar ileri gider ki, onu ne
din ve ahlak kurallarõ ne de gelenek-görenek bağlar.
Onun şiirlerindeki, aşk ve sevgi konusundan başka, diğer konular şunlardõr:
Ayrõlõk, gurbet, ölüm.
Karacaoğlan�õn şiirlerinde dinî etkiler yok denecek kadar azdõr. Dünyaya ve
dünya nimetlerine ölesiye bağlõ halk şairi için zaten başka türlüsü de düşünülemez.
Hiçbir tarikat ve tekke ile ilgisi yoktur. Sevdiğinin göğsünü cennete benzetecek,
yüzünü görenlerin salavat getirmesini isteyecek kadar bu dünyanõn adamõdõr.
Karacaoğlan�õn dil ve söyleyiş bakõmõndan ulaştõğõ üstünlüğü, şekil ve
teknik yönden gösteremediği görülür. Bu noktada bütün hatalar âşõğa yüklenemez,
çünkü âşõk edebiyatõ yazõya geçirilesiye kadar kulaktan kulağa, ağõzdan ağõza
dolaşmõştõr. Şiir aslõnõ kaybetmiş olabilir.
Şiirlerini on birli (6+5, 4+4+3) ya da sekizli (4+4) hece ölçüsü ile söyler.
Bazõ şiirlerinde ise duraklara uyulmaz veya on birli hece veznin (6+5) ve (4+4+3) lü
duraklarõ bir arada kullanõlõr. Bazõlarõ da duraksõzdõr.
27
Kafiye olarak yarõm kafiyeyi tercih eder. Kafiye şemasõ ise abab,
cccb,çççb,� veya aaaa, bbbb, cccc,� şeklindedir. Bazen kafiyede de birtakõm
bozukluklar vardõr. Nazõm şekli olarak da daha çok koşma, semai ve varsağõyõ tercih
eder.
Şiirlerin arasõnda bazõ benzerlikler veya ortak noktalar bulunur. Bu,
özellikle giriş mõsralarõnda görülür.
Şiirlerinde sade ve yaşayan bir Türkçeye yer verir. Bunun yanõ sõra Arapça
ve Farsça kelimeleri de kullanõr. Ama bu kelimeler, halkõn kullandõğõ sözcüklerdir.
Mahallî kelimelere de fazlasõyla yer verir.
Şiirlerinde kendine has mecazlarõ ve benzetmeleri vardõr. Söyleyiş gücüne
de hemen hemen hiçbir saz şairi ulaşamamõştõr.
Karacaoğlan, hayalden ziyade his şairidir. Duyduğunu, duyduğu gibi
söyleyebilme becerisini gösterir.
Sanatõ ve edebî kişiliği ile Âşõk Ömer, Gevherî, Âşõk Hasan, Âşõk İsmâil,
Dadaloğlu, Deli Boran, Beyoğlu, Gündeşlioğlu, Hakî, İrfanî, Hezarî, Vahdetî,
Ruhsatî, Hüdaverdi, Hüseyin ve daha birçoklarõ Karacaoğlan�õn etkisinden
kurtulamamõş ve ona nazireler yazmõşlardõr. Cumhuriyet devrinde yetişerek serbest
şiire yönelen bazõ şairlerin eserlerinde de, Karacaoğlan şiirinden izler bulmak
mümkündür. (Karaer, 1973, 43-68)
B. ÂŞIK ÖMER
17. asõrda büyük şöhrete ulaşan Âşõk Ömer�in hayatõ, bugüne kadar elde
edilen bazõ rivayet ve bilgilere rağmen elimizde kesin bilgiler yoktur. Sadeddin
Nüzhet Ergun, Âşõk Ömer�in Kõrõm�dan Aydõn�a geldiğini ve memleketinin Gözleve
olduğunu, Fuad Köprülü ise ailesinin Aydõn�dan Kõrõm�a gitmiş olabileceği
ihtimalini ilk araştõrmalarõnda öne sürerler. Bursalõ Mehmed Tahir Konya�da, Kemal
Akça ise Hadim kasabasõnõn Gözlevi köyünde doğduğunu yazar. Bu bilgilere
dayanarak Âşõk Ömer�in vatanõnõn Kõrõm Gözleve�si olduğu kuvvetle tahmin
edilebilir.
28
Kemal Akça, doğum tarihinin belli olmadõğõnõ söylerken 1619 yõlõnõ verir.
Fuad Köprülü ve Sadeddin Nüzhet Ergun, şairin 1651 tarihli manzumesini esas tutup
haklõ olarak asrõn ilk yarõsõnõ gösterirler.
Ömer, âşõğõmõzõn hem adõ hem de mahlasõdõr. İlk şiirlerinde Adlî mahlasõnõ
kullanõr. Adlî ünvanõ da babasõndan veya hocalarõndan kalma bir hatõradõr.
Az çok Arapça ve Farsça öğrendiği bir gerçek olan Ömer, medresenin dar
kalõplar içindeki bilgilerinden memnun kalmaz. Hikemiyat, tasavvuf ve sosyal
meseleler ona daha cazip gelir. Ancak, Ömer, sõk sõk medreseden kaçar, vaktini
civardaki mezarlõkta geçirir, namaz kõlar, ağlar ve Azrail�den canõnõ almasõnõ ister.
Böyle bir manevî huzursuzluk içinde mezarlõkta uyurken, rüyasõnda bulutlar
arasõnda güzel bir kõz görünür. Sağ elinde saz vardõr. Bu sazõ Ömer�e verir. Ömer�in
dili tutulur; sonra kendisine bir rahatlõk gelir. �Lailahe illallah, Muhammed�ün
Resûlullâh� deyince güzel kõz �Allahuekber� mukabelesinde bulunur. Sonra �Ey
Ömer, ayağa kalk, kaderinden şikayet etme; sen seçkin bir insansõn; bundan sonra
insanlarõ aklõnla yenecek, türkülerinle mü�minlerin hayatõna huzur getireceksin; akõllõ
insan bedenî zevklerden uzak durmalõ.� deyip kaybolur. Ömer, kõzõn verdiği saz
elinde medreseye döner. Müderrisler ortaya bir mesele getirirler. Sorulan suallere tek
karşõlõk veren Ömer olur. Bundan sonra okumuş aydõnlar ona sevgi beslemeye başlar.
Hocasõ ölünce okumakta olduğu medreseyi on beş yaşõnda terkeder. Kahvelerde saz
çalmaya başlar. Etrafõnda birçok âşõk toplar; itibarõ artar. �Çöğür şuarasõ� olarak
vasõflandõrõlõr.
Genç yaşta şöhret kazanan Ömer, birkaç yõl sonra Dağõstan�a,
Azerbaycan�a, İran�a ve Türkiye�ye gider. Bu memleketlerde sekiz yõldan fazla kalõr.
Uzun bir ömür süren Ömer�in ölüm tarihi ile mezarõ bilinmiyor.
Server Trupçu, Âşõk Ömer�in 1707 tarihinde, 86 yaşõnda Gözelve�de
öldüğünü ve Kalenter Burnu�na defnedildiğini yazar. Sadeddin Nüzhet Ergun da aynõ
tarihi verir.
Âşõk Ömer�in hangi tarihte Türkiye�ye geldiğini bugün için bilemiyoruz.
Ancak Türkiye�de çok uzun müddet kaldõğõnõ ve İstanbul�u çok yakõndan tanõdõğõnõ
şiirlerinden anlayabiliyoruz.
29
Babasõnõn teşvikiyle, derinliğine olmasa bile, az çok medrese öğrenimi
görür. Bu öğrenim, onun İslâm ilimlerine, enbiyâ hikayelerine, kõsmen tasavvufa ve
şiire olan merakõ, kabiliyeti ve kendisini irşad eden üstadõnõn tesiri ile divan
edebiyatõmõzõ kõsa zamanda tanõr. Kuvvetli saz şairi geleneği ve muhiti içinde
öğrenmek aşkõ ile Nesîmî, Fuzûlî, Nef�î yanõnda; Kuloğlu, Katibî, Kayõkçõ Kul
Mustafa, Yazõcõ, Kâmil ve Bursalõ Halil gibi âşõklarõ okur.
Kültür birikiminin sonunda, iki kaynaktan gelen fikrî-edebî hazõrlõk Âşõk
Ömer�in uzun yõllar içinde yaşadõğõ İstanbul halkõnõn konuşma dili ile klasik edebiyat
dilini bir terkip halinde ortaya koymasõnõ temin eder.
Âşõk Ömer, hem aruz hem de hece veznini kolaylõkla kullanan bir şairdir.
Şiirlerinin büyük bir kõsmõnõ aruzla yazar. Gazel, murabba, muhammes, kalenderi,
satranç, müstezat ve muammalarõnda divan dilinin ağõrlõğõ hakimdir. Ancak bu
ağõrlõk, daha ziyade kalõp haline gelmiş Farsça tamlamalarda dikkati çeker.
O, hece vezniyle söylediği veya yazdõğõ semai, koşma türünden şiirlerinde
ve bazõ destanlarõ ile tekerlemelerinde sade, tamlamasõz konuşma dilini tercih eder.
Bunda saz şiiri geleneği ile geniş dinleyici muhitlerinin istek, zevk ve seviyesinin
tesiri vardõr.
Âşõk Ömer, her iki vezin ve şekillerle yazdõğõ şiirlerinde irtical alõşkanlõk ve
kabiliyetinden fazlasõyla faydalanõr. Ancak çok ve kontrolsüz yazdõğõ için dil ve
kafiye hatalarõ yapar, sunniliğe düşer, nesre yaklaşan mõsralar da söyler.
Onun bu kusur ve zaaflarõ dõşõnda Âşõk Ömer�i büyük şöhrete eriştiren
sanatkarlõğõnõ reddetmek imkansõzdõr. Âşõklarõn piri sayõlan bu uzun ömürlü derbeder
sanatkar, şiire birçok konularõn kapõlarõnõ açar. Bunda saz çalmasõnõn ve seyahat
etmesinin de payõ vardõr. Divan ve hatta halk şairlerimizin ortak temlerine memleket
güzellemeleriyle kahramanlõk ve savaş türkülerini ilave edenlerden biri odur. Her şair
gibi başta aşk temi olmak üzere, kendisine mesken ettiği gurbet, dünyanõn faniliği,
kader, ölüm, ahiret, felekten, sevgiliden ve rakipten şikayet yanõnda Hazreti
Muhammed�e ve dört halifeye bağlõlõk, tarikat büyüklerini ululama, cehalet,
dalkavukluk ve riyakarlõğa yergi, diğer peygamberler, tarihî ve mitolojik mazmunlar
onun şiirinin örgüsünde kültür malzemesidir. Âşõk Ömer bu malzemeyi büyük bir
ustalõkla, tabiî olarak kullanmasõnõ bilir. (Elçin, 1987, 1-15)
30
C. ERCİŞLİ EMRAH
Hayatõ hakkõnda fazla bilgimiz yoktur. Hatta Ercişli Emrah�õn �Ercişli
Emrah ve Selvihan Hikayesi� kahramanõ mõ, yoksa yaşamõş olan bir âşõk mõ olduğu
bile tartõşmalõdõr.
Sakaoğlu�na göre, �Ercişli Emrah� adõyla şöhret bulmuş bir âşõk yaşamõştõr
ve bunun şiirlerinin bir bölümüyle örülmüş bir halk hikayesi tasnif edilmiştir. Âşõk
Emrah adlõ bir saz şairinin yaşadõğõnõn en inandõrõcõ delili, Erciş ve çevresinde onun
adõna söylenen şiirlerin çokluğu kabul edilmelidir. Yaşamayan kişinin adõna şiirler
söylenemeyeceği açõktõr. Ayrõca, gerek hikaye ile doğrudan bağlõ gerek onunla hiç
ilgisi olmayan şiirlerin üslup, söyleyiş ve kelime hazinesi açõlarõndan benzerlik
göstermeleri de iki ayrõ Emrah�õn varlõğõ hususundaki tereddütleri ortadan kaldõracak
kadar kuvvetli bir delil sayõlmalõdõr. (Sakaoğlu, 1987, 19)
�Emrah� adõ, âşõğõmõzõn hem adõ hem mahlasõdõr. Kul, Dertli, Sefil
sõfatlarõnõ da adõndan önce, şiirin akõşõna uygun bir şekilde kullanõr. (Sakaoğlu, 1987,
27-29)
Emrah�õn yaşadõğõ yüzyõl veya yüzyõllar hususunda da hemen hiçbir belgeye
dayanmayan pek çok ve farklõ görüşler ileri sürülür. 16., 17., 18. ve hatta 19. yüzyõl
diyenler vardõr; ama genelde onun 17. yüzyõlda yaşadõğõna inanõr.
Tahsili ile ilgili bilgi de son derece sõnõrlõdõr. Hikayede onun okula gittiği ve
mektup yazdõğõ anlatõlõr. Bir semaisinde ise sadece okur yazar olduğu geçer.
Âşõk Emrah, Ercişlidir. Babasõ Âşõk Ahmet, Erciş kalesi beyi Miroğlu
Mahmut�un aşõğõdõr. Onun meclisinde saz çalõp söylemektedir. Bir gün gene saz
çalõp söylerken oğlu küçük Emrah içeri girer. O da saz çalmak ister; ancak acemidir.
Sazõn tellerini kõrar. Babasõ da Emrah�a bir tokat vurur. Emrah ağlayarak kaçar. Erciş
yakõnõnda bir mezarlõkta uyurken rüyasõnda pîr eliyle bâde içer. (TDEA, Cilt 3, 40)
Ölüm tarihi ile ilgili olarak ne kaynaklarda ne de hikayede bir bilgi vardõr.
Hikayenin Maraş varyantõnda ölümünün sevgiliye kavuşma sevinci ile gerçekleştiği
geçer. Erciş�in Karlõyayla köyünde derlenen bir varyant ise Emrah�õ ölümsüz kõlar.
(Sakaoğlu, 1987, 24-27)
31
Mezarõnõn yeri ile ilgili, hikayenin varyantlarõnõn her birinde ayrõ bir şey
söylenirdi. 1984�te Ercişli Emrah ve Selvihan�õn mezar taşlarõ Erciş�te bulunmuştur.
Böylece mezarõnõn Erciş�te olduğunu söyleyen hikaye motifi, gerçeğe dönüşür.
(Sakaoğlu, 1987, 29-32)
Âşõk Emrah ile hikayenin kahramanõ olan Emrah�õn hayatõ aynõ mõdõr, değil
midir bilinmez. Ama Sakaoğlu, ona hayalî bir hayat hikayesi yaratmaktansa onu,
hayat hikayesine bağlamanõn daha inandõrõcõ olacağõna inanõr. (Sakaoğlu, 1987, 27)
Uzun bir süre Ercişli Emrah�õn şiirleri, Erzurumlu Emrah�õn adõna
bağlanarak okunmuş veya yazõya geçirilmiştir. Murat Uraz, 1930�lu yõllarõn başõnda
iki Emrah�õ ayõrmayõ başarmõştõr. Dili sade, konularõ sevgi olan şiirleriyle Emrah,
divan şiirine yakõn olan şiirleri ile Erzurumlu Emrah�tan kolayca ayrõlabilir.
(Sakaoğlu, 1987, 33)
Şiirlerinde herhangi bir sanat endişesi yoktur. O, söylemek istediklerini arõ
bir dil ve sade bir üslupla ortaya koymuştur. Bazõ mõsralardaki sanatlõ söyleyişler, bir
özentiden çok şiirin akõşõ ve konu gereğidir. Sadeliği ve anlaşõlõrlõğõ dikkat çeken
kendine has, ustaca benzetmeleri vardõr. Böylece tasvir edilen, olduğundan daha
renkli ve daha canlõdõr. (Sakaoğlu, 1987, 47)
Herkesin bilebileceği, her âşõğõn rahatlõkla kullanabileceği telmihleri vardõr.
Süleymân Peygamber bazen debdebenin, bazen ölümün sembolüdür; Lokmân ise
yaralarõ saran hekimdir. (Sakaoğlu, 1987, 54)
Ercişli Emrah, daha çok koşma ve semai söyler, pek az sayõda da destanõ
vardõr. (Sakaoğlu, 1987, 45)
Ercişli Emrah�ta tasavvuf düşüncesi aranmamalõdõr. Şiirleri din dõşõdõr.
O, sõradan insanõn tutkularõyla yaratõlmõştõr. Dünya sevgilisine dünyada kavuşmak
ister. Emrah�õn öldükten sonra kavuşma, Allah ile birleşme güdüsü yoktur. Ercişli
Emrah, bu dünyanõn şairidir. Şiirlerinde acõ-tatlõ yönleriyle bu dünyayõ dile
getirir. (Saraçoğlu, 1999, 91)
Aşk üstüne, sevgi üstüne, güzellikler üstüne; insan, doğa ve öbür canlõlar
üstüne söyleyeceklerini yetiştiği kültürün verilerine uygun bir özümleme ile
söylemiştir. (Saraçoğlu, 1999, 94)
32
Emrah�õn şiir dünyasõnda fazla renge yer yoktur; o, az renkle çok canlõ
tablolar çizmeyi, başarõlõ tasvirler yapmayõ gerçekleştirmiş bir âşõğõmõzdõr. O,
sõnõrlõ bir kelime dağarcõğõ ile çok şey söyler, bilinmezin ve karõşõğõn yanõndan
uzaklaşmasõnõ bilir. Emrah, Anadolu insanõn saf ruhuna işleyecek söyleyişlerle
üzerine düşeni fazlasõyla yapmõş bir sesimizdir. (Sakaoğlu, 1987, 55)
Ç. GEVHERÎ
Türk âşõk edebiyatõnõn en büyük isimlerinden biri olan Gevherî�nin doğum
yeri ve tarihi belli değildir. Gerek doğum yeri gerekse doğum tarihi hakkõnda farklõ
görüşler ileri sürülür. Şiirlerinden yola çõkarak Fuad Köprülü onu Kõrõmlõ, Şükrü
Elçin ve Saim Sakaoğlu ise İstanbullu olmasõ ihtimalinin daha kuvvetli olduğunu
söylerler. 17. yüzyõlõn ikinci yarõsõnda şöhrete ulaşan Gevherî�nin aynõ yüzyõlõn ilk
yarõsõnõn sonlarõna doğru dünyaya geldiği kanaati yaygõndõr. Hikmet Dizdaroğlu ise
daha geç bir tarihte doğmuş olabileceğini söyler.
Gevherî�nin adõ ile ilgili pek çok fikir vardõr. Şiirlerinden hareketle Ali,
Mustafa ve Mehmet adlarõ üzerinde durulur; ama en çok Mehmet ismi kabul edilir.
Divan katipliği yapar, görevli olarak bir süre Şam�da ve Bağdat�ta bulunur.
Şiirlerinden hareketle iyi bir medrese öğrenimi gördüğünü ve hayatõnõn büyük bir
bölümünü İstanbul�da geçirdiğini, divan edebiyatõnõ yakõndan tanõdõğõnõ
anlayabiliriz.
Gevherî�yle ilgili önemli bir husus da onun gezgin bir saz şairi olmadõğõ;
ancak zaman zaman resmi görevleri dolayõsõyla İstanbul dõşõna çõktõğõ, şiirlerinden
anlaşõlmaktadõr.
Fuad Köprülü, şairin ömrünün son yõllarõna doğru yazdõğõ tahmin edilen bir
koşmasõndan hareketle 1715 yõlõndan kõsa bir süre sonra öldüğünü belirtir. Hikmet
Dizdaroğlu ise aynõ manzumenin son dörtlüğüne dayanarak şairin 1737�den sonra
öldüğünü kabul eder. Ancak bu farklõ görüşlerden hareketle Gevherî�nin 17. yüzyõlõn
ilk yarõsõnõn sonlarõnda doğduğu ve 1730 yõlõndan kõsa bir süre sonra öldüğü kabul
edilebilir.
33
Gevherî�nin şiirleri 17. yüzyõlõn ikinci yarõsõndan 20. yüzyõlõn başlarõna
kadar Anadolu, Rumeli ve Azerbaycan�da sevilerek okunur, çeşitli mecmua ve
cönklerde yer alõr. Şiirlerini yazarken diğer saz şairleri gibi gelenekten hareket eden
Gevherî vezin, kafiye ve şekil gibi dõş unsurlardan ustaca faydalanõr, gördüğü
eğitimin de etkisiyle şiirlerinde yazõ diline oldukça yaklaşan, çağdaşõ olan saz
şairlerine göre ağõr sayõlabilecek bir Türkçe kullanõr. Koşma ve semailerinde o
dönemdeki halk Türkçesinin zenginlik ve inceliklerinden ustaca faydalanõr, aruzla
yazdõğõ divan, kalenderi, gazel ve müstezatlarda da aynõ derecede zengin bir
Türkçe�yi tercih etmiştir. Gevherî�nin şiirlerinde görülen terkipler, yaşadõğõ dönemin
diğer halk şairlerinde olduğu gibi, divan edebiyatõnõn etkisinde kalmasõndan ileri
gelmektedir. Bu etki, şairin sõk sõk kullandõğõ teşbih ve mecazlarda da kendini
göstermektedir.
Gevherî�nin şiirlerinde hõzlõ, kontrolsüz ve kolay yazmaktan ileri geldiği
tahmin edilen kusurlara sõk sõk rastlanmaktadõr. Kafiyelerin zayõf oluşu, durak
hatalarõ ve ölçünün tam teşkil edilemeyişi bu hatalarõn başta gelenleridir. Bu
hatalarõn bir kõsmõnõn müstensihlerden kaynaklandõğõ kabul edilse bile, çoğunun şaire
ait olduğu muhakkaktõr. Gevherî�nin bir önemli kusuru da aynõ konularõ sürekli
tekrar etmesidir. Toplumsal konulara oldukça az yer veren şair, aşk ve sevgili
konularõnõ fazla işlemekten dolayõ tekrara düşmüş, bunun sonucu pek çok şiirinde
aynõ söyleyişlere yer vermiştir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Gevherî
kendisinden sonra yetişen birçok şairi etkilemiş, bunlar tarafindan üstat kabul
edilmiştir.
Birkaç şiiri dõşõnda sosyal konulara pek yer vermeyen Gevherî�nin
şiirlerindeki en önemli tema, diğer saz şairlerinde de olduğu gibi, aşktõr. Bu ana tema
içinde sevgili, rakip, ayrõlõk, kader ve çile önemli bir yer tutar.
Gevherî�nin hece vezniyle yazdõğõ şiirlerinin tamamõnõ koşmalar ve semailer
oluşturmaktadõr. Şair bu şiirlerine göre büyük bir yekün tutmayan ve divan edebiyatõ
şairlerine özenme sonucu aruz vezniyle de divan, gazel, semai, kalenderi ve müstezat
nazõm biçimleriyle şiirler yazmõştõr. (Albayrak, 1998, 11-19)
34
D. DERTLİ
Asõl adõ İbrâhîm olan ve gençlik yõllarõnda Lutfî mahlasõnõ kullanan Dertli,
bugünkü Bolu ili sõnõrlarõ içindeki Çağa köyünde 1772 yõlõnda doğar.
Çocukluk yõllarõnõ babasõna yardõm ederek geçiren Dertli, hemen hemen
hiçbir düzenli bir eğitim almaz. Babasõnõn ölümünden sonra topraklarõnõ köyün
ağasõna kaptõrõr ve köyden ayrõlõr. Yakõn köylerden biri olan Deveciler�deki bir
akrabasõna sõğõnõr, bir süre sonra da İstanbul�a gider. Padişah Üçüncü Selim�in
köylerin boşalmasõnõ önlemek için İstanbul�daki işsiz ve bekarlarõ geri göndermesi
üzerine, Dertli de İstanbul�dan ayrõlõr. Gurbetteki yeni mekanõ olan Konya�da üç yõl
boyunca Hacõ Asõm Usta adõndaki, muhtemelen bir tarikat mensubu, bir ihtiyarõn
işlettiği kahvehanede ocakçõlõk eder. Bu kahvehane bir toplantõ yeri olmalõ ki, genç
İbrâhîm buraya devam edenlerin din, ilim, sanat sohbetlerini dinleye dinleye
kendisini olgunlaştõrõr. O, daha çocukluğunda öğrendiği sazõnõ İstanbul�da
geliştirmiş, gerek orada gerekse Konya�da katõldõğõ âşõk toplantõlarõnõn iyi bir
dinleyicisi olmuştur. Lutfî mahlasõnõ alan Dertli, Konya�dan Mõsõr�a gider ve on yõl
kalõr. Orada Bektaşî tarikatõna bağlanõr.
Memleketine dönüşte evlenir ve çocuklarõ olur. Başõna buyruk yaşamayõ
sevdiği için ailesini köyde bõrakarak yine diyar diyar dolaşõr. Bu başõ boşluk ve içki
mübtelalõğõndan kurtulmak için tekrar İstanbul�a gider. İstanbul�un ünlü âşõk
kahvelerine gidip bütün muammalarõ çözer ve kendini kabul ettirir.
Bir ara Bolu mutasarrõfõ Hüsrev Paşa�ya bağlanõr ve yeni kabul edilen fes
için yazdõğõ bir şiirini onun vasõtasõ ile padişaha takdim eder. Şiirinin beğenilmesi
üzerine bir nevi kaymakamlõk görevi verilir. Topladõğõ verginin bir bölümünü
zimmetine geçirdiği dedikodusu ile görevden alõnan İbrâhîm yeniden içkiye başlar.
1840�ta intihara teşebbüs eder ve boğazõnõ keser. Yara öldürücü değildir; ama ses
telleri zarar görerek, sesi hõrõltõlõ bir hal alõr. Bu olaydan sonra halk, kendisine Dertli
mahlasõnõ verir. Derd, yara demektir; boğazõndaki bõçak yarasõ yüzünden halk ona
Dertli der.
Dertli, Ankara eşrafõndan Âlişan Bey�in himayesi altõna girer. 1845 yõlõnda
onun himayesi altõnda iken Ankara�da vefat eder. Yüz yõl Ankara�da gömülü kalõr,
daha sonra mezarõ memleketine götürülür. (Kutlu, 1988, 9-34)
35
19. yüzyõlõn başarõlõ âşõklarõndan biri olan, birçok âşõklar yetiştiren Dertli;
halk şiirimizin son büyük ustalarõndan biridir. Divan, tekke ve halk edebiyatõndaki
geniş kültürü sayesinde daha sağlõğõnda yaygõn bir ün kazanõr, Divan�õ taş baskõsõyla
birçok defa basõlõr.
Fuzûlî, Rûhî, Nedim, Âşõk Ömer, Gevherî, Kaygusuz Abdal gibi şairlerin
etkilerini taşõyan Dertli�nin, Bektaşî olduğunu gösteren nefes ve devriyeleri de
olmakla beraber onun en kuvvetli, en lirik parçalarõnõ koşma ve semaileri arasõnda
bulmak mümkündür. Çağõnõn öbür saz şairleri gibi aruzla gazel, divan, kalenderiler
de yazan Dertli, bu tarz şiirlerinde kusurlu bir nazõm tekniği kullanmasõndan ötürü,
fazla bir başarõ sağlayamaz.
Aruzu kullanõşõ biraz acemice olsa da Dertli�nin devriyeleri, semaileri,
divanlarõ ve kalenderileri gerçekten derinlik ve samimiyet dolu şiirlerdir. Medrese
eğitimi almamõş olmasõ, din edebiyatõnõ ve tasavvuf mazmunlarõnõ kulaktan öğrenmiş
olmasõ bu hatalarõ açõklar. Buna rağmen o, halk şairidir ve koşmanõn temsilcisidir.
(Kutlu, 1988, 35-42)
Asõl Dertli�yi temsil eden hece vezni ile kaleme aldõğõ şiirleri ise, az
sayõlmayacak yabancõ kelimelere rağmen, daha başarõlõdõr. (Büyük Türk Klasikleri,
Cilt 9, 235)
Üslubu ahenkli ve sürükleyicidir. Mecazlarõ ve hayalleri orijinal
olmamasõna rağmen şiirlerinde samimi bir güzellik vardõr. Gurbette içki ve sefaletle
geçen hayatõnda, zaman zaman köyünü ve ailesini hatõrlar, talihinden şikayet eder.
Hasretini çektiği bu acõlarõ, feryatlarõnõ şiirlerinde coşkun bir tarzda terennüm
etmiştir. (TDEA, Cilt 2, 255)
Şiirlerinde dinî ve tasavvufî konulara yer verir. Samimi bir Müslümandõr.
Peygamberimize karşõ olan samimiyetini hemen her fõrsatta dile getirir.
Allah aşkõnõn yanõ sõra onda beşerî aşk da vardõr. Bu şiirleri daha samimidir.
Onun güzelleri Karacaoğlan�õn, Fuzûlî�nin, Nedim�in güzellerine benzer. Bununla
beraber kõskançlõk da mevzudur.
Tabiat tasvirleri ise bir tablo kadar güzel ve canlõdõr.
Hayatõn gerçeklerine, olana bitene de ilgisiz değildir. Çok canõ yandõğõ
zaman da hiciv oklarõnõ hiç çekinmeden fõrlatõr. �Şeytan bunun neresinde� redifli
taşlamasõ ile hala akõllardadõr.
36
Her şair gibi kendisinden önceki şairlerin etkisinde kalmõş olan Dertli,
kendisinden sonrakileri de etkiler. Rõza Tevfik Bölükbaşõ, Faruk Nafiz Çamlõbel,
Ömer Bedreddin Uşaklõ, Necmeddin Halil Onan, Kemaleddin Kamu Dertli�nin
izlerini taşõyanlardandõr. (Kutlu, 1988, 42-59)
E. BAYBURTLU ZİHNÎ
Bayburtlu Zihnî�nin asõl adõ Mehmed Emin olup 1797 yõlõnda Bayburt�ta
doğar. Bir rivayete göre rüyada bir zat ona Zihnî diye hitap ettiği için, bu mahlasõ
alõr.
Zihnî�nin tahsili hakkõnda kesin bilgiler yoktur. Ama şiirleri incelendiğinde
iyi bir tahsile sahip olduğu görülür. Arapça ve Farsça şiirler de yazdõğõna göre
medreseye devam ettiği anlaşõlmaktadõr. Şiirleri sadece dil açõsõndan değil, konu ve
şekil olarak da incelendiğinde iyi bir tahsilin izleri görülür.
Çok genç yaşta Trabzon�da tahsil için bulunduğu, oradan İstanbul�a geçtiği
bilinmektedir. Memuriyetinin ilk yõllarõnda birçok zatõn katipliğini yapar. Bazõ devlet
büyüklerine sunduğu kasideler sayesinde İstanbul�da katiplik görevinde bulunur.
1839 yõlõnda Tanzimat ilan edilir. Tanzimat�a müspet bir tavõr takõnõr; ancak
beklediğini bulamaz. Aynõ yõl Divân�õnõ saraya takdim eder ve hocalõk �rütbe-i
celîle�sine nail olur. Zihnî�nin bu sunuşu, âşõk edebiyatõndaki ilk örnektir.
Çeşitli yerlerde çeşitli görevlerde bulunur, gördüğü haksõzlõklar karşõsõnda
hicivlerini esirgemez. Bu da onun memuriyette çok gezmesine neden olur. Onda
devamlõ koşuşturmanõn verdiği bir memleket hasreti vardõr.
1859�da Trabzon�dan Bayburt�a giderken yolda ölür. Maçka�ya defnedilir.
1936 yõlõnda ise mezarõ Bayburt�a taşõnõr. (Sakaoğlu, 1988, 1-18)
17. asõrdan beri Gevherî ve Âşõk Ömer�den sonra divan tertip eden ilk âşõk
olan Zihnî�nin bütün eserleri incelendiğinde, onun daha çok bir divan şairi olduğu,
bazen de hece vezni ile şiirler yazdõğõ görülecektir. Zihnî ancak koşma destanlarõnda
âşõk tarzõnõ kullanõr, diğer şiirlerinde ise daima bir divan şairi gibi hareket eder.
Bunun sonucu kazandõğõ şöhretiyle bir halk şairi; fakat verdiği örnekleriyle bir divan
şairidir.
37
Akka ve Mõsõr�da uzun bir süre kalarak Arapçayõ iyi öğrenmesine ve aruz
diline hakim olmasõna rağmen, Zihnî yalnõz aruz vezniyle yazdõğõ şiirlerle kalsaydõ
şüphesiz bugün çok az hatõrlanõrdõ. Halk şiirinin an�anelerine oldukça açõk bulunan
bir yörede ve devirde yetişmesi, onu hece veznini de kullanmaya yöneltir; bu vezinle
yazdõğõ şiirler kendisini devrin en dikkate değer sanatkarlarõ arasõna koyar. Zihnî,
hem aruz hem de hece vezninden yürüyen zevki, hece vezni geleneğinde
birleştirmeye çalõşan ilk tecrübedir.
Zihnî�nin dikkat çeken bir yönü de birden fazla üsluba sahip olmasõdõr.
Yazdõğõ her şiirde adeta değişik bir üslup kullanõr. (TDEA, Cilt 8, 655)
Dili, hece vezni ile yazdõğõ şiirlerinde bile zaman zaman ağdalõdõr; ancak
son derece duru mõsralarõ da vardõr. Divanõndaki şiirlerinin dili ise divan şairlerinin
dilini aratmayacak kadar sanatlõ ve süslüdür. Ancak onun dili, şiirin şekil ve konusu
ile yakõndan ilgilidir. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 9, 225-226)
Zihnî daha hayattayken okunup ilgi gören bir şairdir. Çağdaşlarõndan bazõ
ünlü âşõklar onu takip eder, onun kullandõğõ konu ve kafiyelerle şiirler söylerler.
Hece vezni ile yazdõğõ şiirlerin çeşidi fazla değildir. Daha çok koşma ve
destan yazar. Yazõlõ kaynaklarda semaisine rastlanmaz. Bunun sonucu şiirlerinin
çoğunluğunu aruz vezni ile yazõlõlanlar teşkil eder. Aruzla yazdõğõ şiirlerden
meydana gelen Dîvân-õ Zihnî, 1839�da tamamlanõr.
Divanõn ilk bölümünde kasideler, tarihler, musammatlar; ikinci bölümünde
ise gazeller ve müfretler yer alõr.
İkinci eseri Sergüzeştnâme-i Zihnî�nin başõnda hayatõnõn çeşitli zamanlarõnõ
hikaye eder ve daha sonra hicivler, hezeller, destanlar ve koşmalara yer verir.
Destanlarõ şöhreti sağlayan şiirleridir. Destanlarõ geniş bir konu dağarcõğõnõn
ürünleridir.
Abdullah adlõ kişinin başõndan geçenleri anlatan roman gibi eseri ise Kitâb-õ
Hikâye-i Garîbe üçüncü eseridir, yer yer şiirlerle süslenmiş mensur bir eserdir.
(TDEA, Cilt 8, 656)
Bayburtlu Zihnî, kendisini bir halk edebiyatõ mensubu değil, bir divan
edebiyatõ şairi sayõp o inanõşla hayattan ayrõlmõş olduğu halde, kendisini ebedîleştiren
tarafõ, gazellerine göre sayõlarõ çok daha az, koşmalarõdõr. (Kutlu, 1988, 40-41)
38
F. ERZURUMLU EMRAH
19. yüzyõlõn en önemli isimlerinden olan Erzurumlu Emrah, Erzurum�un
Tanbura köyünde dünyaya gelir. Doğum ve ölüm tarihleri hakkõnda çok rivayet
vardõr. Fahri Fõndõklõoğlu 1814-1819 tarihleri arasõnda doğmuş olabileceğini ileri
sürerken Eflâtun Cem Güney de 1777-1784 tarihleri arasõnda doğmuş olabileceği
kanaatindedir.
Emrah�õn ölüm tarihi de kesin olarak bilinememektedir. Ahmet Talat Onay
tarih olarak 1864�ü verirken Bursalõ Mehmed Tahir de 1876 tarihini kabul eder.
Ancak genel kanaat bu tarihin 1860 olduğu şeklindedir. Ömrünün son yõllarõnõ
geçirdiği Tokat�õn Niksar ilçesinde vefat eder ve oraya defnedilir. (Büyük Türk
Klasikleri, Cilt 9, 238)
Medrese tahsili için Erzurum�a gider, devrin geleneğine bağlõ olarak
Nakşîbendi tarikatõna girer. Genç yaşta bağlandõğõ Nakşîbendilik onun yetişmesinde
büyük rol oynar. Âşõklõk geleneğinin vazgeçilmez eğitim, görgü ve yetişme metodu
olan gezicilik ilkesinden hareketle pek çok yer dolaşõr. Trabzon, Çorum, Sivas,
Tokat, Niğde, Çankõrõ, Kastamonu dolaştõğõ yerlerdendir. Ayrõca gezdiği yerlerin de
onda büyük ve derin izleri olur. (Karadağ, 1996, 25-28)
Erzurumlu Emrah ile Ercişli Emrah�õn şiirleri yakõn zamana kadar
karõştõrõlmõştõr. Ercişli Emrah�õn şiirleri Erzurumlu Emrah�õn adõna bağlanarak
okunmuş veya yazõya geçirilmiştir. Murat Uraz, 1930�lu yõllarõn başõnda iki Emrah�õ
ayõrmayõ başarmõştõr. Dili sade, konularõ sevgi olan şiirleriyle Ercişli Emrah, divan
şiirine yakõn olan şiirleri ile Erzurumlu Emrah�tan kolayca ayrõlabilir. (Sakaoğlu,
1987, 33)
18-19. yüzyõl âşõk edebiyatõ, bütün kaideleriyle, usülleriyle, şekilleriyle,
mecazlarõyla, mazmunlarõyla divan edebiyatõna uyar; onu tekrar eder. İşte Erzurumlu
Emrah bu dönemin şairlerindendir. (Karadağ, 1996, 18)
Emrah�õn dili, aruzla yazdõğõ şiirlerinde son derece ağõrdõr; bu husus onun
koşmalarõnda da kendini hissettirir. İyi bir tahsili olduğu, onun mõsralarõndaki dil ve
sanat örneklerinden de kolayca anlaşõlõr. Divan, semai, kalenderi, gazel, müstezat,
müseddes, muhammes, murabba vs. şekillerinde kaleme aldõğõ aruzlu şiirlerinin
39
sayõsõ; koşma, yedekli koşma ve destan şeklinde söylediği şiirlerine göre daha
fazladõr. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 9, 238)
Köprülü, Emrah�õn asõl şahsiyetini, edebî kõymetini gösteren parçalarõn hece
vezniyle yazdõklarõ olduğunu belirtir. �Emrah�õn eserinde halk zevki unsurlarõnõn
azlõğõ, lisanõn halk lisanõndan uzak ve ağõr olmasõ, kendisine ait bir kusur olmaktan
ziyade, âşõk tarzõnõn o devirdeki tekamülüne bağlõ bir meseledir.� açõklamasõnõ da
getirir.
Emrah�õn aruzlu şiirlerinde üslup, kafiye ve vezin gibi içerik ve biçime ait
özellikleri incelerken onun yetiştiği çevreyi, hayatõn seyrini ve ömrünü geçirdiği
yöreleri göz önünde bulundurmak gerekir. Âşõklõk geleneğinin çok güçlü olduğu bir
yörede çocukluk ve ilk gençlik yõllarõnõ geçirmiş olan Emrah, saz şiiri üslubu ve
tekniklerine tümüyle hakimdir. Şiirlerinin yõllardan beri halk arasõnda beğeniyle
okunmasõ ve terennüm edilmesi, bunu ispatlar. Gençlik yõllarõnda Erzurum�da
sürdürdüğü medrese öğrenimi sõrasõnda ise, sõnõrlõ olsa da, klasik edebiyatõn temel
bilgilerine sahip olduğu kuvvetle muhtemeldir. Klasik şiirin samimi bir hayranõ ve
takipçisidir.
Hece ile yazõlmõş şiirlerini aşk, tasavvufî ve didaktik olmak üzere üç grupta
toplamak mümkündür. Büyük çoğunluğu aşk şiirleridir.
Aruzlu şiirleri, tasavvuf ve aşk ağõrlõklõdõr. Tasavvuf bilgileri oldukça sõğ,
kulaktan dolma gibidir. Mana zenginliği ve düşünce unsuru noksandõr. (Karadağ,
1996, 43-56)
Erzurumlu Emrah�õn şiirleri, 1916 yõlõnda hemşerisi Mehmed Abdülaziz
Erzurumî tarafõndan Divan-õ Emrah adõyla yayõmlanõr. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt
9, 238)
Saz sanatõnda usta olan Emrah, halk âşõklarõ arasõnda sesi de güzel bir âşõk
olarak kabul edilir. Öte yandan �Emrah Koşmasõ� adõ altõnda, ezgili bir koşmaya
adõnõn verilmesi, bu alandaki ustalõğõnõ belgelemektedir.
Emrah, başta Tokatlõ Nuri olmak üzere pek çok şair yetiştirir. Onun çõraklarõ
usta olur, onlar da çõraklar yetiştirir. Böylece o, bir �âşõk kolu�nun kurucusu da olur.
(Karadağ, 1996, 62)
40
G. SEYRÂNÎ
Âşõk edebiyatõmõzda taşlamalarõ ile meşhur olan Seyrânî�nin asõl adõ
Mehmed�tir. Develi�de 1800 veya 1807 yõlõnda doğduğu söylenmektedir. Babasõ
Develi�nin Uruza Mahallesi imamõ Cafer Efendi�dir.
Hakkõnda söylenen rivayetlerden �bâdeli âşõk� olduğu çõkarõlmaktadõr.
Güzel bir yaz gününün sabahõnda, �Cemaat dõşarõda kaldõ, sabah namazõnõn vakti
geçiyor, camiyi açõn.� sesleri ile uyanan Cafer Efendi, telaşla yataktan kalkar. On beş
yaşõnda bulunan oğlu Mehmet�i, camiyi açõp, kandilleri yakarak cemaati içeri almasõ
için önden gönderir. Mehmet camiye gelerek kapõyõ açar. Ama bütün kandiller
yanmõş, õşõklar saçar vaziyette ve bu õşõklar altõnda muntazam saflar bağlamõş, yeşil
kavuklu, ak sakallõ, iri gövdeli, yüzleri nurlu bir cemaatin namaz kõldõğõnõ görür.
Henüz küçük olan Mehmet, korkar ve bayõlõr. Bir rivayete göre iki gün, bir rivayete
göre ise bir hafta ortadan kaybolur. Aranõr ve Elbiz tarafõnda bir bağda baygõn halde
bulunur. Nihayet kendine gelen Mehmet, �Pir elinden Hak şarabõnõ içtiğini� söyler.
(Ünlü, 1982, 4)
Yetişme tarzõ ve kültüründe babasõnõn tesiri büyüktür. İki sene kadar
medrese tahsili görür. Ancak şiirlerindeki olgunluk ve kültür birikimi, sadece bu
tahsil ile izah edilemez. Devrinin irfan ve sanat muhitlerinde yetiştiği muhakkaktõr.
Abdülmecid devrinde İstanbul�a gider. Orada iken şeyhülislâmdan sultana
kadar devrin en mühim simalarõnõ hicvettiğinden, bu tutumun getirebileceği
tehlikeleri göz önüne alarak yeniden memleketine döner. Dönüşünden sonraki hayatõ,
içki iptilasõ yüzünden tam bir sefalete dönüşür. Kendisine yöneltilen kõnama ve
hücumlara karşõ aynõ şiddetle hicivler yöneltir. Bütün bu çileli ömrün izlerini,
şiirlerinde görmek mümkündür. Yine eserlerinden epeyce seyahat ettiği
anlaşõlmaktadõr. Saz çalmadõğõ halde rivayete göre omzunda kõrõk bir saz ile
dolaşõrmõş. 1866 yõlõnda memleketinde vefat eder. (TDEA, Cilt 7, 556)
Hem hece hem de aruz vezni ile yazan âşõk 19. yüzyõlda yetişen güçlü
âşõklardandõr. Aruzla yazdõğõ şiirlerinde pek başarõlõ olamamõşsa da, hece vezni ile
yazdõklarõnda muvaffak olur. Özellikle hicviyeleri pek güzeldir. Şiirlerinde tasavvufî
õstõlahlar görülür.
41
Belli bir tarikata bağlanmõş olduğu söylenemez. Kendisine Nakşîlik isnad
edilirse de, Bektaşîliğe daha yakõn olduğu görülür. Tasavvufî şiirlerin olgun
örneklerine bilhassa semailerinde rastlanmaktadõr. (TDEA, Cilt 7, 556-557)
Fuzûlî, Yunus Emre, Karacaoğlan, Gevherî, Âşõk Ömer gibi değişik
anlayõşlarõn temsilcisi olan şairleri okuduğu anlaşõlan Seyrânî�de bunlarõn tesiri
görülür. Dertli, Erzurumlu Emrah, Tokatlõ Nuri gibi şairlerde onun tesiri vardõr.
(Büyük Türk Klasikleri, Cilt 9, 255)
Ğ. SÜMMÂNÎ
1861 yõlõnda Erzurum�un Narman ilçesinde doğan Sümmânî, 1914 yõlõnda
vefat etmiştir.
Asõl adõ Hüseyin olan âşõğõmõz, rivayete göre küçük yaşta sõğõr çobanlõğõ
yaparken köyünün civarõnda Ablak Taşõ mevkiinde uyuyakalõr, gördüğü rüyada
pirler elinden bâde içer. Bedehşan Emiri�nin kõzõ Gülperi�ye âşõk olur ve böylece
şiirler söylemeye başlar.
Pek çok âşõk ile tanõşõr, Erzurum�da bulunur ve bir ara sevgilisini bulmak
için uzun bir seyahate çõkar. Kafkasya, Kõrõm, İran, Afganistan, Hindistan gibi yerleri
dolaşõr.
Koşmalarõ, destanlarõ, öğütleri, dinî şiirleri, methiyeleri, münacat ve
müstezatlarõ bulunmaktadõr.
Şiirlerinin konusunu, daha çok yaşadõğõ devir ve o devrin yetiştirdiği nesil
teşkil etmiştir. Semailerle koşmalarõnda aşk, tabiat ve insan sevgisini işler. Tasavvufî
konulara olan vukufu onu çağdaşlarõ arasõnda yüksek bir mevkiye erişir.
Hem hece hem aruz vezinlerini kullanõr.
Dörtlüklerinin bir çoğu, hikmetli beyitleri, ata sözü gibi halkõn dilindedir.
(TDEA, Cilt 8, 76-77) (Kardeş 1982, 16-17)
42
H. ÂŞIK VEYSEL
Çağõmõzõn en önemli âşõklarõndan biri olan Âşõk Veysel Şatõroğlu, 1894-
1895 yõllarõnda Sivas�õn Sivrialan ilçesinde doğar. Yedi yaşõna kadar sağlõklõ bir
ömür süren Veysel, yedi yaşõnda çiçek hastasõ olur ve bir gözünü kaybeder. Sol
gözünü de ahõrda öküzün boynuzuna kurban verir.
İki gözünü kaybeden aşõğõmõz okula, çok istemesine rağmen, gidemez.
Babasõ zamanõnõ geçirmesi için ona bir saz alõr ve saz hocasõ tutar. Molla
Hüseyin�den ders alan Veysel, on beş yaşõnda iken sazõ öğrenir. Onun asõl saz ustasõ
Ali Ağa�dõr. Ona hem saz hem söz öğretir. Daha sonra evlenir; ama sekiz yõl sonra
karõsõ onu terk eder. Daha sonra ikinci hanõmõ ile evlenir. Altõ çocuğu dünyaya gelir.
1931 yõlõnda o zamanõn Sivas Millî Eğitim Müdürü olan Ahmet Kutsi
Tecer�in önderliğinde 1. Sivas Halk Şairleri Bayramõ yapõlõr. Bu bayrama
katõlanlardan biri de Âşõk Veysel�dir. Bayramda Sivrialan�dan Sivas�a gelen Âşõk
Veysel keşfedilir. Bu etkinlik, Cumhuriyet�ten sonra yetişecek yüzlerce âşõğõn
ufkunu açar. 1931�den sonra gelişen bazõ olaylar Veysel�in gönül dilinin iyice
açõlmasõna sebep olur. O yõllara kadar Sivrialan ve çevresinde tanõnan, düğünlerde
çalõp söyleyen Veysel, bu yõllardan itibaren kabuğundan çõkar, önce Türkiye�nin
sonra da Türk dünyasõnõn âşõğõ olur.
Onun kendine ait olan ilk şiiri ve konusu da anlamlõdõr. O, genç Türkiye
Cumhuriyeti�nin onuncu yõlõ dolayõsõyla açõlan şiir yarõşmasõna, Atatürk�ün adõna bir
destan yazar.
1. Sivas Halk Şairleri Bayramõ ile Veysel köyünden şehre inerken
Cumhuriyet�in 10. yõlõna yazdõğõ �Atatürk Destanõ�yla da Sivas�tan başkente doğru
yola çõkar.
1933 yõlõnda ise İstanbul Radyosu�nda canlõ yayõnda programa katõlarak
Atatürk�ün beğenisini kazanõr. Aynõ yõllarda doldurduğu bir plakla ünü geniş bir
coğrafyaya yayõlõr.
Türkiye�nin pek çok yerindeki köy enstitülerinde saz öğretmenliği yapar,
1973 yõlõnda ise vefat eder. (Alptekin, 2004, 15-32)
20. yüzyõlda yetişen en büyük saz şairlerimizdendir. Esas itibarõ ile
kendisinden önceki âşõk tarzõ şiiri sürdüren Âşõk Veysel, zamanla sanatõnõ geliştirir
43
ve bazõ yenilikler taşõyan bir şiire ulaşõr. Onu âşõk edebiyatõmõzõn son halkasõ olarak
değerlendirenler vardõr. Şiirlerinde vatan, millet, devrimler, Cumhuriyet, halkevleri,
okullar, fabrikalar gibi yeni unsurlar görülmektedir. (TDEA, Cilt 8, 110)
1965 yõlõnda millî birliğe ve Türk diline yaptõğõ hizmetlerden dolayõ Türkiye
Büyük Millet Meclisi tarafõndan kendisiyle ilgili özel kanun çõkarõlan Âşõk Veysel
Şatõroğlu�na maaş bağlanõr.
Şiirlerinin büyük bir bölümünü destan, diğerlerini koşma ve semai tarzõnda
yazar. Kafiye olarak en çok yarõm kafiyeyi tercih eder. Tam, zengin ve cinas kafiyeli
şiirleri de vardõr.
O, halktan gelmiş bir âşõktõr, o halktõr, o halkõn anlatamadõğõ duygu ve
düşüncelerin tercümanõ olur, bunu yaparken de mensubu olduğu kültürün
atasözlerinden, deyimlerinden, dua ve beddualarõndan, inançlarõndan, gelenek ve
göreneklerinden, kültüründen faydalanõr. Hatta onlarõ anlatõr.
Tabiat, aşk, gurbet, vatan, eğitim; onun şiirlerinin konusudur.
Âşõklõk geleneği içerisinde önemli bir yeri olan Âşõk Veysel�in sanat
endişesi taşõmadan, bilerek veya bilmeyerek, şiirlerinde söz sanatlarõnõ başarõlõ bir
şekilde kullandõğõ görülür.
Diğer âşõklarda olduğu gibi Âşõk Veysel de şiirlerinde en fazla teşbih,
telmih, intak, teşhis ve tezat sanatlarõnõ kullanõr. Bunlarõn dõşõnda mübalağa, tekrir,
tecahül-i arif, tenasüp, irsal-i mesel ve cinas gibi söz sanatlarõnõn, az da olsa,
örneklerine yer verir.(Alptekin, 2004, 121-123)
Veysel�i etkileyen şairler arasõnda Pir Sultan, Hüseyin, Kul Sabri, Veyselî,
Kemter Veli ve Sõtkõ gibi şairler vardõr. (Alptekin, 2004, 40)
Cumhuriyet döneminde yetişen diğer âşõklardan fevkalade farklõ bir
üstünlüğü olmamakla birlikte, bu dönemde hiçbir şaire nasip olmayan bir ilgiye
mahzar olur. (TDEA, Cilt 8, 110)
44
İKİNCİ BÖLÜM
ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI
I. HAZRETİ ÂDEM
A. Hazreti Âdem�in İlk İnsan ve İlk Peygamber Oluşu
Hazreti Âdem ilk insan ve ilk peygamberdir. Allah, ilk olarak yeryüzünü,
sonra bitkileri, daha sonra hayvanlarõ ve en son insanõ yani Hazreti Âdem�i
yarattõ. Hazreti Âdem insanlõğõn bedenen babasõdõr. Künyesi �Ebû�l Beşer�
(insanlõğõn babasõ), lakabõ �Safiyyullah� (Allah�õn temiz kulu)tõr. (Pala,1995, 18)
Allah, Hazreti Âdem�i yaratma düşüncesiyle önce Cebrâil�i, sonra
Mikail�i, daha sonra da İsrafil�i yeryüzüne toprak almalarõ için gönderdi. Fakat
yeryüzü onlara toprak vermedi. En sonunda Azrail yeryüzünden zorla toprak aldõ.
Bir rivayete göre Allah, Âdem�in başõnõ Kâbe toprağõndan, göğsünü yerin
muhtelif topraklarõndan, sõrtõnõ ve karnõnõ Hind toprağõndan, elini şark, ayaklarõnõ
da garb toprağõndan yaratmõştõr.
Allah, meleklere toprağa insan şekli vermeleri için emir verdi. Toprak
çamur olasõya kadar karõştõrõldõ. Sonunda insan yaratõldõ. Ancak can, iki yüz yõl
sonra Hazreti Âdem�e girdi (Tökel, 2000, 275-277). Pala bu süreyi kõrk yõl olarak
bildirmiştir. (Pala,1995, 18)
Hazreti Âdem�in yaratõlõşõ ile ilgili bilgi Kur�ân-õ Kerîm�de şöyle
geçmektedir:
Hani, Rabbin meleklere şöyle demişti: �Muhakkak ben çamurdan bir
insan yaratacağõm. Onu şekillendirip içine ruhumdan üflediğim zaman onun için
saygõ ile eğilin.� (38/71-72)
Kur�ân-õ Kerîm�de Hazreti Âdem�in âlemlere üstün kõlõndõğõ
belirtilmekte böylece dolaylõ olarak onun peygember olduğu işaret edilmektedir
(İslâm Ansiklopedisi, Cilt 1, 359):
45
Şüphesiz, Allah, Âdem�i, Nûh�u, İbrâhîm ailesini (soyunu) ve İmran
ailesini (soyunu) birbirinden gelmiş birer nesil olarak seçip âlemlere üstün
kõldõ.Allah her şeyi hakkõyla işitendir, hakkõyla bilendir.(3/33-34)
Dertli, bütün varlõklarõn �Ol� emri ile olduğunu, Yüce Allah�õn Hazreti
Âdem�e �kendi ruhundan üflediğini�, bizim de ilk insan olan Hazreti Âdem�den
türediğimizi aşağõdaki dörtlükte ifade eder:
Bir Kün emri ile halk oldu dünyâ
Bu kadar mevcûdât, bu kadar eşyâ
�Nefhatün min rûhi� dedikte Mevlâ
Vücûd-i Âdem�e girenlerdeniz (Köprülü, 1962, 813/2)
Dünya ve Hazreti Âdem�den önce ruhlarõn ervah-õ ezelde bulunduğunu
Erzurumlu Emrah dile getirir:
Hakikatte zaman mekan yoğ iken
Zamansõz mekansõz zamanda idim
Âdem�de âlemde nişan yoğ iken
Cibal-i ademde bürkande idim (Karadağ, 1996, 95/1)
Erzurumlu Emrah, Âdem Peygamberin beden olarak dört unsurdan
yaratõldõğõnõ anlatõr:
Tamir olunurken vücûd-õ Âdem (Karadağ, 1996, 96/8)
Düzdü anasõrdan cism-i Âdem�i
Ademle müzeyyen kõldõ âlemi (Karadağ, 1996, 96/9)
Allah�õn temiz kulu anlamõna gelen Sâfi sõfatõyla Hazreti Âdem�i anan
Emrah, Âdem Peygamber öldükten sonra da zamanõn devam ettiğini ve Âdem�in
neslinin arttõğõnõ söyler:
Âdem Sâfi ile cihânda idim (Karadağ, 1996, 97/13)
46
İlk insan olan Âdem Peygamberin bu dünyayõ diğer insanlara bõraktõğõnõ
ve zamanla insan neslinin ondan çoğaldõğõnõ Erzurumlu Emrah şöyle belirtir:
Gitti Âdem sâfi devretti devrân
Günden güne arttõ evlâd-õ insân (Karadağ, 1996, 97/14)
Erzurumlu Emrah, Hazreti Âdem�in Allah tarafõndan yaratõldõğõnõ ve
Allah�õn bu ilk insan ile dünyayõ adeta süslediğini düşünür:
Düzdü anasõrdan cism-i âdemi
Âdem�le müzeyyen kõldõ �âlemi (Karadağ, 1996, 96/9)
�Benî Âdem� ifadesiyle Hazreti Âdem�in insanlõğõn atasõ olduğunu
Erzurumlu Emrah işaret eder:
Çok görüp geçürdüm kurbiyet çilesin
Fark eylemedim beni Âdem hilesin (Karadağ, 1996, 127/3)
Gevherî, Hazreti Âdem�in ilk insan olduğunu ve ona Yüce Allah
tarafõndan can verildiğini şöyle anlatõr:
Âdem oğlu şu dünyâya gelende
Kuru ağaçta bir gül bitmiş gibidir
Hûda�m can virüp dil söyleyende
Viran bağda bülbül ötmüş gibidir (Elçin, 1984, 346/1)
Gevherî, çeşitli konularda sevgilisine sitem etmek için veya onu övmek
için �Âdem�den beri� sözcük grubunu kullanõr. Böylece şikayetini veya övgüsünü
pekiştirmiş oluyor. Hazreti Âdem�den beri hiçbir aşõğõn kavuşmadõğõnõ, hiçbir
sevgilinin böyle eziyet etmediğini ve sevgilisinin Hazreti Âdem�den beri en güzel
kişi olduğunu şöyle ifade eder:
Sen de insaf ile gör ki devr-i Âdem�den beri
Kangõ mahbub böyle itmiş âşõk-õ bî-çâresin (Elçin, 1984, 595/5)
Kendinden geçmek gerektir kim severse dilberi
47
Can ile cânânõ bulmuş var mõ Âdem�den beri (Elçin, 1984, 605/5)
Gelmemiştir devr-i Âdem�den beri bu âne dek
Misli sebkat itmemiş hâlâ hakikat hoşça şey (Elçin, 1984, 612/3)
Karacaoğlan da �Evveli Âdem de sonradõr Ali (Öztelli, 1996, 433/4)�
diyerek insanlõğõn atasõnõn Hazreti Âdem olduğunu belirtir.
Âşõk Ömer, Hazreti Âdem�in insanlarõn atasõ olduğu ve onun Allah�õn
temiz kulu olduğunu şöyle dile getirir:
Bir nev'e cevâbõ kõlalõm gayri
Aslõmõz anlayõp bilelim gayri
Atamõz Âdem'e gelelim gayri
Hikmet ile Sun'i Yezdan eyledi (Ergun, 1936, 8/8)
Evveli Âdem Safiyyullah değil mi aslõmõz (Ergun, 1936, 241/1)
Çâr eczâdan mücerred nesl-i pâk-i Âdem�iz (Ergun, 1936, 333/2)
İnsanlarõn atasõ olan Hazreti Âdem�in topraktan yaratõldõğõnõ Âşõk Ömer
şöyle anar:
İncik toprağiyle mağribden bile
Aldõ bin lûtf ile bir ân eyledi (Ergun, 1936, 8/9)
Bir kabza topraktan Hak�kõn kudreti
Vücûde getirüp kõldõ izzeti
Âdem ile gezüp bâğ-õ Cennet�i
Cûy-i selsebîle uğradõm geldim (Ergun, 1936, 53/2)
Cümle nâsõ bir avuç hakten yarattõ Yaradan (Ergun, 1936, 241/2)
Âşõk Ömer, Hazreti Âdem�in çamurunun dört ayrõ yerden gelen topraktan
meydana geldiğini şu dörtlükle anlatõr:
48
Alnõnõn toprağõ Kâ'be'den heman
Budlarõn toprağõ Yemen'den inan
Mağribden meşrikten ellerin ey can
Dört kabza toprağõ yeksân eyledi (Ergun, 1936, 8/10)
Hazreti Âdem�in çamurunun ateş, toprak, su ve rüzgar unsurlarõndan
oluştuğunu Âşõk Ömer şöyle ifade eder:
O çâr-i anâsõr olunur isnâd
Hem nâr ü hâkile âb iledir bâd
Balgam safra soda kan ile bünyâd
Etibbâlar böyle beyân eyledi (Ergun, 1936, 8/11)
Nûr-i akdem buldu kandîl içre menzûl ibtidâ
Cümle ervah oldu ol nur ile medhûl ibtidâ
Olõcak yer gök kamu çarõ anâsõrdan sübût
Kalibin Âdem Safî'nin kõldõ ma'mûl ibtidâ (Ergun, 1936, 128/1)
Hak anõ halkeyleyip lûtfile buldu sureti
Nice yõllar yattõ cansõz tâ kim erdi müddeti
Aksõrõp durdu yerinden gördü sahn-õ cenneti
Hamdedip zikr-i Hûdâ'ya oldu meşgul ibtidâ (Ergun, 1936, 128/2)
Nûr-i hazret oldu kandil içre meşhûr îbtidâ
Cümle ervahtan mukaddem oldu ol nûr ibtidâ
Bulõcak yer gök kamu çârõ anâsõrdan sübût
Âdem�in şehr-i vücûdu oldu mâ'mûr ibtidâ (Ergun, 1936, 129/1)
Hak anõ halk eyleyüp lûtfile ol dem verdi can
Buldu ten sûret serâpâ âb ü gil oldu iyan
Aksõrup durdu yerinde el yüze sürdü heman
Hem dilinde hamdülillâh oldu mezkûr ibtidâ (Ergun, 1936, 129/2)
Âdem Peygamberin çamurdan oluşan bedenine kõrk yõl sonra can verilir.
Bunu Âşõk Ömer şöyle söyler:
49
Tîn-i pâkin tertîb eyledi Settâr
Kõrk yõl türâb üzre eyledi karâr
Câna fermân etti çün Perverdigâr
Girüp çõkup Hak'ka îmân eyledi (Ergun, 1936, 8/12)
Âşõk Ömer, Hazreti Âdem ve Havva�nõn Allah tarafõndan yaratõldõğõnõ
şöyle dile getirir:
Bir hitâb erişti ol demde câne
Âdem'in batnõna oldu devâne
Hayâta irişip baktõ cihâne
Hûda'ya hamd-i bîpâyân eyledi (Ergun, 1936, 8/13)
Bâri Hak lûtfile kõldõ Âdem�i var ol zaman
Hem yarattõ Âdem ü Havvâ�yõ tekrar ol zamân (Ergun, 1936, 255/1)
Seyrânî de Hazreti Âdem�in Allah tarafõndan yaratõlan ilk insan olduğunu
ve insanlõğõn atasõ olduğunu şu mõsralarla anlatõr:
Seyrânî yektâyõz Âdem aslõmõz
Seyrânî ednâyõz Âdem aslõmõz
Seyrânî peydâyõz birdir aslõmõz
Gere yerinizdir Yezdan bizlere (Çatak, 1992, 133/3)
Bir meniden geldik mülk-i Âdem
Zerrece zerrece kademe kademe (Çatak, 1992, 138/4)
Âdem bu demden imiş
Bu dem Âdem�den imiş
Âdem�den evvel bu dem
Hak bilir kimde imiş (Yüksel, 1987, 151/1)
Seyrânî var başõ feslimiz bizim
50
Hazreti Âdem�dir neslimiz bizim
Küf tutmaz elmastõr aslõmõz bizim
Olur olmaz sarraf anlamaz bizi (Çatak, 1992, 156/3)
Biri Âdem bir vesile
Biri Firdevs biri hulle
Biri Nâim biri Me�vâhle
Kurar selâdõr ayandan (Çatak, 1992, 307/5)
�Âdem�den önce kimlerin yaratõldõğõnõ bilirsen yaratõlõşõn sõrrõna ermiş
olursun.� diyen Âşõk Seyrânî, Âdem�den önce ruhlarõn ve dünyanõn yaratõldõğõnõ
ifade eder:
Âdem�den evel kim geldi bilirsin,
Bu esrara her dem vakõf olursun (Çatak, 1992,458/2)
Seyrânî, Hazreti Âdem ve Havva�nõn yaratõlõşõnõ ve Âdem�in insanlõğõn
babasõ olduğunu şöyle anlatõr:
Zuhûr-õ Âdem�le ricâl-i nisa
Âleme yar olmuş suphile mesa (Öz, 1987, 102)
Sümmânî de Hazreti Âdem�i sõfatõyla beraber anar, onun ilk peygamber
olduğunu ve Allah�a delil olduğunu söyler:
Âdem Safiyullah Nûh ile Halil
Mûsâ ile İsâ hak dinine delil (Yener, 1973, 177/2)
Âşõk Veysel, insanlõğõn babasõ Âdem Peygamberden bu yana dünyaya
pek çok insanõn geldiğini ve hepsinin babasõnõn aynõ olduğunu, bu yüzden tüm
insanlarõn kardeş olduğunu şu ifadelerle dile getirir:
51
Âdem atadan bu yana
Nice insan gelmiş, gitmiş (Oğuzcan, 1974, 36/5)
Kürt�ü Türk�ü ve Çerkes�i
Hep Âdem�in oğlu kõzõ (Oğuzcan, 1974, 69/2)
Âdem�den bu yana neslim getirdi (Kutsi, 1975, 69/4)
Veysel Hazreti Âdem�den önce dünyanõn var olduğunu ve ilk insanõn
Âdem Peygamber olduğunu şöyle ifade eder:
Bu dünya görünmez böyle bir hayâl
Bu imiş âdemi aldatan her hal
Hesapsõz yaşõ var Âdem�den evvel (Oğuzcan, 1974, 91/4)
B. Hazreti Adem ve Şeytan
Hazreti Âdem�e ruh verildikten sonra Yaratan ona bütün eşyanõn ismini
öğretti. Âdem Peygamber, kendisine sorulan eşyalarõn ismini bildi. Böylece
bilgide melekleri aştõ. Allah, meleklere Âdem�e secde etmelerini söyledi. Tüm
melekler emre itaat etti; fakat şeytan ateşten yaratõldõğõnõ ve kendisinin ondan
üstün olduğunu söyleyerek ona secde etmedi. Bunun üzerine Allah şeytanõ
cennetten kovdu.
Hazreti Âdem�in tüm isimleri bilmesiyle meleklerin ona secde etmesi ve
şeytanõn secde etmeyerek cennetten kovulmasõ Bakara Suresi�nde şöyle verilir:
Hani, Rabbin meleklere �Ben yeryüzünde bir halife yaratacağõm�
demişti. Onlar, �Orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi
yaratacaksõn? Oysa biz sana hamdederek daima seni tesbih ve takdis ediyoruz.�
demişler, Allah da, �Ben sizin bilmediğinizi bilirim� demişti. Allah, Âdem�e
bütün varlõklarõn isimlerini öğretti. Sonra onlarõ meleklere göstererek �Eğer doğru
söyleyenler iseniz, haydi bana bunlarõn isimlerini bildirin� dedi. Melekler, �Seni
bütün eksikliklerden uzak tutarõz. Senin bize öğrettiklerinden başka bizim hiçbir
bilgimiz yoktur. Şüphesiz her şeyi hakkõyla bilen, her şeyi hikmetle yapan sensin�
dediler. Allah şöyle dedi: �Ey Âdem! Onlara bunlarõn isimlerini söyle.� Âdem,
52
meleklere onlarõn isimlerini bildirince Allah, �Size, göklerin ve yerin gaybõnõ
şüphesiz ki ben bilirim, yine açõğa vurduklarõnõzõ da, gizli tuttuklarõnõzõ da ben
bilirim demedim mi?� dedi. (2/30-33)
Bu husustaki bilgiler Kur�ân-õ Kerîm�in 7/11-12., 15/28-35., 17/61.,
18/50., 19/58. âyetlerinde de geçmektedir.
Karacaoğlan, meleklerin Allah�õn emrine uyarak Âdem�e secde ettiğini;
ama şeytan kendisinin daha üstün yaratõlõşta olduğunu iddia ederek Âdem�e secde
etmediğini belirtir:
Melekler safa düzüldü
İblis�in bağrõ ezildi (Öztelli, 1996, 414/2)
Melekler Mevlâ�nõn hasõ
İblis oldu ona âsõ (Öztelli, 1996, 414/3)
Âşõk Ömer Allah�õn yardõmõyla Hazreti Âdem�in tüm varlõklarõn ismini
bildiğini şöyle anar:
Hûda ferman etti çünki Cibril'e
Binbir isimlerin getürdü dile (Ergun, 1936, 8/9)
Melekler, Hazreti Âdem�e Allah�õn emri üzerine secde etmiştir. Bunu
Âşõk Ömer dile getirir:
Çün Arş eşiğine kondu bu minber
Anda nüzûl etti Âdem Peygamber
Secde edüp dedi Allahu ekber
Cümle meleklere fermân eyledi (Ergun, 1936, 9/3)
Âşõk Ömer şiirin devamõnda da şeytanõn Allah�a karşõ gelerek Âdem
Peygambere secde etmediğini, bu yüzden cennetten kovulduğunu, isminin şeytan
53
olarak değiştiğini, meleklerin hocasõ iken o kadar emeklerin boşa gittiğini şu
ifadelerle anlatõr:
Saf be saf melekler eyledi sücûd
Öyle olmuş idi hitâb-õ Ma'bûd
Secde eylemedi âkõbet merdûd
Azâzil'i nice Şeytân eyledi (Ergun, 1936, 9/4)
Gururlanõp oldu emeği zâil
Filcümle melekler hocasõ kâmil
Yetmiş bin yõl zikri hep oldu bâtõl
Lâ'neti halka ber gerdân eyledi (Ergun, 1936, 9/5)
Ana secde etmeyecek çünkü şeytân-õ recim
Geçti lâ�net halkasõ boynuna nâçâr ol zaman (Ergun, 1936, 255/1)
İbtidâ ki bu cihânõ var eden Perverdigâr
İns ü cinni kudretinden var eden Perverdigâr
Hâlika âsî olup Âdem�e secde etmedi
İblis�i ol dem katõndan dûr eden Perverdigâr (Ergun, 1936, 321/1)
İblis ol Âdem Safiyyullâh'a baş eğdirmedi
Ya'ni nûr-i vech-i Beytullâh'a yüzler sürmedi
Ol basîretsiz basar yüzünde ma'nâ görmedi
Sürülüp oldu lâin ilmîne mağrûr ibtidâ (Ergun, 1936, 129/4)
Secdeye baş eğmedi ol demde Şeytân-õ recîm
Gör hidâyetten ne resme oldu ma'zûl ibtidâ (Ergun, 1936, 128/3)
Şeytan, kendisinin ateşten yaratõldõğõnõ Âdem�in ise topraktan
yaratõldõğõnõ öne sürürek kibirlenir. Allah�a karşõ gelerek Âdem�e secde etmez.
Bu yüzden lanetlenerek bugüne kadar sahip olduğu tüm değerleri kaybeder ve
54
inebileceği en alt seviyeye iner. Bu hususu Âşõk Ömer aşağõdaki şiirinde şöyle
dile getirir:
Gör Lâîn�i nükte-i eflâke baş indirmedi
Oldu merdud âteş iken hâke baş indirmedi
Yandõ benlik nârõna Hak'ka ki baş indirmedi
Nâr idi aslõ ol nûr-i pâk'e baş indirmedi
Kaldõ esfelde ebed eflâke baş indirmedi
Hazreti Âdem gibi Levlâk'e baş indirmedi (Ergun, 1936, 400/1)
Dost iken Mevlâ ile fehm etmedi in'âmõnõ
Sa'y ile ikraha teşbih eyledi ikrâmõnõ
Gerdenine akõbet bend etti lâ'net lâmõnõ
Kibr ile buğz u adavet kapladõ endâmõnõ
Bâis oldu bî aded ihlâke baş indirmedi
Hazreti Âdem gibi Levlâk'e baş indirmedi (Ergun, 1936, 400/2)
Ol muhît-i bahr-i Erselnâk'e baş indirmedi
Hazreti Âdem gibi Levlâk'e baş indirmedi (Ergun, 1936, 400/3)
Ey Ömer mekr ü fitenle şaşõrup tedbîrini
Çok çalõştõ Girdigâr'õn bozmağa takdîrini
Cehl ile oldu muhalif bilmedi taksîrini
Kadr ile a'lâ iken esfelde buldu yerini
Zehr ile kaldõ ebed tiryâke baş indirmedi
Hazreti Âdem gibi Levlâk'e baş indirmedi (Ergun, 1936, 400/4)
Seyrânî de şeytanõn yaptõğõ hilelerden dolayõ tüm değerlerini nasõl
kaybettiğini ve cezalandõrõldõğõnõ anlatõr:
55
Dür oldu tezgâhtan ol iblis hâle
Niçin azab oldu ol azâzile (Öz, 1987, 144)
Hazreti Âdem, kâinattaki varlõklarõn en sonuncusu olduğu için,
yaratõlmõşlarõn en mükemmeli ve kâinatõn da hulâsasõdõr. �Hak, insanõ kendi
sureti üzerinde yarattõ.� hadisiyle buna işaret edilmiştir.(Büyük Türk Klasikleri 4.
cilt)
Âdem Peygamberin en güzel biçimde yaratõldõğõnõ, herkese iyilik ve
bereket veren kesin varlõk olduğunu belirten Dertli, buna delil olarak Kur�ân-õ
Kerîm�i gösterir:
Gayre nazar kõlma, gel Âdem�e bak
Ahsen surette halk eyledi Yezdân
Buyurmuş hakkõnda feyyâz-õ mutlak
Sûre-i �Vettîni� değil mi bürhan? (Kutlu, 1979, 214/1)
Dertli, şiirini Hazreti Âdem aracõlõğõ ile över. Şiirlerinin güzelliğinin
huride, peride ve hatta Âdem�de bile olmadõğõnõ söyler:
Nedir Dertli sende bu şirin sözler
Bu şîve, bu cilve, bu nâz ü nazlar
Bu kemân ebrûlar, bu kara gözler
Ne hûr ü peride, ne Âdem�de var. (Kutlu, 1988, 188/3)
Erzurumlu Emrah, gönlünü Kâbe�ye, şeklini Âdem Peygambere
benzeterek kendini metheder:
Zâhidâ gönlüm evi Beyt-i Mükerremdür benüm
Sûretim-veş sîretüm ma�nâda Âdem�dür benüm (Karadağ, 1996, 290/1)
56
Hazreti Âdem, mükemmel olarak yaratõlmõştõr. Bu yönüyle Âşõk Ömer
bazen sevgililerini Âdem ile karşõlaştõrarak över, bazen de sadece Âdem�i över:
O lâ�l-i hokka fâmõnda temâşâ eyledim bir bir
Beyaz dendanlarõ dürr-i Âdem gevheleri saf saf (Ergun, 1936, 95/2)
Benî Âdem gibi var mõ mükerrem
Hakkõnde gör nice âyet yazõlõr
Her şahs içün yetmiş bin yõl mukaddem
Verilir nasîbi kõsmet yazõlõr (Ergun, 1936, 76/1)
Hazreti Âdem, yaratõlanlarõn en sonuncusu ve en mükemmelidir, Allah
onu �Eşref-i Mahlûkât� olarak yaratmõştõr. Bu yönü ile sevgililer, Âdem ile
karşõlaştõrõlõr.
Âşõk Ömer de ay yüzlü sevgilisinin Âdem kadar güzel olduğunu ve
ondan beri bu dünyaya böyle bir güzelin gelmediğini söyler:
Meh-cemâlin gördüğümce dil olur gamdan beri
Çeşmine düş olsa çemişim çeşm olur nemden beri
Kim didi geldi nazîrin devr-i Âdem�den beri
Görmedim işitmedim hiç böyle bir meh-rû güzel (Elçin, 1984, 580/2)
Sevgilisini insan suretinde periye benzeten Âşõk Ömer, bu dünyada
sevgilisinin eşinin benzerinin olmadõğõnõ, ilk peygamber Hazreti Âdem ve son
peygamber Hazreti Muhammed kadar güzel olduğunu belirtir:
Ey perî şeklin benî Âdem de dersem elverir
Âdem ammâ misli yok âdem de dersem elverir
Bir görem kân-õ mürüvvet sâhibi cânânesin
Ben sana bu tarz ile Hâtem de dersem elverir (Ergun, 1936, 336/1)
57
Seyrânî Âdem Peygamberin Allah tarafõndan saygõn ve mükemmel
şekilde yaratõldõğõnõ ifade ederken ona kolaylõkla isimleri öğrettiğini ve
meleklerin bu yüzden ona secde ettiğini şöyle dile getirir:
Hak emretti yörü bir iki kadem,
Sõfatõ ziyaret ettirdi ol dem
İsmine buyurdum Hazreti Âdem,
Gör nice işledi ana ihsanõ (Çatak, 1992, 408/44)
Getirdi bu cevher anõ vücüda,
Kelime-i tevhit dedi sürurda
Hûda meleklere emretti secde
Âdem�e koşardõ anda vildanõ (Çatak, 1992, 408/45)
Mükerrem eyledi Âdem�i Sübnan,
Esma-i hüsnayõ bildirdi asan (Çatak, 1992,433/1)
Âdem�e allemel esma verilmiş (Öz, 1987, 103)
Âdem�e Tanrõ bütün esmâyõ ta�lim eyledi
Nâr-õ şehvet yaktõ sonra nur-õ irfaniyeti (Öz, 1987,103)
Melekler, Hazreti Âdem�e secde etmelerine rağmen şeytan, onlarõ secde
etmemeye çağõrõr, ama melekler ona aldõrmazlar. Şeytan, Allah�a karşõ gelerek
secde etmez ve cennetten atõlõr. Seyrânî aşağõdaki dörtlüklerde bu kõssayõ anlatõr:
Melâikler saf saf hem tabak tabak
Kim tecellisince başlarõ kabak
Şeytan cümlesine verdi bir sabak
Dedi tutmuyalõm biz bu fermânõ (Çatak, 1992, 408/46)
Şeytanõn muradõn anlar bildiler,
Sanma bir iki kaç geri kaldõlar
Cümlesi Âdem�e secde kõldõlar,
58
Medh edüp Allah�õ azim�üş-şanõ (Çatak, 1992, 408/47)
Şeytan dedi yoktur benim bir cezam,
Hak buyurdu dedi vereyim nizam (Çatak, 1992, 408/48)
Şeytan otuz dokuz derdin fark eder,
Hasedinden safi kalbin çirk eder
Gör ki ol Hakkõna nice şirk eder,
Tut kulağõn sana edem beyanõ (Çatak, 1992, 409/50)
Şeytan bu vechile söyledi cevap,
Gör ne tarik ile kesp etti azap
Bir miktar okudur bir miktar türap,
Hangi cisim efdal eyler tibyanõ (Çatak, 1992, 409/51)
Melekler şeytana etmedi minnet,
Hak taala ana kõlmadõ rahmet
Eylenme katõmda eyledim lanet,
Sair meleklerin olsun ayanõ (Çatak, 1992, 409/52)
İblise bu kelam zehirden acõ,
Melekler kaptõlar hulle ve tacõ
Cennet-i âlâdan çõktõ son ucu,
Buldu bir tenha yer oldu nihanõ (Çatak, 1992, 409/53)
C. Hazreti Âdem�in Cennete Konmasõ ve Havva�nõn Yaratõlõşõ
Melekler secde kõldõktan sonra Hazreti Âdem cennete kondu. Cennette
uyurken sol kaburga kemiği alõndõ. Bu kemikten Havva yaratõldõ. (Pala, 1995, 19)
Kur�ân�da bu bilgi şöyle geçer:
O, sizi bir tek nefisten yarattõ. Sonra ondan eşini var etti. (39/6)
59
Ortada hiçbir şey yokken ve Hazreti Âdem ile Havva da cennete
konmadan önce ruhen varlõğõndan söz ederek Dertli, sanatõyla övünür:
Cümle eşyâ yok iken sen var idin Dertliyâ
Dâhil-i adn olmadan Havva ile Âdem henüz (Kutlu, 1979, 145/4)
Gevherî, Âdem Peygamberin cennet hayatõnõ, günahsõz olduğunu ve
henüz şeytan tarafõndan aldatõlmadõğõnõ şöyle anlatõr:
Dergâh-õ izzetinden şeytan dûr iken
Âdem�in mekânõ cennette hûr iken
Âşõk ile ma�şûk vâhid nûr iken
Yakan pervâneyi nârõn aslõ ne (Elçin, 1984, 69/2)
Âşõk Ömer, Hazreti Âdem�in ilk insan olduğunu, onun kemiğinden
Havva�nõn yaratõldõğõnõ ve eşi olduğunu, onlarõn cennetteki mesut durumlarõnõ
dile getirir:
Cümle melekler de vardõ hayrete
Başlayõp Âdem'e dahi izzete
Alup götürdüler anõ cennete
Sohbet-i huri vü gõlmân eyledi (Ergun, 1936, 9/6)
Bir zaman eyledi cennetin demin
Gaflet aldõ onu olmuşken emin
Sol eğe kemiğindendir Âdem'in
Havva ile demin şâdân eyledi (Ergun, 1936, 9/7)
Ya'ni Âdem hâba vardõ eyledi kalbin selîm
Üstühânõndan çekip Havva'yõ halketti Azîm (Ergun, 1936, 128/3)
Hak anõ dünyâ vü ukbâ mülküne kõldõ reîs
60
Üstühânõndan çeküp Havvâ'yõ etti hem enîs
Emr-i Hak'la ol hilâfet tahtõna kõldõ celîs
Anlarõn oldu mekânõ cennet-ül-hûr ibtidâ (Ergun, 1936, 129/3)
Âşõk Ömer, Hazreti Âdem�in makamõnõn cennet olduğunu ve oradaki
hayatõnõ şöyle ifade eder:
Bir kürsî Cebrâil ol dem getürdü
Üstünde Hazreti Âdem oturdu
Dört molla kürsîyi alõp götürdü
Kat be kat gökleri seyrân eyledi(Ergun, 1936, 9/2)
Hazreti Âdem�in makamõ kaçtõr
Yönü ne diyâra şundan haber ver(Elçin, 1999, 33/2)
Âdem ile gezüp bağ-õ cenneti (Ergun, 1936, 53/2)
Havva�nõn Hazreti Âdem�in sol kaburga kemiğinden yaratõldõğõnõ ve
ikisinin evlendiğini Seyrânî anlatõr:
Sol yanõndan çekti Âdem�in izam,
Yaratõlõp Havva giydi kaftanõ (Çatak, 1992, 408/48)
Havva�yõ Âdem�e eyledi nikah,
Âdem sevüp kucar oldu civanõ (Çatak, 1992, 409/49)
Kendi sõfatõndan kendi teninden
Âdem�e eğlence Havva verilmiş (Öz, 1987, 101)
Lafzan ismi müsemmâ
Mânen ilmîn muammâ
Âdem�den olmuş Havvâ
İsâ Meryem�den imiş (Yüksel, 1987, 151/2)
61
Seyrânî, Âdem Peygamberin yaratõldõktan sonra cennete yerleştirildiğini
ve orada rahatõnõn iyi olduğunu söyler:
Evvela Hazreti Âdem,
Yaradõldõ dinle şuru
Vardõ cenana yaslandõ,
Değil bir nesne umuru (Çatak, 1992,426/1)
Bayburtlu Zihnî ise Hazreti Âdem�in cennette ne kadar mutlu olduğunu
şöyle aktarõr:
Âdem�e bir ma�nide gül-zâr-õ cennettir vatan
Âb-õ kevser hâki kimyâ-yõ sa�âdettir vatan (Sakaoğlu, 1988, 153/1)
Ç. Hazreti Âdem ve Havva�nõn Yasak Meyveyi Yiyişi ve Cennetten
Kovulmalarõ
Hazreti Âdem ile Havva cennette nimet içinde yaşõyorlardõ. Bütün meyvelerden yiyorlardõ, ancak bir meyve yasaktõ. Bu meyvenin ne olduğu hakkõnda çeşitli görüşler vardõr: buğday, üzüm, elma, hurma, incir, zeytin�
Âdem�e secde etmediği için cennetten kovulan şeytan, Âdem�i kandõrõp cennetten kovduracağõna ve onun nesli ile sonsuza dek uğraşacağõna dair Allah�a söz verdi. Allah da ona izin verdi. Şeytan, cennete girmeyi düşünüyordu. Cennetin kapõcõsõ olan Rõdvan onu içeri almõyordu. Yõlan, çok güzel ve dört ayaklõ bir hayvandõ. Şeytan, yõlanõ kandõrdõ ve onun ağzõnda cennete girdi. Şeytan, Havva�yõ kandõrdõ. Havva�nõn da baskõsõyla yasak meyveyi Âdem ile Havva yedi. (Tökel, 2000, 275)
Bu kõssa Kur�ân�da şöyle geçer:
�Ey Âdem! Sen ve eşin cennette kalõn. Dilediğiniz yerden yiyin. Fakat şu ağaca yaklaşmayõn. Yoksa zalimlerden olursunuz.� derken şeytan, kendilerinden gizlenmiş olan avret yerlerini onlara açmak için kendilerine vesvese verdi ve dedi ki: �Rabbiniz size bu ağacõ ancak, melek olmayasõnõz, ya da (cennette) ebedî kalacaklardan olmayasõnõz diye yasakladõ.� �Şüphesiz ben size öğüt
62
verenlerdenim� diye de onlara yemin etti. Bu sûretle onlarõ kandõrarak yasağa sürükledi. Ağaçtan tattõklarõnda kendilerine avret yerleri göründü. Derhal üzerlerini cennet yapraklarõyla örtmeye başladõlar. Rableri onlara, �Ben size bu ağacõ yasaklamadõm mõ? Şeytan size apaçõk bir düşmandõr, demedim mi?� diye seslendi.Dediler ki: �Rabbimiz! Biz kendimize zulüm ettik. Eğer bizi bağõşlamaz ve bize acõmazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz.� (7/19-23)
2/35., 20/115-121. âyetlerde de bu kõssa anlatõlmaktadõr.
Hain şeytanõn önce Havva�yõ, ardõndan Hazreti Âdem�i kandõrarak yasak
meyveyi yedirmesi, onlarõn çõplak kalmasõnõ ve cennetten kovulmalarõnõ Âşõk
Ömer şöyle dile getirir:
Bir birini bilüp oldular şâdân
Hulleler olundu anlara ihsân
Buğday ağacõndan görürsüz ziyân
Yemeyin deyu Hak fermân eyledi (Ergun, 1936, 9/8)
İrişti cennetin bâbõna Şeytan
Düşnâm ile sürdü o yerden Rõdvan
Âkõbet ağzõna şeytanõ yõlan
Cennete getirmiş yõlan eyledi (Ergun, 1936, 9/9)
Ağzõnda Şeytan'la cennete girdi
Arayõp Âdem'i Havva'yõ gördü
Buğday yeyin deyu hileler kurdu
Emr-i Hak'kõ anlar nisyân eyledi (Ergun, 1936, 9/10)
Eğledi anlara şeytan iğvayõ
Akõbet yediler dahi buğdayõ
Ferâmûş ettiler emr-i Hûda'yõ
Âdem Havva böyle isyân eyledi (Ergun, 1936, 9/11)
Meğer kim bu imiş hikmet-i Hûdâ
63
Anlara verdi bu gafleti Hûdâ
Âşikâre oldu kudret-i Hûdâ
İşte böyle terk-i cihân eyledi (Ergun, 1936, 9/12)
Hasedle Azâzil böyle iş etti
Peşîmân oldular ammâ iş bitti
Cümle giydikleri hülleler gitti
Anlar eğinlerin uryan eyledi (Ergun, 1936, 9/13)
Şeytân-õ lâînin sözüne uyan
Havvâ�dõr cennette buğdayõ yiyen
Âdem�i eğninden hulleyi soyan
Cennetten çõktõğõ günü haber ver (Elçin, 1999, 33/2)
Âdem�e cennetten iğvâ verüp oldu nâümîd
Bunca naşõ azdõran Şeytân'õ ben bilmez miyim (Ergun, 1936, 241/5)
Çünki Şeytan bu fesâdõ düşünürdü rûz ü şeb
Dâne-i gendüm yedirdi bu işe oldu sebeb
Sõndõrõp ahdin Hûdâ'nõn Hak'tan indi bir gazeb
Saymadõlar son günü hem oldu mâ'dûl ibtidâ (Ergun, 1936, 128/4)
Tutmayan pîr ü peder pendinî rağbetten çõkar
Hazreti Âdem gibi gûyâ ki cennetten çõkar (Ergun, 1936, 324/1)
Seyrânî, cennetten atõldõğõ için Âdem�e kinlenen şeytanõn tasvirini,
cennete girme çabalarõnõ, yõlanõ bu konuda nasõl aldattõğõnõ ve yõlanõn ağzõnda
cennete girişini şu dörtlüklerle anlatõr:
Lanet mengüşünü taktõ çeğnine,
Gör ne hiyanetler doldu göynüne
Melanet hõrkasõnõ giydi eğnine,
64
Gören der encümenin dervişanõ (Çatak, 1992, 410/54)
Oldu fitne facir bir terki edep,
Çektiği bir benlik davasõdõr hep
Maden-i cehire gör oldu sebep,
Gör ne iğva ile aldat yõlanõ (Çatak, 1992, 410/55)
Varuben yõlana nerden gelürsün,
Bakõben kendine mağrur olursun
Ecel şerbetini içer ölürsün,
Dedi ya bu derdin nedir dermanõ (Çatak, 1992, 410/56)
Dedi aç ağzõnõ içine girem,
Cennetin yüzünü bir dahi görem
Âdem�le Havva�nõn yanõna erem,
Anda bulam derdinize dermanõ (Çatak, 1992, 410/57)
Duyup bu kelamõ hayrette kaldõ,
Serini bir olmaz sevdaya saldõ
Hemence şeytanõ ağzõna aldõ,
Getirdi cennete böyle merdanõ (Çatak, 1992, 410/58)
Şeytan cennete girdikten sonra şeytanõn Hazreti Âdem�i sonsuzluk
vaadiyle kandõrmaya çalõşõr, ancak Âdem ona önce inanmaz. Havva ona inanõr,
oradaki rahat ve mesut günlerinin bitmemesi için şeytanõn dediğine gelir ve yasak
meyveyi yer. Âdem Peygamber de Havva�nõn hatõrõna yer. Seyrânî bu kõssayõ bir
şiirindeki dörtlüklerde çok güzel ifade eder:
Şeytana verildi gör nice ruhsat,
Gelip Âdem ile eyledi sohbet
Dedi baki değil size bu cennet,
Başa dek sen süremezsin bu devranõ (Çatak, 1992, 411/59)
65
Âdem dedi nasõl söz söylersin sen,
Şeytan der bilirim ahirini ben
Emanettir sende bu can ile ten
Göçer sabah ere ecel kervanõ (Çatak, 1992, 411/60)
Âdem dedi şimdi netmek gerektir,
Şeytan dedi ilaç etmek gerektir
Ben sana ne dersem tutmak gerektir,
Mamür ola bu gönlümü viranõ (Çatak, 1992, 411/61)
Havva mahzün oldu n�oldu bize vay,
Tez eyle ilecõ aklõm oldu zay
İblis der bu işin ilacõ buğday,
Âdem der ne söyler bu din düşmanõ (Çatak, 1992, 411/62)
Âdem dedi: bize ol Rabb-ül-enam,
Yemem anõ dedi söyledi kelam
Bilki ol hazrete olmalõ izlam,
Havva ben yerim der yoktur ziyanõ (Çatak, 1992, 411/63)
Gâyette severdi Havva�yõ Âdem,
Dedi şimdi senin hatõrõn nedem
Koparõp yediler buğdayõ ol dem,
Gelip melaikler soydu kaftanõ (Çatak, 1992, 412/64)
Allah, ceza olarak Âdem Peygamber ile Havva�yõ çõplak bõraktõ. Yõlan da
şeytana uyduğu için bugünkü halini aldõ. Âdem ile Havva birbirinden utandõ, incir
yaprağõ ile avret yerlerini örttüler. Allah onlarõ cennetten kovdu. Sõrasõyla Âdem,
Havva, şeytan ve yõlan cennetten atõldõlar.
66
Bu kõssa Kur�ân�da şöyle geçer:
Derken, şeytan ayaklarõnõ oradan kaydõrdõ. Onlarõ içinde bulunduklarõ
konumdan çõkardõ. Bunun üzerine biz de, �Birbirinize düşman olarak inin. Sizin
için yeryüzünde belli bir süre barõnak ve yararlanma vardõr� dedik. (2/36)
�İnin oradan (cennetten) hepiniz. Tarafõmdan size bir yol gösterici
(peygamber) gelir de kim ona uyarsa, onlar için herhangi bir korku yoktur, onlar
üzülmeyeceklerdir� dedik. (2/38)
Allah dedi ki: �Orada yaşayacaksõnõz, orada öleceksiniz ve oradan
(mahşere) çõkarõlacaksõnõz.� (7/25)
Yukarõdaki kõssa aynõ zamanda 7/24. ve 20/123. âyetlerde de
geçmektedir.
Dertli, Hazreti Âdem�in cennetten çõkarõlmasõna buğday tanesinin vesile
olduğunu; ama asõl sebebin Havva�ya duyduğu aşk olduğunu şu beyitle dile
getirir:
Dâne-i gendüm vesile, terk-i Firdevs kõlmağa
Çünki cennetten çõkarttõ Âdem�i Havva-yõ aşk (Kutlu, 1979, 104/3)
Gevherî, herkesin başõna kötü işler açan bir kişinin varlõğõndan ve Âdem
Peygamberin başõna da şeytanõn imkansõz işler açtõğõndan bahseder:
Herkese lâbüd bulunur bir adû-yi bed-fial
Âdem�e iblis musallattõr halâs olmak muhal (Elçin, 1984, 579/4)
Allah�õn emrine uymayan Havva ile Âdem ceza olarak hem cennetten
çõkarõlõrlar hem de çõplak bõrakõlõrlar. Üzerlerini incir yapraklarõ ile örterler. Bunu
Âşõk Ömer şu dörtlükle anlatõr:
Çõktõğõ cennetten çõplak
Setr için incirden istedi yaprak.
67
Dört damla damladõ incirden mutlak,
Birin penbe-i rayegân eyledi. (Kocatürk, 1963, 151/32)
Âşõk Ömer, Hazreti Âdem ile Havva�nõn yasağõ çiğnemiş olmalarõnõn
pişmanlõğõnõ yaşadõğõnõ; ama bu pişmanlõğõn fayda vermediğini, cennetten
çõkarõldõklarõnõ belirtir:
Sürüldü cennetten Âdem ü Havva,
Tevbe kapõsõnda Âdem ibtida,
Rahmet kapõsõnda Havva saniya,
Çi faide, zâr ü efgan eyledi. (Kocatürk, 1963, 151/28)
Seyrânî, Âdem Peygamberin Allah�a verdiği sözü tutmayõp yasağõ
çiğnediğini ve sonunda şeytanõn nasõl emeline kavuştuğunu söyler:
Hakkõn fermanõnõ Âdem silmeden
Âdem Havva Havva Âdem bilmeden
Anlar birbirine bakõp gülmeden
Haline anlarõn güler var imiş (Öz, 1987, 102)
Cenandan çõktõ fenaya,
Koştu bir gün Havva�ya
Gitti destindeki daye,
Seyr ettiler mahi huru (Çatak, 1992,426/2)
Seyrânî, şeytanõn yõlanõn ağzõna girerek Hazreti Âdem�i nasõl
kandõrdõğõnõ, yasak meyveyi yemeleri sonucunda onlarõn nasõl çõplak kaldõklarõnõ
şu mõsralarla ifade eder:
Gitti cümle libas tac ile hulle,
Şeytan dedi şimdi ağzõna bile
Eğninde kalmadõ bir libas bile
68
Ne ile setretsin cism-i uryanõ (Çatak, 1992, 412/65)
Merk ile buğdayõ yedirdi şeytan,
Tacõ libas gizler ten uryan olur (Çatak, 1992,433/1)
Âdem Peygamber yaptõğõ hatanõn farkõna varõr, ancak iş işten geçmiştir.
Allah�a dualar eder, ağlar, yalvarõr. Âdem�in pişmanlõğõnõ Seyrânî şöyle aktarõr:
Âdem ağlar anda edüp niyazõ
Hakkõn dergahõna erdi avazõ
Bir oldu derdinden kõş ile yazõ
Akõttõ gözünden ab-õ giryani (Çatak, 1992, 412/66)
Âdem dedi hata ettim ne fayda (Çatak, 1992, 413/70)
Yõlanõn şeytanõn oyununa gelmeden önce dört ayaklõ gâyet güzel bir
hayvan olduğunu, işlediği hatayõ fark edince yõlanõn Allah�tan nasõl özür
dilediğini Seyrânî şu dörtlükle anlatõr:
Yõlan melek idi surette cemel,
Ol hiyanet oldu bi işe emel
Hakka etti bunca yaramaz emel,
Döndü özür diler hain külhani (Çatak, 1992, 412/67)
Yõlanõn özrü kabul edilmez ve Allah tarafõndan cennetten atõlõr, yaptõğõ
hainlik yüzünden ayaklarõ alõnan yõlan ömür boyu sürünerek Allah tarafõndan
cezalandõrõlõr. Bu kõssayõ Seyrânî dile getirir:
Buyurdu özrü değildir makbul,
Çõk cennetten deyü gösterildi yol
Düştü yer üstüne süründü fuzül,
Endirdiler yere hem ol tuğyanõ (Çatak, 1992, 412/68)
Seyrânî, Hazreti Âdem�in çõplak kalmasõyla edep yerlerini incir
yaprağõyla örttüğünü; fakat buna rağmen Allah�tan çok utandõğõnõ, çok ağladõğõnõ
söyler:
69
Âdem�e düş oldu bela-yi zincir,
Tuttu edebîne yaprağ-õ incir
Gördü hak Âdem�i ağlar zarincir,
Der benden saklarsõn cism-i uryanõ (Çatak, 1992, 413/69)
Âdem Peygamber ve Havva verdikleri sözü tutmadõklarõ için cennetten
kovularak dünyaya gönderildiklerinde çok ağladõklarõnõ Seyrânî şöyle anlatõr:
Cennetten çõktõlar Âdem�le Havva,
Cihan sarayõnda koptu vaveyla (Çatak, 1992,433/2)
Hazreti Âdem yaptõğõ hatadan dolayõ ne kadar özür dilediyse de Allah
onu affetmeyerek cennetten çõkarõr. Bunu Seyrânî belirtir:
Âdem der şeytana bir dahi uymam,
Buyruğun tutarõm şeytanõ saymam
Dedi Hak ben seni cennete koymam,
Veremezsen bir dahi tahtõ divanõ (Çatak, 1992, 413/72)
Âşõk Veysel, şeytan yüzünden Hazreti Âdem�in cennetten sürüldüğünü
Allah�a hatõrlatõp şeytanõ niçin cezalandõrmadõğõnõ şöyle sorar:
Âdem�i sürdün bakmadõn
Cennette de bõrakmadõn
Şeytanõ niçin yakmadõn
Cehennemin var da senin (Oğuzcan, 1974, 28/8)
Bazõ rivâyetlere göre Hazreti Âdem ile Havva�ya yasak olan meyve
değil, fizikî zevklere düşkünlüktür (Erdem, 1994, 39). Âdem-buğday ilişkisi bir
başka münasetle söz konusu edilir ve bu ilişkiyle dünyanõn geçiciliği, mal-mülk
hõrsõnõn insanõn başõna açtõğõ belalar anõlõr ve nasõl buğday hõrsõ Âdem�in
70
cennetten kovulmasõna sebep olduysa, dünyadaki mal-mülk hõrsõnõn da insanõ
öylesine saadetten uzaklaştõrõlacağõna inanõlõrdõ (Tökel, 2000, 288).
Dertli, Havva�nõn Âdem Peygamberi aşkõnõ öne sürerek aldattõğõnõ şöyle
anlatõr:
Yetişir Dertli�ye sen eyledin naz
Nedir bu ettiğin behey hilebaz
Âdem aldatõcõ ey baş kumarbaz
Ne oynar ne utar ne utulursun (Boratav- Fõratlõ, 1943, 163/3)
Gevherî, Hazreti Âdem�in cennetteki yasağõ çiğnemesinin ana nedeni
olarak Havva�ya olan aşkõnõ görür. Aşkõ için yasağõ çiğneyen Âdem�in başõ
belaya girer, cennetten kovulur:
Aşkõn rûzigârõ estikçe serde
Dil gibi mevc urur deryâ olur mu
Âdem�i uğradõr bin dürlü derde
Aşk-õ dilber gibi sevdâ olur mu (Elçin, 1984, 431/1)
Âşõk Ömer, Âdem Peygamberin Havva�ya olan aşkõndan dolayõ aklõnõn
başõndan gittiğini, bu aşk yüzünden başkalarõnõn da türlü şekillerde üzüldüğünü
şu mõsralarla ifade eder:
Âdem�in aklõnõ târâc eder aşk
Mahabbet bâbõna muhtâc eder aşk
Kimine kendüyü sertâc eder aşk
Kiminin serine zillet yazõlõr (Ergun, 1936, 76/4)
71
Seyrânî, nefsine hakim olamayõp buğdayõ yiyen Hazreti Âdem�in başõna
neler geldiğini hatõrlatarak, insanlarõn nefsine hakim olmasõnõ tavsiye eder:
Âdem isen Âdem�in hâlin düşün bir ibret al
Nefsine ârif olursun kalbin ilhâm eylese (Yüksel, 1987, 162/5)
D. Hazreti Âdem�in Dünyaya Gönderilmesi
Hazreti Âdem Serendip dağõna, Havva Cidde�ye, şeytan Bülle�ye ve
yõlan İsfehan�a düştü. Âdem işlediği günahtan dolayõ çok pişmandõ ve sürekli
ağlõyor, Allah�tan af diliyordu. Ne kadar ağladõğõ hakkõnda çeşitli rivâyetler var:
kõrk sene, yüz sene, iki yüz sene, �.(Pala, 1995, 19)
Taberi Tefsiri�ne göre Âdem günah işleyip de cennetten atõlõnca
yeryüzünde Mekke�nin bulunduğu yere gelir. Fakat Mekke�de hiç kimsecikler
yoktur, gökler de kendisine kapalõ tutulduğu için sõkõlõr ve Allah�a şikayette
bulunur. Bunun üzerine Allah, ona beyaz bir yakut gönderir ki, güya daha sonra
rengi siyaha dönüşecek olan �Hacer-i Esved�tir. Söylendiğine göre bu taş,
önceleri beyaz iken cahiliye devrinin günahlarõ yüzünden kara olmuştur. (Taberî
Tarihi, 1989, Cilt 1, 82)
Gevherî, sevgilisinin siyah benlerini hacerü�l-esvede benzetir:
Hacerü�l-esvedtir siyah ben yeri ( Elçin, 1998, 122/1)
Hacerü�l-esvedtir benler ( Elçin, 1998, 529/4)
Karacaoğlan, Hacer-i Esved�in, Kabe�nin bulunduğu mekana Allah
tarafõndan gönderildiğini anlatõr:
Kâbe-i Şerifte ol Beytullah�a
Arş âlâdan inen taşõ bildin mi (Öztelli, 1996, 418/3)
72
Havva ile Hazreti Âdem�in şeytana uyunca cennetten dünyaya
gönderilmesini, yaptõklarõ hatadan dolayõ ne kadar üzgün olduklarõnõ Âşõk Ömer
şöyle dile getirir:
Serendib�e indi Hazreti Âdem
Cidde�ye erişti Havva da o dem.
Kõrk yõl ağladõlar akõttõlar dem,
Biribirlerinden nihan eyledi. (Kocatürk, 1963, 151/29)
Sen seni sanma melil ey dil bütün dünyâ melil
Herkesi bir hâl ile kõlmaktadõr sevdâ melil
Geldiler dünyâya çün Âdem zelil Havvâ melil
İntişâr üzre kaluptur cennet ü havrâ melil (Ergun, 1936, 212/2)
Bâb-õ rahmettir çõkup Havvâ vü Âdem tevbeden
Muntazõr ardõnca kaldõ cennet ü Rõdvan melil (Ergun, 1936, 211/2)
Rabbenâ her işimiz dâim muvâfõktõr sana
Böyle takdîr eylemişsin aklõmõz ermez ana
Recm ile İblîs-i merdud gitti tâvus bir yana
Isõhna düştü yõlân âh u sergerdan melil (Ergun, 1936, 211/3)
Âkõbet İblîs�in uyduk sözüne
Yoldan çõkar kadem basan izine
İndirdiler bizi dünyâ yüzüne
Kûh-i Serendib�e uğradõm geldim (Ergun, 1936, 53/3)
Der ki bu Âşõk Ömer aşkõnda esmâ yaktõlar
Kalblerine yol bulup İblis harâma aktõlar
Beş vücûd âsî olup cennetten ol dem çõktõlar
Cürmünü fehm idüp Âdem oldu mağfûr ibtidâ (Ergun, 1936, 129/5)
73
Seyrânî, Âdem Peygamberin şeytana uymasõ sonucu cennetten kovularak
dünyaya gönderildiğini, melekler tarafõndan Serendip dağõna bõrakõldõğõnõ aktarõr:
Semek gibi düştü iblis ağõna,
Hazan olup esti hazan bağõna
Emretti Hak Serendip�in dağõna,
Melekler indirdi ol kemeranõ (Çatak, 1992, 413/71)
Hazreti Âdem ile Havva cennetten atõldõktan sonra dünyada ayrõ
yerlere gönderilirler. Bu durum onlarõ daha da üzer. Seyrânî bunu şöyle anlatõr:
Nar-õ aşka yanõp anda piştiler,
Libastan hulleden taçtan geçtiler
Anda birbirinden ayrõ düştüler,
Yaş yerine gözden saçtõlar kanõ (Çatak, 1992, 413/73)
Seyrânî, hem Âdem�in hem Havva�nõn cennetten ayrõldõklarõ niçin nasõl
üzgün olduklarõ, geri dönmek istedikleri ancak şeytana uyduklarõ için Kaf dağõna
indirildikleri üzerinde durur:
Arz edüp ağlarlar cennet tapusõn,
Cennet-i alanõn inci yapõsõn
Şeytana açtõlar nalet kapõsõn,
Endi Kaf dağõna gezdi yabani (Çatak, 1992, 414/74)
Hazreti Âdem�in dualarõ kabul oldu ve Havva ile Müzdelife�de birleşti.
Burada Âdem çiftçilik ve hayvancõlõkla meşgul oldu.
Bu kõssa âyetlerde şöyle geçmektedir:
Derken, Âdem (vahy yoluyla) Rabbinden birtakõm kelimeler aldõ,
(onlarla amel edip Rabb�ine yalvardõ. O da) bunun üzerine tövbesini kabul etti.
Şüphesiz o, tövbeleri çok kabul edendir, çok bağõşlayandõr. (2/37)
74
Sonra Rabbi onu seçti, tövbesini kabul etti ve ona doğru yolu gösterdi.
(20/122)
Hazreti Âdem ve Havva�nõn tövbesi kabul olur ve kavuşurlar,
hayvancõlõk yaparlar ve bu hayvanlardan elde edilen ürünlerle giyinirler. Âşõk
Ömer bunu şu dörtlüklerle ifade eder:
Ol koyunun yünün eğirdi Havva,
Deriler dokudu Âdem saniya,
Eğnine kõldõlar yozma bir aba,
Giyip vücutlarõn pinhan eyledi. (Kocatürk, 1963, 151/31)
Emr-i Hak oldu anlara mülâkat
Hasret ü firkatten buldular necât
Cibrîl nâzil oldu edüp iltifât
Sõğõr ile koyun ihsân eyledi (Ergun, 1936, 10/3)
Yâdedip ism-i Resûl�ü buldular derde devâ
Hamdülillâh Hak katõnda oldu makbûl ibtidâ
Âkõbet Âşõk Ömer anlar edip cürm ü hatâ
Çõkõcak cennetten âdem kõldõlar âh ü fazâ (Ergun, 1936, 128/5)
Seyrânî, Âdem Peygamberin doğru yoldan ayrõlmasõna rağmen tövbe
etmesi sonucu Allah�õn onu affetmesini anlatõr:
Acizi Âdem�in yolundan çõkmõş
Mevlam günahkârõ âzâd etmez mi (Çatak, 1992, 297/3)
Hazreti Âdem ve Havva dünyada ayrõ yerlerde bulunurlar. Âdem
Peygamber, Havva�ya kavuşmak için dua eder ve onu arar. En sonunda Arafat�ta
kavuşurlar. Seyrânî bunu dile getirir:
75
Cennetten dünyaya Âdem gelince
Aramõş Havva�yõ yârân diyerek
Arafat dağõnda bulup bilince
Sevmiş canõm sana kurban diyerek (Öz, 1987, 103)
Melekler şeytandan baid oldular,
Gel gör Âdem ile Havvâ n�oldular
Üç yüz yõl sonra birbirini buldular,
Erişti onlara lûtf-i Rabbânî (Çatak,1992,414/75)
Allah, Âdem ile Havvâ�yõ dünyaya gönderdikten sonra tövbelerini kabul
ederek onlarõ cehennemden uzak kõldõ ve onlarõ dünyanõn beyi olarak kabul etti.
Seyrânî bu kõssayõ şöyle aktarõr:
Oldular murada nâil-i merâm
Bir makam içinde kõldõlar ârâm
Hak buyurdu cehim sizlere harâm,
Ettim yer yüzünün mîr-i mîrânõ (Çatak,1992,414/76)
Seyrânî, Hazreti Âdem ile Havva�nõn bin beş yüz sene sonra bin oğullarõ
olduğunu ve ardõndan buna inanõlmasõ gerektiğini söyler:
Bunlar anda mesrûr oldular yine,
Dâim meşgul olup Allah emrine
Geçti üzerinden bin beş yüz sene,
Havvâ ana doğurdu bin oğlanõ (Çatak,1992,414/77)
Kõzdan başka doğdu iş bu bin oğlan,
İnanmayup etmeyesin gümanõ (Çatak,1992,414/78)
Âdem�in şeytana inandõğõ için dünyaya gönderildiğini ve dünyada
çiftçilik yaptõğõnõ Seyrânî belirtir:
Şeytan tükrüğünden halketti zifti,
76
Âdem de şeytanõn oldu girifti
İndirip zemine koşturdu çifti,
Ekip edip sürmedi mi harmanõ (Çatak,1992,415/1)
Allah, Cebrail�i göndererek değirmen kurdurdu ve Âdem�e un ve ekmek
yapmasõnõ öğretti. Seyrânî de Hazreti Âdem�den değirmencilerin başõ diye
bahseder:
Âdem haraslarõn piri (Çatak, 1992,426/3)
Değirmen taşõnõn ince ununu
Kepeğinden seçip eler var imiş
Yüz bin sene evvel Âdem donunu
Giyip Havva için yeler var imiş (Öz, 1987, 102)
II. HAZRETİ DÂVUD
Dâvud Peygamber, Allah�õn vahyine mahzar olmuş bir peygamberdir.
Dört büyük kitaptan biri olan Zebûr ona inmiştir.
Hazreti Dâvud�un peygamberliği ve Zebûr�un kendisine indirildiği ile
ilgili bilgi Kur�ân-õ Kerîm�de şu âyetlerde geçmektedir:
Hem Rabbin göklerde ve yerde kim varsa daha iyi bilir. Andolsun,
peygamberlerin bir kõsmõnõ bir kõsmõna üstün kõldõk. Dâvud�a da Zebûr�u verdik.
(17/55)
Bu husustan 4/163., 6/84. âyetlerde de bahsedilmektedir:
Hazreti Dâvud�a Zebûr�un verildiğini belirten Âşõk Ömer, Dâvud�un
zürriyetinden peygamberlerin geleceğini şöyle anlatõr:
Kõlmõş idi Dâvud�a na�tin Zebûr
Mehdin okur cümle vuhuş ü tuyûr
77
Cennetü firdevs dahi gõlmân ü hûr
Buldu cemâlin ile pür âb ü tâb (Ergun, 1936, 391/4)
Anladõ zürriyyetinden kim ne serverler gele
Nice Dâvud u Süleymân ü Skenderler gele
Cümleden efdal ola dahi mükerrerler gele
Bildi kim bundan ne mürseller ne peygamberler gele (Ergun,1936, 400/3)
Seyrânî, peygamberlerden bahsettiği bir şiirinde Hazreti Dâvud�a da yer
verir:
Bir biri ardõndan Lut ile Yahya,
Geldi Zekeriya hem dahi Mûsâ
Anlarõn ardõndan gönderdi Mevla,
Hârûn�u Dâvud�u hem Süleymân�õ (Çatak, 1992,416/87)
Dâvud Peygamber, saltanat ve peygamberliği şahsõnda toplayan ilk
peygamberdir. Kur�ân�da bu konu şöyle geçer:
Biz hüküm vermeyi Süleymân�a kavratmõştõk. Zaten her birine
hükümranlõk ve ilim vermiştik. Dâvud ile birlikte, Allah�õ tespih etmeleri için
dağlarõ ve kuşlarõ onun emrine verdik. Bunlarõ yapan biz idik. (21/79)
Seyrânî, insanõn fani olduğunu anlatmak için Dâvud ve Süleymân
Peygamberi anar. Dâvud, peygamberliğine ve saltanatõna rağmen, her canlõ gibi
ölümü tatmõştõr:
Düşün Dâvud�un ahkamõn düşün evladõ encamõn
Ne oldu dehre şahlõk saltanat sultan Süleymânlõk (Çatak, 1992,465/7)
78
Hazreti Dâvud çok güzel vaaz ederdi, adaletli, kuvvetli ve doğru hüküm
veren bir hükümdardõr. (Öz, 1987, 129)
Dâvud Peygamberin bu özelliği Kur�ân�da geçmektedir:
Biz Dâvud�un mülkünü güçlendirdik, ona hikmet ve hakla batõlõ ayõran
söz (hüküm verme) yeteneği verdik. (38/20)
Bu bilgi aynõ zamanda 2/251., 21/78., 38/21-26. âyetlerde de
geçmektedir.
Seyrânî, Hazreti Dâvud�un Allah tarafõndan verilmiş hikmetle kesin
hüküm verme (faslü�l-hitâb) özelliğinden şöyle bahseder:
Ger bu bilgi şems-i Hakk�tan doğmasaydõ hârice
Tanrõ, Seyrânî demezdi Dâvud�a faslel hitâb (Öz, 1987, 130)
Dâvud Peygamber ve Eflatun�un ortak yönü ikisinin de iyi bir hatip
olmasõdõr. Seyrânî�ye göre o kadar iyi hatiplerdir ki, ilave olarak bir şeye
ihtiyaçlarõ yoktur:
Eğer böyle zamanda gelse Dâvud ve Eflâtun
Ne haddi eylemek icât kemânõ, sazõ santûru (Öz, 1987, 131)
Yüce Allah, Hazreti Dâvud�a demiri hamur gibi yumuşatõp şekil vererek
zõrh yapmayõ öğretti. Böylece devlet hazinesinden para almaz, elinin emeği ile
geçinirdi.
Kur�ân�da Dâvud�un demirciliği şu âyette geçmektedir:
Andolsun, Dâvud�a tarafõmõzdan bir lütuf verdik. �Ey dağlar! Kuşlarõn
eşliğinde onunla birlikte tesbih edin� dedik ve �(Bütün vücudu örtecek) zõrhlar
yap, işçilikte de ölçüyü tuttur diye demiri ona yumuşattõk. �Sâlîh amel işleyin.
Çünkü ben sizin yaptõklarõnõzõ görürüm� diye vahyettik. (34/10-11)
Ayrõca 21/80. ve 34/10. âyetlerde bu husus geçer.
79
Dâvud Peygamberin demirciliğine işaret eden Seyrânî, Dâvud�u
bilmeyenin sazõn kõymetini bilemeyeceğini söyler:
Dâvud Nebî haddesinden çekildi
Saz çalmayan tel kadrini bilir mi (Yüksel, 1987, 70/4)
Ayrõca Dâvud�un sesi çok güzeldi. Zebûr�u okuyarak tesbihe başladõğõ
zaman, onunla birlikte dağlar, taşlar, kuşlar ve bütün mahlukat Allah�õ zikrederdi.
Gür ve kalõn bir sesle Zebûr okumasõyla meşhurdur ki, bugün bile gür ve
tok ses için kullandõğõmõz �Dâvudî ses� tabiri buradan gelmektedir. (Peker, 2003,
175)
Kur�ân�da şöyle geçmektedir:
Kendisiyle birlikte tesbih etsinler diye biz, dağlarõ ve toplanõp gelen
kuşlarõ Dâvud�un emrine verdik. Onlarõn her biri Allah�a yönelmişlerdi.
(38/18,19)
Bu konu aynõ zamanda 34/10-11. ve 21/79. âyetlerde de geçer.
III. HAZRETİ ELYESA�
Hazreti İlyâs, Baal-Bek halkõnõ puta tapmak yerine Allah�a tapmaya
davet eder. İnananlar kurtulur, inanmayanlar ise çeşitli şekillerde cezalandõrõlõr.
İnanmayanlar sonunda İlyâs�a uyarlar; ama sonra yine azarlar. O zaman İlyâs
Peygamber o memleketi terk eder, yerine Elyesa Peygamber geçer. (Pala, 1995,
280)
Kur�ân-õ Kerîm�de onunla ilgili şu ayetler vardõr:
İsmâil�i, Elyasa�õ, Yûnus�u ve Lût�u da hidâyete erdirmiştik. Her birini
âlemlere üstün kõlmõştõk. (6/86)
(Ey Muhammed!) İsmâil, el-Yesa� ve Zülkifl�i de an. Onlarõn her biri iyi
kimselerdi. (38/48)
80
Bir rivayete göre İlyas Peygamber memleketini terk edip seyahate çõkar.
Bu seyahat sõrasõnda bir köye uğrar ve Benî İsrail�den ihtiyar bir kadõnõn evinde
kalõr. Kadõnõn oğlu Elyesa, hastadõr. İlyâs�õn duasõyla şifa bulan Elyesa, İlyâs�a
iman eder ve onun vefatõndan sonra İsrailoğullarõ�na peygamber olarak gönderilir.
Onlarõn õslahõ için çalõşõr; ama bu gayretleri bir netice vermez. Allah da bu söz
dinlemez kavmin üzerine Asurlularõ musallat eder. (Ateş, 1993, 555-556)
Seyrânî, peygamberleri anlattõğõ şiirinde Hazreti Elyesa�yõ şöyle anar:
Geldi Eyyûb, İlyâs anlarõ sen bil,
Yunus�u balõğa yutturdu Celil
İsâ�dan Elyasa sonra Zülkefil,
Zülkarneyn, Üzeyir dahi Lokmân�õ (Çatak, 1992, 416/88)
IV. HAZRETİ EYYÛB
Eyyûb Peygamber, sabõr timsali olan peygamberdir. Allah insanlara sabõr
örneği olsun diye Hazreti Eyyûb�u yaratmõştõr. Edebiyatta sabõr ve sabõrlõk
dolayõsõyla çok anõlõr. (Pala, 1995, 174)
Eyyûb�un peygamber olduğu Kur�ân�da şu şekilde geçer:
Biz ona İshak�õ ve Ya�kûb�u armağan ettik. Hepsini hidâyete erdirdik.
Daha önce Nûh�u da hidâyete erdirmiştik. Zürriyetinden Dâvud�u, Süleymân�õ,
Eyyûb�u, Yûsuf�u, Mûsâ�yõ ve Hârûn�u da. İyilik yapanlarõ işte böyle
mükafatlandõrõrõz. (6/84)
Bu bilgi 4/163. âyette de geçmektedir.
Seyrânî, Eyyûb Peygamberi diğer peygamberlerle şöyle anar:
Geldi Eyyûb, İlyâs anlarõ sen bil,
Yunus�u balõğa yutturdu Celil
İsâ�dan Elyasa sonra Zülkefil,
81
Zülkarneyn, Üzeyir dahi Lokmân�õ (Çatak, 1992,416/88)
Allah Eyyûb�a çok mal verdi. Eyyûb da bunlara karşõlõk ibadet ederdi.
Şeytan kõskanarak �Eyyûb�un malõ çoktur, ondan ibadet eder. Mallarõna musallat
olayõm, o zaman sana küfredecektir.� der. Allah da ona izin verir.
Şeytan izin üzerine sõrasõyla önce mallarõnõn, sonra çocuklarõnõn helak
olmasõna sebep oldu. Eyyûb bunlara sabretti.
Bir gün Eyyûb secdede iken şeytan onun ağzõna üfledi. Başõndan,
gözlerinden, dilinden ve yüreğinden başka sağ yeri kalmadõ. Tüm vücudu şişti ve
hasta oldu. Yine sabretti.
En sonunda Eyyûb�un eşiyle uğraştõ. Onu kocasõnõn hizmetinden ayõrmak
istedi ama başaramadõ.
Bir gün Eyyûb Peygambere iman etmiş olan üç kişi ona ziyerete geldi.
Aralarõnda �Eyyûb bu kadar derde uğradõ, Allah�tan hiç yardõm bulmadõ. Allah
bundan vazgeçmiştir.� diye konuştular. Eyyûb bunu duyunca çok üzüldü ve
Allah�a dua etti. Allah �Ayağõnõ yere vur. İki su çõkacak. Biri ile yõkan, birini iç.�
dedi. Eyyûb tüm dertlerinden kurtuldu. Ayrõca kaybettiği zenginliğine ve ailesine
de kavuştu. (Levend, 1984, 116)
Eyyûb�un derde yakalanõp, dertten kurtulmasõ Kur�ân�da şöyle
geçmektedir:
(Ey Muhammed!) Kulumuz Eyyûb�u da an. Hani o, Rabbine, �Şeytan
bana bir yorgunluk ve azap dokundurdu� diye seslenmişti.Biz de ona, �Ayağõnõ
yere vur! İşte yõkanacak ve içecek soğuk bir su� dedik. Biz ona tarafõmõzdan bir
rahmet ve akõl sahiplerine bir öğüt olmak üzere ailesini ve onlarla birlikte bir o
kadarõnõ bahşettik. Şöyle dedik: �Eline bir demet sap al ve onunla vur, yeminini
bozma.� Gerçekten biz Eyyûb�u sabreden bir kimse olarak bulduk. O ne güzel bir
kuldu! O, Allah�a çok yönelen bir kimse idi. (38/41-44)
Bu husutaki bilgiler 21/83-84. âyetlerde de geçmektedir
82
Erzurumlu Emrah, Eyyûb gibi sabreden kişinin murada ereceğini
belirterek insanlara sabõrlõ olmayõ tavsiye eder:
Vücûdun mülküne sultân olursun
Seyredersen Eyyûb misâli derde (Güney-Güney, 1968, 43/1)
Gevherî, Hazreti Eyyûb�u hep sabõrlõ oluşu ile anar ve sevgilinin cefasõ
karşõsõnda Eyyûb�u örnek alõr. Fakat tüm bu sabrõna rağmen sevgili ona sabrõnõn
karşõlõğõnõ vermez:
Rahmõn yok mu aslâ bu ben gedâna
Dağlar doymaz senin böyle edâna
Eyyûb kadar sabr eyledim cefâna
Dahi gelmez misin insâfa cânõm (Elçin, 1984, 186/4)
Sevgiliye duyulan hasretten dolayõ çok perişan olduğunu belirten
Gevherî, bu ayrõlõk karşõsõnda Hazreti Eyyûb sabrõ göstermek gerektiğini ifade
eder:
Kalbim evi döndü berk-i hazâna
Hûn-i dil yürüdü çeşm-i giryâna
Sabr-õ Eyyûb gerek böyle hicrâna
Yârimi görmedim üç gündür bu gün (Elçin, 1984, 293/3)
Gevherî�ye göre dünya kurulalõ hiçbir âşõk sevgilisinden vefa
görmemiştir. Sevgilinin vefasõzlõğõna katlanabilmesi için aşõğõn Hazreti Eyyûb
gibi sabõrlõ olmasõ gerekir:
Gevherî olalõ bu âlem ister
Dilberin vefâsõn kim gördü göster
Sabr-õ Eyyûb ile ömr-i Nûh ister
Bî-vefâ arzusu tûl-i emeldir (Elçin, 1984, 356/5)
Şol gedâ kim mihr yâb olmak ile memduh ola
83
Nakd-i vakti sabr-õ Eyyûb dahi ömrü Nûh ola (Elçin, 1984, 596/3)
Gevherî, aşk yüzünden sürekli gözünden kan döktüğünü, acõ çektiğini
anlatõr. Üzüntüsünün tenine ilaç olacağõna, Eyyûb gibi, inanõr:
Olalõ aşk ile mahrem
Müdam kan dökmede Dîdem
Eyyûb gibi...........gam
Gõdasõdõr tenim şimdi (Elçin, 1984, 483/2)
Âşõk Ömer, sevdiğinin hasretinden, Eyyûb Peygamber gibi, inlediğini
şöyle dile getirir:
Hicr ile Eyyûb�u nâlân eyleyip (Ergun, 1936, 24/2)
Âşõk Ömer, Eyyûb Peygamber onun kalbindeki aşk yarasõnõ bilseydi
Eyyûb�un ona merhamet edeceğini ifade eder:
Bilse sînem yâresin Eyyûb ederdi merhamet (Ergun, 1936, 186/3)
Âşõk Ömer, sevgilinin aşkõndan Mecnun gibi dünyayõ gezdiğini ve
sevgilinin derdinden de, Hazreti Eyyûb gibi, üzüntü ile ağladõğõnõ söyler:
Gezerim aşkõnla cânâ âlemi meczub misâl
Derdin ile mihnet içre ağlarõm Eyyûb mİsâl (Ergun, 1936, 205/3)
Bilmezem kendimi asla gezerim Mecnun misâl
Bir devâsõz derde düştüm ağlarõm Eyyûb misâl (Ergun, 1936, 137/3)
Sevgiliye kavuşmak için tek çarenin Eyyûb sabrõ ile beklemek olduğunu
Âşõk Ömer şöyle anlatõr:
Vasl-õ yâr olmak dilersen sabr-õ Eyyûb ömr-i Nûh (Ergun, 1936, 178/2)
Sabr-õ Eyyûb ile îd-i visâle
Adedip ol perî dedi yâ nasîb
Ey gönül düşme sen böyle hayâle
84
Bize ol demlerden ölüm an karîb (Ergun, 1936, 28/1)
Vücûdun şehrine sultân olursun
Sabredersen Eyyûb misâli derde (Ergun, 1936, 32/1)
Seyrânî kendi derdi ile Hazreti Eyyûb�un derdini karşõlaştõrõr ve kendi
derdini daha büyük bulur:
Eyyûb�un derdi dert midir
Ben ondan besbeter çektim (Öztelli, 1953, 14/3)
Dert yüzünden Eyyûb�a döndüğünü ve bu derde katlandõğõnõ Seyrânî
şöyle ifade eder:
Derdiyle döndüm Eyyûb�e
Yaramõ bağlar, gezerim. (Öztelli, 1953, 28/2)
Seyrânî, Eyyûb Peygamberin derdinin büyüklüğünden ve bu kõssanõn
Kur�ân�da geçtiğinden bahseder:
Oku var sûre-i Nun ve�l-kâlem�den
Hazreti Eyyûb�e derd ü elemden (Çatak, 1992, 157/3)
Seyrânî, Eyyûb�un ömrünün acõ ve sabõr ile geçtiğini aşağõdaki gibi dile
getirir:
Sabr ile Eyyûb geçirdi ömrünü matem ile (Çatak, 1992, 380/3)
Başka bir rivâyete göre ise şeytanõn üfürüğü ile Hazreti Eyyûb�un tüm
vücuduna kurt düşer. Yere düşen kurtlarõ toplayõp vücuduna koyacak ve halinden
hiç şikâyetçi olmayacak kadar sabõrlõdõr. Ancak kurtlar yüreğine ve diline doğru
ilerleyince, Allah�õ zikretmesine engel olmasõn diye Allah�a dua eder. Allah
yerden su çõkartarak o su ile sağlõğõna kavuşturur.
85
Şeytan, Eyyûb�un secdede iken burun deliklerinden üfürür ve bu yüzden
vücudunda yaralar ortaya çõkar, her tarafõna kurtlar üşüşür. Allah�õn emriyle
yõkandõktan sonra kurtlarõn ipek böceği ve bal arõsõ olduğunu (İslâm
Ansiklopedisi, 1964, 4. cilt, 423) Karacaoğlan anlatõr:
Eyyûb�un teninde iki kurt kalmõş
Biri sar�ibrişim, biri baldadõr (Öztelli, 1996, 392/1)
Âşõk Ömer de Eyyûb Peygamberin kurtlarõnõn bal arõsõna dönüştüğünü
belirtir:
Cihanda bal için zâr oldu arõ
Eyyûb kurdlarõndan aslõ ibtidâ (Ergun, 1936, 7/4)
Âşõk Ömer, Eyyûb�un belli bir zaman kurtlar tarafõndan yendiğini şöyle ifade eder:
Eyyûb�u kurtlar yediler buldu ol mõkdârõnõ (Ergun, 1936, 321/3)
Yedirüp kurtlara cism-i hazreti Eyyûb�unu (Ergun, 1936, 164/3)
Seyrânî de Eyyûb�un vücuna Allah�õn emriyle kurtlarõn düştüğünü ve Eyyûb�u yediğini söyler:
Eyyûb�un cismini yiyen kurtlarõn
Emr-i Hak�la onlar bil ehl-i mezâk (Çatak, 1992, 157/2)
V. HAZRETİ HÂRÛN
İslâm�a göre Hazreti Muhammed ve Hazreti İsâ�dan sonra en büyük peygamber olan Mûsâ�ya peygamberlik görevini yerine getirmede kardeşi Hârûn Peygamber, ona yardõmcõ olarak gönderilmiştir.
Kur�ân�da şu şekilde geçer:
Andolsun, Biz, Mûsâ�ya Kitab�õ (Tevrat�õ) verdik ve kardeşi Hârûn�u da
ona yardõmcõ kõldõk. (25/35)
86
Hazreti Mûsâ Tûr dağõna çõkõnca kavmin başõna geçici olarak Hârûn
Peygamber geçer.
Bu bilgi Kur�ân�da şöyle geçer:
Mûsâ kardeşi Hârûn�a, �Kavmim arasõnda benim yerime geç ve yapõcõ ol.
Sakõn bozguncularõn yoluna uyma� dedi. (7/142)
Kardeşi Hârûn ile birlikte Firavun�a gönderilen Mûsâ, Firavun�a
peygamberliğini kanõtlamak için birtakõm mucizeler gösterir. Mûsâ asasõnõ
ejderhaya dönüştürür.
Seyrânî, Hârûn Peygamberin herhangi bir özelliğinden bahsetmeksizin
adõnõ diğer peygamberlerle anar:
Bir biri ardõndan Lut ile Yahya,
Geldi Zekeriya hem dahi Mûsâ
Anlarõn ardõndan Gönderdi Mevla,
Hârûn�u Dâvud�u hem Süleymân�õ (Çatak, 1992,416/87)
VI. HAZRETİ HÛD
Hazreti Hûd, Ad kavmine Nûh tufanõndan sonra gönderilen
peygamberdir. Âd kavmini Allah�a ibadet etmeye çağõrõr. Medenî unsurlar
bakõmõndan hayli gelişmiş olan Âd kavmi Hûd�u peygamber olarak tanõmaz.
Kendisinden mucize isterler. Mucizelerden sonra da inanmayõnca yedi sekiz gece
süren bir kasõrga ile helak edilirler. Hûd Peygamber ise kendine inananlarla
birlikte kavminden ayrõlõr. Yüz elli sene yaşadõğõ rivayet edilmektedir. (TDEA,
cilt 4, 258)
Hûd�un peygamber olduğu âyetlerde geçmektedir:
Âd kavmine de kardeşleri Hûd�u peygamber olarak gönderdik. Onlara,
�Ey kavmim! Allah�a kulluk edin. Sizin için ondan başka hiçbir ilah yoktur.
Allah�a karşõ gelmekten sakõnmaz mõsõnõz?� dedi. (7/65)
87
Bu husus aynõ zamanda 26/123-126. âyetlerde de geçer.
Seyrânî, peygamberlerden bahsettiği bir şiirinde �Beşinci peygamber
değil midir Hûd (Çatak, 1992, 415/81)� diyerek onun beşinci peygamber oluğunu
ifade eder.
İrem Bağõ
Rivayete göre Yemen�deki Âd kavmi hükümdarlarõndan Şeddâd, cenneti
takliden şehir ve bahçeler yaptõrma hevesine düşer. Ülkedeki tüm altõn, gümüş,
yakut, elmas, inci, misk ve anberi toplatarak büyük bir saray, üç yüz bin köşk,
altõndan ağaçlar, vadiler, õrmaklar yaptõrõr. Hûd Peygambere itaat etmediği ve
cenneti taklide kalktõğõ için yaptõrdõğõ şehri görmeye gelirken Şeddâd, Allah
tarafõndan helak edilir, yaptõrdõğõ şehir ve İrem Bağlarõ kumlara gömülür. (Büyük
Türk Klasikleri, Cilt 7, 404)
Bu olay, bir ayette şöyle geçer:
Görmedin mi, Rabbin ne yaptõ Âd kavmine? Direkleri (yüksek binalarõ)
olan, İrem şehrine? Ki ülkeler içinde onun benzeri yaratõlmamõştõ. (39/6-8)
Âşõk Ömer, Şeddâd�õ ve İrem Bağõ kõssasõnõ şöyle anlatõr:
Cenneti düzdü cihâna âsi Şeddâd-õ sanem
Hak kelâmõnda buyurmuştur ana bağ-õ İrem
Görmeden dahi yüzün kahroldu hasretle o dem
Dîdeden sõrretti anõ yüce Settâr ol zaman (Ergun, 1936, 256/1)
Edebiyatõmõzda İrem Bağõ genellikle cennet bahçesi olarak algõlanmõştõr.
Sevgili ya orada yaşamaktadõr ya da oradan gelmedir. Bazen de sevgilinin
güzelliğinin İrem Bağõ�na benzetildiği görülür:
Erzurumlu Emrah:
Ebü�l beşer bağ-õ İrem�de iken (Karadağ, 1996, 99/24)
88
Gülşen-i bağ-õ İrem�den gelmişem bir bülbülem
Miskînden ayrõ düşmüş murg vah vah dediler (Karadağ, 1996, 407/4)
Sanma zâhid kim bizi mülk-i İrem�den gelmişüz
Biz hezerân gülşen ü bâğ-õ İrem�den gelmişüz (Karadağ, 1996, 428/1)
Ey bize müştak olan cânum safâ hoş geldinüz
Gonce-i bâğ-õ İrem nahl-i vefâ hoş geldinüz (Karadağ, 1996, 438/1)
Sînesi Bağ-õ İrem hem gonca-femsin nâzenin (Göksel, 1970, 127/25)
Gevheri:
Ruhsarõ hurşidin tab ü feridir
Ya melek ya huri yahut peridir
Bağ-õ İrem�den çõkmõş bir huridir
Gonce gül bir elde sünbül bir elde (Elçin, 1998, 42/1)
Bu bağ-õ İrem�de açõlan güldür
Dişleri dür dane lebleri müldür (Elçin, 1998, 313/4)
Cemalin gülşeni bir bağ-õ İrem
Hak eylemiş sana her halde kerem (Elçin, 1998, 345/3)
Rehgüzârõn olsa cânâ tan�mõdõr bâğ-õ İrem (Elçin, 1998, 560/3)
Âşõk Ömer:
Ey kaşõ tuğrâ saçõ sünbül ruhi bağ-õ İrem (Ergun, 1936, 281/1)
Ey yüzü bağ-õ İrem kaddi çõnârõm kandesin (Ergun, 1936, 283/3)
Seni bağ-õ İrem�den mi kaçõrmõş (Köprülü, 1962, 553/1)
89
Bayburtlu Zihnî:
Şehâ sen hüsnüne Bâğ-õ İrem�dir de ne dersen de
Dehânõn gülşen içre gonce-femdir de ne dersen de (Sakaoğlu, 1988,
156/1)
VII. HAZRETİ İBRÂHÎM
İbrâhîm Peygamber �Halîlullâh� sõfatõyla anõlõr. Putperestler arasõnda
büyümesine karşõn hiç puta tapmayan, putlarõ kõran, Kâbe�yi inşa eden ve Allah
yolunda oğlunu kurban etmekten çekinmeyen bir peygamberdir. (Levend, 1984,
110)
İbrâhîm�in peygamberliği âyetlerde şöyle geçer:
Kitapta İbrâhîm�i de an. Gerçekten o, son derece dürüst bir kimse, bir
peygamber idi. (19/41)
Kur�ân�da İbrâhîm�in peygamberliği şu âyetlerde de bildirilmektedir:
3/33-34, 3/84, 4/163,19/58, 29/16, ve 57/26.
Âşõk Ömer, dünyanõn fani olduğunu ve Allah�õn sevgili kulu olan
peygamberlerin bile öldüğünü şöyle anlatõr:
Kani Halîlullâh, Sõddõk-õ ekber
Bunda gelen gider bir cân eğlenmez (Köprülü, 1962, 305/7)
Seyrânî, yedinci peygamberin İbrâhîm olduğunu söyler:
Yedinci İbrâhîm yandõrmadõ od,
Teninden halk etti Hûda gülşanõ (Çatak, 1992, 415/81)
Seyrânî, İbrâhîm Peygamber�i Halîlullâh diye anar:
Sonra Halîlullâh geldi,
90
Beyt-i Şerif bani(si) oldu
Yapõcõlar pirin buldu,
Asla etmezdi gururu (Çatak, 1992,426/4)
Sümmânî ise İbrâhîm Peygamberin, diğer peygamberlerde olduğu gibi,
dine delil olduğunu bildirir:
Âdem Safiyullah Nûh ile Halil
Mûsâ ile İsâ hak dinine delil (Yener, 1973, 177/2)
A. Hazreti İbrâhîm�in Ateşe Atõlmasõ
Hazreti İbrâhîm, daha çocukken, babasõnõn ve kabîlesinin putlarõna
inanmamaktadõr. Bunu da herkese her fõrsatta söylemektedir.
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Hani İbrâhîm babasõna ve kavmine şöyle demişti: �Şüphesiz ben sizin
taptõklarõnõzdan uzağõm.� (43/26)
Bir gün İbrâhîm Peygamber, herkes kent dõşõnda iken putlarõn bulunduğu
mekana gider ve eline aldõğõ baltayla, en büyüğü hariç, hepsini kõrar. Sonra
baltayõ en büyük putun boynuna asar. Halk bunu görünce bu işin kim tarafõndan
yapõldõğõnõ sorar. Hazreti İbrâhîm baltayõ göstererek büyük putun yaptõğõnõ söyler.
Onlar da putun bunu yapamayacağõnõ söylerler. İbrâhîm de onlarõ onaylayarak,
onlarõ doğru yola davet eder. Halk kabul etmez.( Büyük Türk Klasikleri, cilt 4,
430)
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Andolsun, daha önce de İbrâhîm�e doğruyu yanlõştan ayõrma yeteneğini
verdik. Biz zaten onu biliyorduk. Hani o babasõna ve kavmine, �Ne bu tapõnõp
durduğunuz heykeller?� demişti. "Babalarõmõzõ bunlara ibadet ediyor bulduk�
dediler. �Bize gerçeği mi getirdin, yoksa sen bizimle eğleniyor musun?� dediler.
İbrâhîm dedi ki: �Hayõr! Rabbiniz göklerin ve yerin Rabbidir. O bunlarõ
yaratandõr ve ben de buna şahitlik edenlerdenim.� Allah�a yemin ederim ki, siz
91
arkanõzõ dönüp gittikten sonra ben putlarõnõza muhakkak bir tuzak kuracağõm.
Derken (İbrâhîm) belki kendisine başvururlar diye içlerinden bir büyüğü
bõrakarak onlarõ (putlarõ) paramparça etti. Onlar, �Kim yaptõ bunu tanrõlarõmõza!
Muhakkak o zalimlerden biridir� dediler. (İçlerinden bazõlarõ), �İbrâhîm denilen
bir gencin onlarõ diline doladõğõnõ duyduk� dediler. (Bir kõsmõ da) �O halde haydi,
onu insanlarõn gözü önüne getirin. Belki (bu konuda) şahitlik ederler� dediler.
(İbrâhîm gelince) �Sen mi yaptõn bunu ilahlarõmõza ey İbrâhîm� dediler. Dedi ki,
�Hayõr! Bunu şu büyükleri yapmõştõr. Konuşabiliyorlarsa onlara sorun, bakalõm!�
Bunun üzerine birbirlerine dönüp, �Hiç şüphesiz asõl zalimler sizsiniz siz�
dediler. Sonra eski inanç ve inatlarõna döndüler ve, �Andolsun bunlarõn
konuşmayacağõnõ sen de bilirsin� dediler. İbrâhîm şöyle dedi: �Öyle ise siz, (hâlâ)
Allah�õ bõrakõp da, size hiçbir fayda, hiçbir zarar veremeyecek şeylere mi
tapacaksõnõz?� �Yazõklar olsun, size de; Allah�õ bõrakõp tapmakta olduklarõnõza
da! Hâlâ aklõnõzõ başõnõza almayacak mõsõnõz?� (İçlerinden bazõlarõ), �Eğer (bir
şey) yapacaksanõz, onu yakõn da ilahlarõnõza yardõm edin� dediler. (21/51-69)
Bu bilgiler aynõ zamanda 37/85-96. âyetlerde de vardõr.
Tüm bu olaylarõ duyan Nemrut çok sinirlenir ve onu ateşte yakarak
öldürmeye karar verir.
Bu husus Kur�ân�da şu âyette geçer:
Onun için bir bina yapõn ve derhal onu ateşe atõn! dediler. (37/97)
Nemrut büyük bir ateş hazõrlatõr. Ayrõca büyük bir mancõnõk da yaptõrõr.
Hazreti İbrâhîm�i mancõnõğa koydurarak ateşe attõrõr.
İbrâhîm, tam ateşe düşmek üzereyken Cebrail onu havada tutar ve ona bir
dileğinin olup olmadõğõnõ sorar. İbrâhîm Peygamber de ondan bir dileğinin
olamayacağõnõ, sadece Allah�tan dilek dileyeceğini söyler. Bu cevap Allah�õn çok
hoşuna gider ve ona �Halîlullâh� sõfatõnõ verir, onu kendine dost edinir.
Bu husus Kur�ân�da şu şekilde geçer:
Kimin dini, iyilik yaparak kendini Allah�a teslim eden ve hakka yönelen
İbrâhîm�in dinine tabi olan kimsenin dininden daha güzeldir? Allah İbrâhîm�i
dost edindi. (4/125)
92
2/130. âyette de bu bilgi vardõr.
Allah tarafõndan İbrâhîm�in içine düştüğü ateş, gül bahçesine döner.
Böylelikle İbrâhîm yanmaktan kurtulmuştur. Bu kõssa Kur�ân-õ Kerîm�de şöyle
geçer:
�Ey ateş! İbrâhîm�e karşõ serin ve esenlik ol� dedik. (21/69)
Hazreti İbrâhîm�in ateşe atõlõnca Allah�õn yardõmõyla ateşin gül bahçesine
döndüğünü Dertli anlatõr:
Cem olup ağyâr, nâra atsa İbrâhîm gibi
Himmet-i Mevlâ olunca, âteşi gül-zâr eder (Kutlu, 1979, 128/4)
Allah�õn gücünün her şeye yettiğini, İbrâhîm Peygamber için hazõrlanan
ateşin Allah�õn izni ile nasõl gül bahçesine döndüğünü Dertli dile getirir:
Ateşe �gül ol� dese, ateş gülistanlõk eder (Kutlu, 1988, 89/5)
Erzurumlu Emrah, İbrâhîm�in Allah tarafõndan yanmaktan nasõl
korunduğunu ve Allah�õn dostu olduğunu söyler:
Mukaddere Halîl olur mu tedbir
Elbette fesheder tebdiri takdir (Karadağ, 1996, 98/19)
Nemrut�un hazõrlatmõş olduğu büyük ateşte Hazreti İbrâhîm�i yanmaktan
koruyan Allah�tan Âşõk Ömer yardõm ister. Çünkü kendisi de ayrõlõk ateşinin
içine düşmüştür, artõk sabrõ kalmamõştõr:
Nâr-õ hicrân içre düştüm kalmadõ sabr ü ârâm
Rûz ü şeb yanmaktayõm işim tamam oldu tamâm
Âteş-i Nemrûd�a cism-i pâkini idüp harâm
Ey Halîl İbrâhim�e dâd eyleyen Mevlâ meded (Elçin, 1999, 72/2)
93
Âşõk Ömer de İbrâhîm�in atõldõğõ ateşin Allah tarafõndan gül bahçesine
döndürüldüğünü de şöyle belirtir:
Hazreti İbrâhim'e gör âteşi gülzâr eden (Ergun, 1936, 214/3)
Nemrut o kadar büyük bir ateş hazõrlatõr ki, İbrâhîm�i ancak mancõnõkla
ateşe atabilirler. Allah�õn ateşi gül bahçesine çevirerek onun nasõl yanmaktan
kurtardõğõnõ yine Âşõk Ömer dile getirir:
Dinle dâ�vâyõ ulular heybetin Nemrûd�den
Sanma anõn yanõna kaldõ bu işler cümleten
Mancõnõkla attõlar kurtardõ Hak sağ u esen
Gülşen oldu Hazreti İbrâhim�e nâr ol zaman (Ergun, 1936, 255/2)
Yedinci peygamberin İbrâhîm Peygamber olduğunu söyleyen Seyrânî,
ateşin gül bahçesine döndüğünü de hatõrlatõr:
Yedinci İbrâhîm yandõrmadõ od,
Teninden halk etti Hûda gülşanõ (Çatak, 1992, 415/81)
Seyrânî, Hazreti İbrâhîm�in ateşe mancõnõkla atõldõğõnõ ifade eder:
İbrâhîm�i nâra atdõ mancõnõk (Yüksel, 1987, 39/3)
Nemrut�un ateşinin içine atõlan İbrâhîm�in kendisini gül bahçesinde
buluşunu Seyrânî şöyle anlatõr:
Atõlõp Seyrânî İbrâhim Halîlullâh gibi
Nâr-õ Nemrûd�a düşüp gülşeni bulmakdõr hüner (Yüksel, 1987, 157/4)
İmtihançün nâre Halîl yârõnõ
Attõn göstermeğe bu esrârõnõ
Ateş-i Nemrûd�a fakrõn nârõnõ
Müraccak görmeğe liyakatõm yok (Öz,1987, 112/3)
Gönül vücudunda gül almõş hârõ
94
Dilinde bülbülün artmõştõr zârõ
Nemrûd İbrâhîm�i yaktõğõ nârõ
Yakmadõ bülbüle gülşen diyerek (Öz,1987, 112/4)
Bayburtlu Zihnî ise kendisini İbrâhîm Peygambere benzeterek ateşe
mancõnõkla atõldõğõnõ; fakat kendisinin aşk ateşinde yandõğõnõ söyler:
Aşkõn âteşine yandõm yakõldõm
Halîl gibi mancõnõktan atõldõm (Sakaoğlu, 1988, 102/3)
B. Kurban Olayõ
İbrâhîm Peygamberin ilk karõsõndan çocuğu olmamõştõr. Bunun üzerine
ikinci evliliğini yapar. Bu eşinden de uzun süre çocuğu olmayõnca Allah�a çocuğu
olmasõ için dua eder.
Bir başka rivâyete göre İbrâhîm çok misafirperverdir. Evi yol önündedir
ve yoldan geçen herkese yedirir, içirir. Bu yüzden ünvanõ �Ebul Edyâf� yani
misafirler babasõdõr (Öz, 1987,110). Hatta halk arasõnda yemekten sonra �Halil
İbrâhîm bereketi olsun!� denmesi bu sebeptendir. Öyle ki, misafir olmadan
sofraya oturmazmõş. Bir gün yine misafir gelir ve bu misafirler aslõnda
meleklerdir. Onlar İbrâhîm�e bir oğul müjdesi verir. O da bunun için dua eder.
Duasõnda eğer bir çocuğu olursa onu Allah�a kurban edeceğini dile
getirir. Bu duadan belli bir süre sonra oğlu İsmâil dünyaya gelir. (İslâm
Ansiklopesi, MEB, Cilt 5, 1075)
Kur�ân�da Hazreti İbrâhîm ile karõsõnõn çok ileri yaşta çocuk sahibi
olmalarõ, Allah�õn bir mucizesi olarak anlatõlõr:
Andolsun, elçilerimiz (melekler), İbrâhîm�e müjde getirip �Selâm sana!�
dediler. O, �Size de selâm� dedi ve kõzartõlmõş bir buzağõ getirmekte gecikmedi.
Ellerini yemeğe uzatmadõklarõnõ görünce, onlarõ yadõrgadõ ve onlardan dolayõ
içinde bir korku duydu. Dediler ki: �Korkma, çünkü biz Lût kavmine
gönderildik.� İbrâhîm�in karõsõ ayakta idi. (Bu sözleri duyunca) güldü. Ona da
95
İshak�õ müjdeledik; İshak�õn arkasõndan da Yakûb�u. Karõsõ, �Vay başõma
gelenler! Ben bir kocakarõ ve bu kocam da bir ihtiyar iken çocuk mu
doğuracağõm? Gerçekten bu çok şaşõlacak bir şey!� dedi. Melekler, �Allah�õn
emrine mi şaşõyorsun? Allah�õn rahmeti ve bereketi size olsun ey (peygamber
ocağõnõn) ev halkõ! Şüphesiz O övülmeye layõktõr, şanõ yücedir.� dediler. (11/69-
73)
Bu husustaki bilgiler aynõ zamanda 37/99-101., 51/25-30. âyetlerde de
geçer.
Allah�a vermiş olduğu sözü tutmadõğõ için huzursuz olan İbrâhîm, tüm
olan biteni oğlu ile paylaşõr. Oğlu İsmâil Allah�a verilmiş olan sözün tutulmasõ
gerektiğini belirterek kurban olmaya razõ olur. Fakat bõçak kesmez ve Allah
onlara kurbanlõk bir koç gönderir. İbrâhîm Peygamber de koçu kurban eder.
Kur�ân-õ Kerîm�de bu husus geçmektedir:
Çocuk kendisiyle birlikte koşup yürüyecek yaşa gelince İbrâhîm ona,
�Yavrum, ben rüyamda seni boğazladõğõmõ gördüm. Düşün bakalõm, ne dersin?�
dedi. O da, �Babacõğõm, emrolunduğun şeyi yap. İnşaallah beni sabredenlerden
bulacaksõn� dedi. Nihâyet her ikisi de (Allah�õn emrine) boyun eğip, İbrâhîm de
onu (boğazlamak için) yüz üstü yere yatõrõnca ona, şöyle seslendik: �Ey İbrâhîm!�
�Gördüğün rüyanõn hükmünü yerine getirdin. Şüphesiz biz iyilik yapanlarõ böyle
mükafatlandõrõrõz.� �Şüphesiz bu apaçõk bir imtihandõr.� Biz, (İbrâhîm�e) büyük
bir kurbanlõk vererek onu (İsmâil�i) kurtardõk. (37/102-207)
Âşõk Ömer, Hazreti İbrâhîm�in Allah�a verdiği söz üzerine oğlunu
kurban etmeye teşebbüsünü ve Allah�õn İsmâil yerine koçu kurban olarak
göndermesini anlatõr:
Hak içün kurbân edendir İbrâhîm evlâdõnõ
İsmâile koç koyun ihzâr eden Perverdigâr (Ergun, 1936, 321/3)
Seyrânî de Hazreti İbrahim�in oğlunu kurban etme sözünü tutmasõ üzerine
Allah�õn onun evladõ yerine kurbanlõk gönderdiğini ifade eder:
96
Halil evlâdiyçun verdin kurbanõ (Yüksel, 1986-b, 10/6)
C. Hazreti İbrâhîm�in Kâbe�yi İnşa Etmesi
Hazreti İbrâhîm, babasõna putlara tapmanõn saçma olduğunu, bu yanlõş
yolu terk ederek doğru yolu bulmasõnõ söyler. Babasõ ona öfkelenerek, ona zarar
vermemek için, onu uzak diyarlara gitmesini öğütler. İbrâhîm de oğlu İsmâil�i
yanõna alarak Mekke�ye gider.
Bu husus bazõ âyetlerde geçmektedir:
Hani İbrâhîm babasõ Âzer�e, �Sen putlarõ ilah mõ ediniyorsun? Şüphesiz,
ben seni de, kavmini de apaçõk bir sapõklõk içinde görüyorum� demişti. İşte
böylece İbrâhîm�e göklerdeki ve yerdeki hükümranlõğõ ve nizamõ gösteriyorduk ki
kesin ilme erenlerden olsun. (6/74-75)
Babasõ, �Ey İbrâhîm! Sen benim ilahlarõmdan yüz mü çeviriyorsun? Eğer
vazgeçmezsen, mutlaka seni taşa tutarõm. Uzun bir süre benden uzaklaş!� dedi.
(19/46)
60/4. ve 9/114. âyetler de de bu bilgiler yer alõr.
Bazõ rivâyetlere göre ise İbrâhîm Peygamberin ilk karõsõ, ikinci karõsõnõ
kõskanõnca İbrâhîm eşlerini ayõrmaya karar verir. Hacer ve İsmâil ile Mekke�ye
gider.
Mekke�ye varõnca Allah�õn emriyle gösterilen yere Allah�õn evi, yani
Kâbe, İbrâhîm ve oğlu İsmâil tarafõndan yapõlõr. Aslõnda Kâbe daha önceden
vardõ, ama Nûh�un tufanõnda dördüncü kat göğe çekilmiş ve yeri boş kalmõştõ
(Levend, 1984, 111). Kâbe yapõldõktan sonra hac edilmesi emrolunur.
Kur�ân�da bu bilgi şöyle geçer:
Hani İbrâhîm, İsmâil ile birlikte evin (Kâbe�nin) temellerini yükseltiyor,
�Ey Rabbimiz! Bizden kabul buyur! Şüphesiz sen hakkõyla işitensin, hakkõyla
bilensin� diyorlardõ. (2/127)
Onda apaçõk deliller, Makam-õ İbrâhîm vardõr. Oraya kim girerse, güven
içinde olur. Yolculuğuna gücü yetenlerin haccetmesi, Allah�õn insanlar üzerinde
97
bir hakkõdõr. Kim inkâr ederse (bu hakkõ tanõnmazsa), şüphesiz Allah bütün
âlemlerden müstağnidir. (Kimseye muhtaç değildir, her şey ona muhtaçtõr.) (3/97)
22/26. âyette de bu bilgi vardõr.
Dertli, sevgilisine, Hazreti İbrâhîm�in yaptõğõ Kâbe�yi ziyaret etmesi
yerine kendi gönlünü ziyaret etmesini söyler. Yani gönlünü Kâbe�ye benzetir:
Dön, ziyaret eyleme İbrâhîm�in bünyâdõnõ
Dertli�nin gönlün ziyaret eyle, Beytu�llâh�õ gör (Kutlu, 1979, 142/6)
Erzurumlu Emrah, Allah tarafõndan gelen emirle İbrâhîm Peygamberin
Kâbe�yi yaptõğõnõ şöyle dile getirir:
Taraf-õ rahmânda olundu fermân
Kâbeyi yapmaya Halîl-ül Rahmân (Karadağ, 1996, 97/15)
Karacaoğlan da İbrâhîm�in Kâbe�yi inşa ettiğini ve bu yapõnõn Allah�õn
varlõğõna delil olduğunu belirtir:
Beytullah�õ yapan İbrâhîm Halil
Kadir Mevla�m beni eyleme melil
Hakkõn birliğine o da bir delil
Sen de bilir misin vakt ü zamanõ (Bora, 174/3)
Âşõk Ömer, Kâbe�yi tavaf etmekle Hazreti İbrâhîm�i ziyaret etmeyi bir
tutmaktadõr:
Kâ�be-i şerîfi eyleyüb tavâf
İbrâhîm Halîl�e uğradõm geldim (Ergun, 1936, 53/4)
98
Seyrânî de Kâbe�yi İbrâhîm Peygamberin makamõ ile eş değer görür:
Beytullahõ tavaf etsem,
Gönül müridine yetsem
Makam İbrâhîm�e gitsem,
Şefâat yâ Resûlullah(Çatak, 1992, 285/5)
Seyrânî, Hazreti İbrâhîm�i Kâbe�yi inşa ettiği için yapõcõlarõn piri olarak
kabul eder:
Sonra Halîlullâh geldi,
Beyt-i Şerif bani oldu
Yapõcõlar pirin buldu,
Asla etmezdi gururu (Çatak, 1992, 426/4)
VIII. HAZRETİ İDRÎS
Hazreti İdrîs, ölümsüz olduğuna inanõlan bir peygamberdir. Ayrõca Cebrail
ilk defa ona vahiy getirmiştir (Pala, 1995, 276). İdrîs Peygambere göklerin sõrrõ
açõlmõştõr. Allah onu göğe kaldõrmõş, meleklere öğretmen yapmõştõr. (Levend, 1984,
108)
Bu bilgi Kur�ân�da geçer:
Kitap�ta İdrîs�i de an. Şüphesiz o doğru sözlü bir kimse, bir nebi idi. Onu
yüce bir makama yükselttik. (19/56-57)
İdrîs Peygamber ayrõca 21/85-86. âyetlerde de anõlõr.
Karacaoğlan, Allah�a inanan İdrîs�in cennete alõnarak orada yaşadõğõnõ
belirtir:
Seyit Gazi yolun diktiler nişan
Deli gönlüm oldu şimdi perişan
99
Tanrõ kelamõnõ her dem söyleyen
İdrîs cennettedir, Mûsâ Tur�dadõr (Öztelli, 1996, 392/3)
İdrîs�in peygamberlikte ikinci sõrada olduğunu Seyrânî anlatõr:
İkinci peygamber İdrîs�e işit (Çatak,1992, 415/80)
Sümmânî ise Hazreti İdrîs�in cennette yaşadõğõnõ bildiğini söyler:
Cennet-i Alâ�da İdrîs oturur
Ben onu bilirem Usta Şenlik�i (Elçin, 1988, 259/6)
İlk defa rakam ve yazõ yazan, kalem kullanan ve elbise diken Hazreti
İdrîs�tir. Bu yüzden kâtip ve terzilerin piri sayõlõr. (Pala, 1995, 276)
Terziliği icad edenin İdrîs Peygamber olduğunu Seyrânî şöyle ifade eder:
İdrîs terziliği icad etmeden
Endazeden geçti boyumuz bizim (Öztelli, 1953, 48/1)
Seyrânî, Hazreti İdrîs�in cennette yaşadõğõnõ ve orada terzi olduğunu iki
ayrõ şiirde dile getirir:
İdrîs�in cennette gelse elinden
Hulle biçer yeşil bana al bana (Yüksel, 1987, 35/3)
İletsem cennete İdrîs Nebi�ye
Örümcek perdesi hûlle olur mu (Öz, 1987, 105)
IX. HAZRETİ İLYÂS
İlyâs Peygamber, hidâyete ermiş peygamberlerden biridir. Hazreti İlyâs,
Baal-Bek halkõnõ puta tapmak yerine Allah�a tapmaya davet eder. İnananlar
kurtulur, inanmayanlar ise çeşitli şekillerde cezalandõrõlõr. Allah onlarõn
100
memleketinden bereketi kaldõrõr, yağmur yağmaz olur. Kavim de açlõktan leşlerini
yemeye başlarlar. Sonunda İlyâs�a uyarlar; ama sonra yine azarlar. (Pala, 1995,
280)
Kur�ân�da şu âyetlerde yer alõr:
Hani kavmine şöyle demişti: �Allah�a karşõ gelmekten sakõnmaz
mõsõnõz?� �Yaratõcõlarõn en güzelini, sizin ve geçmiş atalarõnõzõn Rabbi olan
Allah�õ bõrakarak �Ba�l�e mi tapõyorsunuz?� Onu yalanladõlar. Bu sebeple onlar
(cehenneme) götürüleceklerdir. Ancak Allah�õn ihlâslõ kullarõ başka. Sonradan
gelenler içerisinde ona güzel bir ad bõraktõk. İlyâs�a selam olsun. Şüphesiz biz
iyilik yapanlarõ böyle mükafatlandõrõrõz. Çünkü o bizim mü�min kullarõmõzdandõ.
(37/124-132)
İlyâs Peygamber kavmini doğru yola getiremeyince şehirden ayrõlõr.
Allah�a dua eder. Allah da �Filan şehre git, filan günde ne görürsen üstüne bin.�
der. İlyâs da emrolunan yere gider. Ateşten bir at görür, biner ve gözden
kaybolur. Allah onu melekler makamõna yükseltir ve ölümsüz kõlarak denizler
üstüne musallat eyler. (Levend, 1984, 123)
İlyâs�õn peygamberliği Kur�ân�da şu âyettedir:
Şüphesiz İlyâs da peygamberlerden idi. (37/123)
Onun peygamber olduğu 6/85. âyette de geçer.
Seyrânî, Hazreti İlyâs�õ diğer peygamberlerle beraber anar:
Geldi Eyyûb, İlyâs anlarõ sen bil,
Yunus�u balõğa yutturdu Celil
İsâ�dan Elyasa sonra Zülkefil,
Zülkarneyn, Üzeyir dahi Lokmân�õ (Çatak, 1992, 416/88)
Bir inanõşa göre Hõzõr ve İlyâs, İskender ile beraber ab-õ hayatõ ararlar.
Hõzõr ve İlyâs bir põnar kenarõnda oturur. Acõkõnca yanlarõndaki pişmiş balõğõ
101
yerken ellerinden bir damla su, balõğa damlar. Bunun üzerine balõk canlanõr ve
suya atlar. Onlar da ab-õ hayatõ bulduklarõnõ anlayõnca suyu içerler ve ölümsüz
olurlar. Allah�õn emri ile dünyada sõkõntõya düşenlerin yardõmõna koşarlar. (Pala,
1995, 248)
Ercişli Emrah da zorda kaldõğõ için yardõmõna Hõzõr ve İlyâs�õ
çağõrmaktadõr:
İmdadõmõza gelsin Hõzõr İlyâs�õn
Bi(r) Kul Emrah değil âlem perişan (Saraçoğlu, 1999, 229/3)
Gevherî, bu dünyanõn fani olduğunu anlattõğõ şiirinde İlyas Peygamberin
bile öldüğünü söyler:
Pâyitaht-õ adle pîr ü civânlar
Hõzõr ve İlyâs cümle ulu sultanlar
Cem� oldu dilîrler sâhib-kõranlar
Hünkârõm tahtõnda Süleymân oldu (Elçin, 1998, 423/3)
X. HAZRETİ İSÂ
Hazreti İsâ Kur�ân-õ Kerîm�de İsâ, İbn Meryem ve Mesîh şeklinde
zikredilen, kendisine İncil verilen, Hazreti Muhammed�i müjdelediği bildirilen,
�Allah�tan bir ruh ve kelime� olarak tavsif edilen; ancak kul olduğu vurgulanan
peygamberdir. (İslâm Ansiklopedisi, 22. Cilt, 465)
Bu husus Kur�ân�da geçer:
Ve Allah ona kitabõ, hikmeti, Tevrat ve İncil�i öğretecek. (3/48)
Bu bilgi ayrõca 4/171-172., 5/46-47, 75., 19/30., 43/59,64., 57/27. âyette
de vardõr.
102
Seyrânî, İsâ�nõn peygamber olduğunu ve İncil�in Hazreti İsâ�ya geldiğini
şöyle dile getirir:
İsâ�dan Elyasa sonra Zülkefil (Çatak, 1992, 416/88)
Ne mümkündür Hazreti İsâ�nõn İncil va�zõna tapmak (Çatak, 1992,
351/2)
Ayrõca �Mesîh� olarak da bilinir. Bu bilgi Kur�ân�da geçer:
Hani melekler şöyle demişti: �Ey Meryem! Allah seni kendi tarafõndan
bir kelime ile müjdeliyor ki, adõ Meryemoğlu İsâ Mesîh�dir. Dünyada da, ahirette
de itibarlõ ve Allah�a çok yakõn olanlardandõr.� (3/45)
4/171-172, 5/17,72,75., 9/30-31. âyetlerde de aynõ mevzu vardõr.
Pek çok şair onu Mesîh, Mesîhâ olarak da anar:
Dertli- Meryem gibi doldurdu derûnum dem-i Cibrîl
Çok şi�r-i Mesîhâ�yõ doğurdum gebelikten. (Kutlu, 1979, 148/5)
Erzurumlu Emrah- Bezm-i hâsa dil-küşâ bende gerek hüsn-i cemîl
Hûyu bed Zihnî sâkin zişt-i Mesîh�i n�iylerüm (Karadağ, 1996, 293/2)
Gevherî- Bir ednâyõm hayat verdi sözüm ervâh-õ irfâna
Yine irfâne andõrdõk bu gün rûz-i Mesîhâ�yõ (Elçin, 1984, 620/6)
Âşõk Ömer- Hayât-õ la�linden feyziyâb olan
Uşşâka gerekmez mu�ciz-i Mesîh (Ergun, 1936, 37/3)
103
Seyrânî- Mesîhâ�yõ pedersiz Meryem�e evlad eden sensin (Çatak, 1992,
372/1)
Kur�ân onu �Kelimetullâh� (Allah�õn kelimesi) olarak niteler. Hazreti İsâ
da, Âdem Peygamber gibi, Allah�õn �Ol� emriyle meydana geldiği için Allah�tan
bir kelimedir.
Hazreti İsâ�nõn Allah�tan bir kelime oluşu şu ayette geçer:
Hani melekler şöyle demişti: �Ey Meryem! Allah seni kendi tarafõndan
bir kelime ile müjdeliyor ki, adõ Meryemoğlu İsâ Mesîh�dir. Dünyada da, ahirette
de itibarlõ ve Allah�a çok yakõn olanlardandõr.� (3/45)
3/39. ve 4/171. ayette de aynõ mevzu vardõr.
Allah�tan bir ruh olduğu için kendisine �Rûhu�l-Kudüs� (Kutsal Ruh)
denir. Bu, şu âyette geçmektedir:
Ey Kitab ehli! Dininizde sõnõrlarõ aşmayõn ve Allah hakkõnda ancak hakkõ
söyleyin. Meryemoğlu İsâ Mesîh, ancak Allah�õn peygamberi, Meryem�e
ulaştõrdõğõ (emriyle onda var ettiği) kelimesi ve kendisinden bir ruhtur. Öyleyse
Allah�a ve peygamberlerine iman edin, �(Allah) üçtür� demeyin. Kendi iyiliğiniz
için buna son verin. Allah ancak bir tek ilahtõr. O çocuk sahibi olmaktan uzaktõr.
Göklerdeki her şey, yerdeki her şey onundur. Vekil olarak Allah yeter. (4/171)
O gün Allah şöyle diyecek: �Ey Meryem oğlu İsâ! Senin üzerindeki ve
annen üzerindeki nimetimi düşün. Hani, seni Ruhu�l-Kudüs (Cebrail) ile
desteklemiştim. (5/110)
Bu husus ayrõca 2/27. âyette de vardõr.
Türk edebiyatõnda Hazreti İsâ�nõn da güle benzetildiğini görmekteyiz.
Çünkü İsâ, Cebrail vasõtasõyla Meryem�in toprağõnda yetişmiş nadide bir güldür.
(İslâm Ansiklopedisi, 22. Cilt, 474) Ayrõca Hristiyanlar da İsâ�nõn ellerindeki
yaralarõ güle benzetmektedir.
104
Âşõk Ömer, İsâ Peygamberi gül bahçesindeki en değerli güle
benzetmektedir:
İtmesün cevr ü cefâyõ ol gül-i gülzâr içün
Rast geleydim yalvarõrdõm Hazreti Îsâ�sõna (Ergun, 1936, 153/4)
Seyrânî ise Hazreti İsâ�yõ dünyadaki açõlmõş en güzel güle eş değer
görmektedir:
Cihan bağõnda bir İsâ gülü açõlmõş ey bülbül (Çatak, 1992, 349/1)
A. Hazreti İsâ�nõn Babasõz Olarak Doğmasõ
Meryem on yaşõnda iken Allah ona insan kõlõğõnda Cebrail�i gönderir.
Cebrail Meryem�in kaftanõnõn yenine üfler ve Meryem Allah�õn emri ile Hazreti
İsâ�ya hamile kalõr. (Levend, 1984, 125)
Bu bilgi Kur�ân�da şöyle geçmektedir:
(Ey Muhammed!) Kitapta (Kur�ân�da) Meryem�i de an. Hani ailesinden
ayrõlarak doğu tarafõnda bir yere çekilmiş ve (kendini onlardan uzak tutmak için)
onlarla arasõnda bir perde germişti. Biz, ona Cebrail�i göndermiştik de ona tam
bir insan şeklinde görünmüştü. Meryem, �Senden, Rahmân�a sõğõnõrõm. Eğer
Allah�tan çekinen biri isen (bana kötülük etme)� dedi. Cebrail, �Ben ancak
Rabbinin elçisiyim. Sana tertemiz bir çocuk bağõşlamak için gönderildim� dedi.
Meryem, �Bana hiçbir insan dokunmadõğõ ve iffetsiz bir kadõn olmadõğõm halde,
benim nasõl çocuğum olabilir?� dedi. Cebrail, �Evet, öyle. Rabbin diyor ki: O
benim için çok kolaydõr. Onu insanlara bir mucize, katõmõzdan bir rahmet kõlmak
için böyle takdir ettik. Bu zaten (ezelde) hükme bağlanmõş bir iştir� dedi. Böylece
Meryem çocuğa gebe kaldõ ve onunla uzak bir yere çekildi. (19/16-22)
Yukarõdaki husus aynõ zamanda 3/45,47,59., 4/171-172., 19/17-23.,
21/91., 23/50. âyette de geçmektedir.
Dertli, Hazreti İsâ�nõn Meryem�den olduğunu ifade eder:
Olmadan mehd-i Mesîhâ dâmen-i Meryem henüz (Kutlu, 1979, 145/1)
105
Meryem�in Allah�õn izniyle İsâ�ya hamile kaldõğõ gibi, Dertli de şiir
yeteneğinin Allah vergisi olduğunu belirtir:
Meryem gibi doldurdu derûnum dem-i Cibrîl
Çok şi�r-i Mesîhâ�yõ doğurdum gebelikten. (Kutlu, 1979, 148/5)
Dertli, Meryem�in Cebrail�in nefesiyle hamile kaldõğõnõ ve İsâ�nõn
babasõz olduğunu anlatõr:
Bi-nefh-i Cebrâil�le batn-õ Meryem�e
Çün Mesîh-i bî-peder geldi âleme (Kutlu, 1979, 214/2)
Meryem ve Hazreti İsâ�nõn resimlerinin sadece kiliselerde olduğunu ve
bu resimde sevgi olduğunu Dertli, papaza söyler:
Dedim: Ela do moni do kilİsâ
Tasvir-i Meryem�le sûret-i İsâ
Dedim ki: Ela do na sefiloya
Papas sto heri mu Panayam, dedi. (Kutlu, 1979, 263/2)
Erzurumlu Emrah, İsâ Peygamberin Meryem�den olduğunu dile getirir:
Gelince cihâne İsâ vü Meryem
Bende anâsõr-i bicânda idim (Karadağ, 1996, 98/18)
Gevherî, İsâ�nõn Allah�õn emri ile Meryem�den doğduğunu anlatõr:
Sõrr-õ Meryem gibi oldu mukaddes nûru
Burcõ dördüncüde cevlân ider âyâ yüzüne (Elçin, 1998, 760/5)
Seyrânî, Hazreti İsâ�nõn babasõz olarak Meryem�den doğduğunu ve
bunun da Allah�õn sayesinde olduğunu ifade eder:
İsâ Meryem�den imiş (Yüksel, 1987, 151/2)
106
Mesîhâ�yõ pedersiz Meryem�e evlad eden sensin (Çatak, 1992, 372/1)
Andan İsâ�yi Meryem�den,
Atasõz halk etti andan (Çatak, 1992, 427/6)
Kuru çaydan su aktõ meyva verdi kurumuş hurma
Bu oldu mucizatõ evvela tõfl-i Mesîhâ�nõn (Çatak, 1992,475/3)
Hristiyan inancõna göre Hazreti İsâ, Allah�õn bedenleşmiş kelamõdõr,
dolayõsõyla Tanrõ�dõr. Tanrõ�nõn yaratõlmamõş olan ezeli mesajõ bedenleşmiş olup
İsâ olarak insanlar arasõnda yaşamaktadõr. Bu sebeple Hristiyanlar İsâ�ya �Tanrõ
oğlu, rab, Mesîh� ünvanlarõnõ vermektedir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 22, 468)
Bu husus âyetlerde şöyle geçer:
Andolsun, �Allah, Meryem oğlu Mesîh�tir� diyenler kesinlikle kafir oldu.
Oysa Mesîh şöyle demişti: �Ey İsrailoğullarõ! Yalnõz, benim de Rabbim, sizin de
Rabbiniz olan Allah�a kulluk edin. Kim Allah�a ortak koşarsa artõk Allah ona
cenneti muhakkak haram kõlmõştõr. Onun barõnağõ da ateştir. Zalimler için hiçbir
yardõmcõ yoktur.� Andolsun, �Allah üçün üçüncüsüdür� diyenler kafir oldu.
Halbuki bir tek ilahtan başka hiçbir ilah yoktur. Eğer dediklerinden
vazgeçmezlerse andolsun onlardan inkar edenlere elbette elem dolu bir azap
dokunacaktõr. (5/72-73)
Aynõ bilgi 2/116., 5/17,116-118., 9/30-31., 10/68., 19/35,88-93., 21/26.
âyetlerde de geçmektedir.
Âşõk Veysel İsâ�nõn Allah�õn oğlu olmadõğõnõ, Meryem�den doğduğunu
belirtir:
Kilisede despot keşiş
İs� Allahõn oğlu demiş
Meryem Ana neyin imiş
Bu işin var bir de senin. (Oğuzcan, 1974, 27/4)
107
B. Hazreti İsâ�nõn Havarileri
İsâ Peygamber halkõnõ Allah�a inanmaya davet eder; ancak on iki kişi
dõşõnda kimse ona inanmaz. Bu on iki kişiye �havari� denir. Yahudiler onu
öldürmeye niyetlenince havarilerden biri ona yardõm eder. Ancak bir kişi yerini
onlara söyleyince İsâ�yõ bulurlar ve onu çarmõha germek isterler. Allah tarafõndan
Yahudilerin gözlerine şikâyetçi olan kişi İsâ suretinde gözükür. Onu İsâ sanõrlar
ve İsâ diye onu çarmõha gererler.
İsâ Peygamber, melekler tarafõndan göğün dördüncü katõna çõkarõlõr.
Kendisine sonsuz ömür verilir ve kõyamet gününde tekrar inerek halkõ İslâm�a
davet edecektir.
Bir rivâyete göre göğe çekildiği zaman elinde dünya malõ olarak iğne
bulurlar ve sorguya çekerler. Bu yüzden dördüncü kattan öteye geçememiştir.
(Pala, 1995, 286)
Bu kõssa Kur�ân�da şu âyetlerde geçer:
Andolsun, Allah İsrailoğullarõndan sağlam söz almõştõ. Onlardan on iki
temsilci -başkan- seçmiştik. Allah şöyle demişti: �Sizinle beraberim. Andolsun
eğer namazõ kõlar, zekatõ verir ve elçilerime inanõr, onlarõ desteklerseniz,
(fakirlere gönülden yardõmda bulunarak) Allah�a güzel bir borç verirseniz, elbette
sizin kötülüklerinizi örterim ve andolsun sizi, içinden õrmaklar akan cennetlere
koyarõm. Ama bundan sonra sizden kim inkar ederse, mutlaka o, dümdüz yoldan
sapmõştõr.� İşte, verdikleri sözlerini bozmalarõ sebebiyledir ki onlarõ lanetledik,
kalplerini de kaskatõ kõldõk. Kelimeleri yerlerinden kaydõrarak (tahrif edip)
değiştiriyorlar. Akõllarõndan çõkarmamalarõ istenen şeylerden önemli bir kõsmõnõ
da unuttular. (Ey Muhammed!) İçlerinden pek azõ hariç, onlarõn daima bir
hainliğini görüyorsun. Yine de sen onlarõ affet ve aldõrõş etme. Çünkü Allah iyilik
yapanlarõ sever. (5/12-13)
Bu bilgi aynõ zamanda 3/52-55., 4/157-158., 5/110., 57/27. ve 61/14.
âyetlerde de vardõr.
108
Erzurumlu Emrah, Hazreti İsâ�nõn gökyüzünde olduğunu ve feryadõnõ
göğe çõkardõğõnõ anlatõr:
Açup başõn temâşâ eyledüm nâkûs-veş Emrâh
Figânum kubbe-i minâda İsâ�ya ulaşdurdum (Karadağ, 1996, 317/7)
Gevherî, İsâ�nõn melekler tarafõndan göğün dördüncü katõna çõkarõldõğõnõ
belirtir:
Sõrr-õ Meryem gibi oldu mukaddes nûru
Burcõ dördüncüde cevlân ider âyâ yüzüne (Elçin, 1998, 760/5)
Karacaoğlan �İsâ Peygamber de havaya uçtu (Cumbur, 2001, 309/2)�
diyerek İsâ�nõn Allah tarafõndan göğe çõkarõldõğõnõ bildirir.
Meryem�in oğlu İsâ�nõn gökyüzünde yer edindiğini Âşõk Ömer şöyle dile
getirir:
İrişti zerrine feth-i Mesîhâ (Ergun, 1936, 23/1)
Menzilin evc-i Zuhal kõl Îsi-i Meryem gibi (Ergun, 1936, 347/4)
Seyrânî de Hazreti İsâ�nõn yeryüzünden göğe çekildiğini söyler:
İsâ gibi yerden göğe ağmadõm (Yüksel, 1987, 74/1)
Ağdõ göğe gitti bundan,
Gâyet eyledi sururu (Çatak, 1992, 427/6)
Seyrânî ahõnõn dumanõnõn, İsâ Peygamber gibi, yerden göğe çõktõğõnõ
ifade eder:
Dûde-i âhõmõz mânendi Mesîh
Çõkdõ yerden göğe şevkâya gitdi (Yüksel, 1987, 75/3)
109
Arza hezar âhõm misâl-i Hazreti İsâ (Öz, 1987, 143)
İsâ, Yahudilerin zulmünden Allah�õn onu göğe çekmesiyle kurtulur.
Seyrânî bunu şöyle anlatõr:
İsâ göğe kaçmõş zulm ü zeminden
Kim kurtardõ gönlün âh u eninden (Öz, 1987, 143)
Hazreti İsâ�ya kõyamete dek ömür verilir. Âhir zamanda Şam�a inecek ve
halkõ İslâm�a davet edecektir. Kõyamet alametlerinden biri de budur. Yere inince
Kudüs�te Deccâl�õ öldürecek ve Tûr-i Sînâ�ya çõkacaktõr. O sõrada Yecüc ve
Mecüc yeryüzünde fesat çõkaracaktõr. Sonra da kendisi de insanlarla beraber
Tûr�dan inecek ve adaletle hüküm sürecektir. Putlarõ kõracak, Mehdi ile
buluşacaktõr (Pala, 1995, 286). Bunu Seyrânî şöyle belirtir:
Kõyâmet yakõndõr Mehdi de bile
Semâvâtte Mesîhâ�ya di gelsin (Öz, 1987, 144)
Âşõk Veysel de İsâ�nõn göğe çekildiğini bildirir:
İsâ değil göğe çõksõn sõr olsun (Oğuzcan, 1974, 241/3)
C. Hazreti İsâ�nõn Mucizeleri
İsâ Peygamber, Cebrail�in Meryem�e üflediği bir ruhtur. Bu nedenle neye
dokunsa can verir. Nefesiyle can verme mucizesi dõşõnda bebekken konuşma,
körlerin gözünü açma, çamurdan kuş yapõp onlara can verme, su üstünde yürüme,
dua ile sofra indirme gibi mucizeleri de vardõr. (Pala, 1685, 285)
Ayrõca Cebrail, onu doğumu esnasõnda şeytandan korumak amacõyla
meshetmiştir. Bu meshetme özelliği İsâ�da da vardõr, meshederek hastalarõ
iyileştirmektedir. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 431)
110
Bu bilgi âyetlerde geçmektedir:
Allah onu İsrailoğullarõna bir peygamber olarak gönderecek (ve o da
onlara şöyle diyecek): �Şüphesiz ben size Rabbinizden bir mucize getirdim. Ben
çamurdan kuş şeklinde bir şey yapar, ona üflerim. O da Allah�õn izniyle hemen
kuş oluverir. Körü ve alacalõyõ iyileştiririm ve Allah�õn izniyle ölüleri diriltirim.
Evlerinizde ne yiyip ne biriktirdiğinizi size haber veririm. Eğer mü�minler iseniz
bunda sizin için elbette bir ibret vardõr.� (3/49)
Meryem oğlu İsâ, �Ey Allahõm! Ey Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir
ki; önce gelenlerimize (zamanõmõzdaki dindaşlarõmõza) ve sonradan
geleceklerimize bir bayram ve senden (gelen) bir mucize olsun. Bizi rõzõklandõr.
Sen rõzõklandõranlarõn en hayõrlõsõsõn� dedi. Allah da, �Ben onu size indireceğim.
Ama ondan sonra sizden her kim inkar ederse artõk ben ona kainatta hiçbir
kimseye etmeyeceğim azabõ ederim� demişti. (5/114-115)
Ayrõca 2/87,253., 3/46, 5/109-113., 19/27-34, 36/30. âyette de bu bilgi
vardõr.
Şiirlerde çok defa bir hayat emaresi ile birlikte �dem� (nefes) kelimesiyle
yanyana anõlõr. (Pala, 1995, 286)
Dertli, sevgilisinin nefesini mucizeli nefeslerden de üstün tutuyor. Çünkü
bu, ne Meryem�de ne de Hazreti İsâ�da var:
Mûcize enfâsõn ey verd-i ahmer
Ne Mesîhâ�da var, ne Meryem�de var (Köprülü, 1962, 805/1)
Gevherî, sevgilinin nefesini İsâ�nõn can veren mucizesi olarak kabul eder.
İsâ Peygamber nasõl ölüleri diriltti ise sevgili de Gevheri�ye can verir:
Nefesin mu�ciz-i İsâ kendidir (Elçin, 1984, 348/3)
Nefesin mürdeler itmede ihyâ
Ol mesh-i i�câzõ senden öğrensin (Elçin, 1998, 262/3)
111
Nefesin itmede mürdeler ihyâ
Etibbâ devâyõ senden öğrensin (Elçin, 1998, 263/3)
Sevgilisinin güzel sözlerini İsâ�nõn can veren nefesine benzeten Gevherî,
sevgilinin sözlerinde hayat bulur:
Ey efendim tûti-güftârõn dem-i İsâ mõdõr (Elçin, 1984, 592/4)
Şiirini Hazreti İsâ�nõn can verici nefesine benzeterek Gevherî, kendi
sanatõnõ över:
Bir ednâyõm hayat verdi sözüm ervâh-õ irfâna
Yine irfâne andõrdõk bu gün rûz-i Mesîhâ�yõ (Elçin, 1984, 620/6)
Sen gel ehibbâ ile mürde dilleri
Nutk-õ Mesîhâ�yõ sende görsünler (Elçin, 1984, 320/3)
Hristiyan güzellerinini de İsâ Peygamber gibi can verici olduğunu
Gevherî şöyle dile getirir:
Îsâ güllerinden mahbup sevenin
Kalbi puthânedir göğüsü can yeri (Elçin, 1984, 124/2)
Âşõk Ömer de sevgilinin dudaklarõnõ mucize olarak görür, onlar Hazreti
İsâ nefesi gibi can vericidir ve hatta ondan da üstündür. Bu yüzden âşõk hep
sevgilinin yolunu gözler, ondan hayat ister:
Hayât-õ la�linden feyziyâb olan
Uşşâka gerekmez mu�ciz-i Mesîh (Ergun, 1936, 37/3)
Bir kelâmõ mürde-i sad sâleyi ihyâ eder
Lebleri mu�ciz dem-i Îsâ�yõ gözler gözlerim (Ergun, 1936, 237/3)
Haste-i aşkõn lebinden mürde cismim cân umar
Ey Mesîh�im görelim lûtf eyle göster mu�cizât (Ergun, 1936, 359/1)
112
Âşõk Ömer bu sefer de sevgilinin bakõşlarõnõ hayat olarak kabul eder.
Ölüye can veren İsâ nefesidir, sevgilinin bakõşlarõ da buna eş değerdedir:
Şol kalib-i bîrûha dem Îsâ nefesindir
Her bir bakõşõn mürdeye bin cân olur âfe (Ergun, 1936, 119/4)
Kelimenin nefesle ilgisi vardõr. Telaffuz edilen kelimeler içimizden gelen
nefesin yansõmasõdõr (İslâm Ansiklopedisi, Cilt 25, 213). Dolayõsõyla Âşõk Ömer
de İsâ�nõn kelimelerini nefesiyle bir tutar ve onun kelimelerini can verici olarak
değerlendirir:
Mürdeler ihyâ olurken eylesen nutk-õ kelîm (Ergun, 1936, 209/3)
Mürde ihyâ eylediyse nutkile Îsâ nola (Ergun, 1936, 280/3)
Her kelâmõn mürde-i sadsâle eyler bahş-õ can
Nutk-õ pâkin Îsi-i Meryem de dersem elverir (Ergun, 1936, 336/4)
Seyrânî, İsâ�nõn nefesiyle ölülere nasõl can verdiğini �Acep kimdir veren
İsâ deminden mürdeye canlar (Öz, 1987, 143)� diyerek hatõrlatõr.
Hazreti İsâ ve havarileri için üzeri yemek ile donatõlmõş olarak semadan
indirilmiş sofra, İsâ�nõn duasõ üzerine iner. Bu, onun bir mucizesidir. (İslâm
Ansiklopedisi, 1964, cilt 22, 164)
Seyrânî, İsâ�nõn sofra mucizesini şu mõsra ile anlatõr:
Hazreti İsâ�ya indi mâide (Yüksel, 1987, 53/3)
XI. HAZRETİ İSHAK
Hazreti İbrâhîm ve ilk eşi Sara�nõn yaşlõlõklarõnda dünyaya gelen küçük
oğludur. İsmâil Peygamberin de kardeşidir. İshak�õ müjdeleyen Cebrail�e Sâra
güler ve bu işin alametini sorar. Cebrail eline kuru bir dal alõp parmaklarõ
arasõnda yuvarlar ve dal yeşerir. (İslâm Ansiklopedisi, MEB, Cilt 5 , 1074)
113
Bu kõssa Kur�ân-õ Kerîm�de şöyle geçer:
İbrâhîm�in karõsõ ayakta idi. (Bu sözleri duyunca) güldü. Ona da İshak�õ
müjdeledik; İshak�õn arkasõndan da Yakûb�u. (11/71)
�Hamd, iyice yaşlanmõş iken bana İsmâil�i ve İshak�õ veren Allah�a
mahsustur. Şüphesiz Rabbim duayõ işitendir.� (14/39)
Bu bilgiler şu âyetlerde de geçer: 15/52-53., 19/49., 51/24-28
İshak, Kur�ân�da salih insanlar, hidâyete erdirilenler, bereket verilenler,
anlayõşõ ve kavrayõşõ güçlü, seçkin kişiler ve bilginler arasõnda sayõlõr.
Kur�ân�da bu bilgi vardõr:
Biz onu salihlerden bir peygamber olarak İshak ile de müjdeledik.
(37/112)
Bu husus ayrõca 4/163., 6/84., 12/38., 21/72., 37/113., 38/45-47., 51/28.
âyetlerde de vardõr.
Seyrânî, Hazreti İsmâil�den sonra dokuzuncu peygamber olarak İshak�õ
dile getirir. Ayrõca İshak, Ya�kûb ve Yûsuf Peygamberin atasõdõr:
İsmâilden sonra kim oldu İshak,
Dokuzuncu nebi kimi etti Hak
Yûsuf İbni Ya�kûb hazreti İshak,
Andan icat kaldõ bil nerdübanõ (Çatak, 1992, 415/83)
XII. HAZRETİ İSMÂİL
İbrâhîm Peygamberin ve Hacer�in oğludur. Allah yolunda kurban olmayõ
kabul eden ve bu yüzden �Zebîhullâh� lakabõyla anõlan, Allah tarafõndan Kâbe�yi
babasõ ile birlikte yapmakla görevlendirilen bir peygamberdir.(Büyük Türk
Klasikleri, Cilt 4, 431)
114
Kur�ân�da peygamberliği şöyle geçer:
Kitap�ta İsmâil�i de an. Şüphesiz o sözünde duran bir kimse idi. Bir
Resûl, bir nebi idi. (19/54)
Bu bilgi ayrõca 2/133., 2/136., 3/84., 4/163., 6/86., 19/55., 21/85-86.,
38/48. âyetlerde de geçer.
Seyrânî, sekizinci peygamber olan Hazreti İsmâil�i şöyle anar:
Sekizinci nebi Hazreti İsmâil,
Hak ona endirdi koçu kurbanõ (Çatak, 1992, 415/82)
A. Hazreti İsmâil�in Kurban Edilmesi
Hazreti İbrâhîm�in ilk karõsõndan çocuğu olmamõştõr. Bunun üzerine
ikinci evliliğini yapar. Bu eşinden de uzun süre çocuğu olmayõnca Allah�a çocuğu
olmasõ için dua eder.
Bir başka rivâyete göre İbrâhîm çok misafirperverdir. Evi yol önündedir
ve yoldan geçen herkese yedirir, içirir. Bu yüzden ünvanõ �Ebul Edyâf� yani
misafirler babasõdõr (Öz, 1987,110). Hatta halk arasõnda yemekten sonra �Halil
İbrâhîm bereketi olsun!� denmesi bu sebeptendir. Öyle ki misafir olmadan
sofraya oturmazmõş. Bir gün yine misafir gelir ve bu misafirler aslõnda
meleklerdir. Onlar İbrâhîm�e bir oğul müjdesi verir. O da bunun için dua eder.
Duasõnda eğer bir çocuğu olursa onu Allah�a kurban edeceğini dile
getirir. Bu duadan belli bir süre sonra oğlu İsmâil dünyaya gelir. (İslâm
Ansiklopesi, MEB, cilt 5, 1110)
Kur�ân�da İbrâhîm ile karõsõnõn çok ileri yaşta çocuk sahibi olmalarõ,
Allah�õn bir mucizesi olarak anlatõlõr:
Andolsun, elçilerimiz (melekler), İbrâhîm�e müjde getirip �Selâm sana!�
dediler. O, �Size de selâm� dedi ve kõzartõlmõş bir buzağõ getirmekte gecikmedi.
Ellerini yemeğe uzatmadõklarõnõ görünce, onlarõ yadõrgadõ ve onlardan dolayõ
içinde bir korku duydu. Dediler ki: �Korkma, çünkü biz Lût kavmine
115
gönderildik.� İbrâhîm�in karõsõ ayakta idi. (Bu sözleri duyunca) güldü. Ona da
İshak�õ müjdeledik; İshak�õn arkasõndan da Yakûb�u. Karõsõ, �Vay başõma
gelenler! Ben bir kocakarõ ve bu kocam da bir ihtiyar iken çocuk mu
doğuracağõm? Gerçekten bu çok şaşõlacak bir şey!� dedi. Melekler, �Allah�õn
emrine mi şaşõyorsun? Allah�õn rahmeti ve bereketi size olsun ey (peygamber
ocağõnõn) ev halkõ! Şüphesiz O övülmeye layõktõr, şanõ yücedir.� dediler. (11/69-
73)
Bu husustaki bilgiler aynõ zamanda 14/39., 37/99-101., 51/25-30.
âyetlerde de geçer.
Allah�a vermiş olduğu sözü tutmadõğõ için huzursuz olan İbrâhîm, tüm
olan biteni oğlu ile paylaşõr. Oğlu İsmâil Allah�a verilmiş olan sözün tutulmasõ
gerektiğini belirterek kurban olmaya razõ olur. Fakat bõçak kesmez ve Allah
onlara kurbanlõk bir koç gönderir. İbrâhîm Peygamber de koçu kurban eder.
Kur�ân-õ Kerîm�de bu husus geçmektedir:
İbrâhîm şöyle dedi: �Ben Rabbime (onun emrettiği yere) gideceğim. O
bana yol gösterecektir.� �Ey Rabbim! Bana salihlerden olacak bir çocuk bağõşla.�
Biz de ona uysal bir oğul müjdeledik. Çocuk kendisiyle birlikte koşup yürüyecek
yaşa gelince İbrâhîm ona, �Yavrum, ben rüyamda seni boğazladõğõmõ gördüm.
Düşün bakalõm, ne dersin?� dedi. O da, �Babacõğõm, emrolunduğun şeyi yap.
İnşaallah beni sabredenlerden bulacaksõn� dedi. Nihâyet her ikisi de (Allah�õn
emrine) boyun eğip, İbrâhîm de onu (boğazlamak için) yüz üstü yere yatõrõnca
ona, şöyle seslendik: �Ey İbrâhîm!� �Gördüğün rüyanõn hükmünü yerine getirdin.
Şüphesiz biz iyilik yapanlarõ böyle mükafatlandõrõrõz.� �Şüphesiz bu apaçõk bir
imtihandõr.� Biz, (İbrâhîm�e) büyük bir kurbanlõk vererek onu (İsmâil�i)
kurtardõk. (37/99-107)
Dertli, İsmâil�in kurban edileceği sõrada koçun geldiğini ve böylece
İsmâil�in kurban edilmediğini anlatõr:
�Geldi koç kurban için İsmâil�e� derler, aceb
Kalmõşõm hayrette, İsmâil kimin kurbanõdõr? (Kutlu, 1979, 138/3)
116
Erzurumlu Emrah, İsmâil Peygamber için gökten kurbanlõğõn
indirildiğini şöyle ifade eder:
Gökden İsmâile inende kurban
Ben tavaf-õ beyt-i rahmânda idim (Karadağ, 1996, 97/15)
Gevherî ise kendini Hazreti İsmâil�e benzeterek kendisinin de
sevgilisinin güzelliği karşõsõnda kurban olabileceğini dile getirir:
Îd-i hüsnün şevkine Hazreti İsmâil gibi
Kâ�be-i kûyunda kurban olduğum demler kani (Elçin, 1984, 571/5)
Karacaoğlan, eşi benzeri olmayan sevgilisi uğruna, Hazreti İsmâil gibi,
kurban olmaya hazõr olduğunu söyler:
İsmâil�i kurban ettiği yerde
Acap sevdiğimin dengi var mõdõr (Bora, 372/5)
Âşõk Ömer, İsmâil Peygamber yerine kurban edilmek üzere gökten
indirilen koçun Allah tarafõndan İsmâil�e bağõşlandõğõnõ şöyle belirtir:
Kebşi İsmâil�e ihsân eyleyip (Ergun, 1936, 24/2)
Hazreti İsmâil�e kurbanlõk koç ve koyunun Allah tarafõndan
gönderildiğini Âşõk Ömer şu mõsra ile anlatõr:
İsmâil�e koç koyun ihzâr eden Peyverdigâr (Ergun, 1936, 321/3)
Seyrânî ise sekizinci peygamber olan İsmâil için Allah�õn kurbanlõk koç
indirdiğini söyler:
Sekizinci nebi Hazreti İsmâil,
Hak ona endirdi koçu kurbanõ (Çatak, 1992, 415/82)
117
Allah�õn varlõğõnõ kabul eden ve böylelikle ona yakõn olmak isteyen kişi,
İsmâil Peygamber gibi, canõnõ hiç düşünmeden Allah yoluna feda edebilmelidir.
Seyrânî bunu şöyle ifade eder:
Kalû belâ ikrarõnõ güdersen
Anda olan borcu bunda ödersen
İsmâil-veş canõn teslim edersen
Sana gökten inen sofra bulunur (Öz, 1987, 114)
B. Hazreti İsmâil�in Kâbe�yi İnşa Etmesi
İbrâhîm, babasõna putlara tapmanõn saçma olduğunu, bu yanlõş yolu terk
ederek doğru yolu bulmasõnõ söyler. Babasõ ona öfkelenerek, ona zarar vermemek
için, onu uzak diyarlara gitmesini öğütler. İbrâhîm de oğlu İsmâil�i yanõna alarak
Mekke�ye gider.
Bu husus bazõ âyetlerde geçmektedir:
Babasõ, �Ey İbrâhîm! Sen benim ilahlarõmdan yüz mü çeviriyorsun? Eğer
vazgeçmezsen, mutlaka seni taşa tutarõm. Uzun bir süre benden uzaklaş!� dedi.
(19/46)
Bazõ rivâyetlere göre ise İbrâhîm Peygamberin ilk karõsõ, ikinci karõsõnõ
kõskanõnca İbrâhîm eşlerini ayõrmaya karar verir. Hacer ve İsmâil ile Mekke�ye
gider.
Mekke�ye varõnca Allah�õn emriyle gösterilen yere Allah�õn evi yani
Kâbe, Hazreti İbrâhîm ve oğlu İsmâil tarafõndan yapõlõr. Kâbe yapõldõktan sonra
hac edilmesi emrolunur.
Kur�ân�da bu bilgi şöyle geçer
Hani İbrâhîm, İsmâil ile birlikte evin (Kâbe�nin) temellerini yükseltiyor,
�Ey Rabbimiz! Bizden kabul buyur! Şüphesiz sen hakkõyla işitensin, hakkõyla
bilensin� diyorlardõ. (2/127)
Onda apaçõk deliller, Makam-õ İbrâhîm vardõr. Oraya kim girerse, güven
içinde olur. Yolculuğuna gücü yetenlerin haccetmesi, Allah�õn insanlar üzerinde
118
bir hakkõdõr. Kim inkâr ederse (bu hakkõ tanõnmazsa), şüphesiz Allah bütün
âlemlerden müstağnidir. (Kimseye muhtaç değildir, her şey ona muhtaçtõr.) (3/97)
22/26. âyette de bu bilgi vardõr.
Ayrõca namazõ, zekatõ ve haccõ emreden Hazreti İsmâil�dir. Kabe�yi
temizleme görevini İsmâil üstlenmiş ve bu görevi vefatõna kadar yerine
getirmiştir. Bu husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Ailesine namaz ve zekatõ emrederdi. Rabb�inin katõnda da hoşnutluğa
ulaşmõştõ. (19/55)
Hani, biz Kâbe�yi insanlara toplantõ ve güven yeri kõlmõştõk. Siz de
Makam-õ İbrâhîm�den kendinize bir namaz yeri edinin. İbrâhîm ve İsmâil�e şöyle
emretmiştik: �Tavaf edenler, kendini ibadete verenler, rukû ve secde edenler için
evimi (Kâbe�yi) tertemiz tutun.� (2/125)
Hazreti İsmâil, İbrâhîm�in öteki karõsõ Sara�nõn õsrarlarõ üzerine babasõ
tarafõndan annesiyle birlikte Mekke vadisine getirilir ve oraya bõrakõlõr. Mekke o
zamanlar susuz ve çorak bir memlekettir. Bu sõkõntõ içinde Hacer, Safa ve Merve
tepeleri üzerinde su arar ve bir tepeden ötekine koşar. O sõrada sabõrsõzlanan
İsmâil, ayağõ veya eli ile kumlarõ eşelemeye başlar ve o noktada bir põnar peyda
olur. (İslâm Ansiklopedisi, MEB,Cilt 5, 1110)
Gevherî, İsmâil Peygamberin ayağõnõn bulunduğu noktadan zemzem
suyunun çõktõğõnõ aşağõdaki mõsralarla anlatõr:
Hikmet-i Yezdân�õ gördüm Hazreti İsmâil�in
Ayağõ bastõğõ yerden âb-õ zemzem damladõ (Elçin, 1984, 566/1)
XIII. HAZRETİ LOKMÂN
Hazreti Lokmân Kur�ân�da ismi geçen bir peygamber olmasõna rağmen
daha çok efsaneleşmiş olan bir şahsiyettir. Hikmet ve hekimliğin piri olarak kabul
edilir. (Pala, 1995, 349)
119
Seyrânî, Lokmân�õ diğer peygamberlerle beraber anar:
İsâ�dan Elyasa sonra Zülkefil,
Zülkarneyn, Üzeyir dahi Lokmân�õ (Çatak, 1992,416/88)
Lokmân, uzun ömürlüdür. Bu yönüyle Hõzõr�dan sonra ikinci sõradadõr.
560 ile 3500 yõl yaşadõğõ söylenir. Yedi tane kartal besler ve yedincisi ölünce o da
vefat eder. Bu yüzden Lokmân�a �El-Muammer-Lokmânü-n nüsur� (kartallar
kadar uzun yaşayan Lokmân) denir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 27, 205)
Kur�ân-õ Kerîm�de oğluna verdiği güzel öğütleri ile yer almaktadõr:
Andolsun, biz Lokmân�a �Allah�a şükret� diye hikmet verdik. Kim
şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse bilsin ki,
Allah her bakõmdan sõnõrsõz zengindir, övülmeye lâyõktõr. Hani Lokmân oğluna
öğüt vererek şöyle demişti: �Yavrum! Allah�a ortak koşma! Çünkü ortak koşmak
elbette büyük bir zulümdür.� İnsana da, anne babasõna iyi davranmasõnõ emrettik.
Annesi onu her gün biraz daha güçsüz düşerek karnõnda taşõmõştõr. Onun sütten
kesilmesi de iki yõl içinde olur. (İşte onun için) insana şöyle emrettik: �Bana ve
anne babana şükret. Dönüş banadõr.� �Eğer, hakkõnda hiçbir bilgi sahibi
olmadõğõn bir şeyi bana ortak koşman için seninle uğraşõrlarsa, onlara itaat etme.
Fakat dünyada onlarla iyi geçin. Bana yönelenlerin yoluna uy. Sonra dönüşünüz
ancak banadõr. Ben de size yapmakta olduğunuz şeyleri haber vereceğim.�
(Lokmân öğütlerine şöyle devam etti:) �Yavrum! Şüphesiz yapõlan iş bir hardal
tanesi ağõrlõğõnda olsa ve bir kayanõn içinde, yahut göklerde ya da yerin içinde
bile olsa, Allah onu çõkarõr getirir. Çünkü Allah en gizli şeyleri bilendir,
(herşeyden) hakkõyla haberdar olandõr. �Yavrum! Namazõ dosdoğru kõl. İyiliği
emret. Kötülükten alõkoy. Başõna gelen musibetlere karşõ sabõrlõ ol. Çünkü bunlar
kesin olarak emredilmiş işlerdendir.� �Küçümseyerek surat asõp insanlardan yüz
çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü Allah hiçbir kibirleneni,
övüngeni sevmez.� �Yürüyüşünde tabii ol. Sesini alçalt. Çünkü seslerin en çirkini
herhalde eşeklerin sesidir!� (31/12-19)
120
Lokmân kõrlarda gezerken çeşitli otlar, çiçekler ve ağaçlar Allah�õn emri
ile dile gelir ve hangi derde iyi geldiklerini Lokmân�a söyler. O da önce şifa
amacõ ile bunlarõ yaparken belli bir zaman sonra yaptõğõ bir karõşõmla ölüme de
çare bulur. Bir gün bir köprüde insan kõlõğõndaki Cebrail ile karşõlaşõr. Ona
sarõlõrken elindeki ölüme çare olan bu özel karõşõmõ nehre düşürür. Karõşõmõ
yeniden yapmak ister; fakat Allah buna izin vermez. Bu olaydan sonra o da
sadece hastalar için otlarõ toplar. Bu yönü ile halk arasõnda �Lokmân Hekim�
olarak anõlmaktadõr.
Başka bir rivâyete göre her hastalõğa şifa bulan Lokmân�dan ölüme de
çare bulmasõnõ istenir. Ölümsüzlüğün sõrrõnõ keşfederek bir kitaba yazar. Ceyhan
õrmağõnõn geçtiği Misis yöresine gelir. Misis�te bir taş köprüden geçerken
Cebrail, Lokmân�õn koluna çarpõnca kitap nehre düşer. Böylece ölümsüzlüğün
sõrrõ yok olur (Özçelik, 1999, 58). Bu nehrin Fõrat olduğu da söylenir (Türk Dili
ve Edebiyatõ Ansiklopedisi, cilt 6, 96)
Türk edebiyatõnda Lokmân, hekimdir. Bu sebeple Türk halk edebiyatõnda
Lokmân hekim, Lokmân hazik, tabip Lokmân, dert Lokmânõ, şifa Lokmânõ gibi
anõlmõştõr. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 27, 206)
Dertli, aşkõna derman aramaktadõr. Fakat bunu ne bilgileriyle meşhur
Eflatun ne de her derde derman bulan Lokmân bilmektedir. Aşkõn dermanõnõ
ancak aşk erbabõnõn bildiğini söyler:
Aşk ehline derman sordum âlemde
Ne Eflâtun bilir, ne Lokmân yazar
Erbâb-õ aşk olan kalõr mâtemde
Anlarõn ahvâlin perişan yazar (Köprülü, 1962, 799/1)
Ercişli Emrah için Lokmân yaralarõ saran, hastalara şifa dağõtan kişidir
ve onun dostluğunu arar:
Dostum Lokmân Hekim olsa,
121
Sarsam yarayõ yarayõ. (Sakaoğlu, 1987, 127/2)
Aşk acõsõ çekmekte olan Erzurumlu Emrah, bu yaraya iyi gelecek ilacõ
Lokmân�õn bile bulamadõğõnõ belirtir:
Ettin beni dertli demedin yazõk
Bulamaz �ilâcõn tabib-i hâzõk (Karadağ, 1996, 87/2)
Aşk yarasõna ne ab-õ hayatõn ne de Lokmân�õn iyi geleceğini söyleyen
Erzurumlu Emrah, şifayõ sevgilinin dudaklarõnda görür:
Bu hüsn-i suratin ey melek simâ
Ne vasf-õ huride ne gõlmanda var
La�l-i lebin gibi şerbet-i ihyâ
Ne ab-õ hayatta ne Lokmân�da var (Karadağ, 1996, 166/1)
Ayrõlõk günü Erzurumlu Emrah için ölümdür, bu yüzden ayrõlõğa çare
bulamayan Lokmân�õ da istemez:
Rûz-i hicrümden ecel vaktümdür ey Lokmân yürü (Karadağ, 1996,
353/2)
Erzurumlu Emrah, dertlere derman olan Lokmân�õn aşk derdine çare
olarak sevgilinin dudağõnõ yazdõğõnõ dile getirir:
Devâsõn derd-i ta�bõnda şikâyet itmesün kimse
Ki Lokmân ol kitâbõnda leb-i cânânõ em yazmõş (Karadağ, 1996, 415/2)
Erzurumlu Emrah, gönül adamõdõr. Güzellere yakõn olmak ister. Fakat
aşk yarasõ alacağõnõ bilir ve bu yaranõn, her derde derman bulan Lokmân
tarafõndan sarõlmasõnõ ister:
Irak yollar yakõn olsa,
Her güzelde hakkõm olsa,
Dostum Lokmân Hekim olsa,
Sarsam yarayõ yarayõ. (Mutluay, 1972, 258/2)
122
Erzurumlu Emrah aşk acõsõ çekmektedir. Bunun için bütün doktorlar
gelse boş, çünkü onun yarasõ çok büyüktür. Derdine derman ancak Lokmân, yani
sevdiği, olabilir:
Nesin medhedeyim bir kaşõ kare
Şu sîneme açtõ onulmaz yâre
Cümle tabib gelse derdime çâre
Derdimin dermânõ Lokmân�a kalsõn (Köprülü, 1962, 725/2)
Sevgili, aşõğa göstermiş olduğu yakõnlõk sayesinde ona lutfetmiş olur. Bu
yönüyle sevdiğinin eşi benzeri yoktur. Dolayõsõyla Gevherî, sevdiğine �Lokmân�
diye hitap eder, çünkü sevgilinin dudağõ ona şifadõr:
Ey peri, cihana sen gibi dilber
Ne geldi, ne gelir, ne gelse gerek;
Lâ�lin gibi, Lokmân, tiryak-õ ekber
Ne buldu, ne bulur, ne bulsa gerek (Mutluay, 1972, 231/1)
Gevherî bir güzel sevdiğini ve bu yarin, Lokmân�õn merhemi gibi,
kendisine iyi geldiğini ifade eder:
Şol yâre kim anõ sevdiğim yâre
Merhem-i Lokmân�dõr bana o yara (Elçin, 1984, 31/3)
Gurbette acõ çektiğini söyleyen Gevherî, gönlüne şifa olarak Lokmân gibi
derde derman olan sevgiliyi istediğini söyler:
Gevherî der gevherim kâne yitirdim
Başõmõ hõrkaya çektim oturdum
Hasret bucağõnda hasta yatõrdõm
Tabîbim Lokmân�õm geldi gönlüme (Elçin, 1984, 65/4)
Gevherî, gurbette hasret çekmekten hasta olur. Ona çare sevgilinin elidir.
Sevgiliyi Lokmân gibi düşünerek bu yarayõ iyileştirmeyi düşünmektedir:
123
Gurbetlikte hasta düştüm yaralõ
Onulur yarama değse yâr eli
Tabîb Lokmân bilür isen yar eli
Bana dostdan belgüzardõr bu yara (Elçin, 1984, 74/2)
Büyük bir derdi olan Gevherî, dermanõnõ yabancõ birinden değil, Lokmân
gibi, derman veren sevgilinin elinden istediğini şöyle anlatõr:
İstemem gayriden yüz bin devâyõ
Bana Lokmân yeter heman yar eli (Elçin, 1984, 87/3)
Kendini bülbüle benzeten Gevherî, yaralõdõr. Derdinin Lokmân�õ da
derdine çare olacak sevgilidir:
Bülbülüm varõn söyleyin verdime
Lokmân�dõr ilâç kõlsun derdime
Yiyüp içüp safâsõnõ sür deme
Öğünsün âlemde dursun bir zaman (Elçin, 1984, 228/2)
Anladõm yarama merhem vermişsin
Ey benim Lokmân�õm aleyküm selam (Elçin, 1998, 727/3)
Gevherî gönlüne seslenmektedir. Lokmân�a yani sevgiliye yakõndõr; ama
çaresiz kalmaktan yine de kurtulamadõğõnõ ifade eder:
Bir dest-i Lokmân�a yâr olup ey dil
Dilâ kurtulmadõn bîçârelikten
Bîçâre ol yâre olalõ mâil
Meylin kesilmedi âvârelikten (Elçin, 1984, 242/1)
Devamlõ aşk acõsõ çeken Gevherî, sevdiğini Lokmân�a benzeterek
aşkõndan ölüp ölmediğini kontrol etmesini ister:
Aşkõnla çektiğim rûz u şeb elem
Şerha şerha çekmiş sîneme âlem
124
Lutf eyle sevdiğim Lokmân-õ âlem
Teşrîf idüp yokla nabzõmõ kendin (Elçin, 1984, 252/2)
Gevherî âşõktõr. Aşk ona büyük acõ vermektedir. Sevgilinin gamzesinin
oku onda derin bir yara açmõştõr ve tedavisini Lokmân�dan yani sevgiliden
istediğini şöyle anlatõr:
Tîg-i gamzen ile hezar yaram var
Gel yetiş derdimin Lokmân�õ sensin (Elçin, 1984, 265/4)
Aşktan çok kötü bir duruma gelen Gevherî, her derde derman bulan
Lokmân�õn bile bunda bir işe yaramayacağõnõ söyler:
Makta-õ aşkõnda kat-oldu bu dil
Lokmân olsa itmez bana çâreler (Elçin, 1984, 298/2)
Ayrõlõk hasreti ölümden acõ
Lokmân Hekim gelse etmez ilacõ (Elçin, 1998, 719/3)
Gevherî artõk aşkõn derdine bağõmlõ hale gelmiştir. Öyle ki, bu derde
derman olmada Lokmân yetersiz kalõr. Bu derdin dermanõnõ aşka müptela olan
bilir:
Bu derd-i aşka kim biz mübtelâyüz
Lokmân olsa devâ etmekte âciz
Ne anlar bu halden zâhid ü vâiz
Kendi çektiğini mübtelâ bilür (Elçin, 1984, 404/4)
Sevgilisi, Gevherî�ye yapmadõğõ eziyeti bõrakmamõştõr. Sevgili onun için
Lokmân�dõr. Yani tüm dertlerin devasõ ondadõr:
Haddimden ziyâde derde düşürdün
Lokmân�õm devânõ bilürüm deyü (Elçin, 1984, 438/3)
Aşkõna derman olmadõğõnõ, aşkõn onulmaz bir hastalõk gibi olduğunu
bilen Gevherî, Lokmân�õn bu konuda çaresiz kaldõğõnõ şöyle anlatõr:
Ger arasan câna derman
125
Neylesün bu derde Lokmân
Gevherî bu aşk-õ cânan
Bî-devâdõr gafil olma (Elçin, 1984, 467/5)
Gevherî, yaralõ gönlünün Lokmân�õnõ yani sevdiğini ister. Sevgilinin
kendisi, gönlüne şifa olacaktõr:
Derd-i derununa devâ umarsõn
Lokmân mõ sanõrsõn hûb libâsõndan (Elçin, 1984, 222/1)
Dest-i pâkinle dil-i mecrûhuma eyle devâ
Gel benim Lokmân-õ derdim sîne-bendim merhabâ (Elçin, 1984, 555/2)
Ol benim Lokmân-õ derdim ol şeh-i âlîcenâb
Gevherî�ye merhabâya geldi yüz bin naz ile (Elçin, 1984, 563/5)
Bunca demdir ki cefâyõ çektirirsin ey perî
Bâri Lokmân ol bu derde sen dehânõ lebleri (Elçin, 1984, 614/4)
Gevherî sevdiğinden ayrõ kalmõştõr ve bu ayrõlõğõn etkisiyle canõ
yanmaktadõr. Başka dertleri de vardõr. Tüm bunlarõn sebebi Lokmân�õ olan
sevdiğinin gitmesidir. Bunlarõ şöyle dile getirir:
Gitti ol Lokmân-õ derdim ben buna hayretteyim
Derd-i serler cûşa geldi kendin izhar eyledi (Elçin, 1984, 568/1)
Gevherî gönlünün sahibi uğruna acõ çekmekte ve hasta olmaktadõr. Her
derde derman bulan Lokmân bile Gevherî�ye çare bulamaz:
Ben Lokmân�a vardõm yok dedi çâre
Derdimin dermânõn bulmadõm gitti (Elçin, 1984, 636/4)
Karacaoğlan da sevdiğini Lokmân�a benzetir. Dertli gönlüne, merhem
kabul etmez yaralarõna şifa olmasõnõ sevdiğinden istediğini ifade eder:
Şu dertli gönlümün Lokmân�õ sensin
Kõrõldõ kanadõm, sarabilin mi. (Bora, 72/1)
126
Melhem almaz yaralarõm azgõndõr
Derdimin Lokmân�õ gel, yavaş yavaş. (Bora, 75/3)
Âşõk Ömer, Lokmân�õn ölüm hastalõğõna çare bulmak için çok çalõştõğõnõ;
ancak ölüme çare bulamadõğõnõ şöyle söyler:
Çok çalõştõ buna bulmadõ çâre
Bu maraz-õ mevte hazreti Lokmân (Ergun, 1936, 12/1)
Âşõk Ömer, büyük bir aşk acõsõ çekmektedir. Sevdiğini Lokmân�a
benzeterek ondan derdine derman olmasõnõ ister:
Ver lâ�l-i lebin ağzõma ey tâze-i Lokmân
Ancak irişür derdime derman içerimden (Ergun, 1936, 108/3)
Benim derd-i firâvânõm ilâcõ dilbere muhtâc
Seni bir hâzik-i Lokmân beni bîçâre yazmõşlar (Ergun, 1936, 113/2)
Âşõk Ömer, hiç kimsenin dert çekmekten şikâyetçi olmamasõ gerektiğini,
çünkü Lokmân�õn kitabõnda bu derdin devasõnõn sevgili olarak geçtiğini anlatõr:
Devâsõn derd-i tab�õnda şikâyet etmesin kimse
Ki Lokmân ol kitâbõnda leb-i cânânõ em yazmõş (Ergun, 1936, 116/2)
Sevdiğinin etkisi ile Âşõk Ömer sürekli inlemekte ve acõ çekmektedir.
Vücudu yara içindedir, bu yaralarõ gelip saracak olan Lokmân, yani sevdiğidir.
Bunu şöyle belirtir:
Rûz-ü şeb âh ü enîn ile vücûdum yâredir
Merhem-i valsõnla sar zahmõma Lokmânõm Hasan (Ergun, 1936, 258/1)
Sevgili, Âşõk Ömer�e o kadar çok eziyet eder ki, neler çektiğini sadece
Allah biliyor. Ne yarasõ biter ne de her derde çare olan Lokmân derdini bilir:
Bir sitemkârõn elinden çektiğim Sübhan bilür
Ne benim yârem biter ne derdimi Lokmân bilür (Ergun, 1936, 329/4)
127
Sevdiği yüzünden çok acõ çekmekte olan Seyrânî, sevdiğinden ayrõ
kalmak istememektedir. Dertlere derman olan Lokmân�dan, yani sevdiğinden, bu
ayrõlõk derdi için bir çare ister:
Ayrõlõk derdine bulsun bir çare
Derdimin tabibi Lokmân�a söyle (Çatak,1992, 128/3)
Seyrânî, sevdiğini Lokmân�a benzeterek, yaralõ gönlüne deva olmasõ için
sevdiğinin her gün yanõna gelmesini ister; ama sevdiğinin vefasõzlõğõndan dolayõ
gelmeyeceğini düşünür:
Bimar olsan ey divane
Sim için çõkar meydana
Her gün gel desem Lokmân�a
Eylemez devam akçasõz (Çatak, 1992, 266/4)
Seyrânî kendine hitap etmektedir. O kadar çok derdi vardõr ki, her derde
derman olan Lokmân gelse de boş; çünkü Lokmân bile derdine derman olamaz.
Onun derdine derman olacak kişi sadece sevdiğidir, dolayõsõyla sevdiği
çağrõlmalõdõr:
Seyrânî Lokmân
Gelse de el�an
Eylemez derman
İllâ yâre di (Çatak, 1992, 324/5)
Seyrânî ise ölüme çare olmadõğõnõ; çünkü Lokmân�õn bile buna bir çare
bulamadõğõnõ şöyle dile getirir:
Bulursun ey miskin ölüme çâre
Bulmadõ âlemde Lokmân olanlar (Yüksel, 1987, 109/2)
128
Sümmânî derdini kime söyleyeceğini bilememektedir. Kendi kendine
hem dert hem de deva olduğunu söyler. Dolayõsõyla kendini Lokmân olarak
gördüğünü şöyle ifade eder:
Hangi bir tabibe sual edeyim,
Mecrûhu ben, Lokmân�õ ben, saran ben. (Mutluay, 1972, 320/1)
Âşõk Veysel, bilgeliği ile ünlü filazof Eflatun�a seslenir. Sevgiliden
ayrõlmasõ ölümden de zordur. Lokmân ölüme çare bulamadõğõna göre ayrõlõğõn da
çaresi yoktur:
Lokmân çâre bulmaz yoktur Eflâtun
Yârdan ayrõlmasõ ölümden çetin
Elde endaz ettim bu aşkõn atõn
Terkettim sõlayõ vatanõ ili (Oğuzcan, 1974, 114/2)
Bayburtlu Zihnî, insandan başka varlõklarõn da şifa için Lokmân�õ
aradõğõnõ anlatõr:
Kõrõk Bayrakdâr�õn eli yüzülmüş
Şehre düşmüş arar eşek Lokmân�õ (Sakaoğlu, 1988, 119/6)
Lokmân Peygamber, hikmet ve hekimliğin piri olarak kabul edilir. Türk
edebiyatõnda Lokmân hakîm, filozoftur. Hikmetli sözler söylemesiyle meşhur
olduğu için �Lokmânül-hakîm� diye de isimlendirilir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt
27, 205)
Bu husus Lokmân suresinde şöyle geçer:
Andolsun, biz Lokmân�a �Allah�a şükret� diye hikmet verdik. Kim
şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse, bilsin ki
Allah her bakõmdan sõnõrsõz zengindir, övülmeye lâyõktõr. (31/12)
129
Lokmân, hekimliğinin yanõ sõra hikmet sahibidir. Onun bilgeliği
sayesinde ünlü bilgin Eflatun�a bile baş indirmeyeceğini Erzurumlu Emrah şöyle
dile getirir:
Biz hakîkat şerbetin Lokmân�dan nûş itmişüz
Bir hekim-i vaktüz Eflâtûn�a baş indirmezüz (Karadağ, 1996, 435/2)
Âşõk Ömer, Lokmân�õn hikmetleri sayesinde her şeyi öğrendiğini,
bildiğini şöyle anlatõr:
Kâmil bir üstaddan okudum yazdõm
Çârõ anâsõrdan bilür sezerdim
İlm ile bir gizli sõrda gezerdim
Hikmet-i Lokmân�a uğradõm geldim (Ergun, 1936, 52/2)
Aşk dõşõnda hiçbir şey bilmese de Âşõk Ömer, aşk hakkõndaki hükümleri
ile kendisini ikinci Lokmân olarak görür:
Tutalõm hiç nesne bilmez cehl-i nâdân olmuşum
Hükmile ben sâni-i Lokmân olursam kime ne (Ergun, 1936, 171/2)
XIV. HAZRETİ LÛT
Lût Peygamber, Hazreti İbrâhîm�in yeğeni ve ona inanan ilk kişidir.
Cinsel sapkõnlõk içinde olan Lût kavmini uyarmakla görevlendirilen
Hazreti Lût, büyük bir tepkiyle karşõlaşõr ve çağrõsõna son vermezse ülkeden
sürülmekle tehdit edilir. Sonunda halkõn ileri gelenleri Lût�un ve ailesinin
ülkeden dõşarõ çõkarõlmasõna karar verir. O da Allah�a sõğõnõr. Melekler Lût kavmi
için gazap haberini getirirler. Melekler Lût�un evine erkek kõlõğõnda gelir. Bunun
üzerine halk evi kuşatõr ve Lût�tan iki konuğunu kendisine teslim etmelerini
isterler. Hazreti Lût halkõ kötü niyetinden caydõrmak için onlara kendi iki kõzõnõ
vermeyi önerir. Bu öneriyi geri çeviren halkõn Lût�u tehdit etmesi üzerine
melekler kimliklerini açõklar, Lût�un ailesiyle birlikte hiç arkasõna bakmadan o
130
gece kentten ayrõlmasõnõ isterler. Lût meleklerin isteğini yerine getirir. Sonra
gazap başlar, gökten taş ve ateş yağar, tüm halk yok edilir. Lût�un karõsõ arkasõna
dönüp baktõğõ için gazaba uğrar. Lût Peygamber kõzlarõyla beraber Hazreti
İbrâhîm�in yanõna gelir. (TDEA, Cilt 6, 100)
Bu bilgiler Kur�ân-õ Kerîm�de şöyle geçer:
Bunun üzerine Lût, ona (İbrâhîm�e) iman etti. İbrâhîm, �Ben, Rabbime
(gitmemi emrettiği yere) hicret edeceğim. Şüphesiz o mutlak güç sahibidir,
hüküm ve hikmet sahibidir� dedi. Lût�u da peygamber olarak gönderdik. Hani o
kavmine şöyle demişti: �Gerçekten siz, sizden önce dünyada hiçbir toplumun
yapmadõğõ bir hayasõzlõğõ işliyorsunuz.� �Siz hâlâ erkeklere yanaşacak, yol
kesecek ve toplantõlarõnõzda edepsizlik yapacak mõsõnõz?� Kavminin cevabõ,
�Eğer doğru söyleyenlerden isen, haydi Allah�õn azabõnõ getir bize� demeden
ibaret oldu. (Lût) �Ey Rabbim! Şu bozguncu kavme karşõ bana yardõm et� dedi.
Elçilerimiz (melekler) İbrâhîm�e müjdeyi getirdiklerinde, �Biz bu memleket
halkõnõ helak edeceğiz, çünkü oranõn ahalisi zalim kimselerdir� dediler. İbrâhîm,
�Ama orada Lût var� dedi. Onlar, �Orada kimin bulunduğunu biz daha iyi biliriz.
Biz onu ve ailesini elbette kurtaracağõz. Ancak karõsõ başka. O geri kalõp helak
edilenlerden olacaktõr.
Elçilerimiz Lût�a geldiklerinde, Lût, onlar yüzünden tasalandõ, onlar
hakkõnda çaresizlik içine düştü. Elçiler ona, �Korkma, üzülme. Biz seni ve aileni
kurtaracağõz. Ancak karõn başka. O geride kalõp helak edilenlerden olacaktõr.�
Şüphesiz biz, bu memleket halkõ üzerine, fasõklõk ettiklerinden dolayõ gökten bir
azap indireceğiz. (29/26-35)
Elçilerimiz Lût�a gelince onlarõn yüzünden üzüldü, göğsü daraldõ ve �Bu
çok zor bir gün� dedi. Kavmi, (konuklarõyla çirkin ilişkide bulunmak üzere) ona
doğru koşa koşa geldiler. Zaten onlar önceden de bu tür çirkin işleri yapõyorlardõ.
Lût dedi ki: �Ey Kavmim! İşte kõzlarõm. Onlar(la nikahlanmanõz) sizin için daha
temizdir. Allah�a karşõ gelmekten sakõnõn ve konuklarõma karşõ beni rezil
etmeyin. İçinizde hiç aklõ başõnda bir adam yok mu?� Onlar, �İyi biliyorsun ki
kõzlarõnda bizim gözümüz yok. Sen bizim ne istediğimizi çok iyi biliyorsun�
dediler. (Lût da:) �Keşke size karşõ (koyacak) bir gücüm olsaydõ, ya da sağlam bir
131
desteğe dayanabilseydim� dedi. Konuklarõ şöyle dedi: �Ey Lût! Biz Rabbinin
elçileriyiz. Onlar sana asla ulaşamayacaklar. Geceleyin bir vakitte aileni al götür.
İçinizden kimse ardõna bakmasõn. Ancak karõn müstesna. (Onu bõrak.) Çünkü
onlarõn (kavminin) başõna gelecek olan azap, onun başõna da gelecektir. Onlarõn
azabla buluşma zamanõ sabahtõr. Sabah yakõn değil midir?!� (Azap) emrimiz
gelince oranõn altõnõ üstüne getirdik. Üzerine de Rabbinin katõnda işaretlenmiş
pişirilmiş balçõktan taşlar yağdõrdõk. Bunlar zalimlerden uzak değildir. (11/77-83)
Bu konu ile ilgili bilgiler şu âyetlerde de geçer: 7/80-84, 11/89, 15/57-77,
21/71, 21/74-75, 25/40, 26/160-175, 27/54-58, 38/12-14, 50/12-14, 51/31-37,
53/50-55 ,54/33, 54/36-40, 66/10, 69/9-10.
Kur�ân�da Lût kavminin uğradõğõ azabõ insanlara anõmsatacak bir işaret
bõrakõldõğõ söylenir. Bu işaret Lût gölüdür (Ölü Deniz). Kavmin bulunduğu
alanõn, Lût gölünün güney kesiminde sular altõnda olduğu sanõlmaktadõr. Bu
nedenle insanlara ibret almalarõ için bõrakõlan işaretin de Lût gölü içinde olduğu
ileri sürülür.
Kur�ân�da bu husus şöyle geçer:
Şüphesiz bunda düşünüp görebilen kimseler için ibretler vardõr. O şehrin
kalõntõlarõ hâlâ mevcut olan bir yol üstünde duruyor. Şüphesiz bunda inananlar
için bir ibret vardõr. (15/57-77)
Bu husus aynõ zamanda 29/35., 37/133-138. ve 51/37. âyette de
geçmektedir.
Âşõk Ömer, Lût kavminin sapkõnlõğõnõ şöyle belirtir:
Lût kavminden beter oğlana düştü ortalõk (Ergun, 1936, 195/4)
Seyrânî, Hazreti Lût�un ilahî aşkla yandõğõnõ, bu aşk için kavmini
karşõsõna aldõğõnõ ve onun kavminin başõna gelen azaptan ders alõnmasõ
gerektiğini şu şekilde dile getirir:
Lût kendini aşkõn narõna yakup,
132
Sen dahi ibret al onlara bakõp (Çatak, 1992, 416/84)
Seyrânî, Lût Peygamberi diğer peygamberlerle beraber şöyle anar:
Bir biri ardõndan Lût ile Yahya,
Geldi Zekeriya hem dahi Mûsâ
Anlarõn ardõndan gönderdi Mevla,
Hârûn�u Dâvud�u hem Süleymân�õ (Çatak, 1992, 416/87)
XV. HAZRETİ MUHAMMED
Hazreti Peygamber; Cenâb-õ Hakk�õn en sevgili kulu (Habîbullâh),
peygamberlerin sonuncusu ve en üstünü, insanlarõn efendisi ve en mükemmeli
olarak tavsif edilir. Âlem onun için yaratõlmõştõr. Cihan onun güzelliğinin bir
tecellisidir. Hakikati görme onun sayesinde olmuştur. O, ezelden ebede kadar
olana vakõftõr. Arşa çõkmõş ve bütün �çarh u zemin� ona secde etmiştir. En büyük
şefâatçõ odur. Onun üzerine �refî� ve �şefî� yoktur. Müslümanlar onun ümmeti
olmakla övünürler. Kimse onun evsafõnõ ne anlatabilir ne bitirebilir. (TDEA, cilt
6, 417)
Allah varlõklarõ sõrf onun yüzü suyu hürmetine yaratmõştõr. Bir hadiste
�Sen olmasaydõn felekleri yaratmazdõm� buyrulmuştur. Eşyanõn sebebi odur.
(TDEA, cilt 6, 414)
Hazreti Muhammed�in son peygamber olduğu şu âyette geçer:
Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babasõ değildir. Fakat o,
Allah'õn Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkõyla
bilendir. (33/40)
Kainatta en büyük hadise Peygamberimizin dünyaya teşrifleridir. Çünkü,
Allah onun gelişini takdir etmemiş olsaydõ, kainat da insan da olmayacaktõ.
Dolayõsõyla onun dünyaya gelişi sõrasõnda bazõ olağanüstü olaylar meydana
gelmiştir:
133
Peygamberimiz doğduğu gece bir yõldõz parlamõş ve Yahudi alimler bu
yõldõzdan Peygamberimizin doğacağõnõ anlamõşlardõ.
Medayin�deki Kisra Sarayõ�ndan on dört burç çatõrdayarak yõkõldõ.
Peygamberimizin doğduğu haberini aldõlar. Bu aynõ zamanda İran saltanatõnõn da
kalkacağõna işaretti. Altmõş yedi yõl sonra İran, İslâm devletleri topluluklarõna
katõldõ.
Kâbe�deki putlarõn pek çoğu kendiliğinden baş aşağõ yõkõldõ.
Peygamberimiz kõsa zamanda Kâbe�yi cansõz putlardan temizledi.
İstahrabat�ta bin seneden beri yanmakta olan Mecusilerin kocaman ateş
yõğõnlarõ bir anda sönüverdi. Mecusiler bu ateşleri kendilerine ilah kabul
etmişlerdi. Ateşlerin sönmesi ile Peygamberimiz, putperestlik gibi, ateşperestliği
de ortadan kaldõracaktõ.
Mukaddes sayõlan meşhur Save (Taberiyye) gölü bir anda kuruyuverdi.
Bu da, Peygamberimizin, Allah�õn izni ile olmayan şeylerin kutsal sayõlmasõnõn
yasaklayacağõnõn ifadesi idi.
Dünyaya teşrifleri anõnda, doğu ve batõyõ küçük bir oda gibi, aydõnlatan
bir nur görüldü. Peygamberimizin tebliğ edeceği din, doğu ve batõyõ bütün
ihtişamõyla kucaklayacaktõ.
Semave vadisi taşan seller altõnda kalõp suya gark oldu. Şehir halkõ da
dağlara kaçtõ.
Gökyüzünden salkõm salkõm yõldõzlar döküldü. Bundan böyle şeytanlar
ve cinlerin gökten haber almalarõ son bulmuştur. (Ateş, 1993, 60-67)
A. İslâm Dini ve Peygamberliği
Hazreti Muhammed, İslâm dininin kurucusu ve Kur�ân-õ Kerîm�in
indirildiği peygamberdir. (Büyük Türk Klâsikleri, cilt 4, 438)
Son peygamber Hazreti Muhammed�in kõyamete kadar devam etmek
üzere getirdiği İslâmiyet�in en mükemmel din olmasõ gerekir. Ayrõca Resûl-i
134
Ekrem, dinlerin topluma kazandõrmaya çalõştõğõ iyi ve güzel ahlakõ tamamlamak,
sözleri ve fiilleri ile onu temsil etmek amacõyla gönderildiğini açõklamõştõr.
İnsanlara Allah�õn âyetlerini açõklamak, Kur�ân ve hikmeti öğretmekle
görevli olduğu Kur�ân�da belirtilmiştir:
Andolsun ki içlerinden, kendilerine Allah'õn âyetlerini okuyan,
(kötülüklerden ve inkârdan) kendilerini temizleyen, kendilerine Kitap ve hikmeti
öğreten bir Peygamber göndermekle Allah, müminlere büyük bir lütufta
bulunmuştur. Halbuki daha önce onlar apaçõk bir sapõklõk içinde idiler.(3/164)
2/151., 3/20., 3/144., 3/164., 4/59-61., 4/170., 5/92-99., 9/33., 13/40.,
16/35-82., 18/6., 24/54., 26/3., 29/18., 33/45-46., 34/28., 41/6., 42/48., 42/52.,
47/2., 48/29., 64/12., 72/23. âyetlerde aynõ mevzular vardõr.
Şüphe yok ki, bu üstün görevi yerine getirebilmek için güzel ahlakõn
doruğunda bulunmak gerekir. Bu sebeple Resûlullâh, en üstün ahlak ve
faziletlerle donatõlmõştõr. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 16, 278)
Kur�ân�da bu mevzu şöyle geçer:
Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin. (68/4)
Hazreti Peygamber, bütün hal ve hareketleri örnek alõnan en büyük dinî
rehber olarak görülür. (TDEA, CİLT6, 414)
Efendimiz, kõyamete kadar gelecek insanlara örnek bir şahsiyet,
davranõşlarõndan ders alõnacak bir rehber olarak gönderildiği için, hayatõn her
yönünü kapsayan üstün bir ahlakla donatõlmõştõr. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 30,
425)
Onun örnek hayatõ incelendiğinde görülecektir ki, o, Allah�a gönülden
bağlanmanõn, onun emirlerini aşkla yaşamanõn, insanlarõn õzdõrabõna ortak
olmanõn, onlara sõrf Allah rõzasõ için yardõm etmeyi bir vicdan zevki haline
getirmenin, yine onlara sõrf insan olduklarõ için sevgi ve saygõ duymanõn,
intikama muktedir iken affetmenin en güzel örneklerini vermiştir.
Zulme ve kötülüğe karşõ durmanõn, doğruluk ve adalet ölçülerinden asla
ayrõlmamanõn en canlõ örnekleri onun hayatõndadõr. Sabrõn, merhametin, alçak
135
gönüllülüğün, aile reisliğinde anlayõşõn, idarecilikte sorumluluk duygusunun,
askerlikte ileri görüşlülüğün, çocuklar, yetimler ve güçsüzlerle ilgilenmenin en
eşsiz örnekleri onun hayatõndadõr. Kõsacasõ İslâm dininin gereklerini kendi
hayatõnda yerine getirmiştir.
O halde, gerçek bir mü�min, kendisine örnek edineceği bu ideal insanõ
her şeyden ve herkesten daha çok sever ve onu kendisine rehber edinir. Çünkü
mü�min, Hazreti Peygambere, itaat etmek için inanmõştõr. Cenâb-õ Hak da
Peygamberimizi bununla görevlendirmiştir. (Güngör, 2000, 470)
Bu mevzu Kur�ân-õ Kerîm�de şöyle geçmektedir:
Andolsun ki, Resûlullâh, sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayõ
umanlar ve Allah'õ çok zikredenler için güzel bir örnektir. (33/21)
Kur�ân ve hikmet kendisine indirilmiş, bilmediği şeyler öğretilmiştir:
Allah'õn sana lütfu ve esirgemesi olmasaydõ, onlardan bir güruh seni
saptõrmaya yeltenmişti. Onlar yalnõzca kendilerini saptõrõrlar, sana hiçbir zarar
veremezler. Allah sana Kitab'õ ve hikmeti indirmiş ve sana bilmediğini
öğretmiştir. Allah'õn lütfu sana gerçekten büyük olmuştur. (4/113)
Kur�ân�da bu mevzu pek çok yerde geçmektedir: 2/23-24, 15/6,
16/44,89., 33/40.
Dertli, Peygamberimizin son peygamber olduğunu şu mõsra ile dile
getirir:
Risâlet hâtemi Ahmed yolunda şöyle kurbanõm. (Kutlu, 1988, 160/5)
Erzurumlu Emrah, dört kitap ve suhuf (birkaç sahifelik küçük
kitaplar)larõn Peygamberimizin şanõna saygõ için indirildiğini ve böylece İslâm
dininin öğreticisi olarak tüm dünyanõn onu tanõdõğõnõ anlatõr:
Nâzil oldu şânõna ta�zim için yüz dört kitab
Bilmeyenler bildiler ey hâce-i dânâ seni (Göksel, 1966, 202/3)
136
Güneş gibi dinin eyledi izhâr (Karadağ, 1996, 98/22)
Peygamberimizin getirdiği hükümlerin insanlar tarafõndan takip edilmesi
gerektiğini Erzurumlu Emrah söyler:
Ey dilâ sõrr-õ hakîkatdan dehân it münkeşîf
Münkeşîf sõrdan zebân-õ Muhammed olsun muhteşîf (Karadağ, 1996,
254/1)
Böyle buyurmuştur Sultan-õ Nebi (Güney-Güney, 1968, 144/2)
Erzurumlu Emrah, Peygamberimizin varlõğõnõn mü�minlerce
onaylandõğõnõ belirtir:
Zâhir u bâtõn ana her vech ile mü�min denür
Ol ki Hakkõ birleyüp Peygâmberi tasdîk eder (Karadağ, 1996, 367/3)
Gevherî, Muhammed�in kurduğu dinin bilinmesi gerektiğini ifade eder:
Dîn-i Muhammedî ayan gerektir (Elçin, 1984, 371/3)
Âşõk Gevherî, dört kitabõn Cebrail vasõtasõyla gökten nüzul ettiğini,
bunlardan Kur�ân�õn, Hazreti Muhammed�e indiğini ve Peygamberimizin
Kur�ân�õ okuyup hemen kabul ettiğini şöyle aktarõr:
Dört kitâbõ âsumandan etti Cebrâil nüzûl
İndi Kur�ân Mustafâ�ya okuyup kõldõ kabûl (Elçin, 1984, 566/2)
Karacaoğlan, son peygamberin Hazreti Muhammed olduğunu,
Peygamberimizin dininden gittiğini, onun yolunu takip ettiğini dile getirir:
Yõkõlmaz Mevlâ�nõn yaptõğõ yapõ.
Hak Muhammed dinî, taptõğõm tapõ. (Cumbur, 2001, 142/2)
Gittiğimiz yollar din, İslâm yolu;
Evveli Muhammed, âhiri Ali (Cumbur, 2001, 182/2)
137
Dünyadan yetmiş bin peygamber geçti
Muhammed Medine�de Mehdi yoldadõr (Öztelli, 1996, 392/2)
İslâm dinini anlatan ve yayan kişinin Hazreti Muhammed olduğunu Âşõk
Ömer şöyle anlatõr:
Din islâm kâfire kõlõç çalmadan
Dini kim zaptetti şundan haber ver (Elçin, 1999, 33/4)
Âşõk Ömer, dört kitaptan biri olan Kur�ân�õn Hazreti Muhammed�e
indiğini belirtir:
Biri încil biri Tevrat biri Zebûr dört kitab
Hak Muhammed'e inen Furkan'õ ben bilmez miyim (Ergun, 1936,241/6)
Seyrânî, dinî kurallarõ bize öğreten kişinin Peygamberimiz olduğunu, bu
sebepten onun yolundan ayrõlmamasõ gerektiğini ve bu sayede cennete
girilebileceğini ifade eder:
Cennetin kapõsõn Sallâllah açar
Şeriat işini Muhammed seçer (Öztelli, 1953, 47/2)
Din-i Muhammed�den ayak sektirme
Hâlik�ten gayriye tapõlmaz imiş (Çatak, 1992, 226/1)
Din şehrinin Mustafâ�sõ (Çatak, 1992, 285/4)
Bu İslâm ismini koyan,
Küfürden dünyayõ yuyan
Nübüvvet hil�atõn giyen,
Bu ayda geldi dünyaya (Çatak, 1992, 342/2)
Peygamberimizin özenle Allah tarafõndan yaratõldõğõnõ ve Kur�ân-õ
Kerîm�in Peygamberimize gönderildiğini Seyrânî söyler:
138
Yarattõ Muhammed�i verdi Kur�ânõ (Çatak, 1992,416/89)
Zebûr İncil ile Tevrât yüz suhuf mânâlarõn cümle
Cihânõn fahrõna nâzil olan Kur�ân�da bulmuşlar (Öz, 1987, 96/3)
Ana ümmet bu Seyrânî,
Getirdi bize Kur�ânõ (Çatak, 1992, 342/6)
İlk peygamberlik tacõ Peygamberimize verilmiştir. Seyrânî bunu dile
getirir :
Verildi zâtõna tâc-õ nübüvvet (Öz, 1987, 94/5)
Seyrânî, Hazreti Muhammed�in öğrettiği dinî kurallardan gittiğini, onun
yolunu takip ettiğini belirtir:
Muhammed dinidir taptõğõm tapõ
Bozulmaz Mevlâmõn yaptõğõ yapõ (Öz, 1987, 95/1)
Yolum hak erkânõm mefhar-õ âlem
Hak�tan haberdarõ buldum bu yolda (Öz, 1987, 95/2)
Seyrânî, Hazreti Muhammed�i Allah�õn ihsanõ ve peygamberlerin sultanõ
olarak görür:
Nebiler serveri Tâhâ (Çatak, 1992, 342/1)
Olupdur rahmet-i rahman,
Risâlet tahtõna sultan (Çatak, 1992, 342/5)
Ey mürüvvet kânõ şah-õ risâlet
Bilmişim, olduğun mahbûb-õ Mevlâ (Öz, 1987, 79/1)
Ben bir abd-i Hak-perestim ey Nebiyy-i Muhterem
Âşõk Seyrânî�yi et kendine yâr ibtidâ (Yüksel, 1987, 159)
Âşõk Veysel, Hazreti Muhammed�in peygamberimiz olduğunu ve
söylediği her şeyin dinin emirleri olduğunu şöyle ifade eder:
139
Allah birdir Peygamber hak (Alptekin, 2004, 158/1)
Resûl-i Ekrem�in kanunu haktõ (Oğuzcan, 1974, 40/3)
B. Habîbullâh
Bir nur şeklinde kendini belli eden sevgi, nur-õ Muhammedî�dir.
Peygamberimiz �Allah�õn ilk önce yarattõğõ şey benim nurumdur.� hadisiyle buna
işaret etmiştir. Bu durum Allah�õn Hazreti Peygambere olan sevgisini, daha
doğrusu aşkõnõ dile getirir. Şu halde Allah, Hazreti Peygamberi ezelde sevmiştir,
o ezelde Habîbullâh�tõr.
Allah, onu o kadar çok sever ki, varlõklarõ sõrf onun yüzü suyu hürmetine
yaratmõştõr. Bir hadiste �Sen olmasaydõn felekleri yaratmazdõm.� buyrulmuştur.
Eşyanõn sebebi odur.
Habîb-i Kibriya�ya uymak ve onu örnek almaktan başka Allah�a giden
yol yoktur. İlk varlõk olan nur-õ Muhammedî, Hazreti Âdem yaratõldõğõnda onun
alnõnda parlamõştõ.
Onun tasavvufa has olan bu şahsiyetine hakikat-õ Muhammedîye veya
nur-i Muhammedî gibi isimler verilmektedir. Bu nur, Allah�õn ezeli bir vasfõ
olarak görülmüş ve bu suretle kõdemine (önceliksiz olduğuna) inanõlan bu nura
�nur-õ ezelî� denilmiştir.
Hazreti Peygamberin bir ruh ve nur olarak yaratõlõşõ diğer bütün
varlõklardan öncedir. Hazreti Âdem, ebu�l-beşer (insanlõğõn babasõ) dõr, Hazreti
Muhammed ise ebu�l-ervah�tõr (ruhlarõn babasõ)dõr. Âdem, daha su ile toprak
arasõnda iken o peygamberdi. Allah�tan ilk önce zuhur eden Hazreti Peygamberin
nurudur. Allah ilk önce Peygamberin nurunu, sonra maddî-manevî, zahirî-batõnî
bütün varlõklarõ onun nurundan yaratmõştõr. Bütün varlõklarõn maddî sebebi o
olduğu için her varlõk mutlaka onun nurundan bõr õşõk taşõr, var olmak için onun
nurundan az veya çok õşõk almasõ gerekir. ( TDEA, cilt 6, 414-416)
Cenâb-õ Hak, insanlõğõn babasõ Hazreti Âdem�i yaratmõştõ. Başõnõ
kaldõrõp bakan Âdem, gökyüzünde muazzam bir nur ile bir isim yazõlõ gördü:
�Ahmed�
140
Âdem merak edip nuru sordu. Allah da şu cevabõ verdi: �Bu senin
zürriyetinden bir peygamberin nurudur ki, Onun ismi göklerde Ahmed ve
yerlerde Muhammed�dir. Eğer o olmasaydõ , seni yaratmazdõm.� ( Ateş, 1993,
21)
Bu mevzu şu âyette vardõr:
(Resûlüm! ) De ki: Eğer Allah'õ seviyorsanõz bana uyunuz ki Allah da
sizi sevsin ve günahlarõnõzõ bağõşlasõn. Allah son derece bağõşlayõcõ ve
esirgeyicidir. (3/31)
33/56-57. âyette de aynõ konu geçer.
Erzurumlu Emrah, Allah�õn, Habîb�inin vasõflarõnõ anlattõğõnõ ve
kendisinin bunun üstüne söz söyleyemeyeceğini dile getirir:
Yâ Habîbullah vassâfõn senin Allâh�dõr
Nice vasf etsin fakir Emrah yâ �Tâ-Hâ� seni (Göksel, 1966, 202)
Allah�õn her şeyden önce Hazreti Muhammed�in nurunu, dünyayõ da
onun nurundan yarattõğõnõ Erzurumlu Emrah ifade eder:
Nûr-õ ilâhidir nûr-õ hakikat
O nûrdan hakikat nûr olur peydâ
�Nûrun âlâ nûrdur� o nûrun nûru
O nûrun nûrundan nâr olur peydâ (Karadağ, 1996, 64/1)
Nûr-õ Muhammed�dir cümleden evvel
İnandõm billahi imânda idim (Karadağ, 1996, 95/4)
İbtidâ Habîb�in halk etti ol Hak
�Âlemi nûra kõldõ müstağrak
Nûrunu yüzünden eyledi mutlak
Nûr ile nûr oldum nûranda idim (Karadağ, 1996, 95/5)
Her nice medh eylesem a�lâsõn ondan yâ Resûl
141
Nûr-õ zâtõndan yaratmõştõr Hûdâ iclâ seni (Göksel, 1966, 202/2)
Rû�yet-i nûr-õ Cemâlullâhdur anõn matlabõ (Karadağ, 1996, 273/5)
Cemâl-i bâ-kemâlün âfitâb-õ �âlem-ârâdur
Habbe-i nûr-õ Hakk hûrşîd-i didârunda peydâdur (Karadağ, 1996, 399/1)
Seni Hakk nûr-õ zâtõndan yaratdõ tayb-õ zâhir
Serâba çeşm ü pâkün enver-i nûr-õ nemlâdur (Karadağ, 1996, 399/3)
Hakîkatun nûr-õ zâtun mebde-i ba�is-i eşyâdur (Karadağ, 1996, 399/4)
Dünyanõn yaratõlõş sebebi, Hazreti Muhammed�dir. Bunu Erzurumlu
Emrah şöyle anlatõr:
Anõn hürmetine oldu dü-âlem
Bais-i �âlemdir Hazreti Hâtem (Karadağ, 1996, 96/8)
Eger sen gelmeseydün �âleme olmazdõ bu �âlem
Hakîkatun nûr-õ zâtun mebde-i ba�is-i eşyâdur (Karadağ, 1996, 399/4)
Hazreti Muhammed�in Allah tarafõndan dört kutsal kitapta da anõldõğõnõ,
bu yüzden onu övmekte kendisinin aciz kaldõğõnõ Erzurumlu Emrah söyler:
Seni medh eylemek mümkin midür Emrâh gibi �âsî
Senün na�t-õ şerîfün dört kitâb içre hüveydâdur (Karadağ, 1996, 399/5)
Ruhen Hazreti Muhammed�e, bedenen de Hazreti Âdem�e bağlõ
olduğunu Erzurumlu Emrah belirtir:
Mustafâ olmaz mõ gönül mir�atõ
Âdem sâfi ile cihanda idim (Karadağ, 1996, 97/13)
Gevherî, sevdiğinin yüzünde Peygamberimizin nurunu gördüğünü ifade
eder:
Yüzünde berk urur Muhammed nûru (Elçin, 1984, 185/5)
Peygamberimizin Allah�õn nurundan yaratõldõğõnõ Gevherî şöyle dile
getirir:
142
Nûr-õ Kibriyâ�ya uğradõm geldim (Elçin, 1998, 192/2)
Muhammed şemine pervâne mi oldun (Elçin, 1998, 276/2)
Ey Habîb�im seni vechin görenler
İlmü�l beyânõ sende görmüşler
Nûr olur cebhenden hurşîd ü kamer
Envâr-õ Sübhân-õ sende görmüşler (Elçin, 1998, 320/2)
Karacaoğlan, Allah�õn kullarõndan en çok Peygamberimizi sevdiğini
anlatõr:
Hak Muhammed�den sevgili
Hakk�õn kulu gelmemiştir.( Bora, Karacaoğlan Seçmeler, 329/1)
Peygamberimizin nuru ile bu dünya kurulmuştur. Karacaoğlan bunu
şöyle aktarõr:
Karaca Oğlan der, evren dirildi
Mustafâ üstüne bina kuruldu (Öztelli, 1996, 412/4)
Âşõk Ömer, Allah�õn herkesten önce sevgili kulu Peygamberimizi
yarattõğõnõ belirtir:
Yüz yirmi dört bin peygamber gelmeden
Hak Muhammed habîbini bilmeden (Elçin, 1999, 33/4)
Âşõk Ömer bu dünyanõn kimseye kalmadõğõnõ, hatta büyük sevgili olan
Peygamberimizin bile vefat ettiğini söyler:
Yatur zemîn içre niçe Ya�kûb zâr
Dahi Yûsuf gibi mahbûb-i dîdâr
Habîb-i ekremle hem Çehârõyâr (Ergun, 1936, 12/3)
Ömer gör âlemi mutlak mezâkõ yok vefâ elhak
143
Vefâ olsa görürdü Hak Habîbi Mustafâ dünyâ (Ergun, 1936, 90/2)
Her şeyden önce Hazreti Muhammed�in Allah�õn nurundan, tüm
varlõklarõn da Peygamberimizin nurundan yaratõldõğõnõ Âşõk Ömer dile getirir:
Sen ol nûr-i Hûdâ�sõn kim nazîrin gelmemiş cânâ (Ergun, 1936, 108/3)
Nûr-õ akdem buldu kandîl içre menzûl ibtidâ
Cümle ervâh oldu ol nûr ile medhûl ibtidâ (Ergun, 1936, 128/1)
Nûr-õ hazret oldu kandîl içre meşhûr ibtidâ
Cümle ervâhtan mukaddem oldu ol nûr ibtidâ (Ergun, 1936, 129/1)
Ey Habîbi ehl-i isyânõn şefîi Mustafâ
Hürmetinle on sekiz bin âlem oldu pür ziyâ (Ergun, 1936, 129/6)
Bir güzelde yokdürür sende olan nûr ile âl
Dili bülbül yüzü gül kaşõ siyahõm Mustafâ (Ergun, 1936, 131/1)
Ömer nûr-i şuhûduna müşâhiddir kamu zerrât (Ergun, 1936, 405/5)
Senin feyzinden ayru olsa farzâ cevher-i eşyâ
Nebât ü ma�den ü hayvâne çõkmaz yâ Resûlullah
Senin feyzinle sertâser vücûde geldi her âlem
Yem-i Feyzin senin pâyâne çõkmaz yâ Resûlullah (Ergun,1936, 441/2-3)
�Sevgili� diyerek Peygamberimize Âşõk Ömer hitap eder:
Ey habîbi ehl-i isyânõn şefîi Mustafâ (Ergun, 1936, 129/6)
Cennetinden alup bir ağ ol habîbe verdiler (Ergun, 1936, 322/1)
Âşõk Ömer, Allah�õn sevgili kulu Peygamberimiz hatõrõna Allah�a dualar
eder:
Yarlõğa Ömer�i ol bî nevâyõ
Behakk-õ hürmet-i Ahmed-i Muhtâr (Ergun, 1936, 15/1)
Ol Habîbin Fahri âlem Mustafâ�nõn aşkõna (Ergun, 1936, 169/1)
Kõl inayet bana sen hazreti İmam aşkõna (Ergun, 1936, 169/2)
144
Cennet-i uzmâ ile ol Arş-i Rahman aşkõna (Ergun, 1936, 169/2)
Ol Habîb�in hürmetiyçün kes bu halkõn dilin (Ergun, 1936, 220/4)
Habîb�in yüzü suyu hürmeti şefkâtlerin artur (Ergun, 1936, 331/5)
Bin bir adõn hürmetiyçün kõl inâyet yâ Celîl (Ergun, 1936, 375/2)
Hürmet-i Ahmed dahi hem Çariyâr
Etme Salâhi�ye İlâhî azâb (Ergun, 1936, 391/5)
Duâlar yüzü suyine (Ergun, 1936, 414/2)
Yâ İlâhî kõl hidâyet hürmetiçün ol Habîb (Elçin, 1999, 81/4)
Yüzümüzün karesine bakmayup Rab-bi Celîl
Ol Muhammed hurmetiyçün etmedi bizi rezîl (Elçin,1987, 74/4)
Âşõk Ömer de Hazreti Muhammed�in nurunu sevgilisinin yüzünde görür:
Berk urur âyîne-i vechinde nûr-õ Mustafâ (Ergun, 1936, 302/3)
Büyük sevgili olan Peygamberimizi çok sevdiğini ve onun uğruna canõnõ
feda edebîleceğini Âşõk Ömer şöyle dile getirir:
Ol Habîb-i Kibriyâ�nõn yoluna cânõm fedâ (Ergun, 1936, 306/2)
Âşõk Ömer, Allah�õn sevgili kulu olan Peygamberimizin ruhuna selavat
göndermenin çok büyük sevap olduğunu hatõrlatõr:
Ver selâvat ol Habîb-i Kibriyâ�nõn rûhuna
Nice bin Kâ�be sevâbõn bul mubârek cum�a gün (Ergun, 1936, 306/1)
Allah�a yapõlan dualarõn Allah�õn sevgilisi olan Peygamberimiz için
yapõlmasõnõ Âşõk Ömer söyler:
İdelim Hak�ka niyâzõ hak Habîbullah içün (Ergun, 1936, 320/5)
Peygamberimizin nurunun çok parlak olduğunu, hatta güneşin õşõğõnõ
ondan aldõğõnõ Âşõk Ömer şöyle belirtir:
Nûr-i Ahmet katrasõnda hûb deryâdõr güneş (Ergun, 1936, 350/4)
Görünmez pertevinden sûret-i mihrin ne hâlettir
145
Münevver hüsnü kandîl içre bir nûr-i hidâyettir (Ergun, 1936, 405/1)
Allah�õn Peygamberimize �Sevgili kulum� diye hitap ettiğini, bu yönü ile
benzerinin olmadõğõnõ Âşõk Ömer şöyle ifade eder:
Gelmedi âfâka senin tek selîm
Sana Habîbim dedi Rabb-õ Rahîm (Ergun, 1936, 391/3)
Hazreti Âdem, ebu�l-beşer (insanlõğõn babasõ) dõr, Hazreti Muhammed
ise ebu�l-ervah (ruhlarõn babasõ)dõr. Âşõk Ömer bunu anlatõr:
Senin zâtõn çü ervâha pederdir yâ Resûlullah (Ergun, 1936, 441/1)
Allah başlangõçta nurlar tecelli etmiş, bu nurla peygamberlik feyzinin
sõrrõnõ ortaya çõkarmõştõr. Allah peygamberlik nurunu yaratõrken önce kendisi
onun peygamberliğini kabul ettiğini Seyrânî dile getirir:
Şems-i vahdetten tecelli envâr ibtidâ
Eylemiş feyz-i nübüvvet sõrrõnõ var ibtidâ
Zât-õ Vâhid lâfzõ mâ�nâ-yõ nübüvvet nûrunu
Halk ederken kendisi etmiştir ikrâr ibtidâ (Yüksel, 1987, 159/1-2)
Seyrânî, �Ben gizli bir hazine idim� anlamõndaki sözün manasõnõ
layõkõyla ilk anlayanõn Hazreti Muhammed olduğunu aktarõr:
Lafzõ �küntü kenzi mahfi� vahdetin ma�nâsõnõ
Layõkõyla fehmeden Muhtâr-õ Serdar ibtidâ (Yüksel, 1987, 159/4)
Dünyanõn yaratõlõşõna sebep, Hazreti Muhammed�dir. O yaratõlõşõn
sõrlarõnõ ilk açõklayan kişidir. Seyrânî bunu belirtir:
Ahmed-i Muhtârdõr sermâye-i feyz-i vücûd
Eylemişdir hilkatin esrârõn izhâr ibtidâ (Yüksel, 1987, 159/5)
Hazreti Muhammed�in güzelliği varlõğõn başlangõcõdõr. Dünya, onun yüzü
suyu hürmetine yaratõlmõştõr. Bunu, Seyrânî şöyle ifade eder:
Hüsnü ezelî-i vâhidü�l-vücûd
146
Manzûru mir�at-õ devrân olan yâr
Mazhar-õ nigâhõn olmaz mõ mes�ûd
Ser-defterde şâh-õ hûbân olan yâr (Kasõr, 1984, 187/1)
Hazreti Muhammed, Allah�a sevgili kuldur ve bu özelliği ile tektir, bunu
Seyrânî şöyle anlatõr:
Yaradana habîb olan (Çatak, 1992, 342/3)
Ki ol mahbûb-i rahmani (Çatak, 1992, 342/6)
Ey mürüvvet kânõ şah-õ risâlet
Bilmişim, olduğun mahbûb-õ Mevlâ (Öz, 1987, 79/1)
Hakk Habîb�i Mustafâ�ya di gelsin (Öz, 1987, 94/1)
Gelip geçmiş iki yüz yirmi dört bin peygamber var
Hâbib-i Ahmed-i Muhtâr velî dünyâya bir geldi (Öz, 1987, 97/1)
Seyrânî, Allah�õn sevgili kulunun dünyaya rehber olduğunu, ona selam
göndererek ona eşlik edilebileceğini aktarõr:
Bilirim Hakkõn Habîb�i oldu âlemlere baş
Salatu selam edelim olalõm ona yoldaş (Çatak, 1992, 379/1)
Yüce Yaratan�õn Peygamberimize �Habîb� diye hitap ettiğini, onun
varlõğõnõn dünyanõn yaratõlma sebebi olduğunu Seyrânî dile getirir:
Gelince dünyaya hem ol zat-i pak,
Hak hitap eyledi Levlake Levlak
Der Habîbim lema helakt-ül-eflak,
Senin�çin yarattõm ben bu cihanõ (Çatak, 1992, 417/90)
Seyrânî, Allah�õn sevgili kulu olan Peygamber Efendimizin hatõrõna
Allah�tan yardõm ister:
Bir su teskin eder nâr-õ Tamuyu
Serpilip Ahmed-i Muhtâr elinden (Öz, 1987, 79/5)
147
Allah�tan ilk önce zuhur eden Hazreti Peygamberin nurudur. Allah ilk
önce Peygamberin nurunu, sonra maddî-manevî, zahirî-batõnî bütün varlõklarõ
onun nurundan yaratmõştõr. Seyrânî, her şeyin varlõğõnõn bir cevherde
bulunduğunu ve bu cevherin Hazreti Muhammed�in nuru olduğunu hatõrlatõr:
Hakk lisânõ kudretinde kavl-i kün bir nûr idi
Nûr içinde on sekiz bin âleme mestûr idi
Nûr-õ Ahmed on sekiz bin âleme manzûr idi
Lâfz-õ levlâkindeki ünvânõ ben bilmez miyim (Öz, 1987, 96/1)
Vücûdin on sekiz bin âlemin bir kânde bulmuşlar
Bu kânõ Ahmed�in dârõndaki mihmanda bulmuşlar (Öz, 1987, 96/3)
Cevheri nurunla kõldõn şerefyâb
Cevher dedi ent-el melik�ül vahab
Ve ma Muhammedün eşitti hitâb
Dedi cevher: ana ben gördüm anõ (Çatak, 1992, 399/4)
Yarattõ bir oda sâfî içi ak
O cevheri ezip eritti varak
Hem dahi yarattõ yüz kõrk bin durak
Sõfat-õ Muhammed şah-õ hübânõ (Çatak, 1992, 404/26)
Sümmânî de Peygamberimizin Allah�a sevgili kul olduğunu, bu yüzden
isminin Kur�ân�da sõk sõk yer aldõğõnõ belirtir:
Elli dörttür bab içinde bildim âyet be âyet
Yetmiş bin hicab içinde Habîbim Nuru Ahmed (Elçin, 1988, 251/6)
Cihanõn nuru olan Peygamberimizin neslinden gelindiğini Âşõk Veysel
şöyle dile getirir:
Nesli Peygamber�sin cihanõn nuru (Alptekin, 2004, 254/2)
148
Bayburtlu Zihnî, Allah�õn sevgili kulu Hazreti Muhammed�in yüzü suyu
hürmetine Allah�a dua eder:
Âb-õ rûy-õ Ahmed-i Muhtâr için
Leyle-i isrâdaki esrâr için (Sakaoğlu, 1988, 139/4)
Âlemlerin varlõk sebebi olan Muhammed isminin, Ahmed kelimesine
mim harfinin eklenmesi ile ortaya çõktõğõnõ Bayburtlu Zihnî söyler:
Ehad�dan Ahmediyyet zâhir oldu zâta mazharla
Avâlim mîm-i Ahmed�den nümâdõr yâ Resûlullah (Yeniterzi, 1993, 62/2)
Bayburtlu Zihnî, Peygamberimizin yüzünün, Allah�õn nurunun doğduğu
yer, yanağõnõn ise Allah�õn sõrlarõnõn aynasõ olduğunu anlatõr:
Cemâlin matla-õ nûru�l-Hûdâdõr yâ Resûlullah
Ruhun âyîne-i sõrr-õ Hûdâ�dõr yâ Resûlullah (Yeniterzi, 1993, 62/1)
Peygamberimiz nur halinde iken Allah�la birlikte olma şerefine ulaştõğõnõ
ve bu lütfun peygamberler içinde yalnõz ona verildiğini Bayburtlu Zihnî dile
getirir:
Felekler farkõna basdõn kâdem ey �Lî ma�Allah�-kadr�
Bu i�zâz enbiyâ içre sanadõr yâ Resûlullah (Yeniterzi, 1993, 62/3)
Allah ilk önce Peygamberin nurunu, sonra bütün varlõklarõ onun
nurundan yaratmõştõr. Bütün varlõklarõn maddî sebebi o olduğu için her varlõk,
mutlaka onun nurundan bir õşõk taşõr. Bayburtlu Zihnî, bunu şöyle anlatõr:
Daha halk olmadan Levh ü Kâlem urdun Âdemden dem
Ki senden ayn-õ âlem rûşenâdõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/4)
Çü sensin âfitâb-õ âlem-ârâ
Kamer-i ruhsâr devrinden hüveydâ
Cemâlin pertevinden ey dil-ârâ
Eder nûr istifâd arz u semâlar (Sakaoğlu, 1998, 140/3)
149
C. İnsanlardaki Hazreti Muhammed Sevgisi
İnsanlar Hazreti Muhammed�in meftunu, meczubu, hatta mecnunudurlar.
Onlara göre Allah�ta fani olmanõn yolu Allah Resûl�ünde fani olmaktan geçer. Bu
bakõmdan Hazreti Peygamber Allah�tan önce gelir. (TDEA, cilt 6, 415)
Büyük bir ahlaka sahiptir, yaşama ve davranõş biçimlerinde insanlar için
en güzel örnektir. Hazreti Peygamberimiz şöyle buyurmuşlardõr: �Beni Rabbim
terbiye etti ve beni ne güzel yetiştirdi.� Bu sebeple onun ahlakõ, davranõşlarõ
insanlõk için mükemmel bir örnektir. Mü�minler onu izlemekte, ona öteki
insanlardan farklõ bir saygõ göstermekte ve onun buyruklarõna uymaktadõr.
İşte, böyle üstün şahsiyeti ve vasõflarõ olan bir Peygambere tabi olmak,
onu örnek almak, insanlar için bir şereftir. Çünkü o peygamber, insanlarõn
kardeşlik, yardõmlaşma, merhamet, iyilik, şefkat duygularõnõ geliştirmiş; onlara
insanlõğõn mana ve gayesini öğretmiştir. Beşeriyetin muhtaç olduğu sevgi ve
saygõ ondadõr. (Nizamoğlu, 2000, 130)
Bu mevzu Kur�ân�da da geçer:
Mü�minlerin, Peygamberi kendi nefislerinden çok sevmeleri gerekir.
(33/6)
Aynõ mevzu 3/32, 4/59, 4/80, 24/50., 33/21, 33/36., 59/7. âyetlerde de
geçer.
Dertli, gerçek aşkõn Peygamber aşkõ olduğunu, dolayõsõyla Hazreti
Muhammed�i sevenlerin gerçek âşõk olduğunu belirtir:
Âşõk-õ sâdõk, muhibb-i Mustafâ derler bize
Derd ile gayret-keş-i âl-i abâ derler bize (Kutlu, 1988, 97/1)
Hazreti Muhammed�i candan, gönülden seven Dertli, onun yoluna kurban
olmayõ bile göze alõr:
Nedir derdin deyû bu Dertli-i nâçâra sormazsõn
Risâlet hâtemi Ahmed yolunda şöyle kurbanõm. (Kutlu, 1988, 160/5)
Candan sultanõdõr Habîb Dertli�nin (Köprülü, 1962, 804/3)
150
Ercişli Emrah�õn sevdiğinden bazõ istekleri vardõr, bunlarõ sevgili
Peygamberimiz hatõrõna yapmasõnõ ister:
Annacõmdan gelen güzel
Dur, Muhammed�i seversen
Seni bana dargõn derler
Gül, Muhammed�i seversen (Saraçoğlu, 1999, 33/1)
Eviniz bizden aşağõ
Belinde Kirman kuşağõ
İkimize bir döşeği
Ser, Muhammed�i seversen (Saraçoğlu, 1999, 33/2)
Eviniz bizden dolayõ
Kaldõr yürekten hileyi
Alnõndaki al valayõ
Çöz, Muhammed�i seversen (Saraçoğlu, 1999, 33/3)
Âşõk Emrah söyler dosta
Ben derdinden oldum hasta
Bir kol altta bir kol üstte
Sar, Muhammed�i seversen (Saraçoğlu, 1999, 33/4)
Erzurumlu Emrah, Peygamberimizi sevdiği için ona naat yazmayõ da çok
sevdiğini ifade eder:
Nâ�t-õ pâk-õ Ahmed-i Muhtârdur eglencemüz (Karadağ, 1996, 436/5)
Biz muhibb-i hânedânuz Mustafâ�dan söylerüz (Karadağ, 1996, 439/1)
151
Gevherî, Peygamberimizin Mecnun�u olduğunu, onu çok sevdiğini ve
eğer bir gün onun aşkõndan vazgeçerse, Allah�õn kullarõnõ yargõladõğõ gün
affedilemeyeceğini anlatõr:
Gevherî bendene iltifat et sen
Yâ Mehemmed senin Mecnun�unum ben
Ger ferâgat eyledim şehâ aşkõndan
Rûz-i magfirette mağfur olmazem(Elçin, 1984, 178/5)
Hazreti Muhammed�in ismindeki harfleri tek tek söyleyen Gevherî,
dünyalar güzeli Peygamberimizi çok sevdiğini dile getirir:
Benim sevdiceğim hûblarõn hâsõ
İki mim ha daldõr ismi hecâsi (Elçin, 1984, 290/5)
Gevherî, Hazreti Muhammed�i canõndan öte sevdiğini ve ondan başka
sevdiğinin olmadõğõnõ söyler:
Cânõmõn cânânõ Cânõm Mehemmed
Benim senden gayri dildarõm mõ var (Elçin, 1984, 302/1)
Karacaoğlan, sevdiğinden, Hazreti Muhammed aşkõna, kendisine
merhamet etmesini ister:
Önü öte giden güzel,
Dön, Muhammed�i seversen.
Seni bana küskün derler,
Gel, Muhammed�i seversen. (Cumbur, 2001, 414/1)
Annacõmdan gelen güzel
Dur, Muhammed�i seversen
Seni bana küskün derler
Gül, Muhammed�i seversen (Öztelli, 1996, 423/1)
152
Huyu melekten yukarõ
Kendisi kõzlar sükkeri
Ağzõ da lebin şekeri
Ver, Muhammed�i seversen (Öztelli, 1996, 423/2)
Belinde Hama kuşağõ
Saçağõ sarkmõş aşağõ
İkimize yün döşeği
Ser, Muhammed�i seversen (Öztelli, 1996, 423/3)
Karac�olan diyor pestten
Armağan geliyor dosttan
Bir kol alttan bir kol üstten
Sar, Muhammed�i seversen (Öztelli, 1996, 423/4)
Âşõk Ömer, Peygamberimizi çok sevdiğini, bunun için ona uyduğunu,
onun soyuna ve ashabõna selam gönderdiğini ifade eder:
Kavlini tut fi�line uy Resûl�ün
Selâm olsun ashâbõna âline (Ergun, 1936, 35/1)
Herkes sevdi birin benim sevdiğim
Hazreti Resûl�e sel sele düştü (Ergun, 1936, 80/5)
Adõn anmak selâmettir yüzün görmek saâdettir (Ergun, 1936, 405/1)
Seyrânî, Peygamberimizi içten sevmek ve ona yürekten bağlanmak
gerektiğini dile getirir:
İsmi Ahad, Ahmed, Mahmûd, Muhammed
Hulûs-i kalb ile sev Mustafâ�yõ
Bend-i ihlâs ile var ol mukayyed
153
Ma�siyet rencine sen bul şifayõ (Çatak, 1992, 264/1)
Seyrânî, kendisinin Allah�õn kulu olduğunu Peygamber Efendimize
söyler ve ona sevgili olmak istediğini belirtir:
Ben bir abd-i Hakperestim ey nebiy-yi muhterem
Âşõk-õ Seyrânî�yi et kendine yâr ibtidâ (Öz, 1987, 95/8)
�Efendim� diye Peygamberimize hitap eden Seyrânî, onu o kadar çok
sever ki, canõnõ onun uğruna feda edebileceğini, onu anlatmaya sözün yetmediğini
ifade eder:
Zülfün gibi ah aklõ perişânõm Efendim
Kurban tenine bende olan cânõm Efendim (Öz, 1987, 96/4)
Divâneyim aşkõnla değil elde iradem
Uslanmağa yok elde bir imkânõm Efendim(Öz, 1987, 96/5)
Seyrânî�ye ver vârõnõ var yok değil aslâ
Ey vâcib-i mevcûd-õ keremkânõm Efendim(Öz, 1987, 96/7)
Mahbûblar şahõnõ methedem desem
Kitâba hesâba denâna sõğmaz (Öz, 1987, 80/3)
Mahbûb�un aşkõn ayân eylesem
Deftere fermâna divâna sõğmaz (Öz, 1987, 80/4)
Sümmânî ise ömrünü çok sevdiği Peygamber Efendimizi anarak
geçirmek için dua eder:
Yarabbi Sümman�a eyle inâyet
Salavatla bula ömrü nihâyet
Habîb�im Muhammed eyle şefâat (Yağmurdereli, 1939, 148/1)
154
İnsanlar onu o kadar sevip sayar ki, Peygamber sevgisi gönüllere şifadõr,
dertlere dermandõr. Hatta Hazreti Peygamberi konu edilen manzumelerin maddî
ve manevî her çeşit hastalõğa karşõ şifa olduğuna inanõlmaktadõr. (TDEA, cilt 6,
415)
Gevherî, Peygamberimizden şifa umar:
Onulmaz derdime tabib olursa (Elçin, 1984, 221)
Peygamberimizin ismini ananlarõn her dertlerine deva bulduklarõnõ ve
bunun da Allah�õn izni ile gerçekleştiğini Âşõk Ömer söyler:
Yâdedip ism-i Resûl'ü buldular derde devâ
Hamdülillâh Hak katõnda oldu makbûl ibtidâ (Ergun, 1936, 128/5)
Peygamberimizin tüm dertlere derman olduğunu Seyrânî şöyle anlatõr:
Cümle dertlerin dermanõ (Öz, 1987, 93/5)
Sensin cümle derde dermân olan yâr (Öz, 1987, 94/4)
Her derde devâ olmağa var sende liyâkat
Aşkõn bilirim derdime dermânõm Efendim (Öz, 1987, 96/6)
Mücrim Seyrânî�nin derdine dermân
Sensiz olmaz olur seninle illâ (Öz, 1987, 79/4)
Kamu derde tabip olan (Çatak, 1992, 342/3)
Seyrânî, asilik derdine şifayõ Peygamberimizi sevmekte ve ona
bağlanmakta bulur:
Bend-i ihlâs ile var ol mukayyed
Ma�siyet rencine sen bul şifayõ (Çatak, 1992, 264/1)
155
Ç. Hazreti Muhammed�in Şefâatçiliği
Şefâat, bir suçun bağõşlanmasõ için aracõ olmaktõr. Kõyamet gününde
kullar, Mahkeme-i Kübra�da hesap vereceklerdir.
Peygamberimizden önceki peygamberlere verilmeyip ona verilen
üstünlüklerden bir tanesi de şefâat etme hakkõdõr. İlk defa kendisinin şefâat
edeceğini, cennetin kapõ halkalarõnõ ilk önce kendisinin hareket ettireceğini,
Allah�õn ilk defa kendisini içeri alacağõnõ Hazreti Muhammed tekrarlamõştõr.
Ayrõca Resûl-i Ekrem, kabirden ilk defa kendisinin çõkacağõnõ, kimsenin
konuşmaya cesaret edemeyeceği o dehşetli günde bütün insanlar adõna konuşup
huzûr-õ ilahîde onlarõn dertlerini anlatacağõnõ, Arasat meydanõndaki vakfenin
uzayõp insanlarõn alabildiğine bunalacağõ kõyamet gününde hesabõn başlamasõ için
kendisinin şefâat edeceğini, ümitsizliğe düştükleri zaman şefâatinin kabul
edildiğini onlara müjdeleyeceğini bildirmiştir. Her peygamberin kabul edilmiş bir
duasõ olduğunu söyleyen Resûlullâh, kendi duasõnõ kõyamet gününde ümmetine
şefâat etmek için sakladõğõnõ haber vermiştir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 16, 278-
279)
Peygamberimizi seven sûfîler, daha sonralarõ onun ruhanî tarafõna
gittikçe daha fazla önem vermişler, �Şefâat ya Resûlullâh� diyerek her zaman
onun manevî yardõmõnõ istemişler. Onun ruhanî himayesine iltica etmişlerdir.
Peygamberimizden yardõm istemiş ve darda kalõnõnca ona sõğõnmõşlardõr.
Kendisine Makam-õ Mahmûd ve Şefâat-õ Uzma adõ verilen Hazreti
Peygamberin ahirette pek çok günahkara şefâat edeceğine inananlar,
Peygamberimizin ister hayatta ister vefatõndan sonra olsun her zaman Allah
katõnda insanlar için şefâatçi olduğuna sarsõlmaz bir inançla iman etmişlerdir.
(TDEA, cilt 6, 415-416)
Bu mevzu Kur�ân�da şöyle yer alõr:
Andolsun size kendinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sizin
sõkõntõya uğramanõz ona çok ağõr gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşõ çok
şefkatlidir, merhametlidir. (9/128)
Aynõ konu 15/88., 18/6., 26/3, 215. âyetlerde de geçmektedir.
156
Dertli, mahşer gününün Hazreti Muhammed�siz açõlamayacağõnõ, ondan
önceki pek çok peygamberden imdat istediğini; ama onlarõn da derdine derman
olmadõğõnõ, şefâat kaynağõnõn Peygamberimiz olduğunu anlatõr:
Dertli çok hikmetten irşâd olmadõ
Sensiz mahşer yeri küşâd olmadõ
Çok nebiye vardõm imdâd olmadõ
Şefâat kânõsõn Mustafâ dedim (Karaalioğlu, 1980, 541/4)
Dertlerinden kurtulmanõn zamanõ, Dertli için kõyamet günüdür. Çünkü o,
Muhammed�in kuludur ve ondan şefâat beklemektedir:
Dertten hâlî değil dil (i)-nâşâdõmõz
Anõn için Dertli kaldõ adõmõz
Kõyâmete değin yok azâdõmõz
Âl-i Muhammed�in gulâmõyõz biz (Köprülü, 1962, 814/3)
Peygamberimize salavat getirerek dünya sõkõntõlarõndan kurtulmayõ uman
Dertli, onun aşkõ ile yaşamaya devam etmektedir:
Âl-i Muhammed�i koyma dilinden
Bu aşk ile yana yana var yürü (Köprülü, 1962, 817/2)
Dertli, Peygamberimizin ihtişamõnõn mahşer gününde görüleceğini ve
kendilerini koruyacağõnõ dile getirir:
Muhammed�in şevki rûz-i cezâdõr
Âl-ü bendesine sâhib-�atâdõr (Köprülü, 1962, 817/3)
Şâfî�-i kõyâmet, rûz-i nedâmet (Kutlu, 1988, 143/1)
Erzurumlu Emrah günahkar olduğunu düşünür; ama bunu kendisine dert
etmez. Çünkü ceza gününde Hazreti Muhammed�den şefâat istediğini belirtir ve
Peygamberimizin şefâatçiliği için Allah�a şükreder:
Bakma noksânõma rûz-õ cezâda
157
Bağõşla Ahmed-i Muhtâra beni (Karadağ, 1996, 105/3)
Rahmet et Emrah-zâre yetiş imdâde
Kõl lûtuf şefâat koma piyâde
Böyle mücrimlere rûz-õ cezâda
Şefâat mazharõ Mustafâ sensin (Karadağ, 1996, 140/3)
Ger günâhum olsa da taglar kadar çekmem keder
Hamdûlilah şâfi�üm sultân-õ �âlemdür benüm (Karadağ, 1996, 290/2)
Günâhum kûh-i Kâf ne gamdur andan ey h�âce
Şefîyem şâfî-i rûz-õ cezâ sultân-õ zişândur (Karadağ, 1996, 290/2)
Erzurumlu Emrah, asõl şefkatin, merhametin ve şefâatin Peygamber
Efendimizde olduğunu ifade eder:
Âsâr-õ merhâmet şefkat şefâat Mustafâ�dandur (Karadağ, 1996, 401/1)
Eğer mahşer gününde affedilmeyi istiyorsak, Allah Resûlü�nün
dediklerinden dõşarõ çõkmamamõz gerektiğini Erzurumlu Emrah şöyle anlatõr:
Evlâddur rûz-õ mâhşerde şefâat mazharõ Emrâh
Eger �âşõk isen tut dâmen-i Peygamberi Emrâh (Karadağ, 1996, 401/5)
Peygamberimizin kendisine şefâat edeceği, günahlarõ bağõşlanacağõ ve
Sõrat köprüsünden kolayca geçip cennete gireceği için Gevherî Allah�a şükreder:
Şefâatçimiz de Habîb olursa
Sararõz dilberi Huri Gõlman�dan (Ergun, 1984, 221/4)
Şefi olsun Resûl hem Ebubekir
Melekler eylesin yanõmda zikir (Elçin, 1984, 164/3)
Şefâat etti ahibbâ
Şükür cürmüm oldu atâ
Sõrat üzre geçüp gûyâ
Ben cennete erdim bu gün (Elçin, 1998, 519/3)
158
Küffâr ol cehennemde kalup mü�mine cennet
Ümmet-i Muhammed
Her kullarõna lûtf ile ihsan olacaktõr
Gülşen olacaktõr
Cürmüm ne kadar var ise afv eyle Bârî
Göstermeye nârõ
Gevherî şefîim hele sultan olacaktõr
Ol can olacaktõr (Elçin, 1984, 630/9)
Gevherî, aşõklarõna eziyet eden sevgililerin Hazreti Muhammed�in
şefâatinden faydalanamayacağõnõ dile getirir:
Her kim uşşâkõna cefâ ederse
Habîbullah ana şefâat etmez (Elçin, 1998, 453/2)
Merhamet etmez Hûdâ kõlmaz şefâat Hak Resûl (Elçin, 1998, 597/3)
Muhammed ümmetine seslenen Âşõk Ömer, en zor durumlarda
Peygamberimizden şefâat istemelerini söyler:
Kârõn şefâate kaldõysa hâlin
Arzeyle Hûdâ�nõn Mustafâ�sõna (Ergun, 1936, 24/4)
Âşõk Ömer, Habîbullâh�õn isyan edenlere bile şefâatçi olduğunu anlatõr:
Şefî� olmaz ise Âşõk Ömer�e Hazreti Sultan
Demem mahşerde ettiğim kamu isyâne vâveylâ (Ergun, 1936, 86/1)
Kõyâmette günehkâre şefâat yok mu Sultanõm (Ergun, 1936, 106/3)
Ey habîbi ehl-i isyânõn şefîi Mustafâ (Ergun, 1936, 129/1)
Kõl şefâat çoktur isyânõm Mehemmed gel yetiş (Ergun, 1936, 355/4)
Âşõk Ömer, Peygamberimizin Allah katõnda her zaman şefâatçi olduğunu
dile getirir:
Ola yâr ü yâverin Mevlâ şefî�in Mustafâ (Ergun, 1936, 136/3)
159
Hazreti Muhammed ümmetine şefâat kaynağõdõr. Seyrânî, bu kaynaktan
şefâat bekler:
Hazreti Mustafâ Hakk�õn Resûlü
Bilmez misin oldu şefâat kânõ (Yüksel, 1987, 66/3)
Ol iki cihân serveri rahmide mahşer günü (Yüksel, 1987, 158/2)
Muhammed zâhirde edip istimdâd
Anlarõ hayõrla kõldõ her dem yâd (Öz, 1987, 80/1)
Umarõz Resûlün şefâatini (Yüksel, 1986-b, 10/5)
Seyrânî, Resûlullâh�õn sabõrsõz insanlara şefâat ettiğini, eğer o olmasaydõ,
insanlarõn cehennemde yanacağõnõ belirtir:
Şõn şefâat ede Resûl hazreti
Sad sâim olurduk yanardõk kâti
Sabretmez belâya insanõ bildim (Çatak, 1992, 94/5)
Peygamberimizi anõp ondan şefâat istemeseydi, cennete kesinlikle
giremeyeceğini Seyrânî anlatõr:
Cennete Seyrânî girmek ne mümkün
Zikrim ismi �yâ Mustafâ� olmasa (Çatak, 1992, 124/5)
Seyrânî, kendisinin zavallõ olduğunu, bu yüzden hatõrõ sayõlõr kişiler
aşkõna Peygamber Efendimizden hem kendisi hem de Muhammed ümmeti için
şefâat istediğini ifade eder:
Bir nazar kõl bu düşküne,
Ma�siyet kârõ şaşkõna
Hasan, Hüseyin aşkõna,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/1)
Al-i eshap anda yatõr,
Gidenler gel selam getir
160
Benim müşkül işim bitir,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/2)
Evliyalar himmetine,
Şehitlerin hörmetine
Cümlesinin ümmetine,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/3)
Kabedir gönül şifasõ,
Tavaf etmektir sefasõ
Din şehrinin Mustafâsõ,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/4)
Beytullahõ tavaf etsem,
Gönül müridine yetsem
Makam İbrâhîm�e gitsem,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/5)
Altõn oluk ol güherim,
Kabetullah kõble karõm
Dinîm İslâm bir Allahõm,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/6)
Dünyada nefsi ile savaşan Seyrânî, mahşer gününde Peygamberimizden
yardõm bekler:
Şu cihanda nefs ile ben daim eylerim savaş
Ruz-i mahşerde Muhammed imdadõma sen ulaş (Çatak, 1992, 379/1)
Seyrânî, insanlarõn Allah�õn huzurunda zorlanacağõnõ, bu yüzden de
Hazreti Muhammed�den şefâat isteyeceklerini anlatõr:
Ulu�l-azim peygamberler,
Bu altõdõr ol serverler
161
Şefâatin umar serler,
Çetindir Hakk�õn huzuru (Çatak, 1992, 427/8)
Tüm dertlere derman olan Allah Resûlü�nden şefâat isteyen ve günahkar
olduğunu düşünen Seyrânî, bunun için yandõğõnõ, ağladõğõnõ dile getirir:
Vücûdum mahvedip yaksam
Şefâat yâ Resûlullâh (Öz, 1987, 93/3)
Bu dideleri yaşlasam
Şefâat yâ Resûlullâh (Öz, 1987, 93/4)
Cümle dertlerin dermanõ
Şefâat yâ Resûlullâh (Öz, 1987, 93/5)
Mücrim Seyrânî�ye eyle şefâat
Hak vücûdun kõlmõş âleme rahmet (Öz, 1987, 94/5)
Resmi münacatõm ola makbulüm
Bihakkõ Ahmed-i Muhtarõ kudret (Başaran, 1982, 17/5)
Âşõk Sümmânî isyanõnõn ve günahlarõnõn çokluğunu, kurtarõcõ olarak
Hazreti Muhammed�i gördüğünü anlatõr. Âşõk avcõ, o avdõr. Avcõ, avõn yolunu
gözler:
İsyânõm çoğaldõ günâhõm zengin
Bu aşkõn elinden sarardõ rengim
Muhammed av-gâhõm kõble tüfengim
Bakar nişân-gâhõ gözler gözlerim (Yağmurdereli, 1939, 146/1)
Ahirette sadece imanõn yetmeyeceğini, şefâatçi olarak bin bir adlõ şahõ
yani Peygamberimizi gözlediğini Sümmânî belirtir:
Güvenilmez buna bu âhir zaman
Âhirette karşõ gelir mi îman
162
Çok nebiye vardõm olmadõ derman
Bin bir adlõ şahõ gözler gözlerim (Yağmurdereli, 1939, 146/2)
Yarõn kõyamette şefâat için
Ol Resûlullâh�õ gözler gözlerim (Yağmurdereli, 1939, 146/3)
Habîbim Muhammed eyle şefâat (Yağmurdereli, 1939, 148/1)
Bayburtlu Zihnî, şefâat etmenin Resûlullâh�õn yüceliğine yakõştõğõnõ
söyler. Onun şefâat hazinesi o kadar geniştir ki, günahkarlarõn hatalarõnõ
bildirmeleri ona hediye gibidir:
Şefâat şânõna lâyõk sezâdõr yâ Resûlullâh
Hazînende şefâat cevheri tâ ol kadardõr kim
Sana arz-õ hatâ misl-i atâdõr yâ Resûlullâh (Yeniterzi, 1993, 62/5)
Hazreti Muhammed�e peygamberlerin şahõ diye seslenen Bayburtlu
Zihnî, her türlü insanõn onun kapõsõna gelip şefâat istediklerini ifade eder:
Eyâ şâhenşeh-i taht-õ risâlet
Der-i eltâfõna gelmiş gedâlar
Sipeh-salar-õ iklîm-i inâyet
Şefâ�at nakdin ister bî-nevâlar (Sakaoğlu, 1998, 140/1)
Kimi âlûde-i cürm ü hatâdõr
Kimi müstağrak-õ bahr-i belâdõr
Kimi ser-geşte-i şehr-i fenâdõr
Dilerler bâb-õ lütfundan atâ�lar (Sakaoğlu, 1998, 140/2)
Şefî�-i mahşerin tuttu dâmânõn (Sakaoğlu, 1988, 112/19)
Ya Rab şefâatin nasib et bârî (Sakaoğlu, 1988, 112/21)
Ola cümlemizin şefâat-kârõ (Sakaoğlu, 1988, 112/22)
Cümle eşin dostun akrabalarõn
163
Şefâatçisidir şübheden ârî (Sakaoğlu, 1988, 113/25)
Mahşer gününde söz, güç ve kudretin Peygamberimizde olduğunu ve
hamd sancağõnda toplandõğõmõzda ona sõğõnacağõmõzõ dile getiren Bayburtlu
Zihnî, kendisi gibi onun kabrini ziyaret edenlerin şefâat beklediğini anlatõr:
Yarõn mahşer günü meydân senindir
O gün top sendedir çevgân senindir
Livâü�l-hamd senin fermân senindir
Eder dergâhõna halk ilticâlar (Sakaoğlu, 1998, 140/4)
Edenler ravza-i pâkin ziyâret
Umarlar bâb-õ lütfundan şefâ�at
Sürüp dergâha ruhsâr-õ zarâret
Kulun Zihnî gibi çok mübtelâlar (Sakaoğlu, 1998, 140/5)
D. Âlemlere Rahmet Hazreti Muhammed
Rahmet; acõma, esirgeme, koruma, yargõlama anlamõndadõr. Bütün
yaratõlmõşlarõn varlõk sebebi, Peygamberimizin nuru olduğu için Hazreti
Peygamber �âlemlere rahmet�tir.
Bu mevzu Kur�ân-õ Kerîm�de geçmektedir:
(Resûlüm!) Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik. (21/107)
Hazreti Peygamber varlõğõn her zerresine sadece inanç ve nazariye olarak
değil, aynõ zamanda fiilen ve hakikaten de rahmettir. Her şeyde ve her yerde onun
nurunu temaşa etmişler, kavuştuklarõ her çeşit iyiliğin ve nimetin gerçek
kaynağõnõn o olduğuna samimi olarak inanmõşlar, dünya ve ahiret saadetinin
ancak ona bağlõ kalmakla kazanõlabileceği hususunda en ufak bir tereddüt bile
taşõmamõşlardõr. (TDEA, cilt 6, 414)
Yüce Allah�õn Hazreti Peygamberimizin müminlere olan şefkat ve
merhametini belirtirken kendi zatõna mahsus iki sõfatõnõ yani Rauf ve Rahim (çok
164
şefkatli ve çok merhametli olan) sõfatlarõnõ peygamberleri arasõnda sadece Hazreti
Peygamberimiz için kullanmõş olmasõ da çok anlamlõdõr. (Güngör, 2000, 471)
Kur�ân�da bu mevzu şöyle geçer:
Andolsun size kendinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sizin
sõkõntõya uğramanõz ona çok ağõr gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşõ çok
şefkatlidir, merhametlidir. (9/128)
Erzurumlu Emrah, zorda kaldõğõ bir günde âlemlere rahmet olan
Peygamberimizden yardõm ister:
Rahmet et Emrah-zâre yetiş imdâde
Kõl lutuf şefâat koma piyâde (Karadağ, 1996, 140/3)
Allah�õn, Resûlullâh�õ âlemlere rahmet olarak gönderdiğini ve
Peygamberimizin ne kadar övülürse övülsün yeterli olmayacağõnõ Erzurumlu
Emrah dile getirir:
Yâ Resûlullâh nice vasf etsin her eşya seni
Rahmet irsâl eyledi âlemlere Mevlâ seni (Göksel, 1966, 202/1)
Gevherî, Allah�õn Hazreti Muhammed�i âlemlere rahmet olarak
gönderdiğini belirtir:
Emr-i Hak erdi semâya rahmet ol dem damladõ
Resûl�ün iki düründen kopma gül hem damladõ (Elçin, 1984, 566/1)
Seyrânî, Resûlullâh�õn âlemlere rahmet olduğunu ifade eder:
Kõlan ümmetine himmet
Bu âleme olan rahmet
Muhammed, Mustafâ, Ahmet
Bu ayda geldi dünyaya (Çatak, 1992, 342/4)
165
Mücrim Seyrânî�ye eyle şefâat
Hak vücûdun kõlmõş âleme rahmet (Öz, 1987, 94/5)
Peygamberimizin rahmetinin çok geniş olduğunu, bu yönüyle insanlarõn
yanan yüreklerine su serptiğini Seyrânî anlatõr:
Ateş-i kalbe su ver katre mikdâr
Deryâ-yõ rahmete rahman olan yâr (Öz, 1987, 94/3)
Rahim sõfatõna sahip olan sadece Hazreti Muhammed�dir. Bu yüzden
Seyrânî ondan başka rahmet sahibi peygamber bilmediği dile getirir:
Bana rahmeyleyen Ahmed�den özge enbiyâ bilmem (Öz, 1987, 95/3)
E. Hazreti Muhammed Ümmeti
Mü�minlere kendi canlarõndan daha yakõndõr, kõyamet günü Allah,
Resûl�ünü ve onun iman ile çevresinde yer alanlarõ utandõrmayacaktõr. Hazreti
Muhammed aramõzdan biridir; sõkõntõmõz onu üzer, o bize çok düşkün, inananlara
çok şefkatli, çok merhametlidir. Yüce Allah kendisine ait olan �rauf: çok
şefkatli�, �rahim: çok merhametli� ismini sadece Peygamber Efendimizde
birleştirmiştir. Buna göre Yüce Allah kullarõna nasõl şefkatli, merhametli ise o da
ümmetine o denli şefkatli, merhametlidir. Ümmetinin hõrs derecesinde hayrõnõ ve
iyiliğini ister, cenneti kazandõrmak için var gücüyle çalõşõr. Bizim sõkõntõya
düşmemiz ona ağõr gelir, onu derinden üzer. Azap görmemiz şöyle dursun zahmet
çekmemiz bile onu müteessir eder. Çünkü onun inananlara ince bir şefkati, derin
bir merhameti vardõr. Ona uyabildiğimiz takdirde ilahî muhabbet ve mağfirete
erişeceğimiz müjdesi verilmiştir. (Algül, 2000, 483)
Kur�ân-õ Kerîm�de bu konu şöyle geçer:
Andolsun size kendinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sizin
sõkõntõya uğramanõz ona çok ağõr gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşõ çok
şefkatlidir, merhametlidir. (9/128)
3/31., 9/128., 33/6., 66/6. âyette bu konular vardõr.
166
Cenâb-õ Hak, Efendimizin ümmetini en hayõrlõ ümmet kabul etmiştir.
Ümmetine ganimetler helal, yeryüzü temiz ve mescid kõlõnmõş, din konusunda
kendilerine zorluk ve güçlük yüklenmemiş, en hayõrlõ gün olan Cuma özellikle
onlara tahsis edilmiş, yaptõklarõ az işe çok sevap verilmiş, gönüllerinden geçen
kötü düşünceler bağõşlanmõş ve namazda bağladõklarõ saflar meleklerin saflarõ
gibi değerli kabul edilmiştir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 30, 425)
Kur�ân�da bu konu şöyle geçer:
Siz, insanlarõn iyiliği için ortaya çõkarõlmõş en hayõrlõ ümmetsiniz; iyiliği
emreder; kötülükten meneder ve Allah'a inanõrsõnõz: Ehl-i kitap da inansaydõ,
elbet bu, kendileri için çok iyi olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat)
çoğu yoldan çõkmõşlardõr. (3/110)
2/143., 8/68-69., 22/78., 62/9. âyetlerde de bu konular vardõr.
Resûlullâh�a inananlar onu çok seviyor, o da onlarõ çok seviyor ve
onlarla yakõndan ilgileniyordu. Kanatlarõnõ adeta onlarõn üzerõne germişti. Onlara
çok yumuşak davranõyor, kusurlarõnõ yüzlerine vurmadan duzeltmeye çalõşõyordu.
İşlerinde onlara danõşõyordu. (Güngör, 2000, 471)
Hazreti Muhammed ve ümmeti dünyada son peygamber ve son ümmet
olmakla beraber ahirette en önde bulunacaklardõr. Her peygamberin kabul edilmiş
bir duasõ olduğunu söyleyen Resûlullâh, kendi duasõnõ kõyamet gününde
ümmetine şefâat etmek için sakladõğõnõ haber vermiştir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt
16, 278-279)
Peygamberimiz sadece ümmetini değil, kendisine inanmayanlarõ da
düşünüp, akõbetlerinin õzdõrabõnõ içinde duyuyor ve onlarõn da kurtuluşa ermeleri
için adeta kendisini heder edercesine uğraşõyor ve didiniyordu. (Güngör, 2000,
471)
Nitekim bu durum bir âyet-i kerîmede şöyle ifade edilmiştir:
Onlar mü�min olmuyorlar diye nerdeyse kendini helak edeceksin.(26/3)
18/6. âyette de aynu konu işlenmiştir.
167
�El-fakru fahri� Hazreti Muhammed�in �Yokluk, yoksulluk, benim
övündüğüm şeydir; öbür peygamberlere karşõ bununla övünürüm.� dediği rivayet
edilmektedir. Mutasavvõflar ise bu sözdeki yokluğu, vehimden doğmuş olan,
gerçekte bulunmayan varlõktan, benlikten, bencillikten kurtulmak şeklinde
yorumlamaktadõrlar. (Büyük Türk Klâsikleri, cilt 4, 421)
Dertli de buna dayanarak Muhammed ümmetinden olan, hakkõyla
Müslüman olan kişinin dünya nimetlerinden, bencillikten geçip, gönül
zenginliğine ve Allah�a ulaştõran yola gitmek gerektiğini belirtir:
Fakr-õ fahri ihtiyâr etsin, âlâyişten geçip
�Ben Muhammed ümmeti, hakka müselmânõm� diyen (Kutlu, 1988,
118/3)
Gevherî, zor bir durumda olduğunu ve Muhammed ümmetinden yardõm
beklediğini söyler:
Bana dostlar kimseye etmesün haset
Bir dost yok mu ey ümmet-i Muhammed (Elçin, 1998, 364/4)
Ey Muhammed ümmeti gamdan helâk oldum helâk (Elçin, 1984, 617/5)
Muhammed ümmetinin cennete gireceğini, ona uymayanlarõn da
cehennemde kalacağõnõ Gevherî anlatõr:
Küffâr ol cehennemde kalup mü�mine cennet
Ümmet-i Muhammed
Her kullarõna lûtf ile ihsan olacaktõr
Gülşen olacaktõr
Cürmüm ne kadar var ise afv eyle Bârî
Göstermeye nârõ
Gevherî şefîim hele sultan olacaktõr
Ol can olacaktõr (Elçin, 1984, 630/9)
168
Âşõk Ömer, Muhammed ümmetinin hacda olduğunu ifade eder:
Bunca Ümmet-i Muhammed çõkmõş Arfat dağõna (Ergun, 1936, 185/3)
Seyrânî, ümmeti için çalõşan, Kur�ân�õ getiren ve âlemlere rahmet olan
Peygamberimizi saygõyla anar:
Kõlan ümmetine himmet,
Bu âleme olan rahmet
Muhammed, Mustafâ, Ahmet
Bu ayda geldi dünyaya(Çatak, 1992, 342/4)
Ana ümmet bu Seyrânî,
Getirdi bize Kur�ân�õ
Ki ol mahbüb-i rahmani,
Bu ayda geldi dünyaya (Çatak, 1992, 342/6)
Peygamberimizin kendine inanõp bağlanan bütün ümmetine şefâat
edeceğini Seyrânî belirtir:
Cümlesinin ümmetine,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/3)
Seyrânî, Hazreti Muhammed�in ümmeti olmaktan gurur duyar ve bunun
için Allah�a şükreder. Ona ümmet olanlarõn sonunun cennete girmek olduğunu da
dile getirir:
Sonra Hazreti Muhammed,
Şükür ona olduk ümmet
Akibet yerimiz cennet,
Olunca verilir hûru (Çatak, 1992, 427/7)
Peygamber ümmeti, cennette Peygamber Efendimize komşu olmak ister.
Bunu Seyrânî şöyle anlatõr:
169
Seyrânî�de der ki Resûl-i server
Bir gün ümmetlerin sende misâfir (Öz, 1987, 94/6)
Bayburtlu Zihnî, Hazreti Muhammed ümmetinin diğer insanlar içinde
çok özel olduğunu ifade eder:
Ümmet-i Muhammed dedi bir yana (Sakaoğlu, 1988, 111/14)
F. Hazreti Muhammed�in İsimleri
Muhammed, Mustafâ, Mahmûd, Ahmed, Resûl-i Emîn, Hayru�l Mürselîn
gibi isim ve sõfatlarla tavsif edilir. (TDEA, cilt 6, 417-418)
Üç yüzü aşkõn adõ ve sõfatõ vardõr. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 30, 423)
Sümmânî, Peygamberimizin isminin çokluğunu şöyle ifade eder:
Bin bir adlõ şahõ gözler gözlerim (Yağmurdereli, 1939, 146/2)
a. Muhammed
Muhammed, Resûl-i Ekrem�in en çok bilinen adõ olup �övgüye değer
bütün güzellikleri ve iyilikleri kendinde toplayan kişi� anlamõna gelmektedir.
Edebiyatta en çok bu isim ile anõlõr. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 30, 423)
Cenâb-õ Hak, insanlõğõn babasõ Hazreti Âdem�i yaratmõştõ. Başõnõ
kaldõrõp bakan Âdem, gökyüzünde muazzam bir nur ile bir isim yazõlõ gördü:
�Ahmed�
Âdem merak edip nuru sordu. Allah da şu cevabõ verdi: �Bu senin
zürriyetinden bir peygamberin nurudur ki, onun ismi göklerde Ahmed ve yerlerde
Muhammed�dir. Eğer o olmasaydõ, seni yaratmazdõm.� ( Ateş, 1993, 21)
170
Kur�ân�da Muhammed ismi geçer:
Muhammed, Allah'õn elçisidir. Beraberinde bulunanlar da kâfirlere karşõ
çetin, kendi aralarõnda merhametlidirler. Onlarõ rükûya varõrken, secde ederken
görürsün. Allah'tan lütuf ve rõza isterler. Onlarõn nişanlarõ yüzlerindeki secde
izidir. Bu, onlarõn Tevrat'taki vasõflarõdõr. İncil'deki vasõflarõ da şöyledir: Onlar
filizini yarõp çõkarmõş, gittikçe onu kuvvetlendirerek kalõnlaşmõş, gövdesi üzerine
dikilmiş bir ekine benzerler ki bu, ekicilerin de hoşuna gider. Allah böylece onlarõ
çoğaltõp kuvvetlendirmekle kâfirleri öfkelendirir. Allah onlardan inanõp iyi işler
yapanlara mağfiret ve büyük mükâfat vâdetmiştir. (48/29)
Cahiliye devrinin yaygõn kötülüklerinin hiçbirine bulaşmadan temiz bir
hayat yaşayan Hazreti Muhammed çevresinde iffeti, mertliği, merhameti ve hak
severliğinin yanõ sõra ticaret hayatõnda güvenilirliği sebebiyle �Muhammedü�l-
Emîn� (her konuda kendisine güvenilen Muhammed) ünvanõyla bilinir. (İslâm
Ansiklopedisi, cilt 30, 410)
Dertli:
Âl-i Muhammed�in gulâmõyõz biz (Köprülü, 1962, 814/3)
Âl-i Muhammed�i koyma dilinden (Köprülü, 1962, 817/2)
Muhammed�in şevki rûz-i cezâdõr (Köprülü, 1962, 817/3)
Hâk-pây-õ münkir olmuştur Muhammed ümmeti (Kutlu, 1988, 87/5)
�Ben Muhammed ümmeti, hakka müselmânõm� diyen (Kutlu, 1988,
118/3)
Erzurumlu Emrah:
Nûr-õ Muhammed�dir cümleden evvel (Karadağ, 1996, 95/4)
Muhammed ismine basõldõ imzâ (Karadağ, 1996, 96/7)
Münkeşîf sõrdan zebân-õ Muhammed olsun muhteşîf (Karadağ, 1996,
254/1)
171
Gevherî:
Yâ Mehemmed senin Mecnun�unum ben (Elçin, 1984, 178/5)
Yüzünde berk urur Muhammed nûru (Elçin, 1984, 185/5)
Benim sevdiceğim hûblarõn hâsõ
İki mim ha daldõr ismi hecâsi (Elçin, 1984, 290/5)
Cânõmõn cânânõ Cânõm Mehemmed
Benim senden gayri dildarõm mõ var (Elçin, 1984, 302/1)
Bir dost yok mu ey ümmet-i Muhammed (Elçin, 1984, 314/4)
Dîn-i Muhammedî ayan gerektir (Elçin, 1984, 371/3)
Yâ Muhammed�il keremdir dâima ezkâr-õ dil (Elçin, 1984, 586/4)
Ey Muhammed ümmeti gamdan helâk oldum helâk (Elçin, 1984, 617/5)
Ümmeti Muhammed (Elçin, 1984, 630/9)
İki mim birisi de ha yazõlõr dal üstüne (Elçin, 1998, 563/4)
Karacaoğlan:
Hak Muhammed dinî, taptõğõm tapõ. (Cumbur, 2001, 142/2)
Gittiğimiz yollar din, İslâm yolu;
Evveli Muhammed, âhiri Ali (Cumbur, 2001, 182/2)
Hak Muhammed�den sevgili
Hakk�õn kulu gelmemiştir ( Bora, Karacaoğlan Seçmeler, 329/1)
Dünyadan yetmiş bin peygamber geçti
Muhammed Medine�de Mehdi yoldadõr (Öztelli, 1996, 392/2)
Dön, Muhammed�i seversen. (Cumbur, 2001, 414/1)
Gel, Muhammed�i seversen. (Cumbur, 2001, 414/1)
Dur, Muhammed�i seversen (Öztelli, 1996, 423/1)
172
Gül, Muhammed�i seversen (Öztelli, 1996, 423/1)
Âşõk Ömer:
Dört hurûf ile efendim ismin âşikâredir
İki mimdir birisi hâ okunur dâl üstüne (Ergun, 1936, 173/1)
Hak Muhammed'e inen Furkan'õ ben bilmez miyim (Ergun, 1936,241/6)
Yüzümüzün karesine bakmayup Rab-bi Celîl
Ol Muhammed hurmetiyçün etmedi bizi rezîl (Elçin,1987, 74/4)
Yüz yirmi dört bin peygamber gelmeden
Hak Muhammed habîbini bilmeden (Elçin, 1999, 33/4)
Âlemin fahrõ Muhammed Mustafâ�nõn aşkõna (Ergun, 1936, 129)
Kõl şefâat çoktur isyânõm Mehemmed gel yetiş (Ergun, 1936, 355/4)
Muhammed Mustafâ dünyâ (Ergun, 1936, 355/4)
Seyrânî:
Cennetin kapõsõn Sallâllah açar
Şeriat işini Muhammed seçer (Öztelli, 1953, 47/2)
Din-i Muhammed�den ayak sektirme
Hâlik�ten gayriye tapõlmaz imiş (Çatak, 1992, 226/1)
İsmi Ahad, Ahmed, Mahmûd, Muhammed (Çatak, 1992, 264/1)
Muhammed, Mustafâ, Ahmet (Çatak, 1992, 342/4)
Ruz-i mahşerde �Muhammed� imdadõma sen ulaş (Çatak, 1992, 379/1)
Yarattõ Muhammed�i verdi Kur�ânõ (Çatak, 1992,416/89)
Sonra Hazreti Muhammed,
Şükür ona olduk ümmet (Çatak, 1992, 427/7)
173
Muhammed zâhirde edip istimdâd (Öz, 1987, 80/1)
Muhammed dinidir taptõğõm tapõ (Öz, 1987, 95/1)
Sümmânî:
Muhammed av-gâhõm kõble tüfengim (Yağmurdereli, 1939, 146/1)
Habîbim Muhammed eyle şefâat (Yağmurdereli, 1939, 148/1)
Bayburtlu Zihnî:
Ümmet-i Muhammed dedi bir yana (Sakaoğlu, 1988, 111/14)
b. Ahmed
Peygamberimizin en çok kullanõlan ikinci ismi Ahmed�dir. Bu isim de
hamd kökünden türemiş olup �Allah�õ herkesten daha iyi ve daha çok öven;
herkesten daha çok övülen� manalarõna gelmektedir. (İslâm Ansiklopedisi, cilt
30, 423)
Cenâb-õ Hak, insanlõğõn babasõ Hazreti Âdem�i yaratmõştõ. Başõnõ
kaldõrõp bakan Âdem, gökyüzünde muazzam bir nur ile bir isim yazõlõ gördü:
�Ahmed�
Âdem merak edip nuru sordu. Allah da şu cevabõ verdi: �Bu senin
zürriyetinden bir peygamberin nurudur ki, onun ismi göklerde Ahmed ve yerlerde
Muhammed�dir. Eğer o olmasaydõ , seni yaratmazdõm.� ( Ateş, 1993, 21)
Kur�ân�da Ahmed ismi ise şöyle geçer:
Hatõrla ki, Meryem oğlu İsâ: Ey İsrailoğullarõ! Ben size Allah'õn
elçisiyim, benden önce gelen Tevrat'õ doğrulayõcõ ve benden sonra gelecek
Ahmed adõnda bir peygamberi de müjdeleyici olarak geldim, demişti. Fakat o,
kendilerine açõk deliller getirince: Bu apaçõk bir büyüdür, dediler. (61/6)
174
Dertli:
Risâlet hâtemi Ahmed yolunda şöyle kurbanõm. (Kutlu, 1988, 160/5)
Erzurumlu Emrah:
Ahmed ü Mahmûd değil Hâlõk seninle fahr ider (Göksel, 1966, 202/4)
Âşõk Ömer:
Behakk-õ hürmet-i Ahmed-i Muhtâr (Ergun, 1936, 15/1)
Elf ile hâsõ çekilmiş mîm ile dâl üstüne (Ergun, 1936, 173/1)
Nûr-i Ahmet katrasõnda hûb deryâdõr güneş (Ergun, 1936, 350/4)
Hürmet-i Ahmed dahi hem Çariyâr (Ergun, 1936, 391/5)
Seyrânî:
İsmi Ahad, Ahmed, Mahmûd, Muhammed (Çatak, 1992, 264/1)
Hiç kimse Ahmed-i Muhtâra karşõ (Çatak, 1992, 331/1)
Ahmed-i Muhtâra, Haydara karşõ (Çatak, 1992, 331/4)
Ahmed-i Muhtâr�õn olur yoldaşõ (Çatak, 1992, 332/4)
Muhammed, Mustafâ, Ahmet (Çatak, 1992, 342/4)
Ahmed-i Muhtârdõr sermâye-i feyz-i vücûd (Yüksel, 1987, 159/5)
Bir su teskin eder nâr-õ Tamuyu
Serpilip Ahmed-i Muhtâr elinden (Öz, 1987, 79/5)
Ahmed-i Mehmed-i Mahmûd-u Hâmid (Öz, 1987, 79/2)
Bana rahmeyleyen Ahmed�den özge enbiyâ bilmem (Öz, 1987, 95/3)
Nûr-õ Ahmed on sekiz bin âleme manzûr idi (Öz, 1987, 96/1)
Bu kânõ Ahmed�in dârõndaki mihmanda bulmuşlar (Öz, 1987, 96/3)
175
Gelip geçmiş iki yüz yirmi dört bin peygamber var
Hâbib-i Ahmed-i Muhtâr velî dünyâya bir geldi (Öz, 1987, 97/1)
Bihakkõ Ahmed-i Muhtarõ kudret (Başaran, 1982, 17/5)
Sümmânî:
Ahmed-i Muhtâr�õn aşkõnõ Celil (Yener, 1973, 177/2)
Elli dörttür bab içinde bildim âyet be âyet
Yetmiş bin hicab içinde Habîbim Nuru Ahmed (Elçin, 1988, 251/6)
Arzum budur sana Ahmed-i Muhtâr(Yener, 1973, 177/3)
Bayburtlu Zihnî:
Ehad�dan Ahmediyyet zâhir oldu zâta mahzarla
Avâlim mîm-i Ahmed�den nümâdõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/2)
Âb-õ rûy-õ Ahmed-i Muhtâr için (Sakaoğlu, 1988, 139/4)
c. Mahmûd
�Hamd� kökünden türeyip, hamd olunmuş, sena edilmiş; övülmeye değer
anlamõnõ taşõr. Peygamberimizin isimlerinden biridir.
Erzurumlu Emrah:
Ahmed ü Mahmûd değil Hâlõk seninle fahr ider
Onun için eyleyiptir cümleden a�lâ seni (Göksel, 1966, 202/4)
Seyrânî:
İsmi Ahad, Ahmed, Mahmûd, Muhammed (Çatak, 1992, 264/1)
176
Ahmed-i Mehmed-i Mahmûd-u Hâmid (Öz, 1987, 79/2)
ç. Mustafâ
Efendimizin yaygõn adlarõndan biri de Mustafâ olup �seçkin ve seçilmiş�
anlamõnda bir sõfattõr. (İslâm Ansiklopedisi, cilt 30, 423)
Dertli:
Rahm-i mâderden oluptur Mustafâ�ya yâdigâr (Kutlu, 1988, 88/1)
Âşõk-õ sâdõk, muhibb-i Mustafâ derler bize (Kutlu, 1988, 97/1)
Şehâ Hakk�a ibâdet kõl, Muhammed Mustafâ�mõz var (Kutlu, 1988,
166/1)
Şefâat kânõsõn Mustafâ dedim (Karaalioğlu, 1980, 541/4)
Erzurumlu Emrah:
Mustafâ olmaz mõ gönül mir�atõ (Karadağ, 1996, 97/13)
Şefâat mazharõ Mustafâ sensin (Karadağ, 1996, 140/3)
Âsâr-õ merhâmet şefkat şefâat Mustafâdandur (Karadağ, 1996, 401/1)
Biz muhibb-i hânedânuz Mustafâdan söylerüz (Karadağ, 1996, 439/1)
Gevherî:
Gevherî�ye vefâ kõla Mustafâ (Elçin, 1984, 106/4)
Onuncu bölükte ruh-u Mustafâ (Kocatürk, 1963, 151/5)
İndi Kur�ân Mustafâ�ya okuyup kõldõ kabûl (Elçin, 1984, 566)
Karacaoğlan:
Felek Mustafâ�ya yâr olmayõnca(Öztelli, 1996, 51/3)
177
Mustafâ üstüne bina kuruldu (Öztelli, 1996, 412/4)
Âşõk Ömer:
Kârõn şefâate kaldõysa hâlin
Arzeyle Hûdâ�nõn Mustafâ�sõna (Ergun, 1936, 24/4)
Biri zât-õ Mustafâ�dõr biri hattâ Zülcelâl (Elçin, 1999, 61/6)
Ömer gör âlemi mutlak mezâkõ yok vefâ elhak
Vefâ olsa görürdü Hak Habîbi Mustafâ dünyâ (Ergun, 1936, 90/2)
Ey habîbi ehl-i isyânõn şefîi Mustafâ (Ergun, 1936, 129/1)
Bir güzelde yokdürür sende olan nûr ile âl
Dili bülbül yüzü gül kaşõ siyahõm Mustafâ (Ergun, 1936, 131/1)
Ola yâr ü yâverin Mevlâ şefî�in Mustafâ (Ergun, 1936, 136/3)
Ol Habîbin Fahri âlem Mustafâ�nõn aşkõna (Ergun, 1936, 169/1)
Hiç değildir senin ismin Mustafâ�dõr sevdiğim (Ergun, 1936, 229/4)
Beş hurûf ile okunur evveli mim sonu yâ (Ergun, 1936, 229/4)
Berk urur âyîne-i vechinde nûr-õ Mustafâ (Ergun, 1936, 302/3)
Der ki Ömer mu�cizâtõ Mustafâ da gördüler (Ergun, 1936, 322/1)
Muhammed Mustafâ dünyâ (Ergun, 1936, 414/4)
Seyrânî:
Zikrim ismi �yâ Mustafâ� olmasa (Çatak, 1992, 124/5)
Hulûs-i kalb ile sev Mustafâ�yõ (Çatak, 1992, 264/1)
Din şehrinin Mustafâsõ,
Şefâat yâ Resûlullâh (Çatak, 1992, 285/4)
Muhammed, Mustafâ, Ahmet (Çatak, 1992, 342/4)
178
Hakk Habîbi Mustafâ�ya di gelsin (Öz, 1987, 94/1)
Hazreti Mustafâ Hakk�õn Resûlü
Bilmez misin oldu şefâat kânõ (Yüksel, 1987, 66)
G. Hazreti Muhammed İçin Edebiyatõmõzda Kullanõlan Sõfatlar
a. Fahr-õ Âlem
Yaratõlan ilk ruh ve son peygamber olan Hazreti Muhammed, bütün
insanlõğõn peygamberi olarak gönderilmiştir. Âlemlerin esirgeyicisi ve
koruyucusudur. Bu yüzden fahr-õ âlem yani bütün dünyanõn övdüğü, övündüğü
bir kişidir. (Özçelik, 1998, 311)
Âşõk edebiyatõnda Hazreti Muhammed �Fahr-õ âlem seyyidülkevneyn,
Fahr-õ Resûlü�s-Sakaleynün, Âlemin fahrõ, Fahr-i âlem, Fahr-i Cihân, Mefhar-õ
âlem, Dü cihan server-i Fahr-i Kâinat� diye de anõlmõştõr.
Erzurumlu Emrah:
Odur evvel âhir fahr-õ cihânõn (Karadağ, 1996, 98/21)
Var anun toprağõna Emrâh kõl cânun nisâr
Hâk-i pây-i fahr-i �âlemdür necâtõ �âşõkun (Karadağ, 1996, 326/5)
Ednâ kulõyuz Fahr-õ Resûlü�s-Sakaleynün (Karadağ, 1996, 334/1)
Gevherî:
Ne Hazreti Fahr-i Âlem-iyâna (Elçin, 1984, 355/2)
Âşõk Ömer:
Fahr-õ âlem seyyidülkevneyn o sultân aşkõna (Elçin, 1999, 72/5)
Âlemin fahrõ Muhammed Mustafâ� nõn aşkõna (Ergun, 1936, 127/3)
179
Ol Habîbin Fahr-i âlem Mustafâ�nõn aşkõna (Ergun, 1936, 169/1)
Fahr-i âlem hak Resûldür dü cihânõn serveri (Ergun, 1936, 241/3)
Seyrânî:
Sorub süd eyle Fahr-i âlemden (Çatak, 1992, 157/3)
Mefhar-õ âlemsin kadrin muallâ (Öz, 1987, 79/1)
Dü cihan server-i Fahr-i Kâinat (Öz, 1987, 80/2)
Dü cihân zâtõnla eyler iftihâr (Öz, 1987, 94/3)
Yolum hak erkânõm mefhar-õ âlem (Öz, 1987, 95/2)
Fahr-õ âlem gibi mîr bulamadõm (Öz, 1987, 96/8)
Bayburtlu Zihnî:
Cennet-i A�lâ�da bir makâm tuttu
O makâm da Fahr-i âlem civârõ (Sakaoğlu, 1988, 114/36)
Arõttõ rûhunu Fahr-i Cihân�õn (Sakaoğlu, 1988, 112/19)
Cennet-i A�lâ�da bir makâm tuttu
O makâm da Fahr-i âlem civârõ (Sakaoğlu, 1988, 114/36)
b. Gül
Gül, Hazreti Muhammed�i ifade etmekte en çok rağbet edilen çiçek
olmuştur. Onun yüzü, yüzünün ve teninin rengi, kokusu, peygamberler arasõndaki
yeri ve değeri gül ve onunla ilgili tabirlerle ifade edilmiştir. (İslâm Ansiklopedisi,
cilt 30, 457)
Hazreti Muhammed�in kendine özel güzel bir kokusu vardõ. Vücudu ve
teri güzel kokardõ. Gül kokusu, Peygamberimizin kokusudur. Bursalõ İsmâil
180
Hakkõ, gülün Mirâc Gecesi�nde onun terinden meydana geldiğini söyler. (Kurnaz,
2005, 47-57)
Gülün kõrmõzõ olmasõnõn sebebi ise, Hazreti Muhammed�in Mirâc�ta,
ilâhî tecellînin şiddetiyle yüzünün terleyip kõzarmasõndandõr. Bu şiddetli tecellî
sebebinden kõzaran yüzü ile teri, uyum sağlamõş ve bu terin arza düşmesiyle de
kõrmõzõ gül yaratõlmõştõr. (Tatcõ, 2005, 106)
Çiçeklerin sultanõ olarak kabul edilen gül, ilâhî güzelliğin ve bu
güzelliğin yeryüzündeki bir işareti olan Hazreti Peygamberin sembolüdür.
(Bardakcõ, 2005, 113)
Gevherî:
Resûl�ün iki düründen kopma gül hem damladõ (Elçin, 1984, 566/1)
Âşõk Ömer:
Hâsõl olmuştur terinden Hazreti Peygamber�in
Kani zambak kani lâle kani sünbül kani gül (Ergun, 1936, 131/3)
Muattar eyledi âfâkõ õtr-i müşk-i hoşbûsu (Ergun, 1936, 405/4)
c. Hâtem-ün-nebiyyîn
Peygamberlerin sonuncusu, Hazreti Muhammed�dir.
Bu konu ayette geçmektedir:
Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babasõ değildir. Fakat o,
Allah'õn Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkõyla
bilendir.(33/40)
Âşõk edebiyatõnda �Risâlet hâtemi, Nebî, Hazreti Hâtem, Hatm-ül enbiyâ,
tâc-õ nübüvvet, nübüvvet, Hâtem, � olarak Hazreti Muhammed anõlmõştõr.
181
Dertli:
Nedir derdin deyû bu Dertli-i nâçâra sormazsõn
Risâlet hâtemi Ahmed yolunda şöyle kurbanõm. (Kutlu, 1988, 160/5)
Zevc-i bint-i Muhammed, ibn-i amm-i Mustafâ
Tâ ezelden ol�dürür sõrr-õ Nebî�ye âşinâ (Kutlu, 1988, 88/2)
Erzurumlu Emrah:
Anõn hürmetine oldu dü-âlem
Bais-i �âlemdir Hazreti Hâtem (Karadağ, 1996, 96/8)
Âşõk Ömer:
Ey behakk-õ seyyid-ül ebrâr Hatm-ül enbiyâ (Ergun, 1936, 88/11)
Ben sana bu tarz ile Hâtem de dersem elverir (Ergun, 1936, 336/1)
Seyrânî:
Verildi zâtõna Tâc-õ nübüvvet (Öz, 1987, 94/5)
Eylemiş feyz-i Nübüvvet sõrrõnõ var ibtidâ (Öz, 1987, 95/4)
Nebiler serveri Tâhâ (Çatak, 1992, 342/1)
ç. Resûl
Âşõk edebiyatõnda, Hazreti Muhammed �Resûl, Resûlullâh, Resûl-i
Kibriyâ, Hazreti Resûl, Hak Resûl, ism-i Resûl, şah-õ risâlet, Resûl-i server,
Resûl-i Ekrem, resûl-i Zişân� sõfatlarõ ile de anõlõr.
Erzurumlu Emrah:
Teşrif buyurunca resûl-i Zişân (Karadağ, 1996, 98/20)
182
Hüsn ü Hak Resûl-u kibriyâ sensin (Karadağ, 1996, 140/1)
Yâ Resûlallâh nice vasf etsin her eşya seni (Göksel, 1966, 202/1)
Her nice medh eylesem a�lâsõn ondan yâ Resûl (Göksel, 1966, 202/2)
Ednâ kulõyuz Fahr-õ Resûlü�s-Sakaleynün (Karadağ, 1996, 334/1)
Müstemendüz hem Resûl-i Kibriyâdur yârimüz (Karadağ, 1996, 439/6)
Gevherî:
Resûl�ün iki düründen kopma gül hem damladõ (Elçin, 1984, 566/1)
Âşõk Ömer:
Kavlini tut fi�line uy Resûl�ün (Ergun, 1936, 35/1)
Hazreti Resûl�e sel sele düştü (Elçin, 1999, 40/5)
Fahr-i âlem hak Resûldür dü cihânõn serveri (Ergun, 1936, 241/4)
Yâdedip ism-i Resûl'ü buldular derde devâ (Ergun, 1936, 128/5)
Seyrânî:
Resûlün emrine itâat eyle (Yüksel, 1987, 48/1)
Hazreti Mustafâ Hakk�õn resûlü (Yüksel, 1987, 66/3)
Ey mürüvvet kânõ şah-õ risâlet (Öz, 1987, 79/1)
Allah bir Resûl hak yoktur gümânõm (Çatak, 1992, 178/1)
Seyrânî�de der ki Resûl-i server (Öz, 1987, 94/6)
Sümmânî:
Ol Resûlullâh�õ gözler gözlerim (Yağmurdereli, 1939, 146/3)
183
Âşõk Veysel:
Resûl-i Ekrem�in kanunu haktõ (Oğuzcan, 1974, 40/3)
Bayburtlu Zihnî:
Cemâlin matla-õ nûru�l-Hûdâdõr yâ Resûlallâh
Ruhun âyîne-i sõrr-õ Hûdâ�dõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/1)
Avâlim mîm-i Ahmed�den nümâdõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993,
62/2)
Bu i�zâz enbiyâ içre sanadõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/3)
Ki senden ayn-õ âlem rûşenâdõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/4)
Şefâat şânõna lâyõk sezâdõr yâ Resûlallâh
Sana arz-õ hatâ misl-i atâdõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/5)
Der-i lutfunda bir mücrim gedâdõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/6)
d. Hace-i Dânâ
Erzurumlu Emrah:
Bilmeyenler bildiler ey hâce-i dânâ seni (Göksel, 1966, 202)
Âşõk Ömer:
Hace-i Dânâ önünde ders-i a�lâ okuduk (Ergun, 1936, 197/1)
e. Server
Âşõk Ömer:
Bende yatar Cihan Serveri hâlâ (Ergun, 1936, 16/4)
Fahr-i âlem hak Resûldür dü cihânõn serveri (Ergun, 1936, 241/3)
184
Medine�de yatan ol Server�e saldõm ben seni (Ergun, 1936, 185/1)
Seyrânî:
Nebiler serveri Tâ-hâ (Çatak, 1992, 342/1)
f. Şah-Sultan
Erzurumlu Emrah:
Kemâl-i hüsnünle ey şûh u şehnâz
Melâhat burcunda mehlike sensin
Hüsn ü cemâline akran bulunmaz
Hüsn ü Hak Resûl-u kibriyâ sensin (Karadağ, 1996, 140/1)
Ol kâşif-i esrâr ol dürr-i şehvâr (Karadağ, 1996, 98/22)
Böyle buyurmuştur Sultan-õ Nebi (Güney-Güney, 1968, 144/2)
Gevherî:
Gevherî bendene iltifat et sen
Yâ Mehemmed senin Mecnun�unum ben
Ger ferâgat eyledim şehâ aşkõndan
Rûz-i magfirette mağfur olmazem(Elçin, 1984, 178/5)
Âşõk Ömer:
Şefî� olmaz ise Âşõk Ömer�e Hazreti Sultan (Ergun, 1936, 86/1)
Kõyâmette günehkâre şefâat yok mu Sultanõm (Ergun, 1936, 106/3)
Cümle hublar pâdişâhi bî misâlim Mustafâ (Ergun, 1936, 130/1)
Şâhlar şâhõ olan Sultan�a saldõm ben seni (Ergun, 1936, 185/2)
185
Seyrânî:
Ser-defterde şâh-õ hûbân olan yâr (Kasõr, 1984, 187/1)
Risâlet tahtõna sultan (Çatak, 1992, 342/5)
Sõfat-õ Muhammed şah-õ hübânõ (Çatak, 1992, 404/26)
Ey mürüvvet kânõ şah-õ risâlet (Öz, 1987, 79/1)
Mahbûblar şahõnõ methedem desem (Öz, 1987, 80/3)
Sümmânî:
Bin bir adlõ şahõ gözler gözlerim(Yağmurdereli, 1939, 146/2)
Bayburtlu Zihnî:
Eyâ şâhenşeh-i taht-õ risâlet (Sakaoğlu, 1998, 140/1)
Ğ. Hazreti Muhammed�in Mucizeleri
Mucize; peygamberlerde ortaya çõkan, onlara Allah�õn bir lutfu ve
peygamberliklerini isbat için bir imkan olarak verilen, insanlarõn bir benzerini
ortaya koymaktan aciz kaldõklarõ olağanüstü (hârikulâde, fevkalâde) haller,
hadiselerdir. (TDEA, cilt 6, 410)
Hazreti Peygamberimizin mucizeleri üç kõsõmda toplanmaktadõr: 1- Her
asõrdaki akõl sahibi insanlara hitap eden aklî (ilmî) ve manevî mucize ki, bizzat
Hazreti Peygamberin sözleri ile de teyid edildiği üzere, bu Kur�ân-õ Kerîm�dir. 2-
Onun devrinde yaşayan insanlarõn duyu organlarõ ile müşahede ettikleri tabiat
üstü olaylardõr. Bunlardan bir bölümü Peygamber Efendimizin zatõ ile ilgilidir:
Baba ve anasõ tarafõndan nurunun sulbüne ve rahmine intikal ettiği kimselerin
alnõnda bir nurun parlamasõ, geçmiş mukaddes kitaplarda haber verildiği gibi
yüksek vasõfta yaradõlõşõ, sünnetli ve göbeği kesik doğmuş olmasõ, sõrtõnda iki
küreği arasõnda kalbinin hizasõnda Hâtem-i nübüvvet adõ verilen bir peygamberlik
mührünün bulunuşu, süt anneye verildiğinde görülen harikalar ( bir bulutun ona
186
daima gölgelik etmesi, onun gölgesinin yere düşmemesi v.s.), yine süt anne
nezdinde iken kalbinin çõkartõlarak melekler tarafõndan semavi su ile yõkanmasõ,
yüce ahlakõ ve örnek davranõşõ gibi. Diğer bir bölümü de Hazreti Peygamberin
zatõnõn dõşõndaki olaylardõr: Mirâc, Ay�õn ikiye ayrõlmasõ, taşõn konuşmasõ,
ağaçlarõn yürümesi, kuru hurma ağacõnõn meyve vermesi, parmaklarõnõn arasõndan
su fõşkõrmasõ gibi. 3- Cenâb-õ Peygamber tarafõndan haber verilen geçmişe ve
geleceğe dair olaylardõr. Âyet ve hadis olarak vaz edilmiştir. Haberî mucizeler
denilen bunlarõn ümmî (okumasõ ve yazmasõ olmayan) ve diğer kitap ehli
kimselerle birlikte bulunmamõş bir kimseden çõkmõş olmasõ, mucizevî mahiyetleri
hakkõnda başlõ başõna kuvvetli bir delildir. (Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken
Yay., cilt 7, 2472)
Erzurumlu Emrah, Peygamberimizin mucizelerinin Allah�õn bir lutfu
olduğunu anlatõr:
Mu�cizât-õ Mustafâ eltâf-õ Mevlâdur �ilim (Karadağ, 1996, 305/1)
Âşõk Ömer, tüm yaratõlanlarõn, mucizelerin hepsini Hazreti
Muhammed�de gördüğünü belirtir:
Der ki Ömer mu�cizâtõ Mustafâ da gördüler (Ergun, 1936,322/1)
Bütün mucizelerin, Allah�õn �Kün� emri ve Allah�õn lutfu ile
gerçekleştiğini Âşõk Ömer dile getirir:
Oluptur Kâf ü Nûn ile niçe mu�cizlerin izhâr (Ergun, 1936, 405/3)
Mu�cizât-õ Nebî ve lûtf-õ Hakk� ile (Elçin, 1998, 459/2)
Seyrânî ise Peygamberimizin istenilen bütün mucizeleri gösterebildiğini
söyler:
Olupdur rahmet-i rahman,
İşidir mucizat bürhan (Çatak, 1992, 342/5)
187
a. Kur�ân-õ Kerîm
Her asõrdaki akõl sahibi insanlara hitap eden aklî (ilmî) ve manevî mucize
ki, bizzat Hazreti Peygamberin sözleri ile de teyid edilmiştir.
Erzurumlu Emrah, Kur�ân�õn varlõğõnõn büyük bir mucize olduğunu
belirtir:
Müştak-õ nüzûl-õ furkânda idim (Karadağ, 1996, 98/19)
Nicedür fehm ide gör şevket-i Kur�ân-õ Kerîm
Bir ûlõ mu�cizedür Hazreti Kur�ân-õ Kerîm (Karadağ, 1996, 300/1)
Âşõk Ömer, Allah�õn Hazreti Muhammed�e Kur�ân�õ verdiğini, bunun
bile tek başõna mucize olarak yeteceğini söyler:
Sana Habîbim dedi Rabb-õ Rahîm
Mu�cize bes sana Kelâm-õ Kadîm (Ergun, 1936, 391/3)
b. Mirâc
Peygamberimiz bir gece Kabe-i Muazzama�nõn Hatim kõsmõnda yatarken
Hazreti Cebrail gelip göğsünü yardõ. Kalbini zemzem suyu ile yõkadõktan sonra
içine hikmet doldurup eski haline koydu. Sonra beyaz bir Burak getirildi,
Peygamberimiz ona bindirildi. Cibril�in refâkatinde yol aldõlar. Burak, adõmõnõ
gözünün erişebileceği yerin ilerisine atõyordu. Peygamber Efendimiz, Cibril ile
birlikte Beyt-i Makdis�e götürüldü.
Efendimiz Mescid-i Aksa�da iki rekat namaz kõlõp dõşarõ çõktõğõnda
Cebrail biri süt, biri su, diğeri şarap dolu üç kap getirdi. Resûlullâh süt dolu kabõ
seçince Cebrail kendisine �Fõtratõ seçtin.� dedi. Ansõzõn bir mîrâc, yani bir
merdiven göründü. Merdivenin bir ucu taşta, bir ucu gökte idi. Cebrail onu alõp
merdivenden dünya semasõna yükseltti. Birinci gökte bütün melekler tarafõndan
188
karşõlandõ. Sonra her katta ayrõ ayrõ peygamberler tarafõndan karşõlanarak yedinci
kattaki Beytül-Mâmûr�a çõktõ.
Orada bütün peygamberlerin toplanmõş olduğunu gördü. Sõrasõ ile Âdem,
Yahya, İsâ, Yûsuf, İdrîs, Hârûn, Mûsâ ve İbrâhîm ile görüştü. Onlara imam oldu
ve namaz kõldõlar.
Cebrail yedinci kat semadan Efendimizi alõp yükseklere çõkardõ. Daha
sonra Hazreti Muhammed�in karşõsõna Sidre-i Münteha sahasõ açõldõ. Cebrail
buradan bir parmak ucu ileri geçeçek olursa yanacağõnõ söyledi ve durdu. Hazreti
Muhammed Sidre-i Münteha�dan dört nehrin aktõğõnõ gördü. Daha sonra yanõnda
Cebrail olmadõğõ halde yürümeye devam etti, yetmiş hicâbõ yani perdeyi geçtikten
sonra, yeşil bir döşek olan Refref göründü. Hazreti Muhammed, Refref�e oturdu.
Refref de onu kürsüye kadar götürdü. Oradan yine yetmiş hicabõ geçip arşa vardõ.
Arşõn nuru Peygamberi kapladõ. Nurdan başka bir şey göremez oldu. Hazreti
Muhammed oradan Allah�õ kalp yahut başgözü ile gördü. Allah�õn sohbeti ve
cemali ile müşerref oldu. Allah�a iki ok ucu kadar (Kabe Kavseyn) yakõndõ.
Burada Cenâb-õ Hak elli vakit namazõ farz kõldõ. Dönüşte Hazreti Mûsâ elli vakit
namazõn ümmetine ağõr geleceğini söyleyip Allah�tan onu hafifletmesini
istemesini tavsiye etti. En sonunda namaz beş vakte indi. Geri döndüğü zaman
yine Refref ile Sidre-i Münteha�ya geldi. Cebrail burada kendisini bekliyordu.
Sonra sõrasõyla gökleri inerek Beyt ül-Mukaddes�e, oradan Burak�a binip
Mekke�ye döndü. ( Ateş , 1993, 371- 376, Büyük Türk Klâsikleri, cilt 4, 439)
Kuran�da bu mucize şöyle geçer:
Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kõsmõnõ gösterelim diye
(Muhammed) kulunu Mescid-i Harâm'dan, çevresini mübarek kõldõğõmõz Mescid-i
Aksâ'ya götüren Allah noksan sõfatlardan münezzehtir; O, gerçekten işitendir,
görendir. (17/1)
Kendisi en yüksek ufukta iken. Sonra (Muhammed'e) yaklaştõ, (yere
doğru)sarktõ. O kadar ki, (birleştirilmiş) iki yay arasõ kadar, hatta daha da yakõn
oldu. Bunun üzerine Allah, kuluna vahyini bildirdi. (Gözleriyle) gördüğünü kalbi
yalanlamadõ. Onun gördükleri hakkõnda şimdi kendisi ile tartõşacak mõsõnõz?
Andolsun onu, önceden bir defa daha görmüştü, Sidretü'l-Müntehâ'nõn yanõnda .
189
Cennetü'l-Me'vâ da onun yanõndadõr. Sidre'yi kaplayan kaplamõştõ. Gözü kaymadõ
ve sõnõrõ aşmadõ. Andolsun o, Rabbinin en büyük âyetlerinden bir kõsmõnõ gördü.
(53/7-14)
Aynõ mevzu 53/13-18. ayetlerde de geçer.
Mirâc Gecesi�nde Peygamberimiz bir çok ilahî tecellilere, hitap ve
iltifatlara mahzar kõlõndõ. Ayrõca bu gecede her gün beş vakitte namaz kõlõnmasõ
emredildi.
Âşõk Ömer, meleklerin ve diğer peygamberlerin Peygamberimizi
karşõladõğõnõ ve onlarõn Mirâc�a şahit olduklarõnõ ifade eder:
Cennetinden alup bir ağ ol habîbe verdiler
Melâikler saf saf olup gök yüzünde durdular
Der ki Ömer mu�cizâtõ Mustafâ da gördüler
Kamu peygamberleri bîdâr eden Perverdigâr (Ergun, 1936,322/1)
Peygamberimizin Mirâc�õnõn gökyüzünde gerçekleştiğini Âşõk Ömer dile
getirir:
Kani Muhammed Mustafâ
Arş�ta mi�rac tutmuş iken(Ergun, 1936, 417/4)
Âşõk Ömer, Hazreti Muhammed�in Mirâc sõrasõnda her şeyi gözünde
perde olmaksõzõn gördüğünü anlatõr:
Levh ü kâlem Sidre vü Arş-õ azîm
Çeşmine rûşen görünür bî hicâb (Ergun, 1936, 391/3)
Seyrânî ise Peygamberimizin Mirâc mucizesini Allah�õn lutfu ile Burak
üzerinde gerçekleştirdiğini söyler:
Arzu kõlõp davet ettim mirâca,
Binip Burak üzre etti cevlanõ (Çatak, 1992,41/91)
190
Sümmânî de yetmiş bin perdenin Peygamberimiz için açõldõğõnõ belirtir:
Yetmiş bin hicab içinde Habîbim Nuru Ahmed (Elçin, 1988, 251/6)
Peygamberimizin miraca çõkõşõnõ Sümmânî şöyle anar:
Muhammed mirâcõ çõkar o burca (Öztürk, 1997, 11/2)
Bayburtlu Zihnî ise Peygamber Efendimizin Mirâc mucizesi sayesinde
Allah�la bir olma şerefine ulaştõğõnõ ve bu lutfun peygamberler içinde yalnõzca
ona verildiğini ifade eder:
Felekler farkõna basdõn kadem ey �Lî ma�Allah�-kadr�
Bu i�zâz enbiyâ içre sanadõr yâ Resûlallâh (Yeniterzi, 1993, 62/3)
Bayburtlu Zihnî, Mirâc gecesinin esrarõ hürmetine Allah�a dua eder:
Âb-õ rûy-õ Ahmed-i Muhtâr için
Leyle-i isrâdaki esrâr için (Sakaoğlu, 1988, 139/4)
c. Şakkü�l-kamer
Kureyş kabilesinden bazõlarõ, mehtaplõ bir gecede Peygamberden mucize
istediler. O da parmağõnõ aya uzatõnca ay iki parça oldu
Şakkü�l-kamer mucizesi hakkõnda şöyle rivâyet olunur: Ebu Cehil�in
teşviki ile, kabilenin ileri gelenlerinden Habîb Bin Malik, Peygamberden bu
mucizeyi istedi. Peygamber, Allah�a yalvardõ. Habîb�in isteği üzerine ay doğup
zeval yerine geldi. Peygamber parmağõ ile işaret edince, ay iki parça olup yere
indi; karşõsõnda durup peygamberliğine şehadet etti. Sonra eteği altõndan girip
yeninden çõktõ. Tekrar şehadet getirdikten sonra, bütünlenip yerine vardõ ve
doğduğu yerden battõ. (Levend, 1984, 134)
Ayõn ikiye yarõlma mucizesi Kur�ân�da şu şekilde geçmektedir:
Kõyamet yaklaştõ ve ay yarõldõ. Onlar bir mucize görürlerse hemen yüz
çevirirler ve eskiden beri devam edegelen bir büyüdür, derler. Yalanladõlar ve
kendi heveslerine uydular. Halbuki her işin ulaşacağõ yeri vardõr. Andolsun
191
onlara, kötülükten önleyecek nice önemli haberler gelmiştir. Bu büyük bir
hikmettir. Fakat (yüz çevirene) uyarõlar ne fayda verir! Çağõranõn görülmemiş bir
şeye çağõrdõğõ gün, sen de onlardan yüz çevir. Sanki etrafa yayõlmõş çekirge
sürüsü gibi bakõşlarõ perişan (utançtan yere bakar) bir halde kabirlerden çõkarlar.
Dâvetçiye koşarlarken o esnada kâfirler: Bu, çok çetin bir gündür! derler.(54/1-8)
Gevherî, ayõn Peygamberimizin parmağõyla ikiye ayrõlma mucizesini şu
mõsra ile anlatõr:
Kamerin karnõnõ engüşt ile yardõ o güzel (Elçin, 1998, 760/2)
Âşõk Ömer de Peygamberimizin Şakku�l-kamer mucizesine şöyle
değinir:
Rûz ü şeb âh eylemekten kalmadõ cismimde fer
Hâlime rahmeylemez ol dilber-i Şakkulkamer (Ergun, 1936, 276/5)
ç. Hazreti Muhammed�in Parmağõndan Su Akmasõ
Peygamber bir gün eshabõ ile beraber Hûdeybiye�ye geldi. Orada su
olmadõğõnõ haber verdiler. Bunun üzerine Peygamber, yanõnda mevcut bulunan
sudan abdest aldõ. Parmaklarõndan çeşmeler gibi su akmaya başladõ. O sudan
hepsi içtiler. (Levend, 1984, 135)
Âşõk Ömer, Peygamberimizin mübarek parmaklarõndan Allah�õn izni ile
su aktõğõnõ anlatõr:
Parmağõndan akõduptur ol Habîb-i Kibriyâ (Ergun, 1936, 387/3)
d. Hazreti Muhammed�in Suya Ait Diğer Mucizeleri
Peygamberin gerek çorak kuyudan veya yerden su çõkarmasõ, gerek az
olan suyu çoğaltmasõ hususundaki mucizeleri çoktur.
192
Sahabeden birinin Medine�deki evinde bir acõ su kuyusu vardõ.
Peygamber bir kere içine tükürdü; acõ su derhal tatlõ oldu. (Levend, 1984, 136)
e. Hazreti Muhammed�in Hayvanlarla Konuşmasõ
Peygamberin hayvanlarla konuşmasõ da mucizeleri arasõndadõr.
Peygamber, bir gün Kâbe�nin kapõsõ önüde otururken, ayağõnõ köpek õsõrmõş biri
geldi. Biraz sonra aynõ köpeğin õsõrdõğõ biri daha geldi. Peygamber yerinden
kalkõp köpeğin yanõna varõnca, köpek kuyruğunu sallayarak söz söylemeye
başladõ. Peygamber, onlarõ niçin õsõrdõğõnõ sorunca köpek de onlarõn Ebu Bekir ile
Ömer�e düşmanlõk ettikleri için Allah�õn onu bunlara musallat kõldõğõnõ söyledi.
Başka bir gün, Peygamber eshab ile otururken, yanõnda keler bulunan biri
geldi. Eshabõn, Peygamberin yanõnda hürmetle oturmalarõ dikkatini çektiği için
eshab onun kim olduğunu sordu. Eshab, Resûllulâh diye cevap verdi. Adam,
keleri Peygamberin önüne atar ve keler iman etmedikçe kendisinin de iman
etmeyeceğini söyler. Peygamber, kelere hitap edince keler hemen söz söylemeye
başladõ ve Peygamberin Allah�õn Resûl�ü olduğunu tasdõk etti.
Peygamber bir kere de geyik ile konuşmuştur. Şöyle ki: Peygamber bir
gün sahrada idi. Ansõzõn �Dur ya Resûl!� diye bir nida işitti. O tarafa baktõ.
Gördü ki, bir adam avladõğõ geyiği sõmsõkõ bağlamõş, kendi de uykuya varmõş.
Sesin geyikten geldiğini anlayarak isteğini sordu. Geyik de dağda iki küçük
yavrusu olduğunu; henüz küçük olduklarõ için otlayamayacaklarõnõ söyler. Ona
kefil olmasõnõ, onu salmasõnõ; yavrularõnõ beş saat emzirmeyi ve onlarõ ot yanõna
götürmeyi ister. Sonra tekrar döneceğini söyler. Bu sõrada adam uyandõ; ve
Peygambere eğer o kefil olursa bõrakacağõnõ; fakat gelmezse Peygamberi
öldüreceğini söyler. Peygamber tebessüm ederek �Eğer gelirse, sen de Müslüman
olur musun?� diye mukabele etti.
Geyiği salõverdiler. Geyik henüz dört saat olmadan döndü. Adam da
imana gelerek geyiği salõverdi. (Levend, 1984, 136-137)
193
f. Hazreti Muhammed�in Güneşi Geri Döndürmesi
Bir gün Peygamber başõnõ Ali�nin kucağõna koyup uzanmõştõ. Ali, güneş
battõğõ halde ikindi namazõnõ kõlmamõştõ. Peygamber uyanõnca, ikindi namazõnõ
kõlõp kõlmadõğõnõ sorunca, Ali kõlmadõğõnõ söyler. Peygamber dua etti ve güneş
battõğõ yerden geri döndü. Ali namazõnõ bitirince güneş tekrar battõ. (Pala, 1995,
394)
g. Pişmiş Kuzunun Dile Gelmesi
Hayber gazvesinden sonra, Yahudiler tarafõndan Peygambere kõzartõlmõş
bir kuzu takdim edildi. Peygamber, eshabiyle beraber yemek üzere sofraya
oturdu. Elini uzatõp ağzõna bir lokma koydu. Derhal ağzõndan çõkarõp attõ ve �Bu
kuzu zehirli olduğunu bana haber veriyor.� dedi. Allah kuzuya dil vermişti.
Cebrail de gelip, lokmayõ ağzõndan atmasõnõ Peygambere bildirmişti. (Levend,
1984, 137)
ğ. Taşlarõn Dile Gelmesi
Bir gün Peygamberden yine bir mucize istediler. Peygamber, sağ eline
bir avuç ufak taş aldõ. Taşlar, hemen Allah�õn birliğini ve Muhammed�in
peygamberliğini zikre başladõlar. Peygamber, kimsenin şüphesi kalmamasõ için,
taşlarõ sõrasõ ile Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali�nin ellerine bõraktõ. Taşlar,
yüksek sesle bu tasdiki tekrar ettiler. (Levend, 1984, 138)
h. Hazreti Muhammed�in Ölüleri Diriltmesi
Handek gazvesinde Peygambere ziyafet veren Câbir�in iki oğlunu
diriltmiştir. Şöyle ki:
Câbir ziyafet için oğlağõnõ keserken çocuğunun biri bakõyormuş.
Kesildiğini görmeyen kardeşi, oğlağõn nasõl kesildiğini sormuş. O da, anlatmak
için kardeşini yatõrõp kesmiş; sonra babasõnõn korkusundan kendini damdan atõp
öldürmüş. Bu felakete uğrayan ana ve baba, ziyafette Peygamber kederlenmesin
194
diye sabretmişler. Yemek hazõrlanõp sofra kurulduğu zaman Peygamber
çocuklarõn da yemeğe gelmesini istemiş. Câbir �Evde değiller.� diye cevap
vermiş. O sõrada Cebrail gelip vak�ayõ bildirmiş. Bunun üzerine Peygamber dua
edince çocuklar dirilmişler ve beraber sofraya oturmuşlar. (Levend, 1984, 138)
õ. Hazreti Muhammed�in, Körlerin Gözlerini Açmasõ
Peygamberimizin buna ait birçok mucizeleri vardõr.
Gözü oyulmuş birisi Peygambere gelmiş ve kendini iyi etmesi için
yalvarmõş. O da bir toprak parçasõnõ, tükürüp çamur haline getirdikten sonra,
yerine koyunca hemen gözü açõlmõş. (Levend, 1984, 139)
i. Hurma Ağacõnõn Hemen Yemiş Vermesi
Medine�de diktiği bir hurma fidanõnõn bir anda yemiş vermesi de,
Peygamberin mucizeleri arasõndadõr. (Levend, 1984, 140)
j. Hurma Ağacõnõn Ağlamasõ
Peygamberimiz hutbe okurken bir hurma kütüğüne dayanõrmõş. Minber
yapõlõp da Peygamberimiz minbere çõkõnca bu kütük o kadar çok inleyip ağlamõş
ki, Peygamberimiz minberden inerek eliyle onu tutmuş ve susturmuştur. (Pala,
1995, 394)
XVI. HAZRETİ MÛSÂ
Hazreti Mûsâ, Allah�õn Tevrat�õ tebliğle vazifelendirdiği, kendi adõyla
anõlan Musevilik dininin kurucusu olan büyük peygamberdir. Onun
peygamberliği Allah tarafõndan özel bir konuşma ile bildirilir ve bu bildirişte
araya melek girmez. Bu yüzden Mûsâ�ya �Kelîmullâh� denir.
195
İslâm�a göre Hazreti Muhammed ve Hazreti İsâ�dan sonra en büyük
peygamberdir. Bu görevi yerine getirmede kardeşi Hârûn, ona yardõmcõ olarak
gönderilmiştir.
Kur�ân�da şu şekilde geçer:
Andolsun, Biz, Mûsâ�ya Kitab�õ (Tevrat�õ) verdik ve kardeşi Hârûn�u da
ona yardõmcõ kõldõk. (25/35)
Bu husus şu âyetlerde de vardõr: 2/53, 2/87, 2/136, 3/84, 6/84, 6/154,
23/49, 28/43-44, 33/7, 40/53-54, 41/45, 42/13, 46/12.
Sümmânî, Mûsâ Peygamberin diğer peygamberlerle beraber gerçek dine
delil olduğunu söyler:
Âdem Safiyullah Nûh ile Halil
Mûsâ ile İsâ hak dinine delil (Yener, 1973, 177/2)
Bir kahinin İsrailoğullarõndan doğacak bir erkek çocuğunun Firavun�u
yok edeceğini haber vermesi üzerine Firavun o yõl doğan bütün erkek
çocuklarõnõn öldürülmesini emreder. Allah, Mûsâ�nõn annesine çocuğu bir sepet
içinde Nil�e bõrakmasõnõ bildirir. Sepet, Firavun�un sarayõ önünde karaya vurur.
Firavun�un karõsõ onu evlat edinir ve öldürülmesine mani olur. Çocuk, Allah�õn
kudreti ile hiçbir süt anneyi kabul etmez, böylece asõl annesi onu süt anne gibi
emzirir. (Onay, 1993, 300)
Kur�ân�da bu husus şöyledir:
Şüphe yok ki, Firavun yeryüzünde (ülkesinde) büyüklük taslamõş ve
halkõnõ sõnõflara ayõrmõştõ. Onlardan bir kesimi eziyor, oğullarõnõ boğazlõyor,
kadõnlarõnõ ise sağ bõrakõyordu. Şüphesiz o bozgunculardandõ. Biz ise, istiyorduk
ki yeryüzünde ezilmekte olanlara lütufta bulunalõm, onlarõ önderler yapalõm ve
onlarõ varisler kõlalõm. Yeryüzünde onlarõ kudret sahibi kõlalõm ve onlarõn eliyle
Firavun�a, Hâmân�a ve ordularõna, çekinegeldikleri şeyleri gösterelim. Mûsâ�nõn
annesine, �Onu emzir, başõna bir şey gelmesinden korktuğun zaman onu denize
196
(Nil�e) bõrak, korkma, üzülme. Çünkü biz onu sana döndüreceğiz ve onu
peygamberlerden kõlacağõz� diye ilham ettik. Nihâyet Firavun ailesi kendilerine
düşman ve üzüntü kaynağõ olacak olan o çocuğu bulup aldõ. Şüphesiz Firavun,
(veziri) Hâmân ve onlarõn askerleri hata yapõyorlardõ. Firavun�un karõsõ şöyle
dedi: �Bana da, sana da göz aydõnlõğõ (bir çocuk)! Sakõn onu öldürmeyin. Belki
bize faydasõ dokunur, ya da onu evlat ediniriz.� Oysa ki onlar (olacak şeylerin)
farkõnda değillerdi. Mûsâ�nõn anasõnõn kalbi bomboş kaldõ. Eğer biz (çocuğu ile
ilgili sözümüze) inancõnõ korumasõ için kalbine güç vermeseydik, neredeyse bunu
açõklayacaktõ. Annesi, Mûsâ�nõn kõz kardeşine, �Onu takip et� dedi. O da
Mûsâ�yõ, onlar farkõna varmadan uzaktan gözledi. Biz, daha önce onun, süt
analarõnõn sütünü emmemesini sağladõk. Kõz kardeşi, �Size onun bakõmõnõ, sizin
adõnõza üstlenecek ve ona içtenlik ve şefkatle davranacak bir aile göstereyim mi?�
dedi. Böylece biz, anasõnõn gözü aydõn olsun ve üzülmesin, Allah�õn va�dinin hak
olduğunu bilsin diye onu anasõna geri döndürdük. Fakat onlarõn pek çoğu bunu
bilmezler. (28/4-13)
Bu bilgi 2/248, 20/37-40. âyetlerde de geçer.
Mõsõrlõlarõn halkõna yaptõklarõndan üzüntü duyan Mûsâ, bir Mõsõrlõyõ
öldürür. Pişmanlõk duyar ve Allah�tan af diler. Ertesi gün öldürüleceğini
öğrenerek Mõsõr�õ terk eder, Medyen�e kaçar. Çölde kuyu başõnda koyunlarõnõ
sulamaya çalõşan iki kõza yardõm eder ve onlarõn babasõ tarafõndan işe alõnõr. Bazõ
rivâyetlere göre işe alan kişi Şuayb Peygamberdir. On yõl kadar çobanlõk yapar,
bu yüzden çobanlõğõn piri kabul edilir. Kõzlardan biri ile evlenir. (Öz, 1987, 122)
Bu yukarõdaki husus, âyetlerde şöyle geçer:
Mûsâ halkõn habersiz olduğu bir sõrada şehre girdi. Orada biri kendi
tarafõndan, diğeri düşmanõ tarafõndan; kavga eden iki adam gördü. Kendi
tarafõndan olan, düşmanõna karşõ ondan yardõm istedi. Mûsâ da ona bir yumruk
indirip onu öldürdü. Mûsâ, �Bu şeytanõn işidir. O gerçekten apaçõk bir saptõrõcõ
düşmandõr� dedi. (28/15)
Korkarak, etrafõ gözetleyerek şehirde sabahladõ. Bir de ne görsün, dün
kendisinden yardõm isteyen yine feryat ederek ondan yardõm istiyordu. Mûsâ da
ona, �Belli ki sen azgõn bir kimsesin� dedi. Mûsâ, ikisinin de düşmanõ olan adamõ
197
yakalamak isteyince adam, �Ey Mûsâ! Dün birini öldürdüğün gibi, beni de
öldürmek mi istiyorsun. Sen ancak yeryüzünde bir zorba olmak istiyorsun,
arabuluculardan olmak istemiyorsun� dedi. Şehrin öbür ucundan koşarak bir
adam geldi. �Ey Mûsâ! İleri gelenler seni öldürmek için aralarõnda senin
durumunu görüşüyorlar. Şehirden hemen çõk. Şüphesiz ben sana öğüt
verenlerdenim� dedi. (28/18-20)
Medyen suyuna varõnca, suyun başõnda (hayvanlarõnõ) sulamakta olan
bazõ insanlar gördü. Bunlarõn yanõnda da koyunlarõnõ suya salmamak için uğraşan
iki kõz gördü. Mûsâ onlara, �(Koyunlarõnõzõ burada tutmaktaki) maksadõnõz ne?�
dedi. Onlar, �Çobanlar sulayõp çekilinceye kadar biz koyunlarõmõzõ sulayamayõz.
Babamõz ise çok yaşlõ bir adamdõr� dediler. Bunun üzerine Mûsâ onlarõn
koyunlarõnõ suladõ. Sonra gölgeye çekilip, �Rabbim! Bana göndereceğin her hayra
muhtacõm� dedi. Nihâyet kõzlardan biri utana utana yürüyerek ona gelip, �Bizim
için koyunlarõmõzõ sulamanõn ücretini vermek üzere babam seni çağõrõyor� dedi.
Mûsâ onun (Şuayb�õn) yanõna gelip başõndan geçenleri ona anlatõnca Şuayb,
�Korkma o zalim kavimden kurtuldun� dedi. Kõzlardan biri, �Babacõğõm, onu
ücretle tut. Her hâlde ücretle tuttuklarõnõn en hayõrlõsõ, güçlü ve güvenilir olan bu
adam olacaktõr� dedi. Şuayb, �Ben, sekiz yõl bana çalõşmana karşõlõk şu iki
kõzõmdan birisini sana nikahlamak istiyorum. Eğer sen bunu on yõla tamamlarsan
o da senden olur. Ben seni zora koşmak da istemiyorum. İnşaallah beni salih
kimselerden bulacaksõn� dedi. Mûsâ şöyle dedi: �Bu seninle benim aramda bir iş.
İki süreden hangisini tamamlarsam bana bir husûmet yok. Allah söylediklerimize
vekildir.� (28/23-28)
Seyrânî, Mûsâ Peygamberi çobanlarõn piri olarak şöyle anlatõr:
Andan Mûsâ Kelîmullâh,
Çobanlarõn piri billah
Adûsu Firavn�ullah,
Helak edüp etti deri (Çatak, 1992, 427/5)
198
A. Hazreti Mûsâ�nõn Allah ile Konuşmasõ
Çölde nefis terbiyesi geçiren Hazreti Mûsâ, süre dolunca ailesi ile
birlikte Mõsõr�a doğru yola çõkar. Yolda fõrtõnaya tutulurlar. Ateş yakõp dinlenmek
ister; ancak ateşi yakamaz.Tuva vadisinde Tûr (Sînâ) dağõnda iken bir ateş görür.
Ateş almak için oraya doğru yürür. Bunu çobanlarõn yaktõğõ ateş sanar; halbuki
ateş sandõğõ tecelli nuru idi. Oraya gidince ateşin ağacõn tepesinde olduğunu
görür. Korkarak dönmek ister. Ağaçtan bir ses işitir. Allah �Ya Mûsâ, ben
âlemlerin rabbi Allah�õm.� der ve ona nalõnlarõnõ çõkarmasõnõ söyler. Mûsâ�ya
elindeki asayõ yere atmasõnõ söyler, o da yapar ve asa yõlan olur. Mûsâ kaçmak
ister; fakat Allah ona güvende olduğunu belirtir. Böylelikle Mûsâ, Allah ile
konuşan peygamberdir, �Kelîmullâh� sõfatõnõ almõştõr. (Onay, 1993, 300)
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçmektedir:
Mûsâ süreyi tamamlayõp ailesiyle yola çõkõnca, Tûr tarafõnda bir ateş
görmüş ve ailesine, �Siz burada kalõn, ben bir ateş gördüm, (oraya gidiyorum).
Umarõm oradan size bir haber ya da õsõnmanõz için ateşten bir kor getiririm� dedi.
Mûsâ, ateşin yanõna gelince o mübarek yerdeki vadinin sağ tarafõndaki ağaçtan
şöyle seslenildi: �Ey Mûsâ! Şüphesiz ben, evet, ben âlemlerin Rabbi olan
Allah�õm.� �Değneğini (yere) at.� (Mûsâ değneğini attõ). Onu bir yõlanmõş gibi
süratle hareket eder görünce arkasõna bakmadan dönüp kaçtõ. (Bu sefer şöyle
seslenildi:) �Ey Mûsâ! Beri gel, korkma. Çünkü sen güvenlikte olanlardansõn.�
(28/29-31)
Bu husus şu âyetlerde de geçer: 4/164, 19/52, 20/9-21, 27/7-10.
Allah�õn nurunu ağaçta gören Hazreti Mûsâ�nõn Allah�õn vahyine hayran
kaldõğõnõ Dertli şu mõsralarla anlatõr:
Varõp bir şecerden hitâb alõrdu
Vahy-i Rabbâniye hayran kalõrdõ
Aklõ fikrî koyup hâmûş olurdõ
Mûsâ�ya tecelli gösterdikçe Tûr. (Kutlu, 1979, 233/3)
199
Erzurumlu Emrah, Mûsâ�nõn Tûr-i Sînâ�da Allah ile konuştuğunu şöyle
ifade eder:
Hak ile Mûsâ�nõn tekellümünde
Tûr-i Sînâda bir mekânda idim (Karadağ, 1996, 97/16)
Gevherî, Hazreti Mûsâ�nõn Tûr dağõnda Allah ile söyleştiğini ve bu
sõrada Allah�õn sõr perdesini kaldõrdõğõnõ dile geterir:
Bin bir ismi Tûr-i Sînâ�da Mûsâ söyler iken
Çekti perde-i seyrin esrârõ Mevlâ yüzüne (Elçin, 1998, 760/6)
Mûsâ Peygamberin Tûr dağõnda Allah�la konuşan peygamber olduğunu
Karacaoğlan belirtir:
Tanrõ kelamõnõ her dem söyleyen
İdrîs cennettedir, Mûsâ Tûr�dadõr (Öztelli, 1996, 392/3)
Âşõk Ömer, Allah�õn Mûsâ Peygamber ile konuştuğunu şu mõsralarla
söyler:
Der Ömer bûy-i Kelîmullâh'a gelürdü hitab (Ergun, 1936, 241/6)
Seyrânî ise Hazreti Mûsâ�nõn Allah ile konuştuğu için Kelîmullâh sõfatõnõ
hak ettiğini anlatõr:
Andan Mûsâ Kelîmullâh (Çatak, 1992, 427/5)
Mûsâ gibi Tûr�a çõkõp Allah ile konuşan kişinin dünyaya tutkun
olmayacağõnõ Seyrânî şöyle ifade eder:
Kelimullâh gibi Tûr-i Sînâ�ya
Çõkan meclûb olmaz dar-õ fenâya (Öz, 1987, 125)
200
Hazreti Mûsâ Tûr-i Sînâ�da konuşurken, kavmi onun yokluğundan
istifade ile Samiri adlõ kişinin altõndan yaptõğõ buzağõya tapar. Bu buzağõ rüzgar
esince ses çõkaran bir buzağõdõr. (TDEA, Cilt 6, 445)
Bu kõssayõ Seyrânî şöyle dile getirir:
Vak�a-i Tûr aksi te�sir yaptõ ruh-i zâhide
Samîrî�nin kõssasõndan zâhidân ateşlenir (Öz, 1987, 126)
B. Allah�õn Tecellisi
Tûr-i Sînâ�da Allah�õn hitabõna mahzar olduğu sõrada Mûsâ Peygamber,
Allah�õ görmek istediğini söyler. Allah da dağa bakmasõnõ, tecelliye dağ dayanõrsa
onu göreceğini ifade eder. Allah, dağa tecelli eder ve dağ paramparça olur. Mûsâ
da düşüp bayõlõr. Dolayõsõyla Allah�õn yalnõz nurunu görebildi, zatõnõ görmeye
muvaffak olamadõ. (Onay, 1993, 300)
Kur�ân�da bu husus şöyle geçer:
Mûsâ�ya otuz gece süre belirledik, buna on (gece) daha kattõk. Böylece
Rabbinin belirlediği vakit kõrk geceye tamamlandõ. Mûsâ kardeşi Hârûn�a,
�Kavmim arasõnda benim yerime geç ve yapõcõ ol. Sakõn bozguncularõn yoluna
uyma� dedi. Mûsâ, belirlediğimiz yere (Tûr�a) gelip Rabbi de ona konuşunca,
�Rabbim! Bana (kendini) göster, sana bakayõm� dedi. Allah da, �Beni (dünyada)
katiyen göremezsin. Fakat (şu) dağa bak, eğer o yerinde durursa sen de beni
görebilirsin.� dedi. Rabbi dağa tecelli edince onu darmadağõn ediverdi. Mûsâ da
baygõn düştü. Ayõlõnca, �Seni eksikliklerden uzak tutarõm Allah�õm! Sana tövbe
ettim. Ben inananlarõn ilkiyim� dedi. (Allah) �Ey Mûsâ! Vahiylerim ve
konuşmamla seni insanlar üzerine seçkin kõldõm. Öyleyse sana verdiğimi al ve
şükredenlerden ol� dedi. (7/142-144)
Hazreti Mûsâ, bu kainatõn niçin yaratõldõğõnõ Allah�a sorar. Allah da
�Ben gizli bir hazineyim, kendimi kainat halinde göstermek istedim, tecelli
201
edişimden bu kainat meydana geldi.� diye cevap verir. �Küntü kenzen� bu
cevabõn başlangõcõ olan âyetin başõdõr. Dertli, Hazreti Mûsâ�nõn sorusunun
cevabõnõn bu dünyada gizli olduğunu söyler:
�Küntü kenzen� sõrrõ bu dünyadadõr bak ta ebed
Der ki Lutfî hame-i kudrette imladõr sabõr (Kutlu, 1988, 89/5)
Dertli, Allah�õn tecellisi Tûr dağõna vurdukça Mûsâ�nõn sessizleştiğini ve
kendinden geçtiğini şu şekilde anlatõr:
Varõp bir şecerden hitâb alõrdu
Vahy-i Rabbâniye hayran kalõrdõ
Aklõ fikrî koyup hâmûş olurdõ
Mûsâ�ya tecelli gösterdikçe Tûr. (Kutlu, 1979, 233/3)
Erzurumlu Emrah, kendini Mûsâ�ya benzeterek, nuru görüp bayõlan
Mûsâ ve õşõk için can veren pervane gibi canõnõ sevdiği uğruna verebileceğini ve
aşk ateşinde yandõğõnõ ifade eder:
Bi-hicâb tecelli etse yarim
Kande olsam bana Tûr olur peydâ (Karadağ, 1996, 64/2)
Cânumõ Mûsâ gibi saldum tecellî şem�ine
Gönlümi pervâne-veş yakdun sebebsüz nâra âh (Karadağ, 1996, 255/2)
Mûsâ gibi düşdüm cân atup âteş-i �aşka
Ey şem�i külli rûh-õ gül nâruna yandum (Karadağ, 1996, 316/2)
Gevherî, kendisini Hazreti Mûsâ�ya benzeterek aşk ile sevgilinin
tecellisini görmek için zahmet çekebileceğini belirtir:
Gevherî aşkõnla çõkalõ Tûr�a
Hayli zahmet çekti erince nura (Elçin, 1998, 155/4)
202
Gevherî, sevgilisinin yüzünü Allah�õn nurunun tecelli ettiği Sînâ dağõna
benzetir:
Tûr-i Sînâ çekilmiş beyaz yüzüne (Elçin, 1998, 343/2)
Âşõk Ömer, Allah�õn tecellisine dayanamayõp bayõlan Hazreti Mûsâ gibi
âşõğõn da sevgiliyi görünce kendinden geçtiğini şöyle dile getirir:
Musi�nin cevr ü cefâsõ âşõkõ büryân eder (Ergun, 1936, 317/4)
Âşõk Ömer, Tûr dağõnda tecelliyi gören Mûsâ�nõn Allah�õn güzelliğine
tutkun olduğunu, gönül kuşunun Tûr�u mesken tuttuğunu söyler:
Âlemi handân eder âşõk olur mesrûr-i feyz
Dil o kuştur şimdi mesken oldu ana Tûr-i feyz (Ergun, 1936, 357/1)
Hüsnüne müştâk idi Mûsâ-yi Tûr (Ergun, 1936, 391/4)
Allah�õn tecellisi ile parçalanan Tûr dağõ gibi âşõk da sevgiliyi görünce
kendinden geçer. Bu hususu Âşõk Ömer şöyle anlatõr:
Dembedem nûr-i hidâyet pertevinin Tûr�uyum (Ergun, 1936, 253/2)
Gah hâk-i pâlar içre Tûr eder aşk âdemi
Gâhi dünyâda begâyet hor eder aşk âdemi (Ergun, 1936, 401/1)
Kur�ân-õ Kerim'de zeytinden söz ediliyor. Kur�ân da bu ağacõn Sînâ
dağõnda yetiştiği yazõlõdõr:
Tûr-i Sînâ�da yetişen bir ağaç daha meydana getirdik ki, bu ağaç hem
yağ, hem da yiyenlerin ekmeğine katõk edecekleri (zeytin) verir. (23/20)
Hazreti Mûsâ, Allah�õ görmeyi çok ister. Mûsâ�nõn bu isteğine Allah
�İnni lenterâni� (7/143) yani �Beni göremezsin.� diye cevap verir. Seyrânî,
Hazreti Mûsâ�nõn Allah�õn nurunu Tûr-i Sînâ�da yetişen zeytin ağacõnõn
yaprağõnda gördüğünü dile getirir:
Vech-i zâta lafz-õ �inni-lenterani�den nikab
Tuttu zeytin yaprağõndan verdi Mûsâ�ya cevab (Öz, 1987, 125)
203
Mûsâ Peygamber Allah�õ görme isteğinde õsrarcõ davranõnca Allah�õn
tecellisini dağa yansõttõğõnõ, dağõn buna dayanamayõp parçalandõğõnõ ve Mûsâ�nõn
düşüp bayõldõğõnõ Seyrânî şöyle söyler:
Perde-i gaybiyyeden cânan çõkõnca şâhide
Tûr�da takat kalmamõş seyr-i cemâl-i vâhide (Öz, 1987, 126)
Rumûz-u aşkõ hallet ki bu Zihnîn kavrasõn Tûr�u
Hitâb-õ Hakk-õ Mûsâ�yõ onu cezbeyleyen nûru (Öz, 1987, 126)
C. Hazreti Mûsâ�nõn Mucizeleri
Hazreti Mûsâ�ya Allah tarafõndan dokuz mucize verilmiştir. Bu
mucizeler şunlardõr:
1.Asanõn ejderha oluşu. 2.Yed-i beyza. 3.Asa ile denizin yarõlmasõ.
4.Taştan su fõşkõrmasõ. 5.Tanrõlõk iddiasõnda bulunan Firavun�un Allah�õ sormak
maksadõyla göğe attõğõ okun kanlanmõş olarak yere düşmesi. 6.Çekirge yağmasõ.
7.Kurbağa yağmasõ. 8.Bit yağmasõ. 9.Gökten bereketli yiyecekler inmesi. (Ateş,
1993, 465-466)
Kardeşi Hârûn ile birlikte Firavun�a gönderilen Mûsâ, Firavun�a
peygamberliğini kanõtlamak için birtakõm mucizeler gösterince Firavun kendi
sihirbazlarõnõ çağõrtõr. Sihirbazlar ipleri yõlana çevirir. Buna karşõlõk Mûsâ da
asasõnõ ejderhaya dönüştürür ve ejderha diğer yõlanlarõ yer. Böylece ilk
mucizesini göstermiş olur. Hemen sihirbazlar imana gelir; ancak Firavun imana
gelmez.
Bu husus, Kur�ân�da şöyle geçer:
Firavun�un kavminden ileri gelenler dediler ki: �Şüphesiz bu adam usta
bir sihirbazdõr.� �Sizi yerinizden çõkarmak istiyor.� Firavun ileri gelenlere, �Öyle
ise siz ne düşünüyorsunuz?� dedi. Onlar şöyle dediler: �Mûsâ�yõ ve kardeşini (bir
süre) beklet (haklarõnda bir işlem yapma) ve şehirlere toplayõcõlar yolla.� �Bütün
usta sihirbazlarõ (toplayõp) sana getirsinler.� Sihirbazlar Firavun�a geldiler.
�Galip gelenler biz olursak mutlaka bize bir mükafat vardõr, değil mi?� dediler.
204
Firavun, �Evet. Üstelik siz (ücretle de kalmayacaksõnõz) mutlaka benim en
yakõnlarõmdan olacaksõnõz� dedi. (Sihirbazlar), �Ey Mûsâ!� Ya önce sen at, ya da
önce atanlar biz olalõm� dediler. (Mûsâ), �Siz atõn� dedi. Bunun üzerine onlar
(ellerindekini) atõnca insanlarõn gözlerini büyülediler ve onlara korku saldõlar.
Büyük bir sihir yaptõlar. Biz de Mûsâ�ya, �Elindeki değneğini at� diye vahyettik.
Bir de ne görsünler o, onlarõn uydurduklarõnõ yakalayõp yutuyor. Böylece hak
yerini buldu ve onlarõn yapmõş olduklarõ şeylerin hepsi boşa çõktõ. Artõk orada
yenilmişler ve küçük düşmüşlerdi. Sihirbazlar ise secdeye kapandõlar. �Âlemlerin
Rabbine iman ettik� dediler. �Mûsâ ve Hârûn�un Rabbine.� Firavun, �Ben size
izin vermeden ona iman ettiniz ha!� dedi. �Şüphesiz bu halkõnõ oradan çõkarmak
için şehirde kurduğunuz bir tuzaktõr. Göreceksiniz!� �Mutlaka sizin ellerinizi ve
ayaklarõnõzõ çaprazlama keseceğim, sonra da (ibret olsun diye) sizin tümünüzü
elbette asacağõm.� dediler ki: �Biz mutlaka Rabbimize döneceğiz.( 7/109-125)
Yukarõdaki bilgiler şu âyetlerde de geçmektedir: 7/107, 10/75-83, 20/60-
70, 26/32-51, 28/36-37, 28/48.
Âşõk Ömer, Firavun Hazreti Mûsâ�ya inanmayõnca onun sihirbazlarõnõn
sihrinin boşa çõktõğõnõ, Mûsâ�nõn asanõn ejderha olduğunu; fakat Mûsâ�nõn
mucizesine rağmen Firavun�un iman etmediğini şöyle anlatõr:
Kõldõ Fir�avn çün Beni İsrâil�i gâyet zebun
Sihri ibtâl eyleyüp oldu asâ ejder nümun
Kasdedüp mel�ûnu hem tahtõndan etti sernigûn
Kõldõ Mûsâ mu�cizeyle hakkõ õzhâr ol zaman (Ergun, 1936, 256/2)
Seyrânî ise Mûsâ�nõn asasõnõn ejderha oluşunu şöyle dile getirir:
Ger olduysa asâ ejder adûya dest-i Mûsâ�da
Olurdu düşmene sözüm ona nisbet bir ejderhâ (Öz, 1987, 126)
205
Mûsâ�nõn ikinci mucizesi, Hazreti Mûsâ�nõn Firavun�a karşõ õşõk saçan
elidir. Ona yed-i beyza denir. Elleri õşõk saçar ve Mûsâ korkar. Allah�õn emriyle
tekrar ellerini koltuk altõna koyunca elleri eski haline gelir.
Bu mucize âyette şöyle belirtilir:
�Sana büyük mucizelerimizden birini daha göstermemiz için elini
koynuna sok ki, bir başka mucize olarak, (alaca hastalõğõ gibi) bir hastalõk
sebebiyle olmaksõzõn bembeyaz bir halde çõksõn.� (20/22-23)
Bu husus diğer âyetlerde şöyle geçer: 7/108, 26/33, 27/12, 28/32.
İnsan, varlõğõnõn yapõsõnõ görüyorsa, o Allah�õn kuludur ve gönlü de
Hazreti Mûsâ�nõn mucizeli beyaz eli gibidir. Bu duygularõ Dertli şöyle anlatõr:
Gör vücudun kasrõnõ, sultanõ Hû�dur Hû diyen
Sure-i seb�almesani, yed-i beyza�dõr gönül (Kutlu, 1988, 111/3)
Gevherî, sevgilisinin beyaz yüzünü mucizeyle beyazlaşan Mûsâ�nõn eline
benzetir:
Olup yüze yed-i beyzâ gibi gark (Elçin, 1998, 277/2)
Seyrânî; Mûsâ�nõn õşõk saçan elinin, yani yed-i beyzasõnõn (beyaz elinin)
nurunun Allah�õn tecellisinden yansõma olduğunu belirtir:
Tecelliden desti Mûsâ ak olmuş (Çatak, 1992, 217/2)
Âşõk olan Seyrânî, kendi aşkõnõn kalbinde tecelli ettiğini söyler. Kendini
Mûsâ Peygamberle o kadar çok karşõlaştõrõr ki, yedi organõ nur saçan el, yani yed-
i beyzadõr:
Benim aşkõm tecelli Tur kalbimdir benim Mûsâ
Yedi âzâm yed-i beyzâsõna nisbet yed-i beyzâ (Öz, 1987, 126)
206
Hazreti Mûsâ, Meyden çölünde kavmi ile ayin yapõp kurban kesmek
ister. Firavun önce izin verir, sonra peşlerine düşer. Hazreti Mûsâ�nõn asasõyla
Kõzõldeniz�de kuru bir yol açarak halkõnõ kurtarmasõ, daha sonra denizin tekrar
kapanarak Firavun ve yoldaşlarõnõn yok olmasõ Mûsâ�nõn başka bir mucizesidir.
Firavun deniz kapanõrken son anda iman eder ve secdeye kapanõr. Allah diğer
insanlara ibret olsun diye onun bedenini çürütmeden secdede olduğu gibi bõrakõr.
(Özçelik, 1999, 37)
Bu mevzu, Kur�ân�da geçmektedir:
Onlar da şöyle dediler: �Biz yalnõz Allah�a tevekkül ettik. Ey Rabbimiz,
bizi zalimler topluluğunun baskõ ve şiddetine maruz bõrakma!� Bizi rahmetinle o
kâfirler topluluğundan kurtar. Mûsâ�ya ve kardeşine, �Kavminiz için Mõsõr�da
(sõğõnak olarak) evler hazõrlayõn ve evlerinizi namaz kõlõnacak yerler yapõn.
Namazõ dosdoğru kõlõn. Mü�minleri müjdele� diye vahyettik. Mûsâ şöyle dedi:
�Ey Rabbimiz! Gerçekten sen Firavun�a ve onun ileri gelenlerine dünya hayatõnda
nice zinet ve mallar verdin. Ey Rabbimiz, yolundan saptõrsõnlar diye mi? Ey
Rabbimiz, sen onlarõn mallarõnõ silip süpür ve kalplerine darlõk ver, çünkü onlar
elem dolu azabõ görünceye kadar iman etmezler.� Allah da, �Her ikinizin de duasõ
kabul edildi. Öyleyse dürüst olmakta devam edin ve sakõn bilmeyenlerin yolunda
gitmeyin� dedi. İsrailoğullarõnõ denizden geçirdik. Firavun da, askerleriyle
birlikte zulmetmek ve saldõrmak üzere, derhal onlarõ takibe koyuldu. Nihâyet
boğulmak üzere iken, �İsrailoğullarõ�nõn iman ettiğinden başka hiçbir ilah
olmadõğõna inandõm. Ben de müslümanlardanõm� dedi. Şimdi mi?! Oysa daha
önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun. Biz de bugün bedenini, arkandan
geleceklere ibret olman için, kurtaracağõz. Çünkü insanlardan birçoğu
âyetlerimizden gerçekten habersizdir. (10/85-92)
Aynõ konu şu âyetlerde de vardõr: 7/136, 20/77, 26/60-68, 28/40, 43/55,
44/23-24, 51/40.
Gevherî, Firavun�un Allah�õn elçisi Mûsâ�ya uymayarak Allah�õ inkar
ettiğini ve imandan çõktõğõnõ anlatõr. Devamõnda ise Mûsâ�nõn mucizesi sonucu
207
boğularak öleceğini anlayan Firavun�un son anda imana gelip secdeye
kapandõğõnõ ama imanlõ ölüp ölmediğinin kesin olmadõğõnõ anlatõr:
Fir�avunluk itmiş yolundan şaşmõş
İnkârdan imândan varõndan geçmiş
Hakikat abdestin almadan ölmüş
Kõlman namâzõnõ olmuş olmamõş (Elçin, 1998, 407/4)
Hazreti Mûsâ�nõn asasõ ile Kõzõldeniz�i yarõp geçtiğini ve bu mucizenin
Allah aşkõ sayesinde meydana geldiğini Gevherî ifade eder:
Mevcei getürdi nice bu nâdân-õ aşk
Yürüdü mu�ciz-i Mûsâ gibi deryâ yüzüne (Elçin, 1998, 760/4)
Âşõk Ömer, Mûsâ�nõn asasõ ile denize vurmasõ sonucu denizin ortasõnda
on iki yolun meydana geldiğini belirtir:
On iki yol oldu Mûsâ�ya urunca bir asâ (Ergun, 1936, 387/3)
Hazreti Mûsâ�nõn asasõ ile Kõzõldeniz�in ikiye bölündüğünü Seyrânî şöyle
dile getirir:
Asasõndan derya iki şak olmuş (Çatak, 1992, 217/2)
Seyrânî, Mûsâ�nõn asasõ ile denizi bölmesi ile Mûsâ ve yanõndakilerin
kurtulduğunu; ama onlar geçtikten sonra denizin tekrar kapanarak Firavun ve
kavminin helak olduğunu söyler:
Helakine sebep oldu ki kavmi ile Firavn�õn
Asasõ lezzetin tadõnca Nil zarb-õ Mûsâ�nõn (Çatak, 1992,475/4)
Adusu Firavn�ullah,
Helak edüp etti deri (Çatak, 1992, 427/5)
Mõsõr�da Firavun yapõp mezarlõk
208
Bekler iken neye vardõ pazarlõk
Tanrõlõk davasõn ettirdi varlõk
Aza kanaati elden bõrakma (Yüksel, 1987, 33/3)
Mûsâ Peygamber ve kavmi çölde aç ve susuz kalõr. Kavmi için dua eder,
Allah da asasõnõ taşa vurmasõnõ emreder. Mûsâ taşa asa ile vurunca taşõn on iki
yerinden su fõşkõrõr. Ayrõca Allah�õn emri ile bir bulut onlara gölge olur ve gökten
sofra iner.
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Mûsâ�nõn kavminden (insanlarõ) hak ile doğru yola ileten ve onunla
adaletli davranan bir topluluk da vardõ. Biz onlarõ on iki kabile halinde
topluluklara ayõrdõk. (Tîh sahrasõnda susuzluktan sõkõlan) kavmi Mûsâ�dan su
istediğinde biz ona, �Asânõ taşa vur� diye vahyettik. (Vurunca) taştan on iki põnar
fõşkõrdõ. Herkes (kendi) su içeceği yeri bildi. Üzerlerine bulutu da gölgelik yaptõk
ve onlara kudret helvasõ ve bõldõrcõn indirdik. �Size rõzõk olarak verdiğimiz
şeylerin iyi ve temiz olanlarõndan yiyin� (dedik). Onlar bize zulmetmediler, fakat
kendi nefislerine zulmediyorlardõ. (7/159-160)
2/60. âyette de aynõ konu geçmektedir.
Karacaoğlan, Hazreti Mûsâ�nõn duasõ üzerine gökten inen kudret
helvasõnõn kim için olduğunu sorar:
Gökten ol kudret lokmasõ
Toka m�indi, aca m�indi (Öztelli, 1996, 414/3)
İsrailoğullarõna çölde su ve yemek lazõm olur. Mûsâ Peygamber asasõ ile
taşa vurur ve taştan on iki su fõşkõrõr. Ayrõca Allah onlara gökten bir sofra indirir.
Seyrânî bunu şöyle anlatõr:
Hazreti Mûsâ�ya indi maide (Öz, 1987, 127)
209
XVII. HAZRETİ NÛH
Çok uzun yaşamõş olan bir peygamberdir, yedi yüz veya bin sene diye
söylenmektedir. Bu yüzden Nûhî veya Nûh ömrü tabiri vardõr. (Onay, 1993, 322)
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Andolsun, biz Nûh�u kendi kavmine peygamber olarak gönderdik. O da
dokuz yüz elli yõl onlarõn arasõnda kaldõ. Neticede onlar zulümlerini
sürdürürlerken tûfan kendilerini yakalayõverdi. (29/14)
Ayrõca 3/33-34, 4/163., 7/59., 11/25, 33/7, 57/26., 71/1. âyetlerde de bu
mevzu geçmektedir.
Gevherî�ye göre dünya kurulalõ hiçbir âşõk sevgilisinden vefa
görmemiştir. Sevgilinin vefasõzlõğõna katlanabilmesi için aşõğõn Nûh gibi uzun
ömürlü olmasõ gerekir:
Gevherî olalõ bu âlem ister
Dilberin vefâsõn kim gördü göster
Sabr-õ Eyyûb ile ömr-i Nûh ister
Bî-vefâ arzusu tûl-i emeldir (Elçin, 1984, 356/5)
Şol gedâ kim mihr yâb olmak ile memduh ola
Nakd-i vakti sabr-õ Eyyûb dahi ömrü Nûh ola (Elçin, 1984, 596/3)
Karacaoğlan da Nûh Peygamber gibi çok yaşayõp çok çile çektiğini şöyle
anlatõr:
Karac�Oğlan der ki: Belim büküldü,
Ağzõmõn içinde dişim döküldü,
Nûh Nebî�nin haddesinden çekildi,
Saz çalmayan tel kadrini ne bilir? (Cumbur, 2001, 247/4)
210
Uzun yõllar yaşayan meşe ağacõna seslenen Karacaoğlan, en uzun ömür
süren Nûh�un bile öldüğünü söyleyerek dünyanõn geçiciliğine işaret eder:
Hazreti Nûh�tan beri kimler var idi
Nûh�un tufanõnõ bilin mi meşe (Öztelli, 1996, 407/1)
Sevgiliye kavuşmak için tek çarenin Nûh Peygamber kadar yaşamak
olduğunu Âşõk Ömer şöyle ifade eder:
Niçe bir feryâd edersin gönül uslanmaz mõsõn
Vasl-õ yâr olmak dilersen sabr-õ Eyyûb ömr-i Nûh (Ergun, 1936, 178/2)
Seyrânî, dördüncü peygamberin Hazreti Nûh olduğunu belirtir:
Dördüncü nebi kim anõ beyan et,
Ol Nûh Peygamber�dir gördü tufanõ (Çatak,1992, 415/80)
Sümmânî ise Nûh�un diğer peygamberlerle beraber gerçek dine delil
olduğunu söyler:
Âdem Safiyullah Nûh ile Halil
Mûsâ ile İsâ hak dinine delil (Yener, 1973, 177/2)
A. Hazreti Nûh�un Gemisi
Nûh Peygamberin kavmi çok asi idi. Onlarõ yola getiremeyeceğini
anlayan Nûh, Allah�tan onlarõn cezalandõrõlmasõnõ ister. Nûh, Allah�õn emri ile
kõrda ve sudan uzak bir yerde gemi yapar. Kavmi �Peygamberdin, dülger oldun.�
diye dalga geçer. Gemi biter ve tufan alametleri başlar. Oğullarõndan biri iman
etmez, gemiye binmeyi reddeder ve o da helak olur. Kendine iman eden seksen
kişiyi ve her cins hayvandan birer çift alarak gemiye biner. Sonra Allah�õn emri
ile tufan başlar ve altõ ay bu tufan devam eder. Hazreti Nûh�un kavmi helak olur.
Sonra tufan biter. Bulutlar açõlõr ve sular çekilir. Nûh�un gemisi de Cudi dağõ
211
üstünde kalõr. Tufandan sonra insanlar Hazreti Nûh�un üç oğlundan türedi. Bu
yüzden Nûh�a �İkinci Âdem� denir. (Pala, 1995, 432)
Ayrõca gemiciler Hazreti Nûh�u kendilerine pir kabul ederler. (Ateş,
1993, 146)
Kur�ân�da bu husus şöyle geçer:
Andolsun, biz Nûh�u kavmine peygamber olarak gönderdik. Onlara şöyle
dedi: �Ben sizin için apaçõk bir uyarõcõyõm.� �Allah�tan başkasõna ibadet ve
kulluk etmeyin. Doğrusu ben sizin adõnõza elem dolu bir günün azabõndan
korkuyorum.� Kavminin inkâr eden ileri gelenleri, �Biz, senin ancak bizim gibi
bir insan olduğunu görüyoruz. İlk bakõşta sana uyanlarõn da ancak en
aşağõlõklarõmõzdan ibaret olduğunu görüyoruz. Sizin bize karşõ herhangi bir
üstünlüğünüzü de görmüyoruz. Aksine sizin yalancõ kimseler olduğunuzu
sanõyoruz� dediler. Nûh dedi ki: �Ey Kavmim! Söyleyin bakalõm; şâyet ben
Rabbimden gelen apaçõk bir delil üzerinde isem ve O kendi katõndan bana bir
rahmet vermiş de, siz ona karşõ kör kalmõşsanõz, onu istemediğiniz halde, biz sizi
ona zorlayacak mõyõz?� �Ey kavmim! Buna karşõ ben sizden herhangi bir mal da
istemiyorum. Benim mükâfatõm ancak Allah�a âittir. Ben o iman edenleri
(teklifinize uyarak) kovacak da değilim. Çünkü onlar Rablerine kavuşacaklardõr.
Fakat ben sizin bilgisizce davranan bir toplum olduğunuzu görüyorum.� �Ey
kavmim! Eğer ben onlarõ kovarsam, beni Allah�tan kim koruyabilir? Hiç
düşünmüyor musunuz?� Size ben, �Allah�õn hazineleri yanõmdadõr�, demiyorum;
gaybõ da bilmem. �Ben bir meleğim� de demiyorum. Sizin hor gördüğünüz
kimseler için, �Allah onlara asla hiçbir hayõr vermez� de diyemem. Allah onlarõn
içlerindekini daha iyi bilir. Böyle bir şey söylersem o zaman ben gerçekten
zâlimlerden olurum. Dediler ki: �Ey Nûh! Bizimle tartõştõn ve tartõşmayõ uzattõn.
Eğer doğru söyleyenlerden isen, haydi kendisiyle bizi tehdit ettiğin azabõ getir.�
Nûh dedi ki: �Onu size, dilerse ancak Allah getirir ve siz (Allah�õ) âciz
bõrakamazsõnõz.� Ben size öğüt vermek istesem de, eğer Allah sizi azdõrmak
istemişse, öğüdüm size fayda vermez. O, sizin Rabbinizdir ve O�na
döndürüleceksiniz. (Ey Muhammed!) Yoksa �Onu (Kur�ân�õ) kendisi uydurdu�
mu diyorlar? De ki: �Eğer onu uydurmuşsam, suçum bana âittir. Ben de sizin
212
işlemekte olduğunuz suçlardan uzağõm.� Nûh�a vahyolundu ki: �Kavminden daha
önce iman etmiş olanlardan başka, artõk hiç kimse iman etmeyecek. O halde,
onlarõn yapmakta olduklarõ şeylerden dolayõ üzülme.� �Gözetimimiz altõnda ve
vahyimize göre gemiyi yap. Zulmedenler hakkõnda bana bir şey söyleme. Çünkü
onlar suda boğulacaklardõr.� (Nûh) gemiyi yapõyordu. Kavminden ileri gelenler
her ne zaman yanõna uğrasalar, onunla alay ediyorlardõ. Dedi ki: �Bizimle alay
ediyorsanõz, sizin bizimle alay ettiğiniz gibi biz de sizinle alay edeceğiz.� Artõk,
geldiği kimseyi rezil eden azabõn kime geleceğini, kimin üzerine sürekli bir
azabõn ineceğini ileride anlayacaksõnõz. Nihâyet emrimiz gelip, tandõr kaynamaya
başlayõnca (sular coşup taşõnca) Nûh�a dedik ki: �Her cins canlõdan (erkekli dişili)
birer çift, bir de kendileri hakkõnda daha önce hüküm verilmiş olanlar dõşõndaki
ailen ile iman edenleri ona yükle.� Ama, onunla beraber sadece pek az kimse
iman etmişti. (Nûh), �Binin ona. Onun yüzüp gitmesi de durmasõ da Allah�õn
adõyladõr. Şüphesiz Rabbim çok bağõşlayandõr, çok merhamet edendir.� dedi.
Gemi, dağlar gibi dalgalar arasõnda onlarõ götürüyordu. Nûh, ayrõ bir yere
çekilmiş olan oğluna, �Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcõlarla
birlikte olma� diye seslendi. O, �Ben, kendimi sudan koruyacak bir dağa
sõğõnacağõm� dedi. Nûh, �Bugün Allah�õn rahmet ettikleri hariç, onun azabõndan
korunacak hiç kimse yoktur� dedi. Derken aralarõna dalga giriverdi de oğlu
boğulanlardan oldu. �Ey yeryüzü! Yut suyunu. Ey gök! Tut suyunu� denildi. Su
çekildi, iş bitirildi. Gemi de Cûdî�ye oturdu ve �Zalimler topluluğu Allah�õn
rahmetinden uzak olsun!� denildi. Nûh Rabbine seslenip şöyle dedi: �Rabbim!
Şüphesiz oğlum da âilemdendir. Senin va�din elbette gerçektir. Sen de
hükmedenlerin en iyi hükmedenisin.� Allah, �Ey Nûh! O asla senin âilenden
değildir. Onun yaptõğõ, iyi olmayan bir iştir. O halde hakkõnda hiçbir bilgin
olmayan şeyi benden isteme. Ben sana cahillerden olmamanõ öğütlerim� dedi.
Nûh, �Rabbim! Şüphesiz ben senden hakkõnda bilgim olmayan şeyi istemekten
sana sõğõnõrõm. Eğer beni bağõşlamaz ve bana acõmazsan, şüphesiz ziyana
uğrayanlardan olurum� dedi. Ona denildi ki: �Ey Nûh! Sana ve seninle birlikte
bulunanlardan birçok ümmete bizden esenlik ve bereketlerle (gemiden) in. Daha
birtakõm ümmetler de olacak ki, biz onlarõ (dünyada) yararlandõracağõz. Sonra da
bizden kendilerine elem dolu bir azap dokunacak.� İşte bunlar, sana vahyettiğimiz
213
gayb haberlerindendir. Bundan önce onlarõ ne sen biliyordun ne de kavmin. O
halde sabret. Çünkü (iyi) sonuç Allah�a karşõ gelmekten sakõnanlarõn olacaktõr.
(11/25-49)
Bu husus 3/33-34, 7/59-70, 14/9, 17/17, 17/3, 19/58, 21/76-77, 22/42,
29/14-15, 37/75-83, 38/12-14, 40/5, 40/31-31, 42/13, 50/12-14, 51/46, 53/52,
54/11-17, 66/10, 69/11-12, 71/1-28. âyetlerde de vardõr.
Erzurumlu Emrah, Allah�õn emriyle geminin yapõldõğõnõ ve tufanõn
gerçekleştiğini şöyle anlatõr:
Yapõldõ sefine emroldõ tufân
Nûh ile beraber tufânda idim (Karadağ, 1996, 97/14)
Gevherî sevgiliye özlem duymakta ve bu yüzden çok gözyaşõ
dökmektedir. Gözyaşõ o kadar çoktur ki, Nûh�un tufanõndan bir işaret gibidir:
Ey Gevherî çün yâr bilmez kõymeti
Hazreti Mevlâ�dan iste minneti
Şöyle yârârõnõna eşk-i hasreti
Nûh�un tûfânõndan bir nişan olsun (Elçin, 1984, 283/5)
Karacaoğlan, Nûh�un gemisiyle dalga geçenlerin gemicilikle ilgili hiçbir
şeyi bilemeyeceğini söyler:
Nûh�un gemisine bühtan edenler
Yelken açõp yel kadrini ne bilir? (Cumbur, 2001, 247/1)
Âşõk Ömer tufanda Hazreti Nûh�un gemisinde bulunduğunu ve bunu da
Allah�õn bir iyiliği olduğunu ifade eder:
Tûfan�da ol Hûdâ eyleyüb eltâf
Nûh ile keştîde gezdim bîhilâf (Ergun, 1936, 53/4)
214
Düzene girmeyen kavim için Nûh Peygamber çok dua etmiş; ancak baş
edemeyeceğini anlayõnca beddua etmiştir. Âşõk Ömer de Nûh�un tufanõndan
kurtuluş olmadõğõnõ dile getirir:
Bahr-õ hâke gark eder fülk-i teni bâd-i fenâ
Nûh dahi bulmadõ gitti işbu tûfandan necât (Ergun, 1936, 358/2)
Âşõk Ömer, �Nûh, gamõn tufanõnõ çekti kurtuldu; ama ben hala ayrõlõk
denizinden çekiyorum, bu ayrõlõktan bir kurtuluş yok mu?� der:
Çekti tûfan-õ gamõ kurtuldu kande gitti Nûh
Çâre yok mu bulmağa bahr-i firâkõndan necât (Ergun, 1936, 359/4)
Nûh Peygamber kavmini yola getiremeyince dua eder ve duasõ sonucu
kavmin yola gelmeyen kesimi tufan ile yok edilir. Nûh ve yanõndakiler gemide
iken her yer su altõnda kalõr, bu olayla yedi okyanus meydana gelir. Âşõk Ömer
bunu anlatõr:
Hazreti Nûh�un duâsõn müstecâb etti Hûdâ
Verdi tûfan-õ gazab kavmine ol esnâde su
Ol sebebdendir ki kaldõ bu yedi deryâde su (Ergun, 1936, 387/3)
Seyrânî ise kendini Nûh�un gemisine benzeterek azap tufanõnda kaldõğõnõ
söyler:
Sen de Nûh Nebî�nin gemisi gibi
Azap tûfanõna daldõğõn yeter. (Öztelli, 1953, 4/4)
Hazreti Nûh�un Allah�õn emri ile gerçekleşen tufanõ gördüğünü Seyrânî
belirtir:
Dördüncü nebi kim anõ beyan et,
Ol Nûh Peygamber�dir gördü tufanõ (Çatak,1992, 415/80)
Nûh�un gemicilerin piri olduğunu ve denizde sõkõntõ çektiğini Seyrânî
şöyle dile getirir:
215
Andan Nûh esselam geri
Bu sefineci perveri,
Deryada ederdi cevri (Çatak, 1992,426/3)
Nûh Peygamber oğlunu son anda iman etmesi için tekrar uyarõr. Fakat
oğlu iman etmez ve gemiye gelmez. Eğer Allah�õn adõnõn açtõğõ yoldan gitseydi,
selamete ererdi. Seyrânî bu düşüncelerini şu beyitle anlatõr:
Uyardõ Hazreti Nûh�a inat etmezdi evladõ
Hakikat sõrrõnõ anlasa bismillahi mecrahanõn (Çatak, 1992, 475/2)
Aşk deryasõ sonsuz genişlikte ve inilmez derinliktedir. O deryada büyük
tufanlar olmakta, zor girdaplar bulunmaktadõr. Aşk tufanõ, Nûh tufanõndan daha
tehlikelidir. Bunu Seyrânî şöyle ifade eder:
Bahr-i aşka Hazreti Nûh�un gemisi dalmadõ
Hak belâ tufânõna ehl-i necâtõ salmadõ (Öz, 1987, 109/1)
Aşk deryasõ öyle tehlikeli ki, onun bir damlasõ bile tek başõna bir
tufandõr. Bu tufana dalan bir daha çõkamaz, bu aşk deryasõndan kurtuluş yoktur.
Seyrânî düştüğü aşkõn büyüklüğünü ve tehlikesini Nûh tufanõ ile karşõlaştõrõr:
Bu aşk deryâsõnõn bir katresi de Nûh�a tufândõr
Dua ile gemi mümkün mü kurtulsun kemendinden (Öz, 1987, 109/2)
B. Şeytanõn Gemiye Binmesi
Hazreti Nûh, tufandan kurtaracağõ hayvanlarõ gemiye alõrken eşeğe de gir
der. Eşek girmek ister, fakat şeytan eşeğin kuyruğuna yapõşarak onu girmekten
alõkoyar. Nûh tekrar emreder, fakat yine şeytan eşeği bõrakmaz. Nûh üçüncü kez
�Ya melun girsene!� diye eşeğe emir verince bu sefer şeytan da onunla girer.
Daha sonra Nûh, şeytanõ görünce gemiye kimin izniyle girdiğini sorar. Şeytan da
Allah�õn kullarõ içinde kendisinden başka melun olmadõğõ için girdiğini söyler.
(Levend, 1984, 109-110)
216
XVIII. HAZRETİ SÂLÎH
Hazreti Sâlîh, puta tapan Semud kavminin başõna gönderilen bir
peygamberdir. Bu kavmi yola getirmek için çok uğraşmõştõr. Fakat kavim ona
inanmaz. Dağlarõ oyarak çok sağlam evler yapmõşlardõ. (Pala, 1995, 465)
Kur�ân�da bu husus şöyledir:
�Hatõrlayõn ki Allah Âd kavminden sonra, sizi onlarõn yerine getirdi ve
sizi yeryüzünde yerleştirdi. Yerin ovalarõnda köşkler kuruyor, dağlarõ oyup evler
yapõyorsunuz. Artõk Allah�õn nimetlerini anõn da yeryüzünde bozgunculuk
yaparak karõşõklõk çõkarmayõn.� (7/74)
Bir gün Allah�tan hacet dilemek için putlarõyla beraber bir mesireliğe
giderler ve putlarõn bir işe yaramadõğõnõ görürler. Hazreti Sâlîh�e �Şu kayanõn
içinden bize tüylü ve hamile bir deve çõkarõrsan sana o zaman inanõrõz.� derler.
Bunun üzerine Sâlîh Peygamber Allah�a dua eder. Dua kabul olunca kaya
inleyerek yarõlõr ve içinden istedikleri gibi bir deve çõkar. Fakat yine de ona
inanmazlar. Deve belli bir süre sonra doğurur. Hazreti Sâlîh�in oradan ayrõlmasõ
gerekince deveye iyi bakmalarõnõ tembih eder. Kavim deveyi keser. Bunun
üzerine Allah büyük bir zelzele meydana getirerek sağlam evlerini yõkar ve kavmi
helak eder. (Levend, 1984, 110)
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçmektedir:
Semûd kavmi de uyarõcõlarõ yalanlamõş ve şöyle demişlerdi: �İçimizden
bir insana mõ uyacağõz? (Asõl) o takdirde biz apaçõk bir sapõklõk ve delilik içine
düşmüş oluruz.� �Bizim aramõzdan vahiy ona mõ verildi? Hayõr o, yalancõnõn,
şõmarõğõn biridir.� Onlar yarõn bilecekler: Kimmiş yalancõ, kimmiş şõmarõk!
(Sâlîh�e şöyle demiştik:) �Şüphesiz biz, onlara bir imtihan olmak üzere, o dişi
deveyi göndereceğiz. Şimdi onlarõ gözetle ve sabret.� �Onlara, suyun (deve ile)
kendileri arasõnda (nöbetleşe) paylaştõrõldõğõnõ, bildir. Her su nöbetinde sahibi
hazõr bulunsun.� derken, (kavmin en azgõnõ olan) arkadaşlarõnõ çağõrdõlar. O da
işe koyuldu ve deveyi kesti. Fakat azabõm ve uyarõlarõm nasõlmõş! Şüphesiz biz,
onlarõn üzerine tek bir korkunç ses gönderdik de, onlar, ağõldaki hayvanlarõn
çiğneyip ufaladõklarõ kuru çöpler gibi oldular. (54/23-31)
217
Aynõ konu şu âyetlerde de vardõr: 11/89, 14/9, 17/59, 22/42, 25/38-39,
27/45-53, 29/38, 38/12-14, 40/30-31, 41/13-14, 41/17, 50/12-14, 51/43-45, 53/50-
52, 85/17-20, 89/6-14, 91/11-15.
Bazõ kaynaklarda kavmin depremle (Levend, 1984, 110), bazõ
kaynaklarda ise gökten gelen büyük bir gürültü ile (Pala, 1995, 465) yok edildiği
geçer. Bu bilgi Kur�ân�da da vardõr:
Semûd kavmi korkunç bir sarsõntõ ile helâk edildi. (69/5)
Şüphesiz biz, onlarõn üzerine tek bir korkunç ses gönderdik de, onlar,
ağõldaki hayvanlarõn çiğneyip ufaladõklarõ kuru çöpler gibi oldular. (54/31)
Seyrânî �Altõncõsõ Sâlîh nasihatõn tut� (Çatak, 1992, 415/81) diyerek
Sâlîh�in altõncõ peygamber olduğunu ve onun tavsiyalerine uyulmasõ gerektiğini
belirtiyor. Nitekim tavsiyesine uymayanlar helak olmuştur.
Sâlîh Peygamber, ismiyle müsemma bir insandõ. İsmi gibi hal ve
hareketleri de sâlîhti. Herkesle güzel geçinir, fakirlere yardõm eder ve zayõflarõ
himaye ederdi. (Ateş, 1993, 196-197)
Bayburtlu Zihnî, Hazreti Sâlîh�in, diğer peygamberler gibi, çok kõymetli
olduğunu belirterek, �Bu fani dünyada başka bir şeyin olmasa da olur.� diye
söylüyor:
Eğerçi dünyâya çok zarârõn var
Lâkin mu�tebersin ne haberin var
Sâlih Nebi gibi peygamberin var
Seni kabz ederler Rûmun diyârõ (Sakaoğlu, 1988, 107/17)
XIX. HAZRETİ SÜLEYMÂN
Babasõ Dâvud Peygamber gibi hükümdar bir peygamberdir. Geçimini
devlet hazinesinden değil, ördüğü zembiller sayesinde kazanõr (Pala, 1995, 490).
218
Olağanüstü bir güce ve saltanata sahip olmuş, hayvanlarõn dilini bilme, rüzgarõn
gücünden yararlanarak uzun mesafeleri az zamanda alma, insanlara ve cinlere
hükmetme gibi pek çok mucizelere sahiptir. Onun bu eşsiz özelliklere sahip
olmasõ bir duasõ sebebiyle olmuştur.(Tökel, 2000, 293-294)
Bu husus âyetlerde şöyle geçmektedir:
Andolsun! Biz Dâvud�a ve Süleymân�a ilim verdik. Onlar, �Hamd, bizi
mü�min kullarõnõn bir çoğundan üstün kõlan Allah�a mahsustur� dediler.
Süleymân, Dâvud�a varis oldu ve, �Ey insanlar, bize kuş dili öğretildi ve bize her
şey verildi. Şüphesiz bu, apaçõk bir lütuftur� dedi. Süleymân�õn, cinlerden,
insanlardan ve kuşlardan meydana gelen ordularõ onun önünde toplandõ. Hep
birlikte düzenli olarak sevk ediliyorlardõ. (27/15-17)
Süleymân, �Ey Rabbim! Beni bağõşla. Bana, benden sonra kimseye layõk
olmayacak bir mülk (hükümranlõk) bahşet! Şüphesiz sen çok bahşedicisin!� dedi.
Biz de rüzgarõ onun buyruğuna verdik. Rüzgar onun emriyle dilediği yere hafif
hafif eserdi. Bina ustasõ olan ve dalgõçlõk yapan her bir şeytanõ, bukağõlara bağlõ
olarak diğerlerini de, onun emrine verdik. (38/35-38)
Yukarõdaki bilgiler 4/163., 21/78-82. âyetlerde de geçer.
Erzurumlu Emrah, Hazreti Süleymân�õn aynõ zamanda bir hükümdar
olduğunu, onun emrine boynunu bükeceğini belirtir:
Gere7k bu gün hükmü Süleymân olsa
Ben mutîyem emre fermân eylesin... (Karadağ, 1996, 141/3)
Âşõk Ömer, Allah�la bir olanõn varlõğõn ülkesine, yani zenginliğe,
erişeceğini ve oraya sultan olacağõnõ, her şeyin onun emrine tabi olacağõnõ söyler:
Sen bu âyîne-i zât-õ meşhûda
Kaddin hamîde kõl baş eğ sücûda
Süleymân olursun mülk-i vücûda
Hükmüne râm olur kamu mûr ü mâr (Ergun, 1936, 12/2)
219
Sevgilisini zamanõn Süleymân�õ olarak Âşõk Ömer görür:
Bir Süleymân-õ zamansõn âleme sen hak bu kim (Ergun, 1936, 285/2)
Gafil olma ey Ömer işbu Süleymân-õ zaman (Ergun, 1936, 349/6)
Âşõk Ömer, sevgilinin bulunmadõğõ mekanõ Hazreti Süleymân�õn ülkesi
olsa bile istemez:
Sâz ü sûzu mey ü mahbûbu bile yârânõ gör
İstemem sensiz Süleymân olsa hattâ sohbetin (Ergun, 1936, 288/4)
Süleymân Peygamberin neslinden peygamberlerin geleceğini Âşõk Ömer
şöyle dile getirir:
Anladõ zürriyyetinden kim ne serverler gele
Nice Dâvud u Süleymân ü Skenderler gele
Cümleden efdal ola dahi mükerrerler gele
Bildi kim bundan ne mürseller ne peygamberler gele (Ergun, 1936,
400/3)
Seyrânî, Süleymân Peygamberin de, diğer kendinden önceki
peygamberler gibi, Allah tarafõndan gönderildiğini şöyle ifade eder:
Anlarõn ardõndan gönderdi Mevla,
Hârûn�u Dâvud�u hem Süleymân�õ (Çatak, 1992,416/87)
Seyrânî, sevgilisini güzelliği ve ihtişamõyla dünyaya hükmeden
Süleymân�a benzetir:
Görmedim ben böyle dilber,
Yanağõ bir verd-i ahmer
Emrine cümle musahher,
Mülk-ü Süleymân olacak (Çatak, 1992,431/2)
220
A. Hazreti Süleymân�õn Tahtõ ve Özellikleri
Süleymân Peygamberin tahtõ kõzõl altõndandõr ve dört köşesi vardõr. Her
köşesinde bir altõn ağaç vardõr, yapraklarõ yeşil zümrüttendir. Her ağacõn üzerinde
de altõndan hüma kuşu heykeli vardõr. Tahtõn dört ayağõnda altõndan dört aslan
bulunur. Altõndan siyah bir ejderha tahtõn etrafõnõ çevirmiştir. Birileri bir dava ile
geldiğinde Süleymân bu tahta oturur ve hükmünü burada verir. Tahtõn yanõndaki
ejderha haksõz olana hücum eder, aslanlar da pençe kaldõrõp kuyruklarõnõ yere
vururlar. O zaman haklõ haksõz kim belli olur. (Tökel, 2000, 295)
Ayrõca bu tahtõna oturarak rüzgarla beraber gökyüzünden dünyayõ
seyreder.
Dertli, aşk acõsõndan bitkin düşmüştür, aşk derdinin perişanlõğõ içinde
sevgilinin evinde kapõcõlõk yapmaktadõr. Dertli, aşkõnõn tüm bu olumsuzluklarõna
rağmen Hazreti Süleymân�õn tahtõnõ ve sultanlõğõnõ bile istemez. O, aşkõn getirdiği
tüm çileyi tercih eder:
Bilirsin Dertli�nin nâ-tüvanlõğõn
Derd-i aşkõn ile perişanlõğõn
Saadet-hânenin pâsbânlõğõn
Taht-gâh-i Süleymân�a değişmem. (Kutlu, 1979, 272/4)
Ercişli Emrah, Süleyman Peygamberin emriyle rüzgarõn tahtõ gökyüzüne
eriştirdiğini anlatõr:
Bir bad esti siyah zülüf dolaştõ
Süleyman hükmetti tahta ulaştõ (Alptekin, 1986-a, 22/3)
Süleyman hökmünnen tahtõ yetişti (Alptekin, 1986-a, 24/3)
Gevherî, bakõşlarõ ile âşõğõ öldüren sevgilisinin gözlerinin Süleymân�õn
tahtõndan daha değerli olduğunu şöyle ifade eder:
221
Gamze-i cellâdõn kasdõ nâçâre
Taht-õ Süleymân�a değer bu gözler (Elçin, 1984, 326/2)
Sevgiliye kavuşmak isteyen Gevherî, hayali gerçekleşince aşkõn tahtõna
Süleymân gibi oturacağõnõ belirtir:
Gevherî vasl-õ hayalinle şahõm daima
Taht-õ aşkõnda Süleymân olmamak mümkün müdür (Elçin, 1998, 601/2)
Âşõk Ömer, Süleymân�õn tahtõnõn rüzgar tarafõndan gökyüzüne
çõkarõldõğõnõ şöyle dile getirir:
Yel götüren tahtõnõ n�oldu Süleymân-õ zamân (Elçin, 1999, 77/2)
Seyrânî de Süleymân�õn tahtõnõn yüzük sayesinde rüzgar tarafõndan
istenilen yere götürüldüğünü söyler:
Tahtõnõ yel götürdü Süleymân Hatem ile (Çatak, 1992,380/3)
Bayburtlu Zihnî ise güzeller güzeli sevgilisinin gözlerini o kadar çok
beğenir ki, onun gözleri Süleymân�õn tahtõna eş değerdedir:
Kakülün ser bölük zülfün yüzbaşõ
Çin mülkünün hükümrânõ gözlerin
Perçemin Hõtâyî hâlin Habeşî
Değer taht-õ Süleymân�õ gözlerin (Sakaoğlu, 1988, 96/1)
Haksõzlõğa boyun eğenlerin, güzelliğin zekatõna dilenci olanlarõn,
güzeller şahõna erenlerin yine de Süleymân tahtõnõ bin kere, õsrarla istediğini
Bayburtlu Zihnî şöyle anlatõr:
Zihnî tek cevrine kâil olanlar
Hüsnün zekâtõna sâil olanlar
222
Sen şeh-i hûbâna nâil olanlar
Hezâr taht-õ Süleymân�õ üsteler (Sakaoğlu, 1988, 99/3)
Bayburtlu Zihnî, sevgilisinin çok itibarlõ olduğunu belirtmek için ona
Süleymân�õn tahtõndan gelip gelmediğini sorar:
Gittikçe şevketin şanõn yücelmiş
Bilmem taht-õ Süleymân�dan mõ geliş (Gözler, 157/1)
Bayburtlu Zihnî, Hazreti Süleymân�õn tahtõndan bahseder. Yüzüğe sahip
olan yõlan, tahtõ ele geçirmiştir:
Süleymân tahtõnõ sanki mâr almõş
Gama tebdil olmuş ülfetin çağõ (Kutsi, 1975, 73/3)
B. Hazreti Süleymân�õn Yüzüğü ve Özellikleri
Üzerinde İsm-i Azam yazõlõ bir yüzüğe sahip olan Süleymân Peygamber,
yüzüğü parmağõna taktõğõ anda bütün mahlukat ona itaat eder. Çünkü bu yüzüğün
taşõ cennetten gelmiştir.
Bir gün tuvalete girerken yüzüğü parmağõndan çõkarõr ve hanõmõna
emanet eder. Bir cin (veya dev, şeytan) gelerek hanõmõndan yüzüğü alõr ve
parmağõna takar. Süleymân�õn hüviyetine giren cin, tahta oturarak emirler
vermeye başlar. Bir müddet sonra Hazreti Süleymân gelir ve yüzüğü ister. Fakat
bu arada Allah tarafõndan Hazreti Süleymân�õn sureti değiştirildiği için hanõmõ
onu tanõmaz ve Süleymân�õn tahtta olduğunu söyleyerek onu saraydan kovdurur.
Süleymân bu olaylarõn Allah�tan geldiğini bilir ve yollara düşer.
Süleymân belli bir zamandan sonra bir balõkçõnõn yanõnda çalõşõr.
Çalõşmasõ karşõlõğõnda günde iki balõk alõr ve balõklardan birini satar, diğerini yer.
Böyle kõrk gün geçer. Bu arada tahttaki sahte Süleymân ise garip tavõrlarõ ve
hükümleri ile herkesin dikkatini çeker. Kral bu durumu fark eder ve saraydan
kaçarak yüzüğü denize fõrlatõr. Allah�õn kudretiyle bu yüzüğü bir balõk yutar ve o
balõk da balõkçõ tarafõndan tutularak Hazreti Süleymân�a yevmiyesi karşõlõğõ
223
verilir. Süleymân balõğõ temizlerken yüzüğünü balõğõn içinde bulunca sevinerek
tekrar sarayõna döner ve hükümdarlõğõna devam eder. (Tökel, 2000, 296-297)
�Mühür kimde ise Süleymân odur.� sözü buradan gelir. Mühürden
kasdedilen yüzüktür.
Bir süre tahtõndan uzak kalmasõ ve bunun sonucunda başõna kötü
olaylarõn gelmesi, Allah tarafõndan Hazreti Süleymân�a bir cezadõr. Çünkü
eşlerinden biri gizlice puta tapmõş ve buna Süleymân Peygamber de göz yummuş.
(TDEA, cilt 8, 62)
Dertli, sevgilinin dudağõnõ Süleymân�õn yüzüğüne eş değer görür. Çünkü
insanlar, cinler, devler ve periler onu ele geçirmek ister. Ayrõca mühür, yüzük
veya yüzük üzerindeki kõymetli taş anlamõna geldiğinden, sevgilinin dudağõ da
la�l olarak anõlmõştõr:
İns ü cîn ü dîv, perî hep musahhar kõlmağa
Hâtem-i la�lin yeter, mühr-i Süleymân olmasõn (Kutlu, 1979, 120/2)
Gevherî de sevdiğinin dudaklarõnõ Süleymân�õn mührüne benzetir.
Sevdiğinin sözü, Süleymân�õn hükmü gibidir:
Hâtem-i la�lî musahhar eylemiş âşõklarõ
Âleme hükmü geçer gûya Süleymân�dõr gelen (Yener, 1973, 99/2)
Gevherî, sevgilinin dudağõnõ Süleymân�õn yüzüğüne benzeterek Allah�õn
onu korumasõ için dua eder. Ayrõca sevgili o kadar güzel ki, güzelliğinin
heybetine Süleymân bile baş eğer:
Hâtem-i la�lini hõfz ide Allah
Şevket-i hüsnüne Süleymân pes der(Elçin, 1984, 314/1)
Sevgilinin dudağõ güneş gibi tüm dünyayõ etkiler. Bu dudaklarõ görenler
Süleymân�õn mührünü görmüş olur. Bunu Gevherî şöyle anlatõr:
Mihr-i lebin teshir etmiş âlemi
224
Mühr-i Süleymân�õ sende görmüşler (Elçin, 1984, 322/3)
Gevherî, sevgilisinin güzelliğinin gücünü Süleymân Peygamberin
gücüyle karşõlaştõrõr ve sevgilisini zamanõn Süleymân�õ olarak görür. Dolayõsõyla
sevgiliye kavuşanlar, Süleymân gibi sultan olur:
Sen Süleymân-õ zamansõn ey cemâl-i hûriîn
Vaslõn ile şâd olanlar nice hâtemlenmesin (Elçin, 1984, 594/2)
Âşõk Ömer, Hazreti Süleymân�õn yüzüğü kaybedip tekrar bulmasõnõ dile
getirir:
Dehr-i dûnun ol Süleymân�õ zamanõn hâtemi
Valsõna ermek için aşüfte ider âlemi (Ergun, 1936, 274/5)
Seyrânî ise Süleymân�õn yüzüğünün sihirle kõrk gün bir başkasõ
tarafõndan takõldõğõnõ, halka emirler verdiğini; fakat tüm bunlarõn sihir
olmadõğõnõ, Allah�õn bir işi olduğunu belitir:
Süleymân tarz u tavrõn halka kõrk gün eyledi talim
Geçirdi suhra deyü parmağa mührün bu Seyrânî
Kamusu lutfudur esrar-õ aşk-õ şah merdanõn (Çatak, 1992,475/5)
Bazõ kaynaklar yüzüğün bir dev tarafõndan çalõndõğõnõ söyler. Dolayõsõyla
Seyrânî, Allah�õn yardõmõ ile bu devin hakkõndan Hazreti Süleymân�õn geldiğini
söyler:
Kâfîrin hakkõndan Hazreti Ali
Devlerin hakkõndan Süleymân gelir (Öz, 1987, 134)
225
C. Hazreti Süleymân�õn Hayvanlarla Konuşmasõ
Cennetten gelme yüzüğü sayesinde Süleymân tüm hayvanlarla konuşur.
Süleymân kuş dilini de bilmektedir. Bu özellikleri sayesinde karõncalarla da
konuşmuştur.
Hazreti Süleymân ordusuyla bir sefere giderken bir karõncanõn sesini
duyar. Karõnca diğer karõncalarõ �Süleymân�õn ordusu geliyor.� diye uyarõr.
Süleymân bunu duyunca karõncaya diğer karõncalara bağõrmasõnõn sebebini sorar,
verilen cevaplar hoşuna gider ve karõncadan kendisine nasihatlarda bulunmasõnõ
ister. Karõnca da çeşitli öğütler verir. (Tökel, 2000, 297)
Bu husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Andolsun! Biz Dâvud�a ve Süleymân�a ilim verdik. Onlar, �Hamd, bizi
mü�min kullarõnõn bir çoğundan üstün kõlan Allah�a mahsustur� dediler.
Süleymân, Dâvud�a varis oldu ve, �Ey insanlar, bize kuş dili öğretildi ve bize her
şey verildi. Şüphesiz bu, apaçõk bir lütuftur� dedi. Süleymân�õn, cinlerden,
insanlardan ve kuşlardan meydana gelen ordularõ onun önünde toplandõ. Hep
birlikte düzenli olarak sevk ediliyorlardõ. Nihâyet karõnca vadisine geldikleri
vakit bir karõnca, �Ey karõncalar! Yuvalarõnõza girin, Süleymân ve ordusu farkõna
varmadan sizi ezmesinler� dedi. Süleymân, onun bu sözüne tebessüm ile gülerek
dedi ki: �Ey Rabbim! Beni; bana ve ana-babama verdiğin nimetlere şükretmeye
ve razõ olacağõn sâlîh ameller işlemeye sevk et ve beni rahmetinle aâlîh kullarõnõn
arasõna kat!� (27/15-19)
Başka bir kaynakta (Kõrk Sual) ise bu olay şöyle geçer: Karõncanõn
uyarõsõnõ rüzgar Hazreti Süleymân�a getirince Süleymân Peygamber karõncayõ
huzuruna çağõrõr. Karõnca topal bir karõncadõr. Hazreti Süleymân karõncaya
�Niçin bu sözü söyledin, peygamberlerden kimseye zarar gelmeyeceğini bilmez
misin?� deyince karõnca, onlarõn beyi olduğunu ve onlarõ korumakla
görevlendirildiğini, ordu ile uğraşõrken Allah�õ zikretmekten uzak kalmamalarõ
gerektiğini söyler. Bunu duyunca Süleymân çok sevinir ve ondan öğütler alõr.
Allah�õn yaratõklarõna yumuşak davranmasõnõ, dünyanõn ve onun üzerindeki her
şeyin fani olduğunu, sahip olduklarõyla gururlanmamasõnõ, Allah�a bağlõlõkla
ibadet etmesini öğütler.
226
Aynõ kaynakta geçen başka bir karõnca meseline göre: Herkes Süleymân
Peygambere hediye getirir. Karõncanõn biri de çekirge budu getirir. Süleymân
hediyeyi küçümser. Karõnca da �Allah sana ne verdi ise onu asla küçümsüme.
Çünkü Allah ona bereket verince onu sen ve ordun bile bitiremez.� der.
Gerçekten de but büyür ve deve budu kadar olur. Oradaki herkes buttan yer; ama
but eksilmez. Bunun nüzerine Süleymân Peygamber karõncadan nasihat ister.
Karõnca da elindekine kanaat etmesini, başkalarõnõn malõna göz dikmemesini, her
şeyin fani olduğunu söyler. (Tökel, 2000, 298)
Hazreti Süleymân�õn fillerinden birisi hep karõncalarõn yuvalarõnõn üstüne
yatar. Karõncalarõn beyi, fili Süleymân�a şikâyet eder. Fil ikaz edilir; fakat fil yine
aynõ şeyi yapar. Bunun üzerine Süleymân karõncalara fili cezalandõrmalarõnõ
söyler. Karõncalar Allah�õn yardõmõ ile büyük bir çukur kazarlar, fili bu çukura
düşürerek ona ceza verirler. �Düşmanõn karõnca ise de hor görme.� sözü bu
kõssadan çõkmõştõr. (Özçelik, 1999, 39)
Dertli, zamanõ ve yeri gelince karõncanõn Süleymân Peygambere
hükmettiğini ifade eder:
Vakt olur hükmeder Süleymân�a mûr. (Kutlu, 1979, 233/4)
Allah�õn gücünün her şeye yettiğini, Süleymân�a nasihat veren
karõncanõn Allah�õn izni ile sultanlõk bile yapabileceğini Dertli şöyle anlatõr:
Mûra kõlsa iltifât, mûrlar Süleymânlõk eder(Kutlu, 1988, 89/5)
Erzurumlu Emrah, �Düşmanõn karõnca ise de hor görme.� sözünü şöyle
dile getirir:
Çeşm-i hakaretle kimseye bakma
Eğer olursa da misli karõnca (Karadağ, 1996, 69/3)
Gevherî, kendini karõncaya benzeterek Süleymân Peygamberden uzak
olduğunu belitir:
227
Gevherî âlemde mûruz
Süleymân�õmõzdan dûruz (Elçin, 1984, 498/5)
Karacaoğlan, Süleymân�õn Allah�õn lutfu ile kuş dili bildiğini ve bu
lutfun değerinin herkesçe bilinmeyeceğini ifade eder:
O Süleymân kuş dilini bilirdi,
Her Süleymân dil kadrini ne bilir? (Cumbur, 2001, 247/1)
Hayvanlarõn dilini bilen Süleymân Peygamberin leylekler tarafõndan
ziyaret edildiğini Karacaoğlan şöyle söyler:
Kûh-i Kaf dağõna varana kadar,
Orada yavrõya kurbanlar adar.
Sultan Süleymân�õ ziyaret eder,
Orda gözyaşõnõ döker leylekler. (Cumbur, 2001, 448/6)
Süleymân Peygamberin tüm vahşi hayvanlara, kuşlara, insanlara, cinlere
hükmettiğini ve yõlana, karõncaya ferman yürüttüğünü Âşõk Ömer anlatõr:
Bir zaman şâh iken vahş ü tuyûra
Fermânõ yürüdü mâr ile mûra
Ecel câmõn içip girdi kubûra
Hükmederdi ins ü cine Süleymân (Ergun, 1936, 12/2)
Âşõk Ömer, Allah�la bir olanõn emirlerine bütün karõnca ve yõlanlarõn
boyun eğeceğini belirtir:
Sen bu âyîne-i zât-õ meşhûda
Kaddin hamîde kõl baş eğ sücûda
Süleymân olursun mülk-i vücûda
Hükmüne râm olur kamu mûr ü mâr (Ergun, 1936, 12/2)
228
Âşõk Ömer, kendini anlatõrken ne Süleymân olduğunu, ne de
Süleymân�õn karõncasõ olduğunu söyler. O, sevgilinin kuludur:
Ben bugün bu köhne bir vîrânenin ma�mûruyum
Hem harâb âbâdõyõm hem şîve-i engûruyum
Ne Süleymân�õm Süleymân�õn ne kemter mûruyum
Dün o câdû gamzesin gördüm anõn meşhûruyum (Ergun, 1936, 252/1)
Süleymân�õn karõnca ile konuşmasõnõ Âşõk Ömer �Gah olur şahõ
Süleymân mûr eder aşk âdemi (Ergun, 1936, 401/1)� mõsrasõ ile dile getirir.
Âşõk Ömer, kendisinin de Hazreti Süleymân gibi kuş dilini bildiğini
söyler:
Kuş dilini pek biliriz
Vird-i Süleymân okuduk biz (Ergun, 1936, 421/2)
Seyrânî, Süleymân Peygamberin Allah�õn lutfu ile kuş dili bildiğini ve bu
lutfun değerinin herkesçe bilinmeyeceğini ifade eder:
Süleymân�dõr kuş dilini söyleyen
Her Süleymân dilin kadrini ne bilsin (Öz, 1987, 134)
Karõncanõn Süleymân�a mertçe öğütler vererek, bu öğütlerin dünyanõn
işlerine delil olduğunu ve herkesin bu öğütlere uymasõ gerektiğini Seyrânî şöyle
dile getirir:
Merdâne görünmüş Süleymân�a mûr
Bedîhi vallahî âlemul-umûr (Öz, 1987, 135)
Karõnca, Süleymân�a hediye olarak çekirge budu verir. Seyrânî de
kendisinin karõnca kadar bile gücünün olmadõğõnõ belirtir:
Karõnca denlü kadrin var ise divâne Seyrânî
Süleymân�a çekirge budu mürden armağan ister (Öz, 1987, 135)
229
Hazreti Süleymân�a öğütlerle doğru yolu gösteren karõncanõn, bunlarõ
Allah�õn yardõmõ ile yaptõğõnõ Seyrânî şöyle anlatõr:
Dal Seyrânî bahr-i aşka derince
Bahis ilm-i ledüniye girince
Süleymân�õ irşâd etti karõnca
Öyle murad etmiş yaradan Allah (Çatak, 1992, 247/4)
Sümmânî de karõncanõn Süleymân�a öğüt verdiğini ve bu öğütlerin
dinlenmesi gerektiğini söyler:
Söz söyle gönlünün iktidarõnca
El elden üstündür arşa varõnca
Süleymân�a söz öğrettti karõnca
Maslahat dinlemek nâdanlõk mõdõr (Yener, 1973, 176/2)
Âşõk Veysel, Süleymân Peygamberin hayvanlarõ incitmediğine değinir:
Ezer miydim devi fili
Sultan Süleymân olsaydõn (Bakiler, 1989, 163/1)
Ç. Belkõs ve Hazreti Süleymân
Hüdhüd, Hazreti Süleymân�õn su bulmakla görevlendirdiği bir kuştur. Bir
gün Süleymân onu arar; ama bulamaz. Sinirlenir ve hemen çağõrtõr. Hüdhüd ise su
bulmak için uzun mesafe alõr ve Seba diyarõna giderek orada Belkõs�õn ülkesine
varõr. Orayõ çok beğenir ve Süleymân�a haber getirir. Süleymân da ordularõnõ
oraya yönlendirir, Belkõs�õ imana davet eder ve onunla evlenir. (Levend, 1984,
122)
Bu bilgiler Kur�ân�da şöyle geçer:
Süleymân kuşlara göz atõp yokladõ ve şöyle dedi: �Hüdhüd�ü niçin
göremiyorum? Yoksa kayõplara mõ karõştõ?� �Bana (mazeretini gösteren) apaçõk
230
bir delil getirmedikçe kesinlikle onu ağõr bir şekilde cezalandõracağõm, ya da
kafasõnõ keseceğim.� derken Hüdhüd çok beklemedi, çõkageldi ve (Süleymân�a)
şöyle dedi: �Senin bilmediğin bir şey öğrendim. Sebe�den sana sağlam bir haber
getirdim.� �Ben, onlara (Sebe halkõna) hükümdarlõk eden, kendisine her şeyden
bolca verilmiş ve büyük bir tahtõ olan bir kadõn gördüm.� �Onun ve kavminin,
Allah�õ bõrakõp güneşe taptõklarõnõ gördüm. Şeytan onlara yaptõklarõnõ süslü
göstermiş ve böylece onlarõ yoldan çõkarmõş. Bu yüzden de onlar doğru yolu
bulamõyorlar.� �Göklerde ve yerde gizli olanõ ortaya çõkaran, sizin gizlediğiniz ve
açõğa vurduğunuz şeyleri bilen Allah�a secde etmesinler diye (şeytan onlarõ
yoldan çõkarmõş.)� Allah kendisinden başka hiçbir ilah bulunmayandõr. Büyük
Arş�õn Rabbidir. Süleymân, Hüdhüd�e şöyle dedi: �Doğru mu söylüyorsun, yoksa
yalancõlardan mõsõn, göreceğiz.� �Benim şu mektubumu götür onlara at, sonra da
yanlarõndan ayrõl ve ne sonuca varacaklarõna bak.� Sebe kraliçesi Belkõs dedi ki:
�Ey ileri gelenler! Bana çok önemli bir mektup atõldõ.� �Mektup Süleymân�dan
gelmiştir. O, �Bismillahirrahmânirrahîm� diye başlamakta ve içinde �Bana karşõ
büyüklük taslamayõn ve teslimiyet göstererek bana gelin� denilmektedir �Ey ileri
gelenler! Durumum hakkõnda bana görüş bildirin. Sizler yanõmda bulunmadõkça
hiçbir işe kesin olarak karar vermem.� Dediler ki: �Biz güçlü kimseleriz ve çetin
savaşçõlarõz. Emir senin. Ne emredeceğini düşün.� (Kraliçe Belkõs) şöyle dedi:
�Krallar bir memlekete girdi mi, orayõ harap ederler ve halkõnõn ileri gelenlerini
zelil hale getirirler. İşte onlar böyle yaparlar.� �Ben onlara bir hediye gönderip
elçilerin ne haber ile döneceklerine bakacağõm. (Elçilerin sözcüsü) Süleymân�õn
huzuruna gelince, Süleymân ona şöyle dedi: �Siz beni mal ile desteklemek (ve
böylece etkilemek) mi istiyorsunuz? Oysa Allah�õn bana verdiği size verdiğinden
daha hayõrlõdõr. Fakat hediyenizle ancak siz sevinirsiniz.� �Sen onlara dön.
Andolsun, biz onlara, karşõ koyamayacaklarõ ordularla gelir ve onlarõ oradan
aşağõlanmõş ve küçük düşürülmüş olarak çõkarõrõz.� Süleymân, �Ey ileri gelenler!
Onlar bana teslim olmadan önce hanginiz bana onun (kraliçenin) tahtõnõ
getirebilir?� Cinlerden bir ifrit,�Sen yerinden kalkmadan ben onu sana getiririm
ve şüphesiz ben, buna güç yetirecek güvenilir biriyim� dedi. Kitaptan bilgisi olan
biri, �Ben onu, gözünü kapayõp açmadan önce sana getiririm� dedi. Süleymân
tahtõ yanõnda yerleşmiş halde görünce şöyle dedi: �Bu, şükür mü, yoksa
231
nankörlük mü edeceğim diye beni denemek için, Rabbimin bana bir lütfudur. Kim
şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse (bilsin ki)
Rabbim her bakõmdan sõnõrsõz zengindir, cömerttir.� Süleymân, �Tahtõnõ tanõnmaz
hale getirin. Bakalõm tanõyacak mõ, yoksa tanõmayacaklardan mõ olacak?� dedi.
Belkõs gelince, �Senin tahtõn böyle mi?� denildi. O da, �Sanki o! Fakat zaten daha
önce bize bilgi verilmişti ve biz teslimiyet göstermiştik� dedi. Daha önce
Allah�tan başka taptõğõ şeyler ona engel olmuştu. Çünkü o inkâr eden bir
kavimden idi. Ona �köşke gir� denildi. Köşkü görünce onu(zeminini) derin bir su
sandõ ve eteklerini topladõ. Süleymân ona �Bu, (zemini) billurdan döşenmiş bir
köşktür� dedi. Belkõs, �Ey Rabbim! Şüphesiz ben nefsime zulmetmiştim. Şimdi
ise Süleymân ile birlikte âlemlerin Rabbi olan Allah�a teslim oldum� dedi.
(27/20-44)
Erzurumlu Emrah�a göre sevgilisinin saçõnõn bir teline bir Saba melikesi
verseler yine azdõr:
Her mûyuna bir Melek-Sabâ verseler azdõr (Göksel, 1970, 185/2)
Süleymân Peygamberin tahtõnda kuşlarõn şahõ, yani hüdhüd, ile beraber
olduğunu Erzurumlu Emrah söyler:
Sultan Süleymân�õn taht-gâhõnda
Şâh-õ mürgân ile divânda idim (Karadağ, 1996, 97/17)
Erzurumlu Emrah, sevdiğini ömrünün sonuna kadar aramasõna rağmen
sevdiğine kavuşamamõştõr. Oysa istediği Belkõs ve Süleymân gibi mutlu olmaktõr:
Çok gezdi gurbette Emrâh bir zaman
Şimdi dil de oldu pir-i nâtüvân
Gör kim kâm almadõ Belkõs-õ devrân
Gayrõ taht-õ Süleymân�a güvenme (Karadağ, 1996, 85/3)
232
Âşõk Ömer, hüdhüdün Kaf dağõnda yaşadõğõnõ, çok yükseklerden
uçtuğunu, Süleymân�dan uçmak için izin istediğini ve kuşlarõn sultanõ olduğunu
şöyle ifade eder:
Mürg-i kebîr iki Kaf dağõnca var
Hümâ kuşu bulut içre bîşümâr
Süleymân�dan bîat almõş yolu var
Sultân-õ mürgandõr sîmürg-i anka (Ergun, 1936, 6/8)
Sultan ve peygamber olan Süleymân�õn Belkõs�a âşõk olmasõ gibi, dünya
kurulduğundun beri aşkõn var olduğunu Seyrânî şöyle dile getirir:
Nikâbõn yüzüne çeksen ey perü
Hû çeker sultanlar al yanağõna
Bu dünya kurulup olandan berü
Meftûn Süleymânlar al yanağõna (Yüksel, 1987, 36/1)
D. Dünyanõn Faniliği ve Hazreti Süleymân�nõn Ölümü
Hazreti Süleymân on üç senede Kudüs�te bir hükümet sarayõ yaptõrõr. Bu
binalarõn yapõmõnda cinleri çalõştõrõr; fakat kendisi başlarõnda olmazsa
çalõşmazlar. Hatta bir bastona dayalõ olarak onlara uzun süre hükmeder. Sonunda
bastonun içine bir ağaç kurdu girer ve kemirmeye başlar. Tam inşaat sona erince
baston kõrõlõr ve Süleymân Peygamber düşer. Meğer Hazreti Süleymân çok
önceden ölmüştür. (Pala, 1995, 490)
Hazreti Süleymân büyük saltanat ve güce sahiptir. Onun, büyük saltanata
ve depdebesine, rüzgar, cin, şeytan vesair mahlukata hükmedecek kadar azim ve
ulu bir hükümdarlõğõn sahibi olmasõna rağmen ölüp gitmesi, her şeyin geçici ve
boş olduğunu diğer insanlara gösterir. �Bu dünya Sultan Süleymân�a da kalmadõ.�
sözünün kaynağõ budur.
233
Bu husus Kur�ân-õ Kerîm�de şöyle geçer:
Süleymân�õn emrine de, sabah esişi bir ay, akşam esişi de bir ay(lõk yol)
olan rüzgarõ verdik. Erimiş bakõr ocağõnõ da ona sel gibi akõttõk. Cinlerden de
Rabbinin izniyle onun önünde çalõşanlar vardõ. İçlerinden kim bizim emrimizden
çõkarsa ona alevli ateş azabõnõ tattõrõrõz. Cinler Süleymân için dilediği biçimde
kaleler, heykeller, havuz gibi çanaklar ve sabit kazanlar yapõyorlardõ. Ey Dâvud
ailesi şükredin! Kullarõmdan şükredenler pek azdõr. Süleymân�õn ölümüne
hükmettiğimiz zaman, onun ölümünü onlara ancak değneğini yemekte olan bir
kurt gösterdi. Süleymân�õn cesedi yõkõlõnca cinler anladõlar ki, eğer gaybõ bilmiş
olsalardõ aşağõlayõcõ azap içinde kalmamõş olacaklardõ. (34/12-14)
Ercişli Emrah, bütün gücüne rağmen Hazreti Süleymân�õn bile vefat
ettiğini, kimsenin bu dünyada kalõcõ olmadõğõnõ ve hayatõn devam ettiğini ifade
eder:
Emrah diyer Süleymânlar
Biz buradayõz hani onlar
Aslan kimi kahramanlar
Kara toprağa yaslanõp (Sakaoğlu, 1987, 142/4)
Bağ talandõ bülbül gülü bulmadõ
Mecnun Leyli�sine nail olmadõ
Dünya Sultan Süleymân�a kalmadõ
Çevrişir devranlar her zaman Şahõm (Saraçoğlu, 1999, 219/2)
İster han ol ister isen ol paşa
Dünya Süleymân�a kalmadõ haşa
Ömür bir merdiven çõkarsõn başa
Akõbet geriye yenersin Şah�õm (Saraçoğlu, 1999, 220/3)
Sultân Süleymân, zenginliğin ve hükümranlõğõn timsalidir. Tüm
ihtişamõna rağmen o da bu dünyadan göçmüştür. Erzurumlu Emrah, bunu anlatõr:
234
Dünyâ Sultân Süleymân�a kalmadõ (Karadağ, 1996, 139/2)
Erzurumlu Emrah, padişah ve peygamber olan Süleymân�a bile kalmayan
bu dünyanõn gittikçe bozulduğunu, çiçeklerin ve aşkõn bile kõymetinin
bilinmediğini söyler:
Nice Süleymânlar tahta erişti
Tahta erişmedi bahta erişti
Emrah�õn bir fena vakta erişti
Dahi koklamayõz biz menevşeyi (Yener, 1973, 141/5)
Sevgiliye seslenen Gevherî, sevgilisinin aşkõna karşõlõk vermesini, bu
dünyaya sahip olsa bile Hazreti Süleymân gibi sevgilinin de fani olduğunu
belirtir:
İster ala çâr köşeyi destine
Ancak bu hükmü de Süleymân eyler (Elçin, 1984, 324/3)
Gevherî �Ey gönül, Süleymân gibi güçlü olup dünyanõn mülkünü zapt
etsen de boşuna, çünkü bu dünya fanidir.� der:
Süleymân olsan ey dil zabt idüp bu mülk-i dünyâyõ
Bu dünyâdõr vefâ etmez anõnçün ehl-i hercâyi (Elçin, 1984, 620/1)
Dünyadaki tüm insanlarõn Süleymân Peygamber gibi ölüp gittiğini,
kimsenin kalõcõ olmadõğõnõ Gevherî şöyle dile getirir:
Arda kaldõ dünya Süleymânlardan
Rüstem ve Sührâb kahramanlardan
Âdem iklîmine giden canlardan
Eğlenüp kaldõlar gelmedi kimse (Elçin, 1984, 77/3)
Dünyayõ bir hana benzeten Gevherî, bu hana herkesin gelip gittiğini ve
herkesin Hazreti Süleymân gibi fani olduğunu anlatõr:
Ne Dârâ�ya kaldõ ne Süleymân�a
235
Ne Hazreti Fahr-i Âlem-iyâna
Ne kâmiller geldi gitti bu hana
Senin her kemâlin alur zevâldir (Elçin, 1984, 355/2)
Karacaoğlan da bu fani dünyanõn Sultan Süleymân�a bile kalmadõğõnõ;
insanlarõn ancak kõyamet günü dirileceklerini söyler:
Sultan Süleymân�a kalmayan dünya
Bu dağlar yerinden ayrõlõr bir gün
Nice bin senedir çürüyen canlar
Hakk�õn emri ile dirilir bir gün (Tuğrul, 1948, 67/1)
Âşõk Ömer de Süleymân Peygamber tüm hayvanlara, insanlara ve cinlere
hakim iken onun bile, diğer insanlar gibi, kabre girdiğini ifade eder:
Bir zaman şâh iken vahş ü tuyûra
Fermânõ yürüdü mâr ile mûra
Ecel câmõn içip girdi kubûra
Hükmederdi ins ü cine Süleymân (Ergun, 1936, 12/2)
Süleymân Peygamber ve onun gibi zenginlik, hükümranlõk timsali
insanlarõn bile bu dünyadan göçtüklerini Âşõk Ömer dile getirir:
Devr eder o cihan yine bu cihan
İbretle nazar kõl hâk ile yeksan
Kondu göçtü buna niçe Süleymân (Ergun, 1936, 77/3)
Ey fani diyerek insanlara seslenen Âşõk Ömer, pek çok sultanõn ölerek
toprağa karõştõğõnõ ve dünyanõn da bir nefesle Süleymân�õn tahtõnõ
söndürüverdiğini anlatõr:
Kani yâ bunca şâhânõ türâba kattõn ey fânî
236
Niçe Taht-õ Süleymân�õ esüp verdin püfe dünyâ (Ergun, 1936, 89/3)
Âşõk Ömer, nice büyük kahramanlarla zamanõn büyüklerinden olan
Süleymân Peygamberin bile öldüğünü, dünyanõn kimseye kalmadõğõnõ şöyle
söyler:
Kani noldu bu fenâya geldi bunca kahraman
Bir birin katleyleyüp tâ anlar oldu imtihan
Yel getüren tahtõnõ noldu Süleymân-õ zaman
Devlet-i İskender ü Dârâ�ya bak da ibret al (Ergun, 1936, 198/2)
Çünki bildin âlemin nakş-õ hayâtõ bî sebât
Kim Süleymân-õ zamân olsan irer âhõr memât (Ergun, 1936, 358/1)
Zamanõn en ihtişamlõ kişisi olan Süleymân Peygamber bile öldüğüne ve
dünya kimseye kalmadõğõna göre insanlara zulmetmenin anlamsõz olduğunu
Seyrânî şöyle belirtir:
İlmî hikmetinden mânâ aradõm
Bir fânî gelmişim neye yaradõm
Bize zulmetmekse eğer muradõn
Dünya Süleymân�a mâlûm kalmadõ (Yüksel, 1987, 61/2)
Dünya malõnõn dünyada kaldõğõnõ, bu yüzden mal için hõrs yapõlmamasõnõ
belirten Seyrânî, örnek olarak Süleymân Peygamberi gösterir. Çünkü bütün
kudret ve gücüne rağmen o da bu dünyadan göçmüştür:
Düşüp Karun gibi mal cem�inin hõrsõ telâşõna
Ne oldu pâdişahlõk saltanat Sultan Süleymânlõk (Yüksel, 1987, 171/7)
Düşün Dâvud�un ahkamõn düşün evladõ encamõn
Ne oldu dehre şahlõk saltanat sultan Süleymânlõk (Çatak, 1992,465/7)
237
Sümmânî de herkesin nasibince yaşadõğõnõ, nefesi bitenin tüm şa�şaasõna
rağmen öldüğünü, bu dünyanõn da fani olduğunu ifade eder:
Huma kuşu yere düşüp ölmedi
Dünya Sultan Süleymân�a kalmadõ
Dönem gidem dedim nasip olmadõ
Kadir Mevlâm nasip eyle sõlayõ (Karaalioğlu, 1980, 537/3)
Âşõk Veysel ise dünya malõnõn, namõnõn dünyada kaldõğõnõ öbür dünyaya
hiçbir şey götürülmediğini anlatõr:
Süleymân mührünü kime bõraktõ
Resûlü Ekrem�in kanunu haktõ
Her ömrün sonunda bir feryat gördüm (Oğuzcan, 1974, 40/3)
Ağlayalõm Atatürk�e
Bütün dünya kan ağladõ
Süleymân olmuştu mülke
Geldi ecel can ağladõ (Oğuzcan, 1974, 202/1)
Muradõ olmasa suhra ve yük mihrin çalup çarpmak
Riya ile Süleymân�õ meram etmezdi aldatmak
Eğer kalbinde havfullah olursa zevkini tatmak
Adette alamet gözlerinle var yüz õslatmak (Çatak, 1992, 351/2)
XX. HAZRETİ ŞÎT
Âdem Peygamberin oğludur. Âdem�in yaratõlõşõndan yüz yirmi sene
sonra doğmuştur. Kabe�yi ilk defa taştan bina eden odur. Kõlõcõ bulan ve kafirlere
karşõ kõlõçla ilk defa savaşan da odur. Adõ Kur�ân-õ Kerîm�de hiç zikredilmemiş
olup hadislerle bilinir. (Pala, 1995, 516)
238
Hazreti Âdem vefat etmeden evvel kendi yerine oğlu Şît�i vasiyet eder ve
insanlarõn idaresini ona bõrakõr. Âdem�in vefatõndan sonra ona peygamberlik
vazifesi verilir. Kendisine elli sahifeli suhufun nüzul edildiği rivayetler
arasõndadõr. (Ateş, 1993, 141-142)
Seyrânî, Hazreti Şît�in üçüncü peygamber olduğunu şöyle dile getirir:
İkinci peygamber İdrîs�e işit,
Üçüncü terzilik etmedi hiç Şît
Dördüncü nebi kim anõ beyan et,
Ol Nûh peygamberdir gördü tüfanõ (Çatak,1992, 415/80)
XXI. HAZRETİ ŞUAYB
Meyden ve Eyke ahalisini Hak dinine davet ile görevlendirilmiş bir
peygamberdir. Her iki halk da onu dinlemediğinden gazaba uğradõ.
Meyden ve Eyke, kervan yollarõ üzerinde olduğundan halkõ da ticaretle
meşguldür. Piyasa ellerinde olduğu için her türlü hileye başvurarak halkõ ezerler.
Ölçü ve tartõda ölçüyü kaçõrõrlar, alõrken fazla fazla alõrlar, verirken ise eksik
eksik verirler. Şuayb Peygamber de onlarõ uyarõr, dürüst olmalarõnõ tavsiye eder.
(Ateş, 1993, 394)
Bu bilgi âyetlerde şöyle geçer:
Medyen�e de kardeşleri Şuayb�õ peygamber olarak gönderdik. (29/36)
Aynõ konu 11/84., 7/85. âyetlerde de vardõr.
Eyke halkõna Allah sõcaklõk musallat etti. Yedi gün süren bu sõcaklõktan
bütün õrmaklar kaynadõ. Halk gökyüzünde beliren bir bulutun altõna kaçõştõ.
Buluttan üzerlerine yağan ateşle hepsi helak oldu. Meyden halkõ ise gökten inen
şiddetli bir sesle yok oldu. (Levend, 1984, 118)
239
Meyden kavmi ile ilgili husus Kur�ân�da şöyle geçer:
Medyen halkõna da kardeşleri Şu�ayb�õ peygamber gönderdik. O şöyle
dedi: �Ey kavmim! Allah�a kulluk edin. Sizin ondan başka hiçbir ilahõnõz yoktur.
Ölçüyü ve tartõyõ eksik yapmayõn. Ben sizi bolluk içinde görüyorum. Ben sizin
adõnõza kuşatõcõ bir günün azabõndan korkuyorum.� �Ey kavmim! Ölçüyü ve
tartõyõ adaletle tam yapõn. İnsanlarõn eşyalarõnõ (mallarõnõ ve haklarõnõ)
eksiltmeyin. Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karõşõklõk çõkarmayõn.� �Eğer
inanan kimselerseniz Allah�õn bõraktõğõ helâl kazanç sizin için daha hayõrlõdõr.
Ben sizin başõnõzda bir bekçi değilim.� Dediler ki: �Ey Şu'ayb! Babalarõmõzõn
taptõğõnõ, yahut mallarõmõz hakkõnda dilediğimizi yapmayõ terk etmemizi sana
namazõn mõ emrediyor. Oysa sen gerçekten yumuşak huylu ve aklõ başõnda bir
adamsõn.� Şu�ayb şöyle dedi: �Ey kavmim! Söyleyin bakayõm, ya ben Rabbimden
gelen açõk bir delil üzere isem ve katõndan bana güzel bir rõzõk vermişse!... Ben
size yasakladõğõmõ kendim yapmak istemiyorum. Ben sadece gücüm yettiğince
(sizi) düzeltmek istiyorum. Başarõm ancak Allah�õn yardõmõ iledir. Ben sadece
ona tevekkül ettim ve sadece ona yöneliyorum. �Ey Kavmim! Bana karşõ olan
düşmanlõğõnõz, Nûh kavminin veya Hûd kavminin, yahut Sâlîh kavminin başõna
gelenin benzeri gibi bir felaketi sakõn sizin de başõnõza getirmesin. (Ve unutmayõn
ki) Lût kavmi sizden uzak değildir. �Rabbinizden bağõşlanma dileyin, sonra ona
tövbe edin. Şüphesiz Rabbim çok merhametlidir, çok sevendir.� Dediler ki: �Ey
Şu�ayb! Dediklerinin çoğunu anlamõyoruz. Hem biz seni aramõzda zayõf
görüyoruz. Eğer kabilen olmasaydõ seni taşa tutardõk. Zaten sen bizce itibarlõ biri
değilsin.� Şu�ayb şöyle dedi: �Ey kavmim! Benim kabilem sizce Allah�tan daha
itibarlõ mõ ki, O�na sõrt çevirdiniz. Şüphesiz Rabbim sizin yaptõklarõnõzõ
kuşatmõştõr.� �Ey Kavmim! Elinizden geleni yapõn. Şüphesiz ben de (elimden
geleni) yapacağõm. Rezil edici azabõn kime geleceğini ve kimin yalancõ olduğunu
yakõnda bileceksiniz. Gözleyin. Şüphesiz ben de sizinle beraber gözlüyorum.�
(Azap) emrimiz gelince, Şu�ayb�õ ve onunla birlikte iman edenleri, katõmõzdan bir
rahmetle kurtardõk. Zulmedenleri ise o korkunç (uğultulu) ses yakaladõ da
yurtlarõnda dizüstü çökekaldõlar. Sanki orada hiç yaşamamõşlardõ. Biliniz ki
Semûd kavmi Allah�õn rahmetinden uzaklaştõğõ gibi Medyen halkõ da uzaklaştõ.
(11/84-95)
240
Yukarõdaki husus şu âyetlerde de geçmektedir:
7/85-93, 9/70., 29/36-37
Eyke halkõ ile ilgili bilgi âyetlerde şöyle geçer:
Eyke halkõ da peygamberleri yalanladõ. Hani Şuayb onlara şöyle demişti:
�Allah�a karşõ gelmekten sakõnmaz mõsõnõz?� �Şüphesiz ben size gönderilmiş
güvenilir bir peygamberim.� Artõk Allah�a karşõ gelmekten sakõnõn ve bana itaat
edin. �Buna karşõlõk sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim ancak
âlemlerin Rabbi olan Allah�a aittir.� Ölçüyü tam yapõn. Eksik verenlerden
olmayõn.� �Doğru terazi ile tartõn.� �İnsanlarõn mallarõnõ ve haklarõnõ eksiltmeyin.
Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karõşõklõk çõkarmayõn.� �Sizi ve önceki
nesilleri yaratana karşõ gelmekten sakõnõn.� Onlar şöyle dediler: �Sen ancak
büyülenmişlerdensin.� Sen sadece bizim gibi bir insansõn. Biz senin yalancõlardan
olduğunu sanõyoruz.� �Eğer doğru söyleyenlerden isen, haydi gökten üzerimize
bir parça düşür.� Şuayb, �Rabbim yaptõklarõnõzõ en iyi bilendir� dedi. (26/176-
188)
Aynõ bilgiler 38/12-14., 50/12-14. âyetlerde de vardõr.
Seyrânî de Hazreti Şuayb�õn on ikinci peygamber olduğunu ve tüccarlara
yaptõğõ uyarõlarõ, tavsiyaleri ile Yemen illerinin baş bezirganõ oduğunu şöyle
anlatõr:
On ikinci nebi Hazreti Şuayp,
Yemen illerinin baş bezirganõ (Çatak, 1992,416/86)
Şuayb Peygamber Medyen�de iken yanõnda çalõşan Mûsâ�ya kõzlarõndan
birini vermiştir. Mûsâ, Hazreti Şuayb�a on sene hizmet etmiştir. (Levend, 1984,
118)
Tatlõ dilli ve güleryüzlü bir peygamberdir (Pala, 1995, 516). Çok güzel
ve etkileyici konuştuğu için Hatîbü�l-enbiyâ (peygamberlerin hatibi) olarak da
anõlõr. (TDEA, cilt 8, 182)
241
XXII. HAZRETİ ÜZEYİR
Kur�ân�da ismi geçen peygamberlerden biridir.
Buhtunnasõr, Beytül-Mukaddes�i tahrib ettikten sonra Hazreti Üzeyir�i
esir edip Babil�e götürür. Allah, Üzeyir�i onlarõn kötülüğünden kurtarõr. Üzeyir,
Beytül-Mukaddes�e yakõn bir köye kaçar. Burada eşeğini bir ağaca bağlar, incir
ve üzüm toplar. Üzümü sõkõp şõrasõnõ içer ve gerisini saklar. Allah tarafõndan
bulunduğu yerde öldürülür. Yüz sene sonra diriltilir ve ona burada ne kadar
kaldõğõnõ sorar. Üzeyir de �Bir gün veya daha az.� diye cevaplar. Yüz sene
kaldõğõnõ duyunca ve eşeğinin dirilişini görünce Allah�õn her şeye gücü yettiğini
anlar. (Büyük Türk Klasikleri, cilt 4, 448)
Ayrõca Yahudiler, onu Allah�õn oğlu olarak kabul ederler.
Bu kõssa âyette şöyle geçer:
Yahut altõ üstüne gelmiş (õpõssõz duran) bir şehre uğrayan kimseyi
görmedin mi? O, �Allah, burayõ ölümünden sonra nasõl diriltecek (acaba)?�
demişti. Bunun üzerine, Allah onu öldürüp yüzyõl ölü bõraktõ, sonra diriltti ve ona
sordu: �Ne kadar (ölü) kaldõn?� O, �Bir gün veya bir günden daha az kaldõm�
diye cevap verdi. Allah şöyle dedi: �Hayõr, yüz sene kaldõn. Böyle iken
yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamõş. Bir de eşeğine bak! (Böyle
yapmamõz) seni insanlara ibret belgesi kõlmamõz içindir. (Eşeğin) kemikler(in)e
de bak, nasõl onlarõ bir araya getiriyor, sonra onlara nasõl et giydiriyoruz?�
Kendisine bütün bunlar apaçõk belli olunca, şöyle dedi: �Şimdi, biliyorum ki;
şüphesiz Allah�õn gücü her şeye hakkõyla yeter. (2/259)
Yahudiler, �Üzeyr Allah�õn oğludur� dediler. Hõrõstiyanlar ise, �İsâ
Mesîh Allah�õn oğludur� dediler. Bu onlarõn ağõzlarõyla söyledikleri (gerçeği
yansõtmayan) sözleridir. Onlarõn bu sözleri daha önce inkar etmiş kimselerin
söylediklerine benziyor. Allah onlarõ kahretsin. Nasõl da haktan çevriliyorlar!
(9/30)
Seyrânî peygamberleri anarken Hazreti Üzeyir�i de anar:
Geldi Eyyûb, İlyâs anlarõ sen bil,
242
Yûnus�u balõğa yutturdu Celil
İsâ�dan Elyasa sonra Zülkefil,
Zülkarneyn, Üzeyir dahi Lokmân�õ (Çatak, 1992,416/88)
XXIII. HAZRETİ YAHYA
Hazreti Zekeriya�nõn oğludur. Çok genç yaşta peygamber olmuştur.
İsâ�nõn geleceğini kavmine o, haber vermiştir. (Pala, 1995, 565)
Bu bilgiler Kur�ân�da şöyle geçer:
Orada Zekeriya Rabbine dua etti: �Rabbim! Bana katõndan temiz bir nesil
bahşet. Şüphesiz sen duayõ hakkõyla işitensin� dedi. Zekeriya mabedde namaz
kõlarken melekler ona, �Allah sana, kendisinden gelen bir kelimeyi (İsâ�yõ)
doğrulayõcõ, efendi, nefsine hakim ve sâlîhlerden bir peygamber olarak Yahya�yõ
müjdeler� diye seslendiler. (3/38-39)
6/85., 19/7., 19/12-15., 21/89-90. âyetlerde de aynõ konu işlenmektedir.
Filistin hükümdarõ, Yahya Peygamberi çok severdi. Kendisine yasak olan
üvey kõzõ ile evlenmek istedi. Yahya buna engel oldu. Bu yüzden kõzõn annesi
Yahya�ya kin besledi. Hükümdar, her gün kõzõn bir isteğini yerine getirirdi. Bir
gün yine kõzõn arzusu sorulunca, kõz da annesinin õsrarõ üzerine Yahya�nõn başõnõ
istedi. Hükümdar, kõzõ vazgeçirmek için çok uğraşmõşsa da, sarhoş olduğu bir
gece Hazreti Yahya�nõn boynunu vurdurdu. Yahya�nõn iki damarõndan o kadar
çok kan aktõ ki, üzerine attõklarõ toprak bir tepe kadar yõğõldõğõ halde kan dinmedi.
Toprak delinip kan õrmak gibi akmaya devam etti. (Levend, 1984, 124-125)
Hazreti Yahya�nõn katilleri büyük bir azap ile cezalandõrõlmõştõr ve hepsi
yok edilerek soylarõ kesilmiştir. (Pala, 1995, 565)
Âşõk Ömer, Hazreti Yahya�nõn Allah�a sürekli şükreden bir kul olduğuna
değinerek, kendisinin de Yahya gibi sürekli şükrettiğini ifade eder. Çünkü Allah,
âşõğõn sevdiğini çok güzel yaratmõştõr:
243
Der ki bu Âşõk Ömer aşkõm yeğin deryâ gibi
Kirpiği zahmõ unulmaz kaşlarõ gûyâ gibi
Şükr edüp Perverdigâr�a dâimâ Yahyâ gibi (Ergun, 1936, 287/3)
Seyrânî, peygamberleri sõrasõyla anarken Lût Peygamber ile Yahya
Peygamberin arka arkaya geldiklerini söyler:
Bir biri ardõndan Lût ile Yahya (Çatak, 1992,416/87)
Sümmânî ise Hazreti Yahya�nõn şehit olduğunu, dolayõsõyla hiç
ölmediğini ve cennette inananlar için dua ettiğini şöyle ifade eder:
Değildir Sümmânî gönlü münevver
Ölümü öldürür Yahya Peygamber
Derilince güller kokar misk anber
Açõlõr Cennet�te eller biz için (Elçin, 1988, 258/6)
XXIV. HAZRETİ YA�KÛB
Hazreti İshak�õn oğlu, Yûsuf Peygamberin babasõdõr. Hazreti İbrâhîm�in
soyundan gelen peygamberlerden biridir. Ya�kûb Peygamber, çektiği dertlerle ve
bu dertlere gösterdiği sabõrla bilinir. (TDEA, cilt 8, 548)
Peygamber olduğu Kur�ân�da şöyle bildirilir:
İbrâhîm, onlarõ da onlarõn taptõklarõnõ da terk edince ona İshak ile
Ya�kûb�u bağõşladõk ve her birini peygamber yaptõk. (19/49)
Ayrõca bu mevzu şu âyetlerde de geçer: 2/136, 3/84, 4/163, 6/84, 11/71,
19/49, 19/58, 21/72, 29/27, 38/45-47.
244
Hazreti Ya�kûb�un sabõrlõ olduğu ise şöyle geçer:
Bir de üzerine, sahte bir kan bulaştõrõlmõş gömleğini getirdiler. Ya�kûb
dedi ki: �Hayõr! Nefisleriniz sizi aldatõp böyle bir işe sürükledi. Artõk bana düşen,
güzel bir sabõrdõr. Anlattõklarõnõza karşõ yardõmõ istenilecek de ancak
Allah�tõr.�(12/18)
Hazreti Ya�kûb�un peygamber neslinden geldiğini Gevherî şöyle söyler:
Melekten kalmõyor hûr imiş aslõ
Düşeli râhõna gönlümüz yaslõ
O Hazreti Ya�kûb peygamber nesli
Cemâli Yûsuf-i Ken�ân�a benzer (Elçin, 1984, 332/4)
Ya�kûb�un İshak Peygamberin oğlu ve Yûsuf Peygamberin babasõ
olduğunu Âşõk Ömer ve Seyrânî şöyle anlatõr:
Hüsn içinde İbn-i Ya�kûb Hazreti Yûsuf menend (Ergun, 1936, 235/4)
Yûsuf İbni Ya�kûb Hazreti İshak (Çatak, 1992, 415/83)
Seyrânî, Hazreti Ya�kûb�u onuncu peygamber olarak anar:
Onuncu peygamber Hazreti Ya�kûb (Çatak, 1992,416/84)
Hazreti Ya�kûb�un on iki oğlu vardõr. On iki oğlundan Yûsuf�u çok
sevdiği için bu kõskançlõk sebebi olur ve kardeşleri Yûsuf�u hileyle yanlarõna
alarak öldürmek amacõyla kuyuya atarlar, Yûsuf�un kana buladõklarõ gömleğini
babasõna getirirler. Üzüntüden ve ağlamaktan Hazreti Ya�kûb�un gözleri kör olur.
Beytü�l-ahzen (hüzünler evi) denilen kulübesinde senelerce ağlamõştõr.
245
İsrailiyyattan bir rivâyete göre Ya�kûb, Yûsuf�a bir süt anne tutar. Ancak
kadõn Yûsuf�a süt verebilmek için kendi çocuğundan ayrõlmak zorunda kalõr ve
kendi bebeğine süt veremez. Kadõn, Ya�kûb ile Yûsuf�un ayrõ düşmesi için
beddua eder. Dua kabul olduğu için Ya�kûb oğluna hasret kalõr. (Pala, 1995, 566)
Kuyudan çõkarõlan ve köle olarak Mõsõr�da satõlan Hazreti Yûsuf, kõtlõk
senesinde mal almak için Mõsõr�a giden kardeşleri ile karşõlaşõr. Onlarla
gömleğini babasõna gönderir.
Çocuklarõ yolda iken Yûsuf�un kokusunu almaya başlayan Ya�kûb
Peygamber, getirilen gömleği gözlerine sürmesiyle görmeye başlar.
Yûsuf�un isteği üzerine Ya�kûb ve oğullarõ Mõsõr�a yerleşirler. Hazreti
Ya�kûb Mõsõr�a yerleşmeden önce Kenan diyarõ denen bölgede peygamberlik
yapmõştõr. (TDEA, cilt 8, 548-549)
Bu kõssa Yûsuf Suresinde şöyle geçer:
Hani Yûsuf babasõna, �Babacõğõm! Gerçekten ben (rüyada) on bir yõldõz,
güneşi ve ayõ gördüm. Gördüm ki, onlar bana boyun eğiyorlardõ� demişti. Babasõ,
şöyle dedi: �Yavrucuğum! Rüyanõ kardeşlerine anlatma. Yoksa, sana tuzak
kurarlar. Çünkü şeytan, insanõn apaçõk düşmanõdõr.� �İşte Rabbin seni böylece
seçecek, sana (rüyada görülen) olaylarõn yorumunu öğretecek ve daha önce
atalarõn İbrâhîm ve İshak�a nimetlerini tamamladõğõ gibi sana ve Ya�kûb soyuna
da tamamlayacaktõr. Şüphesiz Rabbin hakkõyla bilendir, hüküm ve hikmet
sahibidir.� Andolsun, Yûsuf ve kardeşlerinde (hakikati arayõp) soranlar için
ibretler vardõr. Kardeşleri dediler ki: �Biz güçlü bir topluluk olduğumuz halde
Yûsuf ve kardeşi (Bünyamin) babamõza bizden daha sevgilidir. Doğrusu babamõz
açõk bir yanõlgõ içindedir.� �Yûsuf�u öldürün veya onu bir yere atõn ki, babanõz
sadece size yönelsin. Ondan sonra (tövbe edip) sâlîh kimseler olursunuz.�
Onlardan bir sözcü, �Yûsuf�u öldürmeyin, onu bir kuyunun dibine bõrakõn ki,
geçen kervanlardan biri onu bulup alsõn. Eğer yapacaksanõz böyle yapõn� dedi.
Babalarõna şöyle dediler: �Ey babamõz! Yûsuf hakkõnda bize neden
güvenmiyorsun? Halbuki biz onun iyiliğini isteyen kişileriz.� �Yarõn onu bizimle
beraber gönder de gezip oynasõn. Şüphesiz biz onu koruruz.� Babalarõ �Doğrusu
onu götürmeniz beni üzer, siz ondan habersiz iken onu kurt yer diye
246
korkuyorum.� Onlar da, �Andolsun biz kuvvetli bir topluluk iken onu kurt yerse
(o takdirde) biz gerçekten hüsrana uğramõş oluruz� dediler. Yûsuf�u götürüp
kuyunun dibine bõrakmaya karar verdikleri zaman biz de O'na, �Andolsun, (senin
Yûsuf olduğunun) farkõnda değillerken onlarõn bu işlerini sen kendilerine haber
vereceksin� diye vahyettik. (Yûsuf�u kuyuya bõrakõp) akşamleyin ağlayarak
babalarõna geldiler. �Ey babamõz! Biz yarõşa girmiştik. Yûsuf�u da eşyamõzõn
yanõnda bõrakmõştõk. (Bir de ne görelim) O'nu kurt yemiş. Her ne kadar doğru
söylesek de sen bize inanmazsõn� dediler. Bir de üzerine, sahte bir kan
bulaştõrõlmõş gömleğini getirdiler. Ya�kûb dedi ki: �Hayõr! Nefisleriniz sizi
aldatõp böyle bir işe sürükledi. Artõk bana düşen, güzel bir sabõrdõr.
Anlattõklarõnõza karşõ yardõmõ istenilecek de ancak Allah�tõr.� Bir kervan gelmiş
sucularõnõ suya göndermişlerdi. Sucu kovasõnõ kuyuya salõnca �Müjde! Müjde,
İşte bir oğlan!� dedi. O'nu alõp bir ticaret malõ olarak sakladõlar. Oysa Allah,
onlarõn yaptõklarõnõ biliyordu. (Kafile Mõsõr�a vardõğõnda) O'nu ucuz bir fiyata,
birkaç dirheme sattõlar. Zaten ona değer vermiyorlardõ. (12/4-20)
(Derken) Yûsuf�un kardeşleri çõkageldiler ve yanõna girdiler. Yûsuf
onlarõ tanõdõ, onlar ise Yûsuf�u tanõmõyorlardõ. Yûsuf onlarõn yüklerini
hazõrlatõnca dedi ki: �Sizin baba bir kardeşinizi de bana getirin. Görmüyor
musunuz, ölçeği tam dolduruyorum ve ben misafir ağõrlayanlarõn en iyisiyim.�
�Eğer onu bana getirmezseniz, artõk benim yanõmda size verilecek tek ölçek
(zahire) bile yoktur ve bir daha da bana yaklaşmayõn.� Dediler ki: �Onu
babasõndan isteyeceğiz ve muhakkak bunu yaparõz.� Yûsuf adamlarõna dedi ki:
�Onlarõn ödedikleri zahire bedellerini yüklerinin içine koyun. Umulur ki,
ailelerine varõnca onu anlarlar da belki yine dönüp gelirler.� Onlar, babalarõna
döndüklerinde, �Ey babamõz! Bize artõk zahire verilmeyecek. Kardeşimizi
(Bünyamin�i) bizimle gönder ki zahire alalõm. Onu biz elbette koruruz� dediler.
Ya�kûb onlara, �Onun hakkõnda size ancak, daha önce kardeşi hakkõnda
güvendiğim kadar güvenebilirim! Allah en iyi koruyandõr ve O, merhametlilerin
en merhametlisidir� dedi. Yüklerini açõp zahire bedellerinin kendilerine geri
verildiğini gördüler. �Ey babamõz! Daha ne isteriz? İşte ödediğimiz bedeller de
bize geri verilmiş. Onunla yine ailemize yiyecek getirir, kardeşimizi korur ve bir
deve yükü zahire de fazladan alõrõz. Çünkü bu getirdiğimiz az bir zahiredir�
247
dediler. Babalarõ, �Kuşatõlõp çaresiz durumda kalmanõz hariç, onu bana geri
getireceğinize dair Allah adõna sağlam bir söz vermedikçe, onu sizinle
göndermeyeceğim� dedi. Ona güvencelerini verdiklerinde, �Allah
söylediklerimize vekildir� dedi. Sonra da, �Ey oğullarõm! Bir kapõdan girmeyin,
ayrõ ayrõ kapõlardan girin. Ama Allah�tan gelecek hiçbir şeyi sizden
uzaklaştõramam. Hüküm ancak Allah�õndõr. Ben ona tevekkül ettim. Tevekkül
edenler de yalnõz ona tevekkül etsinler� dedi. Babalarõnõn emrettiği şekilde (ayrõ
kapõlardan) girdiklerinde (bile) bu, Allah�tan gelecek hiçbir şeyi onlardan
uzaklaştõracak değildi. Sadece Ya�kûb içindeki bir dileği ortaya koymuş oldu.
Şüphesiz o, biz kendisine öğrettiğimiz için bilgi sahibidir. Fakat insanlarõn çoğu
bilmezler. Yûsuf�un huzuruna girdiklerinde; o, kardeşi Bünyamin�i yanõna
bağrõna bastõ ve (gizlice) �Haberin olsun ben senin kardeşinim, artõk onlarõn
yaptõklarõna üzülme� dedi. Yûsuf onlarõn yüklerini hazõrlatõrken su kabõnõ
kardeşinin yüküne koydurdu. Sonra da bir çağõrõcõ şöyle seslendi: �Ey
kervancõlar! Siz hõrsõzsõnõz.� Yûsuf�un kardeşleri onlara dönerek, �Ne yitirdiniz?�
dediler. Onlar, �Hükümdar�õn su kabõnõ yitirdik. Onu getirene bir deve yükü ödül
var. Ben buna kefilim� dediler. Dediler ki: �Allah�a andolsun, siz de biliyorsunuz
ki biz bu ülkede fesat çõkarmaya gelmedik, hõrsõz da değiliz.� Onlar, �Eğer
yalancõ iseniz, hõrsõzlõğõn cezasõ nedir?� dediler. Onlar da: �Cezasõ, su kabõ kimin
yükünde bulunursa o kimsenin kendisi(nin alõkonmasõ) onun cezasõdõr. Biz
zalimleri böyle cezalandõrõrõz� dediler. Bunun üzerine Yûsuf, kardeşinin
yükünden önce onlarõn yüklerini aramaya başladõ. Sonra su kabõnõ kardeşinin
yükünden çõkardõ. İşte biz Yûsuf�a böyle bir plan öğrettik. Yoksa kralõn
kanunlarõna göre kardeşini alõkoyamazdõ. Ancak Allah�õn dilemesi başka. Biz
dilediğimiz kimsenin derecelerini yükseltiriz. Her ilim sahibinin üstünde daha iyi
bir bilen vardõr. Dediler ki: �Eğer o çalmõşsa, daha önce onun bir kardeşi de
çalmõştõ.� Yûsuf bunu içinde sakladõ ve onlara belli etmedi. İçinden, �Siz kötü bir
durumdasõnõz; anlattõğõnõzõ Allah çok daha iyi biliyor� dedi. Onlar, Yûsuf�a: �Ey
güçlü vezir! Bunun çok yaşlõ bir babasõ var. Onun yerine bizden birini alõkoy.
Şüphesiz biz senin iyilik edenlerden olduğunu görüyoruz� dediler. Yûsuf,
�Malõmõzõ yanõnda bulduğumuz kimseden başkasõnõ tutmaktan Allah�a sõğõnõrõz.
Şüphesiz biz o takdirde zulmetmiş oluruz� dedi. Ondan ümitlerini kesince, kendi
248
aralarõnda konuşmak üzere bir kenara çekildiler. Büyükleri dedi ki: �Babanõzõn
Allah adõna sizden söz aldõğõnõ, daha önce de Yûsuf hakkõnda işlediğiniz kusuru
bilmiyor musunuz? Artõk babam bana izin verinceye veya Allah, hakkõmda
hükmedinceye kadar buradan asla ayrõlmayacağõm. O, hükmedenlerin en
hayõrlõsõdõr.� �Siz babanõza dönün ve deyin ki: �Ey babamõz! Şüphesiz oğlun
hõrsõzlõk etti, biz ancak bildiğimize şahitlik ettik. (Sana söz verdiğimiz zaman)
gaybõ (oğlunun hõrsõzlõk edeceğini) bilemezdik.� �Bulunduğumuz kent halkõna ve
aralarõnda olduğumuz kervana da sor. Şüphesiz biz doğru söyleyenleriz.� Ya�kûb,
�Nefisleriniz sizi bir iş yapmağa sürükledi. Artõk bana düşen, güzel bir sabõrdõr.
Umulur ki Allah onlarõn hepsini bana getirir. Çünkü O, hakkõyla bilendir, hüküm
ve hikmet sahibidir� dedi. Onlardan yüz çevirdi ve, �Vah! Yûsuf�a vah!� dedi ve
üzüntüden iki gözüne ak düştü. O artõk acõsõnõ içinde saklõyordu. Oğullarõ,
�Allah�a yemin ederiz ki, sen hâlâ Yûsuf�u anõp duruyorsun. Sonunda üzüntüden
eriyip gideceksin veya helâk olacaksõn� dediler. Ya�kûb, �Ben tasa ve üzüntümü
ancak Allah�a arz ederim. Ben Allah tarafõndan sizin bilmediğiniz şeyleri bilirim�
dedi. Ey oğullarõm! Gidin Yûsuf�u ve kardeşini araştõrõn. Allah�õn rahmetinden
ümit kesmeyin. Çünkü kâfirler topluluğundan başkasõ Allah�õn rahmetinden
ümidini kesmez.� Bunun üzerine (Mõsõr�a dönüp) Yûsuf�un yanõna girdiklerinde,
�Ey güçlü vezir! Bize ve ailemize darlõk ve sõkõntõ dokundu. Değersiz bir sermaye
ile geldik. Zahiremizi tam ölç, ayrõca bize sadaka ver. Şüphesiz Allah sadaka
verenleri mükafatlandõrõr� dediler. Yûsuf dedi ki: �Siz (henüz) cahil kimseler iken
Yûsuf ve kardeşine neler yaptõğõnõzõ biliyor musunuz?� Kardeşleri, �Yoksa sen,
sen Yûsuf musun?� dediler. O da, �Ben Yûsuf�um, bu da kardeşim. Allah bize
iyilikte bulundu. Çünkü, kim kötülükten sakõnõr ve sabrederse şüphesiz Allah
iyilik yapanlarõn mükafatõnõ zayi etmez� dedi. Dediler ki: �Allah�a andolsun,
gerçekten Allah seni bize üstün kõldõ. Gerçekten biz suç işlemiştik.� Yûsuf dedi
ki: �Bugün size kõnama yok. Allah sizi bağõşlasõn. O, merhametlilerin en
merhametlisidir. Bu gömleğimi götürün de babamõn yüzüne koyun ki, gözleri
açõlsõn ve bütün ailenizi bana getirin� dedi. Kervan (Mõsõr�dan) ayrõlõnca babalarõ,
�Bana bunak demezseniz, şüphesiz ben Yûsuf�un kokusunu alõyorum� dedi. Onlar
da, �Allah�a yemin ederiz ki sen hâlâ eski şaşkõnlõğõndasõn� dediler. Müjdeci
gelip gömleği Ya�kûb�un yüzüne koyunca gözleri açõlõverdi. Ya�kûb, �Ben size,
249
Allah tarafõndan, sizin bilemeyeceğiniz şeyleri bilirim demedim mi?� dedi.
Oğullarõ, �Ey babamõz! Allah�tan suçlarõmõzõn bağõşlanmasõnõ dile. Biz gerçekten
suçlu idik� dediler. Ya�kûb, �Rabbimden sizin bağõşlanmanõzõ dileyeceğim.
Şüphesiz O, çok bağõşlayandõr, çok merhamet edendir� dedi. (Mõsõr�a gidip)
Yûsuf�un huzuruna girdiklerinde; Yûsuf ana babasõnõ bağrõna bastõ ve �Allah�õn
iradesi ile güven içinde Mõsõr�a girin� dedi. Ana babasõnõ tahtõn üzerine çõkardõ.
Hepsi ona (Yûsuf�a) saygõ ile eğildiler. Yûsuf dedi ki: �Babacõğõm! İşte bu, daha
önce gördüğüm rüyanõn yorumudur. Rabbim onu gerçekleştirdi. Şeytan benimle
kardeşlerimin arasõnõ bozduktan sonra; Rabbim beni zindandan çõkararak ve sizi
çölden getirerek bana çok iyilikte bulundu. Şüphesiz Rabbim, dilediği şeyde nice
incelikler sergileyendir. Şüphesiz O, hakkõyla bilendir, hüküm ve hikmet
sahibidir.� �Rabbim! Gerçekten bana mülk verdin ve bana sözlerin yorumunu
öğrettin. Ey gökleri ve yeri yaratan! Dünyada ve ahirette sen benim velimsin.
Benim canõmõ müslüman olarak al ve beni iyilere kat.� İşte bu (kõssa), gayb
haberlerindendir. Onu sana biz vahiy yolu ile bildiriyoruz. Yoksa onlar tuzak
kurarak işlerine karar verdikleri zaman sen onlarõn yanõnda değildin. (12/57-102)
Dertli, kendini Ya�kûb Peygambere benzeterek, sevdiğine seslenir.
Sevdiği Dertli�ye pek çok dert verip, onu dertli dolap gibi inletmektedir:
Derd ile Ya�kûb gibi canda açõp bin pencere
İnletip mânende-i dertli dolap ettin beni (Kutlu, 1979, 100/5)
Sevdiğini güzelliğin sultanõ Yûsuf�a benzeten Dertli, kendini de sevdiği
yüzünden acõlar çeken Ken�an ülkesinin peygamberi Ya�kûb�a benzetir:
Sen hüsn ile Yûsuf gibi Sultan-õ Mõsõr�sõn
Kim görse beni der ki: �Bu Ya�kûb-õ Ken�an�dõr (Kutlu, 1979, 153/2)
Dertli, Yûsuf�un hasretini çeken Ya�kûb Peygamber gibi, sevgilinin
hasretini çekmekten yaşlandõğõnõ, mektup kağõdõ gibi belinin büküldüğünü şöyle
ifade eder:
Dost benim Yûsuf�um, ben ana Ya�kûb
250
Büküldü kametim mânend-i mektûp (Kutlu, 1979, 259/4)
Gevherî de, kendisini Hazreti Ya�kûb�a benzeterek, gece gündüz
gönülden ağladõğõnõ, hasretten göz yaşõnõn sele döndüğünü ve tüm bunlarõn Yûsuf
kadar güzel olan sevgili yüzünden olduğunu söyler:
Rûz u şeb ah edip derun-u dilden
Füzun olup eşkim hasretle selden
Bir Yûsuf-cemâlin aldõrõp elden
Yâ�kub gibi giryan olduğun var mõ (Karaalioğlu, 1980, 537/3)
Firak ile beni mecnun eyledin
Akan çeşmim yaşõn Seyhun eyledin
Ya�kûb gibi bağrõm vurgun eyledin
���.derdine düştüm Ken�an�e (Elçin, 1998, 65/2)
Kimi dostu ile işrette
Kimi divane-veş kuh-i hasrette
Kimi Ya�kûb kimi künc-i firkatte
Zâre hem-dem olmuş giryana mail (Elçin, 1998, 159/2)
�Yûsuf gibi güzelden ayrõ kalan sen değilsin, Ya�kûb gibi neden böyle
inleyerek ağlamaktasõn.� diye Gevherî, vefasõz sevgiliye sorar:
Çünki bulamadõm vefâlõ mahbub
Sana el vermedi ol çeşmi âşûb
Yûsuf�un terkiden değilsin Ya�kûb
Enîn ile bu giryâna ne sebeb (Elçin, 1984, 38/2)
Gevherî bazen aşkõn denizinde dalgõç olduğunu, bazen de aşkõn ülkesinde
Ya�kûb olduğunu dile getirir:
Gâhî gavvas oldum ummân-õ aşk
251
Gâhî Ya�kûb oldum Ken�an-õ aşka (Elçin, 1984, 82/2)
Bir başka şiirde ise Gevherî bazen aşk denizinde inci, bazen de aşk
ülkesinde Ya�kûb olduğunu anlatõr:
Gevherî dürriydin ummân-õ aşkõn
Gûyâ Ya�kûb�iydin Ken�ân-õ aşkõn (Elçin, 1984, 228/5)
Gevherî�ye göre aklõ baştan alan, Ya�kûb gibi göğsünü aşk ateşine atan,
âşõklarõ deli eden benzersiz güzelliğe sahip olan sevgilidir:
Serden aklõ alup mestâne eden
Ya�kûb sînesini pervâne eden
Garib âşõklarõn divâne eden
Bî-menend perinin simâsõdõr hep (Elçin, 1984, 297/2)
Gevherî sevdiğinin güzelliğini gördükçe, bu eşsiz güzelliğin Ya�kûb�u
olur. Sevdiğinden geçemez. Bunu şöyle ifade eder:
Efendim hüsnün gördükçe her gâh
Âhõma düş olur bir ebr-i siyah
Gevherî Ya�kûb�u olduğun ol mah
Billâhi Yûsuf-i zîbâ kendidir (Elçin, 1984, 348/4)
Güzel sevgiliye ulaşamayan Gevherî, Ya�kûb gibi, boyunun büküldüğünü
ve böyle kaldõğõnõ dile getirir:
Yûsuf nesli misin ey gözü mestim
Çâh içinde kaldõm erişmez dostum
Gevherî�nin halin sorarsan dostum
Ya�kûb gibi kaddi hâm ender hâmdõr (Elçin, 1984, 361/5)
Gevherî, aşk yüzünden çok çekmektedir. Sevgiliye dert yansa daha beter
olacak, bunu bildiği için Allah�tan yardõm ister ve �Ya�kûb gibi ağlayan benim.�
der:
252
Hâlimi bildirsem ol sitemkâre
Korkarõm ki gazab ider nâ-çâre
İlâhî derdime sen eyle çâre
Bir Ya�kûb�unum zâr ü giryan benimdir (Elçin, 1984, 365/2)
Gevherî, kendini Ya�kûb ile bir tutarak, göğsünün ayrõlõk ateşiyle
yandõğõnõ söyler:
Her dönüp baktõkça sînemi dağlar
Ya�kûb derûnumu nâr eylemiştir (Elçin, 1984, 373/2)
Gevherî, Ya�kûb Peygamber gibi, hasretlik yüzünden çok çile çektiğinin
ve şifa bulmak istediğini belirtir:
O yâre Gevherî söyle
Yeter bu hicr ü gam böyle
Yetiş Ya�kûb�una eyle
Medet Yûsuf-i Ken�an�õm (Elçin, 1984, 496/5)
Ya�kûb Peygamber, Yûsuf�un özlemiyle çok ağlar. O kadar çok ağlar ki,
zamanla göz yaşlarõ kana dönüşür. Gevherî bu durumu şöyle anlatõr:
Ya�kûb�un hasret gözüne kan ile nem damladõ (Elçin, 1984, 566/2)
Gevherî, sevdiğini Ya�kûb gibi gönülden sevdiğini söyler ve bu yüzden
onun yaşlõ gözüne bir bakmasõnõ ister:
Sevdi el-Hak bu dil Ya�kûb-i Ken�ân�õm seni
Bir nazar kõl dîde-i giryâna sultânõm benim (Elçin, 1984, 584/1)
Gevherî �Bu dünyanõn güzeli Hazreti Yûsuf bile olsa istemem. Çünkü
bana dert çektiren bir sevgilim var.� diyerek kendisini Ya�kûb�a benzetir:
İstemem bir Yûsuf-i dehrin olam Ya�kûb�u ben (Elçin, 1984, 586/1)
Kendini Ya�kûb�a benzeten Gevherî, çekilen özlemin etkisiyle göz yaşõ
döker:
253
Hasretinle Gevherî Ya�kûb�a döndü giryeden
Yûsuf-i sâhib-zamânõm gelmedi yâ Rab niçün (Elçin, 1984, 617/7)
Gevherî, Ya�kûb gibi, acõ çekmektedir. Onu bu dertten kurtarõp mesut
edecek olan hasretini çektiği sevdiğidir ve onu beklemektedir:
Gel yetiş kõl Ya�kûb�unu ber-murad (Elçin, 1984, 642/4)
Karacaoğlan da Hazreti Ya�kûb�un çektiği hasretten sefil bir duruma
düştüğünü şöyle ifade eder:
Şu sefil Ya�kûb�un şirin dilleri;
Turna, yârin selâm saldõ, gel deyi. (Cumbur, 2001, 471/2)
Âşõk Ömer nice Ya�kûb gibi dertli insanlarõn bu dünyadan gelip geçtiğini
anlatõr:
Yatur zemîn içre niçe Ya�kûb zâr (Ergun, 1936, 12/3)
Hazreti Ya�kûb�a ayrõlõk acõsõnõn Allah tarafõndan verildiğini Âşõk Ömer
şöyle dile getirir:
Ya�kûb�a çektiren firâkõ Mevlâ (Ergun, 1936, 24/2)
Ya�kûb Peygamber çektiği acõya karşõ büyük bir sabõr gösterir. Bu
yönüyle Âşõk Ömer kendisine Ya�kûb�u örnek alõr. Eğer acõlara karşõ sabõr
gösterirse mutlaka istediğine kavuşacaktõr:
Çekenler âlemde hüzn ü belâyõ
İrişir murâda misâl-i Yâ�kub (Ergun, 1936, 29/5)
Âşõk Ömer dertli gönlünün, Ya�kûb gibi, hasret ateşiyle dağlandõğõnõ
belirtir:
Âteş-i hasretle dertli sînemi
Ya�kûb dağlayayõm gel efendim gel (Ergun, 1936, 46/2)
254
Âşõk Ömer, sevdiğinin özlemiyle çok ağlar. O kadar çok ağlar ki,
zamanla göz yaşlarõ, Hazreti Ya�kûb gibi, kana dönüşür:
Ya�kûb gibi gözden kanlõ yaş döktüm
Yûsuf-i Ken�ân�a uğradõm geldim (Ergun, 1936, 52/4)
Aşk acõsõ çeken Âşõk Ömer, gönül Ya�kûb�unun yani kendisinin hasret
yüzünden neler çektiğinin sevdiğine söylenmesini ister:
Ya�kûb-õ dilin çektiğini hûn-i belâdan
Bir vâsõta ol Yûsuf-i irfânõma söyle (Ergun, 1936, 95/4)
Nun harfi bükülmüş bir çizgidir. Aşk acõsõ ile ağlaya ağlaya beli
bükülerek nun harfine dönen Âşõk Ömer kendini Ya�kûb�a benzetir:
Ağlamaktan kaddimi nûn eyledin Ya�kûb misâl
Bilmezem kendimi asla gezerim Mecnun misâl (Ergun, 1936, 137/3)
Âşõk Ömer, sevdiğinin başkasõna yar olmasõ halinde kendisinin, Ya�kûb
gibi, sürekli ağlayacağõnõ ifade eder:
Ey Ömer her kim o şûhun vaslõna şâyân olur
Hazreti Ya�kûb veş çeşmim benim giryân olur (Ergun, 1936, 139/5)
Âşõk Ömer, Ya�kûb Peygamberin Beytü�l-hazen�de ağladõğõnõ şöyle
anlatõr:
Derdile beytülhazenden ağladup Ya�kûb�unu (Ergun, 1936, 165/1)
Aşk acõsõ çektiği için Ya�kûb gibi çok ağladõğõnõ ve hüzünler evini
kendine makam tuttuğunu Âşõk Ömer belirtir:
Hazreti Ya�kûb misâli ey şehâ Yûsuf cemâl
Beyt-i ahzânõ makam ettim seninçün sevdiğim (Ergun, 1936, 228/3)
Âşõk Ömer, gözyaşlarõnõn kana dönüştüğünü görse Hazreti Ya�kûb�un
ona merhamet edeceğini ifade eder:
Görse kan ağladõğõm Ya�kûb ederdi merhamet (Ergun, 1936, 186/3)
Âşõk Ömer, kaderin onu Ya�kûb gibi gece gündüz ağlattõğõnõ anlatõr:
255
Ağlarõm ben Hazreti Yûsuf içün leyl ü nehâr
Bunca dem Ya�kûb veş göz yaşõm aldõn felek (Ergun, 1936, 187/5)
Âşõk Ömer, sevdiğinin hasretiyle yanmakta ve gün yüzü görmemektedir.
Bu yüzden kendini hüzünler evindeki Ya�kûb�a benzetir:
İştiyâk-õ hasretinle sevdiğin Ya�kûb misâl
Olmuşum gün yüzüne hasret seher vaktinde gel (Ergun, 1936, 205/3)
Aşk acõsõ çeken gönlünü Ya�kûb�a benzeten Âşõk Ömer, dertten seyyaha
döndüğünü söyler:
Bu gönül Yâ�kub�unu derd ile seyyâh eyledim (Ergun, 1936, 242/2)
Âşõk Ömer, aşk derdi ile göz yaşlarõnõn sele döndüğünü belirtir ve çok
ağladõğõ için kendini Hazreti Ya�kûb�la eş tutar:
Gözlerim Ya�kûb veş selden ferâgat eylemez (Ergun, 1936, 274/1)
Âşõk Ömer, sevdiğinden uzaktadõr ve bu yüzden, Ya�kûb gibi, hem gönlü
hem de kendisi ağlamaktadõr:
Şöyle senden ayrõ Ya�kûb misâli
Giryânõn değildir ya nedir gönül (Elçin, 1999, 24/2)
Âşõk Ömer, Pir-i Ken�an yani Kenan ilinin sultanõ olarak Ya�kûb
Peygamberden bahseder:
Pir-i Ken�an Yûsuf için kõlmamõştõ dahi yâs (Ergun, 1936, 347/2)
Ya�kûb Peygamber, Beytü�l-ahzen (hüzünler evi) denilen kulübesinde
senelerce ağlamõştõr. Âşõk Ömer de kendisini Ya�kûb�a benzeterek nice sevgilinin
âşõklarõ ağlattõğõnõ dile getirir:
Ne canlar ağladõr Ya�kûb-veş beytü�l hazenlerde
Cemâl-i tal�at-i Yûsuf menend olsun da seyreyle (Elçin, 1999, 60/2)
Derd ile beytülhazenden ağladup Ya�kûb�unu (Elçin, 1999, 72/3)
Kimi beyt-ül hazen bekler kimi olmuş gezer seyyâh (Ergun, 1936, 96/2)
Bunca gündür ağladõrdõn derd ile Ya�kûb�unu (Ergun, 1936, 168/2)
256
Seyrânî de sevdiğinden ayrõ kaldõğõ için kendini Ya�kûb�a benzetir ve
sürekli ağladõğõnõ söyler:
Yûsuf�umdan düştüm cüdâ
Ya�kûb�um ağlar gezerim. (Öztelli, 1953, 28/3)
Seyrânî, Hazreti Ya�kûb�u õşõk etrafõnda dönen pervaneye benzetir:
Cemâlin Yâkub�dur o pervâneyi (Yüksel, 1987, 36/3)
Sevdiğinden uzakta olan Seyrânî, Ya�kûb�un Yûsuf�u özlediği gibi, ona
büyük bir özlem duymaktadõr:
Âşõk Seyrânî�yim dinle sözlerim
Ya�kûb�um elbetde Yûsuf özlerim (Yüksel, 1987, 60/4)
Seyrânî, sevdiğine duyduğu özlemden çok ağlar. O kadar çok ağlar ki,
göz yaşlarõ zamanla kana dönüşür. Bu yüzden kendisini Ya�kûb�la eş değer görür:
Gözlerim kan döker menendi Ya�kûb (Çatak, 1992, 128/2)
Yûsuf�tan ayrõ kalma acõsõna dayanamayan Ya�kûb Peygamber sürekli
ağlar. Bunun kader olduğunu Seyrânî şöyle ifade eder:
Kõldõ Hazreti Ya�kûb�un gözlerin nem nem ile
Mõsõr içinde Yûsuf�u sultan eden takdir imiş (Çatak, 1992, 380/3)
Seyrânî, Ya�kûb Peygamberin evlat acõsõ çektiğini ve bunun için
ağladõğõnõ söyler:
Onuncu peygamber Hazreti Ya�kûb,
Çekti evlat için derdi giryanõ (Çatak, 1992, 416/84)
Hazreti Ya�kûb�un diğer oğullarõ Yûsuf�u kõskanõr. Hain bir planla onu
kuyuya atarlar, kurt yedi diye kana buladõklarõ gömleğini babasõna getirirler.
Ya�kûb Peygamber de bu ihmal için onlara kõzar. Bu kõssayõ Seyrânî şöyle
anlatõr:
Kardeşleri dedi eyledik kayõp,
Ya�kûb der oğullar bu size ayõp (Çatak, 1992, 416/86)
257
Ya�kûb ve Yûsuf Peygamberi birbirinden ayõran Allah�tõr. Bu, Allah�õn
bir takdiridir. Seyrânî bunu ifade eder:
Ayõrõp Yûsuf�u Ya�kûb Nebi�den yad eden sensin
Bõraktõrõp kuyuya ba�dehü azad eden sensin (Çatak, 1992,477/3)
Oğlunun hasretine dayanamayan Ya�kûb�un gözü ağlamaktan kör olur.
Bunu Seyrânî şu mõsra ile belirtir:
Olup sermesti-i mağrur cemâl-i hüsn-i Yûsuf�tan
Çekilmiş çeşm-i Ya�kûb�a tahassürden beyaz perde (Öz, 1987, 115/1)
Ya�kûb Peygamber, Beytü�l-ahzen (hüzünler evi) denilen kulübesinde
senelerce ağlamõştõr. Seyrânî de, Ya�kûb gibi, gam evinde oturup sevdiği için
ağlamak, onun hayalini kurup hasretini çekmek ister:
Yâkûb gibi gam evinde bunalõp
Gözüm Yûsuf için ağla gez yürü
Hüsn-i hayalinin çarkõna çalõp
Hasret kõlõçõnõ zağla gez yürü (Öz, 1987, 115/3)
XXV. HAZRETİ YÛNUS
Hazreti Yûnus, Zünnun lakaplõ peygamberdir. Putlara tapan Ninova
halkõna peygamber olarak gönderilmişti. Onlara kõzõp şehri terk ettiği için,
Allah�õn izniyle, bir balõk tarafõndan yutulur. Balõğõn karnõnda kõrk gün kaldõğõ
söylenir. (Pala, 1995, 571)
Peygamberliği ve bu kõssa Kur�ân�da şöyle geçer:
Şüphesiz Yûnus da peygamberlerdendi. (37/139)
Aynõ mevzu şu âyetlerde de geçer: 4/163, 6/86.
Zünnûn�u da hatõrla. Hani öfkelenerek (halkõndan ayrõlõp) gitmişti de
kendisini asla sõkõştõrmayacağõmõzõ sanmõştõ. Derken karanlõklar içinde, �Senden
258
başka hiçbir ilah yoktur. Seni eksikliklerden uzak tutarõm. Ben gerçekten
(nefsine) zulmedenlerden oldum� diye dua etti. Biz de duasõnõ kabul ettik ve
kendisini kederden kurtardõk. İşte biz mü�minleri böyle kurtarõrõz. (21/87-88)
Yûnus Peygamber kavmine otuz üç sene öğütler verir; fakat onlar
dinlemez. Allah�õn azabõnõ tebliğ eder ve günü gelince kendisi bir dağa çõkar.
Gökte dumanlõ siyah bir bulut belirir. Azabõn yaklaştõğõnõ görünce Allah�a dua
eder ve azap üzerlerinden kalkar. Azap gerçekleşmediği için ona
inanmayacaklarõnõ düşünerek, Allah�õn izni olmadan, şehri terk eder. (Levend,
1984, 123)
Dicle nehrinde bir gemiye biner; ama gemi hareket etmez. Yolcular
içlerinde günahkar biri olduğunu düşünürler ve onu kura ile bulmaya
niyetlenirler. Üç defa kura Yûnus�a çõkar (Pala, 1995, 571). Yûnus şehri Allah�õn
izni olmadan terk ettiği için Allah tarafõndan cezalandõrõlacağõnõ anlar.
Günahkarõn kendisi olduğunu söyleyerek suya atlar. O anda büyük bir balõk onu
yutar. Bağõşlanmasõ için hemen tövbeye başlar. Belli bir zamandan sonra dualarõ
kabul olur ve Allah tarafõndan bağõşlanõr. Bunun üzerine balõk da onu kõyõya
çõkarõr. Ninova halkõ da Yûnus Peygamberin söylediklerini kabul eder ve azaptan
kurtulur. (TDEA, cilt 8, 611)
Hazreti Yûnus çõktõğõ zaman vücudunda kõl kalmamõştõ. Açlõktan
kuvvetini kaybetmişti. Allah�õn yardõmõyla çölde kavak ağacõ ve sütlü ceylanlar
ortaya çõkar. Yûnus�u görüp tanõyan bir çoban şehre gelip halka anlatõr. Halk da
çöle gidip ona ikramlarda bulunur. (Özçelik, 1999, 39)
Bu kõssa Kur�ân-õ Kerîm�de şöyledir:
Hani o kaçõp yüklü gemiye binmişti. Gemidekilerle kur�a çekmiş ve
kaybedenlerden olmuştu. Böylece, Yûnus kendini kõnayõp dururken balõk onu
yuttu. Eğer o, Allah�õ tespih edip yüceltenlerden olmasaydõ, mutlaka insanlarõn
diriltileceği güne kadar balõğõn karnõnda kalõrdõ. Derken biz onu hasta bir halde
sahile attõk. Üzerine geniş yapraklõ bir ağaç bitirdik. Biz onu yüz bin, yahut daha
fazla insana peygamber olarak gönderdik. Nihâyet onlar iman ettiler. Biz de
onlarõ bir süreye kadar geçindirdik. (37/140-148)
Aynõ kõssa 10/98. âyette de geçmektedir.
259
Hazreti Yûnus�un balõğõn karnõnda iken sürekli Allah�a dua ettiğini Âşõk
Ömer şu mõsralarla anlatõr:
Hazreti Yûnus�un batn-õ semekte
Virdini eyleyen yâ Bâki Mevlâ (Ergun, 1936, 24/4)
Yûnus�u yedi balõklar okudu evrâdõnõ (Ergun, 1936, 321/3)
Yine Âşõk Ömer Yûnus Peygamberin, Allah�õn mucizesi sonucu, balõk
tarafõndan yutulduğunu, orada kõrk gün kaldõğõnõ ve buna rağmen Allah�a olan
ibadetini eksik etmediğini dile getirir:
Gör Yûnus�un mu�cizâtõn
Emr-i Hak�ka itâatin
Terk etmedi ibâdâtõn
Kõrk gün balõk yutmuş iken(Ergun, 1936, 417/3)
Seyrânî de balõğõn Allah emriyle Hazreti Yûnus�u yuttuğunu söyler:
Yûnus�u balõğa yutturdu Celil (Çatak, 1992,416/88)
Yûnus Peygamber geminin ilerlemesi için denize atlar. O anda ise onu
balõk yutar ve balõğõn karnõnda kõrk gün kalõr. Bu kõssayõ Seyrânî şöyle ifade eder:
Yûnus Nebi bahra daldõğõ zaman
Balõğõn karnõnda kaldõğõ zaman (Öz, 1987, 140/1)
XXVI. HAZRETİ YÛSUF
Hazreti Ya�kûb�un on iki oğlundan biridir. Kardeşlerinin kõskançlõğõ
sonucu esir olan ve daha sonra Allah�õn yardõmlarõyla sultan olan bir
peygamberdir. En önemli vasfõ güzelliğidir. Güzelliğinden dolayõ Mah-õ Ken�an
(Ken�an ayõ) da denir (Özçelik, 1999, 39). Bu yönüyle edebiyatta çok fazla yer
alõr.
260
Hazreti Yûsuf�un hayatõ ve kõssasõ sadece edebiyatta değil, Kur�ân-õ
Kerîm�de de anlatõlan en tafsilatlõ kõssadõr. Bu kõssa Kur�ân�da Ahsenü�l-Kasas
olarak adlandõrõlmaktadõr. (Tökel, 2000, 306)
Peygamberliği Kur�ân�da geçmektedir:
Biz ona İshak�õ ve Ya�kûb�u armağan ettik. Hepsini hidâyete erdirdik.
Daha önce Nûh�u da hidâyete erdirmiştik. Zürriyetinden Dâvud�u, Süleymân�õ,
Eyyûb�u, Yûsuf�u, Mûsâ�yõ ve Hârûn�u da. İyilik yapanlarõ işte böyle
mükafatlandõrõrõz. (6/84)
40/34. âyette de aynõ konu vardõr.
Ercişli Emrah, Yûsuf Peygamberin Ken�an ilinden olduğunu hatõrlatõr:
Kimisi Yûsuf�dur Ken�an�a gider (Saraçoğlu, 1999, 253/2)
Seyrânî, Hazreti Yûsuf�un, Ya�kûb�un oğlu olduğunu ve Yûsuf�un da on
birinci peygamber olduğunu şu mõsralarla dile getirir:
Yûsuf İbni Ya�kûb hazreti İshak (Çatak, 1992, 415/83)
On birinci nebi Hazreti Yûsuf
Hem satõldõ hem bekledi zõndanõ (Çatak, 1992, 416/85)
A. Hazreti Yûsuf�un Kuyuya Atõlmasõ
Ya�kûb Peygamber, oğlu Yûsuf�u diğer oğullarõna göre daha çok sever.
Çünkü Yûsuf kardeşlerinin en güzeli ve en akõllõsõdõr. Bu yüzden kardeşleri
Yûsuf�u kõskanõr. (Levend, 1984, 114)
Yûsuf bir gece rüyasõnda on bir yõldõz ve güneşin kendisine secde ettiğini
görür ve bunu babasõna anlatõr. On bir yõldõz, Yûsuf�un on bir kardeşine işarettir
ve Allah onu diğerlerine üstün kõlacaktõr. Babasõ da bundan kimseye
bahsetmemesini tembihler. (Pala, 1995, 572)
261
Bir gün Yûsuf�u evden uzaklaştõrmanõn yolunu arayan kardeşleri,
babalarõnõn gönlü olmadan, onu kõra götürürler. Yûsuf�u bir kuyuya bõrakõrlar ve
eve geri dönerler. Babalarõna bir kurdun Yûsuf�u yediğini söylerler ve Yûsuf�un
kanlõ gömleğini verirler. Ya�kûb Peygamber onlarõn yalan söylediklerini anlar;
ama hiçbir şey yapamaz.
Bir süre sonra kardeşleri tekrar kuyu başõna varõrlar. Bir kervanõn
Yûsuf�un terk edildiği kuyuya geldiğini ve onu kuyudan çõkardõğõnõ görürler. �Bu
bizim kölemizdi, kaçtõ.� deyip az bir paraya satarlar. Kervancõ Mõsõr�a götürerek
onu Mõsõr Azizi�ne (maliye bakanõna) köle olarak satar. (Onay, 1993, 441)
Yûsuf�u kõskanan kardeşlerinin onu kuyuya bõrakmalarõ ve kuyu
başõndan geçen kervana onu köle olarak satmalarõ Yûsuf Suresi�nde şöyle geçer:
Hani Yûsuf babasõna, �Babacõğõm! Gerçekten ben (rüyada) on bir yõldõz,
güneşi ve ayõ gördüm. Gördüm ki onlar bana boyun eğiyorlardõ� demişti. Babasõ,
şöyle dedi: �Yavrucuğum! Rüyanõ kardeşlerine anlatma. Yoksa, sana tuzak
kurarlar. Çünkü şeytan, insanõn apaçõk düşmanõdõr.� �İşte Rabbin seni böylece
seçecek, sana (rüyada görülen) olaylarõn yorumunu öğretecek ve daha önce
atalarõn İbrâhîm ve İshak�a nimetlerini tamamladõğõ gibi sana ve Ya�kûb soyuna
da tamamlayacaktõr. Şüphesiz Rabbin hakkõyla bilendir, hüküm ve hikmet
sahibidir.� Andolsun, Yûsuf ve kardeşlerinde (hakikati arayõp) soranlar için
ibretler vardõr. Kardeşleri dediler ki: �Biz güçlü bir topluluk olduğumuz halde
Yûsuf ve kardeşi (Bünyamin) babamõza bizden daha sevgilidir. Doğrusu babamõz
açõk bir yanõlgõ içindedir.� �Yûsuf�u öldürün veya onu bir yere atõn ki, babanõz
sadece size yönelsin. Ondan sonra (tövbe edip) sâlîh kimseler olursunuz.�
Onlardan bir sözcü, �Yûsuf�u öldürmeyin, onu bir kuyunun dibine bõrakõn ki
geçen kervanlardan biri onu bulup alsõn. Eğer yapacaksanõz böyle yapõn� dedi.
Babalarõna şöyle dediler: �Ey babamõz! Yûsuf hakkõnda bize neden
güvenmiyorsun? Halbuki biz onun iyiliğini isteyen kişileriz.� �Yarõn onu bizimle
beraber gönder de gezip oynasõn. Şüphesiz biz onu koruruz.� Babalarõ �Doğrusu
onu götürmeniz beni üzer, siz ondan habersiz iken onu kurt yer diye
korkuyorum.� Onlar da, �Andolsun biz kuvvetli bir topluluk iken onu kurt yerse
(o takdirde) biz gerçekten hüsrana uğramõş oluruz� dediler. Yûsuf�u götürüp
262
kuyunun dibine bõrakmaya karar verdikleri zaman biz de O'na, �Andolsun, (senin
Yûsuf olduğunun) farkõnda değillerken onlarõn bu işlerini sen kendilerine haber
vereceksin� diye vahyettik. (Yûsuf�u kuyuya bõrakõp) akşamleyin ağlayarak
babalarõna geldiler. �Ey babamõz! Biz yarõşa girmiştik. Yûsuf�u da eşyamõzõn
yanõnda bõrakmõştõk. (Bir de ne görelim) O'nu kurt yemiş. Her ne kadar doğru
söylesek de sen bize inanmazsõn� dediler. Bir de üzerine, sahte bir kan
bulaştõrõlmõş gömleğini getirdiler. Ya�kûb dedi ki: �Hayõr! Nefisleriniz sizi
aldatõp böyle bir işe sürükledi. Artõk bana düşen, güzel bir sabõrdõr.
Anlattõklarõnõza karşõ yardõmõ istenilecek de ancak Allah�tõr.� Bir kervan gelmiş
sucularõnõ suya göndermişlerdi. Sucu kovasõnõ kuyuya salõnca �Müjde! Müjde,
İşte bir oğlan!� dedi. O'nu alõp bir ticaret malõ olarak sakladõlar. Oysa Allah,
onlarõn yaptõklarõnõ biliyordu. O'nu ucuz bir fiyata, birkaç dirheme sattõlar. Zaten
ona değer vermiyorlardõ. (12/4-20)
Ya�kûb�un tüm çilesinin sebebi Hazreti Yûsuf�tan uzak kalmasõdõr. Bunu
Dertli şöyle ifade eder:
Dost benim Yûsuf�um, ben ana Ya�kûb
Büküldü kametim mânend-i mektûp (Kutlu, 1979, 259/4)
Gevherî, gönlüne seslenerek Yûsuf�unu kaybeden Ya�kûb gibi
ağlamasõnõn sebebini sorar:
Yûsuf�un terkiden değilsin Ya�kûb
Enîn ile bu giryâna ne sebeb (Elçin, 1984, 38/2)
Yûsuf�un güzelliğini ve bu sebeple babasõndan uzaklaştõrõlmasõnõ
Gevherî şöyle ifade eder:
Rûz u şeb âh idüp derûn-i dilden
Efzun olup eşk-i hasretim selden
Bir Yûsuf cemâli aldõrup elden
Ya�kûb gibi giryan olduğun var mõ (Elçin, 1984, 89/3)
263
Gevherî, Yûsuf Peygamberin Mõsõr�a köle olarak satõldõğõnõ şöyle dile
getirir:
Hüsn ile mağrur olup Hazreti Yûsuf oldu kul (Elçin, 1984, 566/2)
Âşõk Ömer, kõskanç kardeşlerin Yûsuf�u bir planla kõra götürdüklerini,
kõrda onu kuyuya bõraktõklarõnõ, Yûsuf�un gömleğini kana bulayarak babalarõnõ
Yûsuf öldü diye kandõrmalarõnõ, yõllar sonra Hazreti Yûsuf�un Mõsõr�a sultan
olduğunu anlatõr:
Der ki bu Âşõk Ömer ey Yûsuf-i gül pîrehen
Sakõn ol ehl-i hasedle eyleme seyr-i çemen
Menzilin çâh ola şâyed başõna sultân iken
El hazer gûş eyle pendim korkarõm ey sîm ten (Elçin, 1999, 104/9)
Yûsuf Peygamber köle olarak Mõsõr Azizi�ne satõlõr. Bunu hatõrlatan Âşõk
Ömer, sevgilisini güzellikte Yûsuf�a benzetir ve kendini de Mõsõr Azizi�nin
yerine koyarak sevgilinin asõl yerinin kendi gönlü olduğunu belirtir:
Yûsuf�u satun alur her bir benî Osmân�õmõn (Ergun, 1936, 291/1)
Ey Azîz-i Mõsr-õ dil gümgeşte bulmuştum seni
Pir-i Ken�an Yûsuf için kõlmamõştõ dahi yâs (Ergun, 1936, 347/2)
Yûsuf�tan ayrõlan Ya�kûb�un ağladõğõ gibi Seyrânî de sevdiğinden ayrõ
düştüğü için onu özler ve sürekli ağlar:
Yûsuf�umdan düştüm cüdâ
Ya�kûb�um ağlar gezerim. (Öztelli, 1953, 28/3)
Âşõk Seyrânî�yim dinle sözlerim
Ya�kûb�um elbetde Yûsuf özlerim (Yüksel, 1987, 60/4)
264
Seyrânî, güzellikte Yûsuf�a eş değer olan sevgiliyi özler, ağlar ve o kadar
çok ağlar ki, göz yaşlarõ kana dönüşür. Bu durumun ona aktarõlmasõnõ ve
sevgilinin ona merhamet etmesini ister:
Gözlerim kan döker menendi Ya�kûb
Hâlimi Yûsuf-õ Ken�ân�a söyle (Çatak, 1992, 128/2)
Yûsuf ile Ya�kûb Peygamberin ayrõlmasõnõ, Yûsuf�un kuyuya terk
edilmesini ve daha sonra da onun kuyudan kurtulmasõnõ Seyrânî, Allah�tan bilir.
Tüm bunlar Allah�õn bir takdiridir:
Ayõrõp Yûsuf�u Ya�kûb nebiden yad eden sensin
Bõraktõrõp kuyuya badehü azad eden sensin (Çatak, 1992, 372/1)
Seyrânî, Hazreti Yûsuf�un Mõsõr�da kölelikten sultanlõğa yükselişini de
Allah�õn bir takdiri olarak görür:
Kõldõ Hazreti Ya�kûb�un gözlerin nem nem ile
Mõsõr içinde Yûsuf�u sultan eden takdir imiş (Çatak, 1992,380/3)
Yûsuf�un kardeşleri tarafõndan köle olarak satõldõğõnõ Seyrânî şöyle
anlatõr:
On birinci nebi Hazreti Yûsuf,
Hem satõldõ hem bekledi zõndanõ (Çatak, 1992,416/85)
Hazreti Ya�kûb�un gözü ağlamaktan kör olur. Çünkü Yûsuf�un güzel
yüzünü göremez ve bu hasret ona çok gelir. Bunu Seyrânî şu mõsra ile belirtir:
Olup sermesti-i mağrur cemâl-i hüsn-i Yûsuf�tan
Çekilmiş çeşm-i Ya�kûb�a tahassürden beyaz perde (Öz, 1987, 115/1)
Ya�kûb Peygamber, Beytü�l-ahzen (hüzünler evi) denilen kulübesinde
senelerce ağlamõştõr. Seyrânî de, Ya�kûb gibi, gam evinde oturup Yûsuf kadar
güzel olan sevdiği için ağlamak, onun hayalini kurup hasretini çekmek ister:
Yâkûb gibi gam evinde bunalõp
Gözüm Yûsuf için ağla gez yürü
265
Hüsn-i hayalinin çarkõna çalõp
Hasret kõlõçõnõ zağla gez yürü (Öz, 1987, 115/3)
Seyrânî, Yûsuf�un çok güzel olduğunu ve bu yüzden onu kõskanan
kardeşleri tarafõndan çok ucuza köle olarak satõldõğõnõ şöyle ifade eder:
Güzel Yûsuf Kenan gibi olmasõn
Duydum satõldõğõn birkaç puta ben (Öz, 1987, 115/5)
Dil Yûsuf�un ihvan olup babadan
Götürüp bõraktõ haset câhõna (Çatak, 1992, 122/1)
Bayburtlu Zihnî ise Yûsuf�un köle olarak satõldõğõnõ hatõrlatarak kendini
Yûsuf Peygambere benzetir:
Yûsuf gibi dondan dona satõldõm
Benim gönlüm sende senin kimdedir (Sakaoğlu, 1988, 102/3)
B. Züleyha�nõn İftirasõ ile Hazreti Yûsuf�un Zindana Atõlmasõ
Hazreti Yûsuf�un güzelliği Aziz�in karõsõ Züleyha�yõ etkiler ve ona
vurulur. Yûsuf�u elde etmek ister; ama o buna yanaşmaz. Kadõnõn elinden
kaçarken Yûsuf�un gömleği arkadan yõrtõlõr. Tam bu sõrada Aziz onlarõ görür ve
eşi, Yûsuf�un ona saldõrdõğõnõ söyler. Fakat asõl saldõran, Yûsuf�un gömleğinin
arkadan yõrtõlmasõ ile anlaşõlõr. Aziz eşinden tevbe etmesini ister. Fakat kadõnõn
aşkõ gün geçtikçe artar. Olay etrafta duyulur ve kadõnlar onu köleye âşõk oldu
diye ayõplar. Züleyha bu kadõnlara evinde bir ziyafet verir. Onlara meyve ikram
ederken karşõlarõndan Yûsuf�u geçirtir. Yûsuf�un güzelliği karşõsõnda kadõnlar
meyve yerine parmaklarõnõ keserler ve Züleyha�ya hak verirler. Rivâyete göre bu
meyve turunçtur ve halk inancõna göre avuçlarõmõzdaki çizgiler bu hadisenin
yadigarõdõr (Onay, 1993, 441-442). Yûsuf, Züleyha�nõn tüm õsrarõna rağmen
beraber olmayõ kabul etmeyince zindana atõlõr. (Tökel, 2000, 307)
Hazreti Yûsuf ibadet ediyor, fakat vakitleri belirlemede oldukça güçlük
çekiyordu. Zindanda geceyle gündüz, birbirinden pek fark edilmediğinden
266
namazõn vakitlerini tesbit edebilmek için, ilk saati Hazreti Yûsuf yaptõ. Böylece
saatçilerin piri oldu. (Ateş, 1993, 345)
Bu kõssa Kur�ân�da şöyle geçer:
O'nu satõn alan Mõsõrlõ kişi hanõmõna dedi ki: �Ona iyi bak. Belki bize
yararõ dokunur veya onu evlat ediniriz.� İşte böylece biz Yûsuf�u o yere (Mõsõr�a)
yerleştirdik ve ona (rüyadaki) olaylarõn yorumunu öğretelim diye böyle yaptõk.
Allah işinde galiptir, fakat insanlarõn çoğu bunu bilmezler. Olgunluk çağõna
erişince ona hikmet ve ilim verdik. İşte biz, iyi davrananlarõ böyle
mükâfatlandõrõrõz. Evinde bulunduğu kadõn (gönlünü ona kaptõrõp) ondan
arzuladõğõ şeyi elde etmek istedi ve kapõlarõ kilitleyerek �Haydi gelsene!� dedi. O
ise, �Allah�a sõğõnõrõm, çünkü o (kocan) benim efendimdir, bana iyi baktõ.
Şüphesiz zalimler kurtuluşa eremezler� dedi. Andolsun kadõn ona (göz koyup)
istek duymuştu. Eğer Rabbinin delilini görmemiş olsaydõ Yûsuf da ona istek
duyacaktõ. Biz ondan kötülüğü ve fuhşu uzaklaştõrmak için işte böyle yaptõk.
Çünkü o, ihlâsa erdirilmiş kullarõmõzdandõ. İkisi de kapõya koştular. Kadõn
Yûsuf�un gömleğini arkadan yõrttõ. Kapõnõn yanõnda hanõmõn efendisine
rastladõlar. Kadõn dedi ki: �Senin ailene kötülük yapmak isteyenin cezasõ, ancak
zindana atõlmak veya can yakõcõ bir azaptõr.� Yûsuf, �O benden arzusunu elde
etmek istedi� dedi. Kadõnõn ailesinden bir şahit de şöyle şahitlik etti: �Eğer onun
gömleği önden yõrtõlmõşsa, kadõn doğru söylemiştir, O (Yûsuf) yalancõlardandõr.�
�Eğer gömleği arkadan yõrtõlmõşsa kadõn yalan söylemiştir. O (Yûsuf) ise, doğru
söyleyenlerdendir.� Kadõnõn kocasõ Yûsuf�un gömleğinin arkadan yõrtõldõğõnõ
görünce dedi ki: �Şüphesiz bu, siz kadõnlarõn tuzağõdõr. Şüphesiz sizin tuzağõnõz
çok büyüktür.� �Ey Yûsuf! Sen bundan sakõn kimseye bahsetme. (Ey Kadõn,) sen
de günahõnõn bağõşlanmasõnõ dile. Çünkü sen günah işleyenlerdensin.� Şehirde
birtakõm kadõnlar, �Aziz�in karõsõ, (hizmetçisi olan) delikanlõsõndan murad almak
istemiş. Ona olan aşkõ yüreğine işlemiş. Şüphesiz biz onu açõk bir sapõklõk içinde
görüyoruz� dediler. Kadõn, bunlarõn dedikodularõnõ işitince haber gönderip onlarõ
çağõrdõ. (ziyafet düzenleyip) onlar için oturup yaslanacaklarõ yer hazõrladõ. Her
birine birer de bõçak verdi ve Yûsuf�a, �Çõk karşõlarõna� dedi. Kadõnlar Yûsuf�u
görünce onu pek büyüttüler ve şaşkõnlõkla ellerini kestiler. �Haşa! Allah için, bu
bir insan değil, ancak şerefli bir melektir� dediler. Bunun üzerine kadõn onlara
267
dedi ki: �İşte bu, beni hakkõnda kõnadõğõnõz kimsedir. Andolsun, ben ondan murad
almak istedim. Fakat o iffetinden dolayõ bundan kaçõndõ. Andolsun, eğer
emrettiğimi yapmazsa mutlaka zindana atõlacak ve zillete uğrayanlardan olacak.�
Yûsuf, �Ey Rabbim! Zindan bana, bunlarõn beni dâvet ettiği şeyden daha
sevimlidir. Onlarõn tuzaklarõnõ benden uzaklaştõrmazsan onlara meyleder ve
cahillerden olurum� dedi. Rabbi onun duasõnõ kabul etti ve kadõnlarõn tuzaklarõnõ
ondan uzaklaştõrdõ. Şüphesiz ki o, hakkõyla işitendir, hakkõyla bilendir. Sonra
onlar, Yûsuf�un suçsuzluğunu ortaya koyan delilleri gördükten sonra yine de
mutlaka onu bir süre zindana atmayõ uygun buldular. (12/21-35)
Gevherî gönlünü Yûsuf�a benzeterek, gönlünün aşk zindanõnda kaldõğõnõ
şöyle anlatõr:
Gönül Yûsuf gibi âha
Varup zindâna yaslanmõş (Elçin, 1984, 542/3)
Çektiği aşk yüzünden Âşõk Ömer�in gönlü, Yûsuf Peygamber gibi
zindana düşmüştür:
Gönül Yûsuf gibi çâha düşüp zindâne yaslanmõş (Ergun, 1936, 115/2)
Zeliha aşkõna karşõlõk alamayõnca yõllarca Yûsuf uğruna ağlar. Âşõk
Ömer yõllarca aşk ateşi ile yanan Zeliha�nõn göz yaşlarõnõ şöyle ifade eder:
Gussadan âzâde yoğmuş bu cihân içre meğer
Dedi kan ağlar Zelihâ Yûsuf-i Ken�an melil (Ergun, 1936, 212/1)
Seyrânî de Züleyha�nõn aşkla Yûsuf için yõllarca yandõğõnõ belirtir:
Mõsõr�da Züleyha aşkõn narõna
Yanmõştõr Yûsuf-õ Kenan diyerek (Öz, 1987, 119/2)
Yûsuf�un önce kardeşleri tarafõndan köle olarak satõldõğõnõ ve sonrasõnda
iftiraya uğrayarak hapse atõldõğõnõ Seyrânî söyler:
268
On birinci nebi hazreti Yûsuf,
Hem satõldõ hem bekledi zõndanõ (Çatak, 1992,416/85)
Yûsuf�un aşkõyla yanan Zeliha�yõ kendisine benzeten Seyrânî, sevdiğini
de Yûsuf�a benzetir:
Zelhâ gibi aşk ateşi içinde
Yûsuf gibi düşün yorduğum güzel (Öztelli, 1953, 24/1)
Yûsuf Peygamber haksõz yere hapse atõlõr ve karara hiç karşõ koymaz.
Çünkü bunun Allah�õn emri sonucu gerçekleştiğini bilir. Seyrânî bunu dile getirir:
Olursa emr-i Hak takdir gönül ol Mõsr-õ Ken�an�da
Manendi Hazreti Yûsuf girüp zindana seslenmez (Çatak, 1992,479/3)
C. Hazreti Yûsuf�un Rüyalarõ Doğru Tabir Etmesi
Yûsuf Peygamber zindanda iken yanõnda kalan iki gençten biri şarapçõ,
diğeri ekmekçidir. Şarapçõ rüyasõnda üzüm sõkõp şarap yaptõğõnõ, ekmekçi de
başõnda götürdüğü ekmekleri kuşlarõn gagaladõğõnõ görür. Rüyalarõnõ Yûsuf�a
anlatõrlar. Yûsuf da şarapçõya kurtulacağõnõ, ekmekçiye de asõlacağõnõ söyler. Bir
müddet sonra söyledikleri gerçekleşir.
Yõllar sonra Mõsõr hükümdarõ bir rüya görür. Rüyada yedi cõlõz inek yedi
besili ineği yer, yedi kuru başak da yedi yeşil başağõ yer. Hükümdar rüyayõ
yorumlatmak ister; ama kimseyi bulamaz. Uzun süre sonra zindandan kurtulan
şarapçõ, Yûsuf�u hatõrlayarak hükümdara söyler ve Yûsuf çağrõlõr. Yûsuf yedi yõl
bolluk olduktan sonra yedi yõl kõtlõk olacağõnõ söyler. Ekinlerin bir kõsmõnõn
yenmesini ve kalanõn da başaklarda bõrakõlmasõnõ öğütler. Hiç kimsenin tabir
edemediği rüyayõ yorumladõğõ için hükümdar onu zindandan çõkararak maliye
bakanõ yapar. Bu arada Züleyha onun suçsuz yere hapiste yattõğõnõ, asõl suçlunun
kendisi olduğunu itiraf eder. Yûsuf�un bakanlõğõ sõrasõnda Züleyha�nõn eşi ölür ve
Yûsuf onunla evlenir. (TDEA, cilt 8, 620)
269
Bu husus Kur�ân�da geçmektedir:
Onunla beraber zindana iki delikanlõ daha girdi. Biri, �Ben rüyamda
şaraplõk üzüm sõktõğõmõ gördüm� dedi. Diğeri, �Ben de rüyamda başõmõn
üzerinde, kuşlarõn yediği bir ekmek taşõdõğõmõ gördüm. Bize bunun yorumunu
haber ver. Şüphesiz biz seni iyilik yapanlardan görüyoruz� dedi. Yûsuf dedi ki:
�Sizin yiyeceğiniz yemek size gelmeden önce onun ne olduğunu bildiririm. Bu,
bana Rabbimin öğrettiklerindendir. Ben, Allah�a inanmayan ve ahireti inkar eden
bir milletin dinini bõraktõm.� �Atalarõm İbrâhîm, İshak ve Ya�kûb�un dinine
uydum. Bizim Allah�a herhangi bir şeyi ortak koşmamõz (söz konusu) olamaz.
Bu, bize ve insanlara Allah�õn bir lütfudur, fakat insanlarõn çoğu şükretmezler.�
�Ey zindan arkadaşlarõm! Ayrõ ayrõ ilahlar mõ daha iyidir, yoksa mutlak hakimiyet
sahibi olan tek Allah mõ?� �Siz Allah�õ bõrakõp; sadece sizin ve atalarõnõzõn taktõğõ
birtakõm isimlere (düzmece ilahlara) tapõyorsunuz. Allah onlar hakkõnda hiçbir
delil indirmemiştir. Hüküm ancak Allah�a aittir. O, kendisinden başka hiçbir şeye
tapmamanõzõ emretmiştir. İşte en doğru din budur. Fakat insanlarõn çoğu
bilmezler.� �Ey zindan arkadaşlarõm! (Rüyanõzõn yorumuna gelince,) biriniz
efendisine şarap sunacak, diğeri ise asõlacak ve kuşlar başõndan yiyecektir.
Yorumunu sorduğunuz iş böylece kesinleşmiştir.� Yûsuf, onlardan kurtulacağõnõ
düşündüğü kişiye, �Efendinin yanõnda beni an�, dedi. Fakat şeytan onu efendisine
hatõrlatmayõ unutturdu da bu yüzden o, birkaç yõl daha zindanda kaldõ. Kral, �Ben
rüyamda yedi semiz ineği, yedi zayõf ineğin yediğini; ayrõca yedi yeşil başak ve
yedi de kuru başak görüyorum. Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumluyorsanõz,
rüyamõ bana yorumlayõn� dedi. Dediler ki: �Bunlar karma karõşõk düşlerdir. Biz
böyle düşlerin yorumunu bilmiyoruz.� Zindandaki iki kişiden kurtulmuş olanõ,
nice zamandan sonra (Yûsuf�u) hatõrladõ ve, �Ben size onun yorumunu haber
veririm, hemen beni (zindana) gönderin� dedi. (Zindana varõnca), �Yûsuf! Ey
doğru sözlü! Rüyada yedi semiz ineği yedi zayõf ineğin yemesi, bir de yedi yeşil
başakla diğer yedi kuru başak hakkõnda bize yorum yap. Ümit ederim ki
(vereceğin bilgi ile) insanlara dönerim de onlar da (senin değerini) bilirler� dedi.
Yûsuf dedi ki: �Yedi yõl âdetiniz üzere ekin ekeceksiniz. Yiyeceğiniz az bir
miktar hariç, biçtiklerinizi başağõnda bõrakõn.� �Sonra bunun ardõndan yedi kurak
yõl gelecek, saklayacağõnõz az bir miktar hariç bu yõllar için biriktirdiklerinizi
270
yiyip bitirecek.� �Sonra bunun ardõndan insanlarõn yağmura kavuşacağõ bir yõl
gelecek. O zaman (bol rõzka kavuşup) şõra ve yağ sõkacaklar.� Kral, �Onu bana
getirin� dedi. Elçi Yûsuf�a gelince (Yûsuf) dedi ki: �Efendine dön de ellerini
kesen o kadõnlarõn derdi ne idi, diye sor. Şüphesiz Rabbim onlarõn hilesini
hakkõyla bilendir.� Kral kadõnlara, �Yûsuf�tan murad almak istediğiniz zaman
derdiniz ne idi?� dedi. Kadõnlar, �Haşa! Allah için, biz onun bir kötülüğünü
bilmiyoruz� dediler. Aziz�in karõsõ ise, �Şimdi gerçek ortaya çõktõ. Ondan ben
murad almak istedim. Şüphesiz Yûsuf doğru söyleyenlerdendir� dedi. (Yûsuf),
�Benim böyle yapmam, Aziz�in; yokluğunda, benim kendisine hainlik etmediğimi
ve Allah�õn, hainlerin tuzaklarõnõ başarõya ulaştõrmayacağõnõ bilmesi içindi� dedi.
Ben nefsimi temize çõkarmam, çünkü Rabbimin merhamet ettiği hariç, nefis aşõrõ
derecede kötülüğü emreder. Şüphesiz Rabbim çok bağõşlayandõr, çok merhamet
edendir� dedi. Kral, �Onu bana getirin, onu özel olarak yanõma alayõm�, dedi.
Onunla konuşunca dedi ki: �Şüphesiz bugün sen yanõmõzda yüksek makam sahibi
ve güvenilir bir kişisin.� Yûsuf, �Beni ülkenin hazinelerine bakmakla görevlendir.
Çünkü ben iyi koruyucu ve bilgili bir kişiyim� dedi. Böylece Yûsuf�a, dilediği
yerde oturmak üzere ülkede imkan ve iktidar verdik. Biz rahmetimizi istediğimize
veririz ve iyi davrananlarõn mükâfatõnõ zayi etmeyiz. (12/36-56)
İkinci Yûsuf olarak gördüğü sevgili, Gevherî�nin gönlünün sultanõdõr:
Gevherî der sen cânlarõn cânõsõn
Mõsr�a sultan olan Yûsuf-i Sânî�sin (Elçin, 1984, 193/4)
Karacaoğlan, bu dünya ölümlü olduktan sonra Mõsõr�a sultanlõğõ bile
istemez:
Mõsr�a sultan olsam istemem kalan,
Dost ağlayõp düşman güldükten geri. (Cumbur, 1973, 166/3)
271
Âşõk Ömer, Hazreti Yûsuf�un Mõsõr�a sultan oluşunu Allah�õn takdiri
olarak dile getirir:
Hazreti Yûsuf�u sultân eyleyip
Ya�kûb�a çektiren firâkõ Mevlâ (Ergun, 1936, 24/2)
Seyrânî ise Yûsuf Peygamberin Mõsõr Azizi�nin rüyasõnõ tabir ettiğini
ifade eder:
Aziz-i Mõsrî�nin ru�yâsõnõ Yûsuf eder tâbir
Görülmüş olmayan ru�yâlarõn tâbiri mümkün mü (Yüksel, 1987, 172/3)
Yûsuf gibi düşün yorduğum güzel (Öztelli, 1953, 24/1)
Tevrat 28. babda merdiven ile ilgili şöyle bir açõklama vardõr. Yûsuf
Peygamber rüyasõnda merdiveni görür:
Düşte yeryüzüne bir merdiven dikildiğini, başõnõn göklere eriştiğini
gördü. (Kutsal Kitap, 2001)
Seyrânî de Hazreti Yûsuf�un merdivenle ilgili bu rüyasõndan hareketle
bunlarõ dile getirir:
Yûsuf İbni Ya�kûb hazreti İshak,
Andan icat kaldõ bil nerdübanõ (Çatak, 1992, 415/83)
Yõllar sonra hükümdarõn gördüğü rüyadaki kõtlõk seneleri gelir. Bu kõtlõk
seneleri içinde Yûsuf Peygamber zahireyi adaletli bir biçimde halka dağõtõr. O
yõllarda Yûsuf�un kardeşleri de Kenan ilinden zahire almak için Mõsõr�a gelirler.
Yûsuf onlarõ görünce tanõr; ama belli etmez. Onlara iyi davranõp
yiyeceklerini verir ve ikinci sefere en küçük kardeşlerini de getirmelerini söyler.
Onlar da zamanõ gelince en küçük kardeşleri olan Bünyamin�i getirirler. Yûsuf,
hükümdarõn tasõnõ onun yüküne saklayarak hõrsõzlõk suçuyla onu alõkoyar.
272
Ya�kûb Peygamber ise Yûsuf�un gördüğü rüyaya nazaran onun
ölmediğini bilir ve sabõrla bekler. Fakat hem Yûsuf�un hem de Bünyamin�in acõsõ
ile ağlamaktan kör olur.
Yûsuf Peygamber kardeşlerine, babasõna verilmek üzere, kendi
gömleğini verir. Ya�kûb Peygamber, Yûsuf�un kokusunu alõr ve gömleği yüzüne
sürünce gözleri açõlõr. Sonra hanõmõ ve çocuklarõnõ alõp Mõsõr�a gider. Hazreti
Yûsuf�un huzuruna çõkarlar ve kardeşleri yere eğilip onu selamlarlar. Yûsuf da
kim olduğunu söyler. Böylece çocukken görmüş olduğu rüyasõ gerçekleşmiş olur.
(Pala, 1995, 574)
Bir rivâyete göre Yûsuf Züleyha ile kõtlõktan önce evlenir (TDEA, cilt 8,
620). Başka bir rivâyete göre ise kõtlõktan sonra evlenir. Yûsuf bir gün şehri
gezmeye çõkõnca yaşlanmõş olan Züleyha onu görür. Yûsuf onu tanõmaz, fakat bir
dileğini yerine getireceğini söyler. Züleyha kendisinin eski güzelliğine kavuşmasõ
için Yûsuf�tan dua etmesini ister. Dua sonucu Züleyha eski güzelliğine kavuşur,
Yûsuf�un dinini kabul eder ve evlenirler. (Pala, 1995, 574)
Yukarõda anlatõlan kõssa Yûsuf Suresi�nde şöyle geçer:
(Derken) Yûsuf�un kardeşleri çõkageldiler ve yanõna girdiler. Yûsuf
onlarõ tanõdõ, onlar ise Yûsuf�u tanõmõyorlardõ. Yûsuf onlarõn yüklerini
hazõrlatõnca dedi ki: �Sizin baba bir kardeşinizi de bana getirin. Görmüyor
musunuz, ölçeği tam dolduruyorum ve ben misafir ağõrlayanlarõn en iyisiyim.�
�Eğer onu bana getirmezseniz, artõk benim yanõmda size verilecek tek ölçek
(zahire) bile yoktur ve bir daha da bana yaklaşmayõn.� Dediler ki: �Onu
babasõndan isteyeceğiz ve muhakkak bunu yaparõz.� Yûsuf adamlarõna dedi ki:
�Onlarõn ödedikleri zahire bedellerini yüklerinin içine koyun. Umulur ki
ailelerine varõnca onu anlarlar da belki yine dönüp gelirler.� Onlar, babalarõna
döndüklerinde, �Ey babamõz! Bize artõk zahire verilmeyecek. Kardeşimizi
(Bünyamin�i) bizimle gönder ki, zahire alalõm. Onu biz elbette koruruz� dediler.
Ya�kûb onlara, �Onun hakkõnda size ancak, daha önce kardeşi hakkõnda
güvendiğim kadar güvenebilirim! Allah en iyi koruyandõr ve O, merhametlilerin
en merhametlisidir� dedi. Yüklerini açõp zahire bedellerinin kendilerine geri
verildiğini gördüler. �Ey babamõz! Daha ne isteriz? İşte ödediğimiz bedeller de
273
bize geri verilmiş. Onunla yine ailemize yiyecek getirir, kardeşimizi korur ve bir
deve yükü zahire de fazladan alõrõz. Çünkü bu getirdiğimiz az bir zahiredir�
dediler. Babalarõ, �Kuşatõlõp çaresiz durumda kalmanõz hariç, onu bana geri
getireceğinize dair Allah adõna sağlam bir söz vermedikçe, onu sizinle
göndermeyeceğim� dedi. Ona güvencelerini verdiklerinde, �Allah
söylediklerimize vekildir� dedi. Sonra da, �Ey oğullarõm! Bir kapõdan girmeyin,
ayrõ ayrõ kapõlardan girin. Ama Allah�tan gelecek hiçbir şeyi sizden
uzaklaştõramam. Hüküm ancak Allah�õndõr. Ben ona tevekkül ettim. Tevekkül
edenler de yalnõz ona tevekkül etsinler� dedi. Babalarõnõn emrettiği şekilde (ayrõ
kapõlardan) girdiklerinde (bile) bu, Allah�tan gelecek hiçbir şeyi onlardan
uzaklaştõracak değildi. Sadece Ya�kûb içindeki bir dileği ortaya koymuş oldu.
Şüphesiz o, biz kendisine öğrettiğimiz için bilgi sahibidir. Fakat insanlarõn çoğu
bilmezler. Yûsuf�un huzuruna girdiklerinde; o, kardeşi Bünyamin�i yanõna
bağrõna bastõ ve (gizlice) �Haberin olsun ben senin kardeşinim, artõk onlarõn
yaptõklarõna üzülme� dedi. Yûsuf onlarõn yüklerini hazõrlatõrken su kabõnõ
kardeşinin yüküne koydurdu. Sonra da bir çağõrõcõ şöyle seslendi: �Ey
kervancõlar! Siz hõrsõzsõnõz.� Yûsuf�un kardeşleri onlara dönerek, �Ne yitirdiniz?�
dediler. Onlar, �Hükümdar�õn su kabõnõ yitirdik. Onu getirene bir deve yükü ödül
var. Ben buna kefilim� dediler. Dediler ki: �Allah�a andolsun, siz de biliyorsunuz
ki biz bu ülkede fesat çõkarmaya gelmedik, hõrsõz da değiliz.� Onlar, �Eğer
yalancõ iseniz, hõrsõzlõğõn cezasõ nedir?� dediler. Onlar da: �Cezasõ, su kabõ kimin
yükünde bulunursa o kimsenin kendisi(nin alõkonmasõ) onun cezasõdõr. Biz
zalimleri böyle cezalandõrõrõz� dediler. Bunun üzerine Yûsuf, kardeşinin
yükünden önce onlarõn yüklerini aramaya başladõ. Sonra su kabõnõ kardeşinin
yükünden çõkardõ. İşte biz Yûsuf�a böyle bir plan öğrettik. Yoksa kralõn
kanunlarõna göre kardeşini alõkoyamazdõ. Ancak Allah�õn dilemesi başka. Biz
dilediğimiz kimsenin derecelerini yükseltiriz. Her ilim sahibinin üstünde daha iyi
bir bilen vardõr. Dediler ki: �Eğer o çalmõşsa, daha önce onun bir kardeşi de
çalmõştõ.� Yûsuf bunu içinde sakladõ ve onlara belli etmedi. İçinden, �Siz kötü bir
durumdasõnõz; anlattõğõnõzõ Allah çok daha iyi biliyor� dedi. Onlar, Yûsuf�a: �Ey
güçlü vezir! Bunun çok yaşlõ bir babasõ var. Onun yerine bizden birini alõkoy.
Şüphesiz biz senin iyilik edenlerden olduğunu görüyoruz� dediler. Yûsuf,
274
�Malõmõzõ yanõnda bulduğumuz kimseden başkasõnõ tutmaktan Allah�a sõğõnõrõz.
Şüphesiz biz o takdirde zulmetmiş oluruz� dedi. Ondan ümitlerini kesince, kendi
aralarõnda konuşmak üzere bir kenara çekildiler. Büyükleri dedi ki: �Babanõzõn
Allah adõna sizden söz aldõğõnõ, daha önce de Yûsuf hakkõnda işlediğiniz kusuru
bilmiyor musunuz? Artõk babam bana izin verinceye veya Allah, hakkõmda
hükmedinceye kadar buradan asla ayrõlmayacağõm. O, hükmedenlerin en
hayõrlõsõdõr.� �Siz babanõza dönün ve deyin ki: �Ey babamõz! Şüphesiz oğlun
hõrsõzlõk etti, biz ancak bildiğimize şahitlik ettik. (Sana söz verdiğimiz zaman)
gaybõ (oğlunun hõrsõzlõk edeceğini) bilemezdik.� �Bulunduğumuz kent halkõna ve
aralarõnda olduğumuz kervana da sor. Şüphesiz biz doğru söyleyenleriz.� Ya�kûb,
�Nefisleriniz sizi bir iş yapmağa sürükledi. Artõk bana düşen, güzel bir sabõrdõr.
Umulur ki Allah onlarõn hepsini bana getirir. Çünkü O, hakkõyla bilendir, hüküm
ve hikmet sahibidir� dedi. Onlardan yüz çevirdi ve, �Vah! Yûsuf�a vah!� dedi ve
üzüntüden iki gözüne ak düştü. O artõk acõsõnõ içinde saklõyordu. Oğullarõ,
�Allah�a yemin ederiz ki, sen hâlâ Yûsuf�u anõp duruyorsun. Sonunda üzüntüden
eriyip gideceksin veya helâk olacaksõn� dediler. Ya�kûb, �Ben tasa ve üzüntümü
ancak Allah�a arz ederim. Ben Allah tarafõndan sizin bilmediğiniz şeyleri bilirim�
dedi. Ey oğullarõm! Gidin Yûsuf�u ve kardeşini araştõrõn. Allah�õn rahmetinden
ümit kesmeyin. Çünkü kâfirler topluluğundan başkasõ Allah�õn rahmetinden
ümidini kesmez.� Bunun üzerine (Mõsõr�a dönüp) Yûsuf�un yanõna girdiklerinde,
�Ey güçlü vezir! Bize ve ailemize darlõk ve sõkõntõ dokundu. Değersiz bir sermaye
ile geldik. Zahiremizi tam ölç, ayrõca bize sadaka ver. Şüphesiz Allah sadaka
verenleri mükafatlandõrõr� dediler. Yûsuf dedi ki: �Siz (henüz) cahil kimseler iken
Yûsuf ve kardeşine neler yaptõğõnõzõ biliyor musunuz?� Kardeşleri, �Yoksa sen,
sen Yûsuf musun?� dediler. O da, �Ben Yûsuf�um, bu da kardeşim. Allah bize
iyilikte bulundu. Çünkü, kim kötülükten sakõnõr ve sabrederse şüphesiz Allah
iyilik yapanlarõn mükafatõnõ zayi etmez� dedi. Dediler ki: �Allah�a andolsun,
gerçekten Allah seni bize üstün kõldõ. Gerçekten biz suç işlemiştik.� Yûsuf dedi
ki: �Bugün size kõnama yok. Allah sizi bağõşlasõn. O, merhametlilerin en
merhametlisidir. Bu gömleğimi götürün de babamõn yüzüne koyun ki, gözleri
açõlsõn ve bütün ailenizi bana getirin� dedi. Kervan (Mõsõr�dan) ayrõlõnca babalarõ,
�Bana bunak demezseniz, şüphesiz ben Yûsuf�un kokusunu alõyorum� dedi. Onlar
275
da, �Allah�a yemin ederiz ki sen hâlâ eski şaşkõnlõğõndasõn� dediler. Müjdeci
gelip gömleği Ya�kûb�un yüzüne koyunca gözleri açõlõverdi. Ya�kûb, �Ben size,
Allah tarafõndan, sizin bilemeyeceğiniz şeyleri bilirim demedim mi?� dedi.
Oğullarõ, �Ey babamõz! Allah�tan suçlarõmõzõn bağõşlanmasõnõ dile. Biz gerçekten
suçlu idik� dediler. Ya�kûb, �Rabbimden sizin bağõşlanmanõzõ dileyeceğim.
Şüphesiz O, çok bağõşlayandõr, çok merhamet edendir� dedi. (Mõsõr�a gidip)
Yûsuf�un huzuruna girdiklerinde; Yûsuf ana babasõnõ bağrõna bastõ ve �Allah�õn
iradesi ile güven içinde Mõsõr�a girin� dedi. Ana babasõnõ tahtõn üzerine çõkardõ.
Hepsi ona (Yûsuf�a) saygõ ile eğildiler. Yûsuf dedi ki: �Babacõğõm! İşte bu, daha
önce gördüğüm rüyanõn yorumudur. Rabbim onu gerçekleştirdi. Şeytan benimle
kardeşlerimin arasõnõ bozduktan sonra; Rabbim beni zindandan çõkararak ve sizi
çölden getirerek bana çok iyilikte bulundu. Şüphesiz Rabbim, dilediği şeyde nice
incelikler sergileyendir. Şüphesiz O, hakkõyla bilendir, hüküm ve hikmet
sahibidir.� �Rabbim! Gerçekten bana mülk verdin ve bana sözlerin yorumunu
öğrettin. Ey gökleri ve yeri yaratan! Dünyada ve ahirette sen benim velimsin.
Benim canõmõ müslüman olarak al ve beni iyilere kat.� İşte bu (kõssa), gayb
haberlerindendir. Onu sana biz vahiy yolu ile bildiriyoruz. Yoksa onlar tuzak
kurarak işlerine karar verdikleri zaman sen onlarõn yanõnda değildin. (12/58-102)
Ç. Hazreti Yûsuf�un Güzelliği
Yûsuf, Türk edebiyatõnda güzelliğin sembolüdür. Bu yönü ile sevgili için
timsal olmuştur. Sevgili de bu vesile ile övülür ve güzellik itibarõyla ona
benzediği, Yûsuf-cemal ya da ikinci bir Yûsuf olduğu veya onu geçtiği söylenir.
Bazen Memduh�un da Hazreti Yûsuf�a benzetilerek övüldüğü görülmektedir.
(TDEA, cilt 8, 618)
Sevgilisine sitem eden Dertli, sevdiği Hazreti Yûsuf kadar güzel de olsa
ondan vazgeçtiğini söyler:
Yûsuf-i Ken�an�õn biri isen de
Yâr senden el çektim bil şimdengeru (Köprülü, 1962, 791/4)
276
Dertli, sevdiğinin güzelliğinin Yûsuf Peygamberden geldiğini şöyle
anlatõr:
Kemâl-i mahbubluk hatmolmuş sende
Hâllerin Yûsuf�tan bir nişândõr (Köprülü, 1962, 806/1)
Mõsõr�a sultan olan Yûsuf ile güzelliğiyle gönlünün sultanõ olan
sevgilisini bir gören Dertli, bunu şöyle ifade eder:
Sen hüsn ile Yûsuf gibi Sultan-õ Mõsõr�sõn
Kim görse beni der ki: �Bu Ya�kûb-õ Ken�an�dõr� (Kutlu, 1979, 153/2)
Mõsr-õ melâhatte Yûsuf cemâlin
Görenler dediler: Tebârek�allâh. (Kutlu, 1979, 259/3)
Güzellikte ikinci Yûsuf olarak gördüğü sevgilisinin, bu şanõ ve şerefi hak
ettiğini Erzurumlu Emrah belirtir:
Sen ki bu şerâfettesin ey Yûsuf-õ sânî (Göksel, 1970, 185)
Erzurumlu Emrah, sevdiğine ondan başkasõna bakmayacağõnõ dile getirir,
hatta karşõsõndaki güzelliği ile meşhur Yûsuf bile olsa:
Herkese meyl edüp su gibi akmam
Vücûdum şehrini ateşe yakmam
Senden gayrõ gülüm cemâle bakmam
Karşõmda Yûsuf-õ Kenan olursa (Karadağ, 1996, 70/2)
Erzurumlu Emrah, Hazreti Yûsuf�u gönüllerdeki benzersiz büyük bir inci
tanesine benzetir:
Gönüllere Yûsuf bir dürre-i yektâ (Karadağ, 1996, 182/1)
İkinci Yûsuf bile olsa çaresiz ölümü tadacağõnõ bilen Erzurumlu Emrah,
bunu şöyle dile getirir:
277
Emrahî akõbet olursõn fâni
Tutalõm ki oldõn Yûsuf-õ sânî (Karadağ, 1996, 220/3)
Erzurumlu Emrah, sevgilisinin Allah tarafõndan çok güzel yaratõldõğõnõ,
hatta onun güzelliği yanõnda Yûsuf�un güzelliğinin adõnõn geçmeyeceğini söyler:
Mevlâ seni bu hüsnile kõlmõş ki temâmet
Bir hâline hemtâ olamaz Yûsuf u Hüsnâ (Karadağ, 1996, 236/2)
Erzurumlu Emrah, sevdiğine Yûsuf yüzlü der:
Yûsuf-õ dîdâra �arz eyler cemâlün ekseri (Karadağ, 1996, 276/2)
Erzurumlu Emrah, sevgilinin çok güzel olduğunu, bu güzelliklerin
Yûsuf�un güzelliğinden bir parça olduğunu ifade eder:
Hem bu Yûsuf�dan nişân virür ol perçemün (Karadağ, 1996, 321/4)
Güzel sevgilisi varken Yûsuf Peygamber kadar güzel birine bile
gönlünün meyletmeyeceğini Erzurumlu Emrah şöyle anlatõr:
Cemâlün var iken Yûsuf gibi hüsnâya meyl itmez
Visâlün olmayõnca cennetü�l-me�vâya meyl itmez (Karadağ, 1996,
355/4)
Gevherî, sevdiğini Hazreti Yûsuf�un bu dünyadaki eşsiz benzeri olarak
görür:
Güzelsin Yûsuf�un manendi eşi (Yener, 1973, 91/4)
Temâşa eyler iken hüsnini bir Yûsuf-õ dehrin (Elçin, 1984, 619/3)
Hüsn-i Yûsuf�ünü idenler inkâr (Elçin, 1984, 639/4)
Ol gonca-dehânõn Yûsuf-misâli (Elçin, 1984, 354/3)
Seyre çõk ey cân ü dil ol Yûsuf cemâlim gelür (Yener, 1973, 99/3)
Böyle dîdar ister isen Yûsuf-i zîbâ gerek (Elçin, 1984, 579/4)
Bir Yûsuf-cemâlin aldõrõp elden (Karaalioğlu, 1980, 537/3)
278
Karşõsõndaki Yûsuf bile olsa, başka güzellere bakmayacağõnõ Gevherî
sevdiğine söyler:
Cemâlinden gayri dîdâra bakmam
Karşõmda Yûsuf-i Ke n�an olursa (Elçin, 1984, 36/2)
Yûsuf olsa bakmam gayriye ey mah (Elçin, 1984, 340/3)
Yûsuf olsa bakmam gayri cânâna (Elçin, 1984, 448/2)
Gayrler hurşîd olursa istemem ey mâh inan
Yûsuf-i sânî de olsa bakmazõm billâh inan (Elçin, 1984, 572/3)
Bakar mõ Yûsuf-i dehre
Ana mu�tâd olan gönlüm (Elçin, 1984, 501/2)
Çekmezim dünyâ gamõn ol gamgüsârõm var benim
İstemem bir Yûsuf-i dehrin olam Ya�kûb�u ben (Elçin, 1984, 586/1)
Gevherî, güzellik açõsõndan sevdiğinin bu dünyada benzerinin
görülmediğini, ancak Yûsuf�a akran olduğunu anlatõr:
Görmemiş mislini kimse dünyâda
Efendim Yûsuf�a akransõn el-Hak (Elçin, 1984, 135/3)
Gevherî, Hazreti Yûsuf kadar güzel sevgilinin bu zamanda olmadõğõnõ
belirtir:
Sen gibi Yûsuf-likayõ görmedi devr-i kühen (Elçin, 1984, 593/3)
Yûsuf Peygamberin güzelliğinin, sevgilinin yanağõna yansõdõğõnõ Gevherî
söyler:
Rûyunda nakş itmiş Yûsuf�un şeklin (Elçin, 1984, 136/2)
Sevgilisine güzelliği ile zamanõn Yûsuf�u diyebileceğini Gevherî şöyle
ifade eder:
Gerçi yâr hüsn ile Yûsuf-õ zamandõr (Elçin, 1984, 147/5)
Zamanõn Yûsuf�u dirsem revâdõr (Elçin, 1984, 160/1)
279
Yûsuf-i sâhib-zamansõn şimdi bildim ben yakõn (Elçin, 1984, 574/4)
Aman hey Yûsuf-i sâhib-zaman hey (Elçin, 1984, 442/2)
Yûsuf-i sâhib-zamânõm gelmedi yâ Rab niçün (Elçin, 1984, 617/7)
Gönlünün padişahõ olan sevdiğinin zamanõn sahibi Yûsuf kadar güzel
olduğunu Gevherî dile getirir:
Yûsuf-i sâhib-zamanõm pâdişâhõmdõr gelen (Elçin, 1984, 589/2)
Gevherî, sevdiğine güzellik ülkesinin Yûsuf�u diye hitap eder:
Mõsr-õ melâhatte Yûsuf-i Ken�an�õm (Elçin, 1984, 187/2)
Gevherî�ye göre sevgili cana candõr, dertlere dermandõr, güzellik
ülkesinin padişahõdõr, ikinci Yûsuf�tur, Ken�an ülkesinin ayõdõr:
Aceb müstağnisin ey mâh-õ Ken�an (Elçin, 1998, 55/4)
Melahat mõsrõnõn sultanõ geldi (Elçin, 1998, 95/1)
Mõsr-õ melahatte sultan-õ huban
Haliya bir mah-õ Ken�an�a mail (Elçin, 1998, 160/2)
Mõsr-õ melahatte Yûsuf-i Ken�an�õm (Elçin, 1998, 185/2)
Mõsr�a sultan olan Yûsuf-i Sânî�sin (Elçin, 1998, 191/4)
Melahat mõsrõnõn sultanõsõn sen (Elçin, 1998, 239/1)
Var mõ eşin dünyada Yûsuf-i sâni (Elçin, 1998, 239/1)
Der Gevherî âya cânõma cansõn
Mõsr-õ melâhatte şah-õ hûbansõn
Yûsuf-i sânisin mâh-õ Ken�an�sõn
Ma�zur tut efendim âdem değilsin (Elçin, 1984, 266/4)
Mõsr-õ melâhatte Yûsuf-i sânîdir(Elçin, 1984, 286/1)
Derdimin dermânõ cânõmõn cânõ
Hûblarõn sultânõ Yûsuf-i sânî (Elçin, 1984, 320/4)
Seni Yûsuf-i sânî derler (Elçin, 1984, 546/4)
280
Yûsuf-i sânî de olsa bakmazõm billâh inan (Elçin, 1984, 572/3)
Sensiz bu kerem kânõ benim şâh-õ cihânõm
Ey Yûsuf-i sânî�m (Elçin, 1984, 629/2)
Yûsuf-i Ken�an mõsõn cânõm (Elçin, 1984, 520/1)
Yûsuf-i sânî de olsa olamaz şöhret-pezîr
Şâh-õ unvan virmeye bir âşõk-õ rüsvâ gerek (Elçin, 1984, 578/2)
Medet Yûsuf-i Ken�an�õm (Elçin, 1984, 496/5)
Ağlarõm gözlerim yollarda kaldõ
Yûsuf-i Ken�an�õm ne zaman gelür (Elçin, 1984, 400/4)
Hak hatâdan saklasun ey Yûsuf-i sânî�m seni (Elçin, 1984, 584/1)
Mest-i hayran kaldõm görüp rûyunu
Hak budur Yûsuf-i Ken�an�lõğõn var (Elçin, 1984, 308/4)
Gevherî, diğer âşõklarõn sevgilisinin güzellik mülkünün hükümdarõ
olmasõ ve Yûsuf�un güzelliği gibi itibar makamõnda bulunan kişi olmasõ için dua
eder:
Güzellik mülkünün devlet-medârõ
Hüsn-i Yûsuf gibi ser-firaz olsun (Elçin, 1984, 290/1)
Gevherî, gözlerinin asker olup Hazreti Yûsuf kadar güzel olan sevdiğini
hedef aldõğõnõ dile getirir:
Leşker-i çeşmimi Yûsuf kasdõna
Nedür bu gerdâna serpilen benler (Elçin, 1984, 317/1)
Sevgilinin güzelliğini görenler, ona hayran kalõp onu Yûsuf�a
benzeteceklerini Gevherî şöyle ifade eder:
Şehir içre düşüp böyle gulgule
Haşre-dek söylensin tâ dilden dile
Gelüp nazar iden sen gonce güle
281
İlâhî Yûsuf-i zîbâ desünler (Elçin, 1984, 318/4)
O Hazreti Ya�kûb Peygamber nesli
Cemâli Yûsuf-i Ken�ân�a benzer (Elçin, 1984, 332/4)
Gevherî, sevgilisini o kadar çok beğenir ki, Yûsuf�un ona güzellikte
yetişemediğini belirtir:
Hüsn-i Yûsuf sana olamaz hemtay (Elçin, 1984, 343/5)
Sevdiği çok güzel olan Gevherî, onun Yûsuf�un ta kendisi olduğunu
söyler:
Gevherî Ya�kûb�u olduğun ol mah
Billâhi Yûsuf-i zîbâ kendidir (Elçin, 1984, 348/4)
Hâsõlõ ancak nazîrin Yûsuf-i zîbâ mõdõr (Elçin, 1984, 592/4)
Gevherî�ye göre sevdiğinin güzelliği Hazreti Yûsuf�tan aşağõ değildir:
Güzelliğin hüsnü Yûsuf�tan kalmaz (Elçin, 1984, 360/4)
Gevherî, sevdiğinin güzelliğinin Yûsuf�a örnek olacak derecede
olduğunu ifade ederek, gönlüne sultan olmasõnõ ister:
Hulku hüsnü anõn Yûsuf misâli
Gönüller Mõsrõna sultan gerektir (Elçin, 1984, 371/2)
Sevgilinin sihirli bir güzelliğe sahip olduğuna inanan Gevherî, bunun
Allah�tan geldiğine ve güzellikte tek olduğuna inanõr:
Hüsn-i rûz-efsûnu Yûsuf�a bedel
Hüsn-i hulkõ dahi yeksan gerektir (Elçin, 1984, 371/3)
Güzelliği ile Yûsuf�a benzeyen sevgilisini Gevherî, güzellerin sultanõ
olarak görür:
Nazîrin Yûsuf-i Ken�an
Eylemiş hûblara sultan (Elçin, 1984, 487/2)
282
Gevherî, sevgilisinin güneş gibi parlak yüzünün güzelliğinin Yûsuf
Peygamberden bir işaret olduğunu söyler:
Gün gibi rûşen cemâli virse Yûsuf�tan nişan (Elçin, 1984, 560/1)
Gevherî, sevgilisinin temiz yüzünün Yûsuf�tan miras olduğunu söyler.
Ayrõca gönül ülkesinin saltanatõnõn da gerçekten güzel olduğunu belirtir:
Ol cemâl-i pâk verilmiş hüsn-i Yûsuf�tan mîras
Mõsr-i dilde saltanatta hakîkat hoşça şey (Elçin, 1984, 612/2)
Sanki Yûsuf�tür bugün Ken�an�a düştü gönlümüz
Adl ü dâd iden güzel sultâna düştü gönlümüz (Elçin, 1984, 615/1)
Karacaoğlan, sevdiğine güzelliğin Allah tarafõndan verildiğini söyleyerek
ona Yûsuf�la aynõ memleketten olup olmadõğõnõ sorar:
Seni hub yaratmõş Hazreti Mennan
Yûsuf-i Kenan�õn belinden misin.(Bora, Karacaoğlan Seçmeler, 34/3)
Sevgili, Yûsuf gibi elma yanaklõdõr. Karacaoğlan bunu ifade eder:
Yûsuf almasõna dönmüş yanağõ (Cumbur, 2001, 19/2)
Al Yûsuf almasõ, Aydõn turuncu;
Güzelin kõymatõn bilmeli gelin. (Cumbur, 2001, 111/3)
Karacaoğlan, rüzgarlardan Ken�an ilinin Yûsuf�u yani Yûsuf kadar güzel
olan gönlünün sultanõ ile ilgili haber alõr:
Urum�dan mõ geldin hey poyraz yeli?
Yûsuf-õ Ken�an�õ sormaya geldim. (Cumbur, 2001, 309/1)
Yûsuf Peygamber kadar güzel olan sevgilisini görmek istediğini
Karacaoğlan şöyle dile getirir:
Yûsuf-õ Ken�an�õ görmeye geldim. (Cumbur, 2001, 309/2)
283
Âşõk Ömer, Yûsuf�un güzelliğini gül ile bütünleştirir:
Der ki bu Âşõk Ömer ey Yûsuf-i gül pîrehen (Elçin, 1999, 104/9)
Âşõk Ömer�e göre sevdiği çok güzeldir ve bu güzellik sevdiğine
Yûsuf�tan bir işarettir:
Cemal ü hüsn ü âlişan
Ol Yûsuf�dan almõş nişan (Mutluay, 1972, 218/4)
Gün gibi rûşen cemâli verse Yûsuf� tan nişan (Ergun, 1936, 154/1)
Hazreti Yûsuf�u güzel yaratarak diğer insanlardan üstün kõlan Allah�tan
Âşõk Ömer yardõm ister:
Dîdesinden Yûsuf�un şâd eyleyen Mevlâ meded (Elçin, 1999, 72/3)
Yûsuf�un güzelliğinin tutkunu olan insanlar, ona hayrandõr. Bunu Âşõk
Ömer şöyle anlatõr:
Yûsuf'un hüsnü cemâli bendesin hayrân eder (Ergun, 1936, 317/4)
Hüsn içinde İbn-i Ya�kûb Hazreti Yûsuf menend (Ergun, 1936, 235/4)
Gönül Yûsuf gibi çâha düşüp zindâne yaslanmõş (Ergun, 1936, 115/2)
Hüsnile dillerde ismi oldu destan Yûsuf'un
Olmamak mümkin midir hükmüne ferman Yûsuf'un (Ergun, 1936, 298/6)
Ağladõr çok derdimendi şimdi meydan Yûsuf'un (Ergun, 1936, 299/1)
Yûsuf�umdan eylediler ehl-i diller destbûs (Ergun, 1936, 229/2)
Sevdiğinin Allah tarafõndan övülerek yaratõldõğõnõ söyleyen Âşõk Ömer,
güzelliğini Yûsuf�tan aldõğõnõ ve diğer güzellerden daha güzel olduğunu söyler:
Şöyle kim öğmüş yaratmõş seni sun�-i Kibriyâ
Hüsn-i Yûsuf�tan güzel vech-i hasenlerden hasen (Ergun, 1936, 298/4)
Bârekâllah hub yaratmõş kudret ile Zülcelâl
Şimdilik bu dehr içinde Yûsuf-i Ken�an okur (Ergun, 1936, 342/1)
Binde biri vasfolunmaz belki medhin yazsalar
284
Sanki billurdan seçilmez düğme gerdan Yûsuf'un (Ergun, 1936, 298/7)
Allah tarafõndan güzellerin başõ olarak yaratõlan sevgili, gururludur ve
aşõğõna yüz vermez. Buna rağmen herkes büyülenmiş bir şekilde onun derdi ile
dolaşmaktadõr. Âşõk Ömer bunu ifade eder:
Hak Taâlâ hublarõn serdarlõğõn vermiş ana
Sevdiğim mağrur tabîat iltifât etmez bana
Hadden efzun derdimendi vardõ üryan Yûsuf'un (Ergun, 1936, 299/2)
Âşõk Ömer, Yûsuf kadar güzel sevgilinin Allah rõzasõ için bile aşõğõna
merhamet etmediğini belirtir:
Bilmezem ki yok mudur göğsünde îman Yûsuf'un (Ergun, 1936, 299/3)
Sevgili o kadar güzeldir ki, o güzellik ülkesinin Yûsuf�udur. Dolayõsõyla
âşõklara hak verir, onu sevmemek imkansõzdõr. Âşõk Ömer, bunu şöyle anlatõr:
Hublarõm Mõsrõ gönüller şehrinin sultanõdõr (Ergun, 1936, 171/3)
Yûsuf-õ Mõsr-õ melâhat yâ Zelîhâ der gören
Hüsnile memlû güzel billâhi kim sevmez seni (Ergun, 1936, 186/3)
Mõsr-õ hüsne kendini sultân-õ hûbân eylemiş (Ergun, 1936, 406/2)
Âşõk Ömer, Yûsuf Peygamber kadar güzel olan sevdiği için sürekli ağlar.
Çünkü ondan ayrõdõr ve artõk kavuşmak ister:
Ağlarõm ben Hazreti Yûsuf içün leyl ü nehâr
Bunca dem Ya�kûb veş göz yaşõm aldõn felek (Ergun, 1936, 187/5)
Hazreti Ya�kûb misâli ey şehâ Yûsuf cemâl
Beyt-i ahzânõ makam ettim seninçün sevdiğim (Ergun, 1936, 228/3)
Ey Ömer her kim o şûhun valsõna şâyân olur
Hazreti Ya�kûb veş çeşmim benim giryân olur
Mülket-i dehr içer ol dem hak bu kim sultân olur
Vâsõl olmazsam eğer ol Yûsuf-i Ken�ân�õma (Ergun, 1936, 139/5)
285
Ya�kûb gibi gözden kanlõ yaş döktüm
Yûsuf-i Ken�ân�a uğradõm geldim (Ergun, 1936, 52/4)
Gözlerim Ya�kûb veş selden ferâgat eylemez
Ol Yûsuf hüsnü peri reftâr ile derdim yeğim (Ergun, 1936, 274/1)
Derdile beytülhazenden ağladup Ya�kûb�unu
Didesinden Yûsuf�un şâd eyleyen Mevlâ meded (Ergun, 1936, 164/3)
Âşõk Ömer, sevgilisini güzellik ülkesinin Yûsuf�u olarak görür:
Mõsr-õ hüsnün Yûsuf-i Ken�an�õ hoş geldin hele (Ergun, 1936, 168/2)
Âşõk Ömer�in sevdiği çok güzeldir öyle ki, sevdiğini güzellik timsali
Yûsuf�a benzetir, bu dünyada eşi ve benzeri yoktur:
Gelmemiş misli cihana devr-i Âdem�den beri
Hüsn-ü hulk içre heman Yûsuf menend sevsem gerek (Ergun, 1936,
192/1)
Cemâli tal�ati Yûsuf menend olsun da seyreyle (Elçin, 1999, 60/2)
Cemâli Yûsuf-i Ken�an�a benzer (Ergun, 1936, 72/1)
Cemâli Yûsuf�a yârõn menend olsun da seyreyle(Ergun, 1936, 93/1)
Cân ü dilden mâil oldum gerçi ben bir Yûsuf�a (Ergun, 1936, 291/1)
Yûsuf-õ Mõsr�a bedel olsa boyu bir servi dal (Ergun, 1936,310/3)
Dahi Yûsuf gibi mahbûb-i dîdâr (Ergun, 1936, 12/3)
Âşõk Ömer�in sevgilisi çok güzeldir öyle ki, güzelliği ile ünlü Yûsuf�tan
sonra böyle bir güzel görülmemiş ve sevgilinin eşi benzeri yoktur:
Devr-i Yûsuf�tan beri hiç kimseler görmüş değil
Misli yok akrânõ hiçbir dâne bilmem neyleyim (Ergun, 1936, 251/4)
Sevgili çok güzeldir, herkesin sultanõdõr. O kadar güzeldir ki, güzellik
timsali Yûsuf�a bile Âşõk Ömer ihtiyaç duymaz:
Cümle âlem Yûsuf olsa istemem gayri güzel (Ergun, 1936, 174/4)
286
Bir efendim var benim kim cümlenin sultânõdõr
Mõsr içinde Yûsuf-i Ken�ân�a yoktur minnetim (Ergun, 1936, 238/3)
Âşõk Ömer, sevgilisine bir öğüt verir. �Gençliğinin, güzelliğinin
farkõndaysan ve Yûsuf kõssasõnõ biliyorsan sakõn dõşarõ dolaşmaya çõkma�:
Dilberâ al bir nasîhat benden ârifsen eğer
Genc-i hüsnün sõrr u esrârõna kâşifsen eğer
Macerâ-yi Yûsuf-i Ken�ân�a vâkifsen eğer
Çõkma ihvânõnla olsan bile seyrangâha sen (Ergun, 1936, 263/3)
Dinle pendim elhazer ey Yûsuf-i gülpîrehen
Etme lûtfeyle sakõn nâcins ile seyr-i çemen
Açma lâ�lin hokkasõn her yerde ey şîrin dehen
Kõymete uymaz bahâsõ dâne-i lü�lûlarõn (Ergun, 1936,296/2)
Âşõklarõn çektiği büyük sõkõntõnõn, Yûsuf kadar güzel sevgiliye
söylenmesini Âşõk Ömer ister:
Ya�kûb-õ dilin çektiğini hûn-i belâdan
Bir vâsõta ol Yûsuf-i irfânõma söyle (Ergun, 1936, 95/4)
Âşõk Ömer�in bütün sõkõntõlarõnõn çaresi, Yûsuf kadar güzel sevgiliye
kavuşmaktõr. Onu ancak bu kurtarõr:
Beni bu derd ü gam billâhi iflâh eylemez gayri
Ki vâsõl olmaz isem Yûsuf-i Ken�ân�e vâveylâ (Ergun, 1936, 85/2)
Özlenen sevgili Yûsuf Peygamber kadar güzel ve güzeller sultandõr. Âşõk
Ömer bunu dile getirir:
Bir visâl özlerken hâtõr-õ ebkem
Melâhatte Yûsuf sehâde Hâtem (Ergun, 1936, 37/4)
287
Sevdiğine güzelliği ile gururlanmamasõnõ söyleyen Âşõk Ömer, bu
güzelliğin kalõcõ olmadõğõnõ belirtir:
Hüsne mağrûr olma bâki kalmaz ey Yûsuf cemâl (Ergun, 1936, 137/2)
Güzellik ülkesinin sultanõ olan sevgili, ya ikinci Yûsuf�tur ya da
Yûsuf�un ta kendisidir. Bunu Âşõk Ömer şöyle ifade eder:
Sen bu iklîm-i melâhat mülkünün derbendisin
Âlemi alõr satar serkeşlerin serbendisin
Yûsuf-i sânîsin ey dilber ya Yûsuf kendisin (Ergun, 1936, 374/1)
Melâhat mõsrõnda küşâde fâlin
Yûsuf-i sânîsin bekavl-i sahîh (Ergun, 1936, 37/1)
Şâh-õ Mõsõr olsan yeridir senin (Ergun, 1936, 57/5)
Zelhâ gibi aşk ateşi içinde
Yûsuf gibi düşün yorduğum güzel. (Öztelli, 1953, 24/1)
Seyrânî, Yûsuf�un çok güzel yaratõldõğõnõ, güzellikler ülkesinin padişahõ
olduğunu anlatõr:
Maşâallah seni ey hûb-õ mümtâz
Ne güzel yaratmõş yaradan Allah
Güzeller içinde idüb serfirâz
Melâhet Mõsrõna kõlmõş padişah (Yüksel, 1987, 59/1)
Seyrânî, büyük bir aşkla Yûsuf kadar güzel olan sevgilinin hayalini
kurar:
Aksi heb kalbimdedir şem�i hayâl-i hazretin
Hazreti Yûsuf gibi seyr-i cemâl-i gayretin (Yüksel, 1987, 152/3)
288
Seyrânî�ye göre sevdiği o kadar güzeldir ki, onu gören, güzellik timsali
diye anõlan Yûsuf�u bile anmaz:
Bence hüsnün gören Yûsuf�u anmaz (Köprülü, 1962, 559/3)
Sevgilisini güzellikte Yûsuf�a benzeten Seyrânî, sevgilisinin bir eşinin
daha olmadõğõnõ belirtir ve ondan cömertlikler ister:
Menendin bulunmaz meskan edindi
Yûsuf-õ Ken�an�õm kerem bu kerem (Çatak, 1992, 171/2)
Seyrânî, Yûsuf yüzlü sevgilisine büyük bir sevgi ile bağlandõğõnõ şöyle
anlatõr:
Âşõk oldum cân u dilden bir Yûsuf cemâle hey (Çatak, 1992, 381/1)
Sevgili, seçkin Yûsuf�un güzelliğine sahiptir. Dolayõsõyla Seyrânî, onu
güzellerin başõ olarak gördüğünü söyler:
Eyen bazõ hüsn-i Yûsuf-õ mümtaz
Seni güzellere server dediler (Öz, 1987, 120/1)
Seyrânî, âşõklarõn Hazreti Yûsuf�un güzelliğine sahip olan bir sevgili
istediğini belirtir:
Evvela dilber olana
Hüsn-i Yûsuf cemal ister (Öz, 1987, 120/2)
Seyrânî�ye göre ecel, Yûsuf Peygamberin güzelliğine sahip olsa yine de
sevilmez:
Hüsn-i Yûsuf olsa ecel sevilmez (Öz, 1987, 120/3)
Sevenin derdinin, Yûsuf kadar güzel olan sevgilinin güzel yüzü olduğunu
Seyrânî şöyle dile getirir:
Cemal-i hüsn-i Yûsuf kim dil-i Ya�kûb�unu derde (Öz, 1987, 121/1)
Yûsuf�un güzelliğinin õşõğõnõn Filistin (eski Ken�an) ufuklarõna
yansõdõğõnõ, yani Yûsuf�un çok güzel olduğunu Seyrânî şöyle ifade eder:
Şua-õ hüsn-i Yûsuf berk urur ufk-õ Filistin�e (Öz, 1987, 121/4)
289
Sümmânî, Hazreti Yûsuf�un dünyada güzellerin başõ olduğunu ve buna
rağmen dünyanõn ona bile kalmadõğõnõ söyler:
Güzellerin ser tacõydõ âlemde
Güzel Yûsuf-õ Ken�an�a kalmadõ (Elçin, 1988, 264/3)
Bayburtlu Zihnî, Yûsuf kadar güzel birini görür. �Yûsuf öldüğüne göre,
Yûsuf dirilmiştir.� diye düşünür:
Öldü derler idi Yûsuf-õ Ken�ân
Yoksa dirilip de geri mi geldi (Sakaoğlu, 1988, 85/1)
Bayburtlu Zihnî, sevdiğini güzelliği ile bugünün Yûsuf�u olarak görür:
Hüsn ile bugün Yûsuf�õ devransõn (Gözler, 157/2)
XVII. HAZRETİ ZEKERİYYA
Beyt-i Mukaddes�te Tevrat�õ yazan ve kurban kesen peygamberdir.
Meryem�in dayõsõdõr. Meryem onun himayesi altõnda büyümüştür. Çok yaşlõ iken
oğlu Yahya Peygamber dünyaya gelmiştir.
Peygamberliği Kur�ân�da şöyle geçer:
Zekeriya�yõ, Yahya�yõ, İsâ�yõ, İlyâs�õ doğru yola erdirmiştik. Bunlarõn
hepsi sâlîh kimselerden idi. (6/85)
Yukarõdaki anlatõlanlar Kur�ân�da geçmektedir:
Hani, İmran�õn karõsõ, �Rabbim! Karnõmdaki çocuğu sõrf sana hizmet
etmek üzere adadõm. Benden kabul et. Şüphesiz sen hakkõyla işitensin, hakkõyla
bilensin� demişti. Onu doğurunca, �Rabbim!� dedi, �Onu kõz doğurdum.� Oysa
Allah onun ne doğurduğunu daha iyi bilir. �Erkek, kõz gibi değildir. Ona Meryem
adõnõ verdim. Onu ve soyunu kovulmuş şeytandan senin korumana bõrakõyorum.�
Bunun üzerine Rabbi onu güzel bir şekilde kabul buyurdu ve onu güzel bir
şekilde yetiştirdi. Zekeriya�yõ da onun bakõmõyla görevlendirdi. Zekeriya, onun
bulunduğu bölmeye her girişinde yanõnda bir yiyecek bulurdu. �Meryem, bu sana
290
nereden geldi?� derdi. O da �Bu, Allah katõndan� diye cevap verirdi. Zira Allah,
dilediğine hesapsõz rõzõk verir. Orada Zekeriya, Rabbine dua etti: �Rabbim! Bana
katõndan temiz bir nesil bahşet. Şüphesiz sen duayõ hakkõyla işitensin� dedi.
Zekeriya mabedde namaz kõlarken melekler ona, �Allah sana, kendisinden gelen
bir kelimeyi (İsâ�yõ) doğrulayõcõ, efendi, nefsine hakim ve sâlîhlerden bir
peygamber olarak Yahya�yõ müjdeler� diye seslendiler. Zekeriya, �Ey Rabbim!
Bana ihtiyarlõk gelip çatmõş iken ve karõm da kõsõr iken benim nasõl çocuğum
olabilir?� dedi. Allah, �Öyledir, ama Allah dilediğini yapar� dedi. Zekeriya,
�Rabbim! (çocuğum olacağõna dair) bana bir alâmet ver� dedi. Allah da şöyle
dedi: �Senin için alâmet, insanlarla üç gün konuşamaman, ancak
işaretleşebilmendir. Ayrõca Rabbini çok an, sabah akşam tesbih et.� (3/35-41)
Aynõ mevzu 19/2-11, 21/89-90. âyetlerde de geçmektedir.
Şehit edilmiştir. Bu konuda iki rivâyet vardõr:
Birincisi Yahudilerin Hazreti İsâ�nõn babasõz doğmasõ üzerine onunla
Meryem hakkõndaki çõkan dedikodudur.
İkincisi ise Hazreti Yahya�nõn ölüm fermanõ çõkõnca ona yardõm
etmesidir.
Rivâyete göre düşmanlarõndan kaçõp Beyt-i Mukaddes�te bir kavak
ağacõnõn içine gizlenir. Ancak eteği dõşarõda kalõr. Şeytan da bunu Yahudilere
gösterince onlar da kavak ağacõ ile birlikte onu testereyle keserler. (Pala, 1995,
580)
Seyrânî, Hazreti Zekeriya�nõn herhangi bir özelliğinden bahsetmeden
sadece ismini anar:
Bir biri ardõndan Lut ile Yahya,
Geldi Zekeriya hem dahi Mûsâ (Çatak, 1992,416/87)
291
KAYNAKÇA
Albayrak, Nurettin (1998), Gevherî, İstanbul.
Algül, Hüseyin (2000), �Âlemlere Rahmet Hazreti Muhammed�, Diyanet
İlmî Dergi, Peygamberimiz Hazreti Muhammed (Özel Sayõ), Ankara.
Alptekin, Ali Berat (1986-a), �Emrah ile Selvihan Hikayesinin
Şiirlerinden Örnekler�, Erciyes Dergisi, Sayõ 97, Kayseri.
__________________ (1986-b), �Erzurumlu Emrah�õn Türk Cemiyetine
Gösterdiği Yol�, Erciyes Dergisi, Sayõ 102, Kayseri.
________________ (2004), Âşõk Veysel, Ankara.
Ateş, Bünyamin (1993), Peygamberler Tarihi, İstanbul.
Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrailiyyat, Ankara.
Bakiler, Yavuz Bülent (1989), Âşõk Veysel, Ankara.
Bardakcõ, Mehmet Necmettin (2005), �Türk Tasavvuf Kültüründe Gül
Sembolü Üzerine Bazõ Düşünceler�, Gül Kitabõ, Isparta.
Başaran, Mustafa (1982), �Seyrânî�de Ahiret Düşüncesi�, Erciyes
Dergisi, Seyrânî Armağanõ Sayõ 54, Kayseri.
Binyazar, Adnan (1973), Âşõk Veysel, İstanbul.
Bora, Bülent, Karacaoğlan Seçmeler.
Boratav, Pertev Naili (1968), �Âşõk Edebiyatõ�, Türk Dili Türk Halk
Edebiyatõ Özel Sayõsõ, Ankara.
__________________ (1982), Folklor ve Edebiyat 1-2, İstanbul.
Boratav, Pertev Naili-Fõratlõ, Halil Vedat (1943), İzahlõ Halk Şiiri
Antolojisi, Ankara.
Büyük Türk Klasikleri, İstanbul.
Cumbur, Müjgan (2001), Karacaoğlan Şiirler, Ankara.
Çatak, Develili Âşõk Ali (1992), Bütün Yönleriyle Seyrânî, Kayseri.
292
Deniz, Rasim (1986-a), �Yazmalarda Emrah Mahlaslõ Şiirler�, Erciyes
Dergisi, Sayõ 101, Kayseri.
___________ (1986-b), �Emrah�õn Az Bilinen Şiirleri�, Erciyes Dergisi,
Sayõ 102, Kayseri.
Devellioğlu, Ferit (1995), Osmanlõca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat,
Ankara.
Elçin, Şükrü (1984, 1998), Gevherî Divânõ, Ankara.
__________ (1987), Âşõk Ömer, Ankara.
__________ (1988), Halk Şiiri Antolojisi, Ankara. --
Elçin, Şükrü (1999), Âşõk Ömer, Ankara.
Erdem, Mustafâ (1994), Hazreti Âdem (İlk İnsan), Ankara.
Ergun, Sadeddin Nüzhet (1936), Âşõk Ömer (Hayatõ ve Şiirleri),
İstanbul.
Göksel, Necati Turgut (1966), Âşõk Emrah Hayatõ, Edebî Şahsiyeti ve
Şiirleri, Niğde.
__________________ (1970), Âşõk Emrah , Niğde.
Gözler, H.Fethi, Yûnus�tan Bugüne Türk Şiiri.
Gülensoy, Tuncer (1986), �Erzurumlu Emrah�õn Şiirlerinde Dil ve
Üslup�, Erciyes Dergisi, Sayõ 101, Kayseri.
Günay, Umay (1999), Türkiye�de Âşõk Tarzõ Şiir Geleneği ve Rüya
Motifi, Ankara.
Güneş, Burhan (1996), Halk Şiiri Antolojisi, Ankara.
Güney, Eflâtun Cem (1947), Halk Şiiri Antolojisi, İstanbul.
________________ (1971), Folklor ve Halk Edebiyatõ, İstanbul.
Güney, Eflâtun Cem- Güney, Çetin Eflâtun (1968), Erzurumlu Emrah,
İstanbul.
293
Güngör, Mevlüt (2000), �Kur�ân�da Hazreti Peygamber�e Sevgi ve
Saygõ�, Diyanet İlmî Dergi, Peygamberimiz Hazreti Muhammed (Özel Sayõ),
Ankara.
Güngör, Zülfikar (2005), �Edebiyatõmõzda Gül Sembolü ve
Peygamberimiz�, Gül Kitabõ, Isparta.
Halõcõ, Feyzi (1985), Türk Halk Edebiyatõ ve Folklorunda Yeni
Görüşler, Konya.
___________ (1992), Âşõklõk Geleneği ve Günümüz Halk Şairleri,
Ankara.
İmlâ Kõlavuzu (2004), Türk Dil Kurumu Yayõnlarõ, Ankara.
İslâm Ansiklopedisi, Diyanet Vakfõ Yayõnlarõ, İstanbul.
İslâm Ansiklopedisi, MEB, İstanbul.
Kabaklõ, Ahmet (1990), Türk Edebiyatõ, İstanbul.
Karaağaç, Günay (1977), Karacaoğlan, İstanbul.
Karaalioğlu, Seyit Kemal (1974), Resimli Türk Edebiyatçõlar Sözlüğü,
İstanbul.
____________________ (1980), Resimli Motifli Türk Edebiyatõ
Tarihi 1, İstanbul.
Karacaoğlan Hayatõ, Sanatõ, Şiirleri; Varlõk Yayõnlarõ, İstanbul.
Karadağ, Metin (1996), Erzurumlu Emrah, Ankara.
Karaer, Mustafâ Necati (1973), Karacaoğlan, İstanbul.
Karaörs, Metin (1987), �Âşõk Veysel ve Türk Dili�, Erciyes Dergisi,
Sayõ 119, Kayseri.
Kasõr, Hasan Ali (1984), Develili Seyrânî, Hayatõ, Sanatõ, Şiirleri,
İstanbul.
Kaya, Doğan (1986), �Âşõk Veysel�de Birlik Fikri�, Erciyes Dergisi,
Sayõ 104, Kayseri.
294
Kõrlan, Mahmut (1998), Bayburtlu Şairler, Ankara.
Kocatürk, Vasfi Mahir (1963), Saz Şiiri Antolojisi, Ankara.
Köksal, Hasan (1986), �Erzurumlu Emrah�õn Şiirlerinde Aşk ve Telmihî
Unsurlar�, Erciyes Dergisi, Sayõ 101, Kayseri.
Köprülü, Fuat (1962), Türk Saz Şâirleri, Ankara.
____________ (1989), Edebiyat Araştõrmalarõ, İstanbul.
Kur�ân-õ Kerîm Açõklamalõ Meâli (2002), Türk Diyanet Vakfõ
Yayõnlarõ, Ankara.
Kurnaz, Cemâl (2005), �Edebiyatõmõzda Gül Kokusu�, Gül Kitabõ,
Isparta.
Kutlu, Şemseddin (1979), Şair Dertli 1-2, İstanbul.
______________ (1988), Dertli, Ankara.
Kutsal Kitap, Eski ve Yeni Antlaşmalar (2001), Yeni Çeviri, Kitab-õ
Mukaddes Şirketi, İstanbul.
Kutsi, Tahir (1975), Türk Halk Şiiri(Antoloji), İstanbul.
Levend, Agah Sõrrõ (1984), Divan Edebiyatõ, İstanbul.
Mutluay, Rauf (1972), Türk Halk Şiiri Antolojisi �100 Şair 1000 Şiir�,
İstanbul.
Nizamoğlu, Rõdvan (2000), �Örnek Şahsiyeti ve Eserleri ile
Peygamberimiz�, Diyanet İlmî Dergi, Peygamberimiz Hazreti Muhammed
(Özel Sayõ), Ankara.
Oğuzcan, Ümit Yaşar (1974), Âşõk Veysel, İstanbul.
Onay, Ahmet Talat (1993), Eski Türk Edebiyatõnda Mazmunlar,
Ankara.
Öz, Şeref (1987), Âşõk Seyrânî�de Metafizik Düşünce, Konya.
(Yayõnlanmamõş Tez)
295
Özçelik, Mehmet (1998), �Âşõklarõn Diliyle Hazreti Muhammed�, 1.
Kutlu Doğum Sempozyumu (Tebliğler), Isparta.
_______________ (1999), Âşõk Deli Hazõm, Isparta.
Özkõrõmlõ, Atilla (1984), Türk Edebiyatõ Ansiklopedisi, İstanbul.
Öztelli, Cahit (1953), Dertli ve Seyrânî, İstanbul.
___________ (1996), Karaca Oğlan Yaşamõ ve Bütün Şiirleri,
İstanbul.
Öztürk, Ali (1997), �Sümmânî Şiirinin Kaynaklarõ ve Âşõk
Edebiyatõndaki Yeri�, Erciyes Dergisi, Sayõ 229, Kayseri.
Pala, İskender (1995), Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara.
Peker, Selçuk (2003), 17. Yüzyõl Türk Saz Şiirinde Konu, Konya
(Doktora Tezi).
Sakaoğlu, Saim (1986-a), �Emrah�õn Hayatõ ve Hakkõnda Yapõlan
Yayõnlar�, Erciyes Dergisi, Sayõ 101, Kayseri.
_____________ (1986-b), �Emrah�õn Türk Saz Şiiri İçindeki Yeri ve
Yetiştirdiği Ustalar�, Erciyes Dergisi, Sayõ 101, Kayseri.
_____________ (1987), Ercişli Emrah, Ankara.
_____________ (1988), Bayburtlu Zihnî, Ankara.
_____________ (1989), �Türk Saz Şiiri�, Türk Dili, Türk Şiiri Özel
Sayõsõ 3 (Halk Şiiri), Ankara.
_____________ (1992), �Türk Saz Şiiri�, Türk Dünyasõ El Kitabõ, Cilt
3 , Ankara.
_____________ (2004), Karacaoğlan, Ankara.
Saraçoğlu, Ali (1999), Ercişli Emrah, Ankara.
Seyitoğlu, Bilge (1986), �Emrah�õn Sesi�, Erciyes Dergisi, Sayõ 101,
Kayseri.
Suruç, Sâlîh (1996), Peygamberimizin Hayatõ, İstanbul.
296
Taberî Tarihi (1989), Cilt 1, Beyrut. 5. basõm
Tatlõ, Mustafa (2005), �İsmâil Hakkõ Bursavî�nin Gül Risâlesi�, Gül
Kitabõ, Isparta.
Tuğrul, Mehmet (1948), Karacaoğlan, İstanbul.
Tunalõ, Ömer Faruk (1985), Peygamberler Tarihi, İstanbul.
Türk Ansiklopedisi, MEB, İstanbul.
Türk Dili ve Edebiyatõ Ansiklopedisi, Dergah Yayõnlarõ, İstanbul.
Türk Edebiyatõ Ansiklopedisi (1977), İstanbul.
Tökel, Dursun Ali (2000), Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar, Ankara.
Uludağ, Süleymân (1991), Tasavvuf Terimleri Sözlükleri, İstanbul.
Ünlü, Ömer (1982), �Seyrânî�nin Hayatõ�, Erciyes Dergisi, Seyrânî
Armağanõ Sayõ 54, Kayseri.
Yağmurdereli, Nesip (1939), Sümmânî (Hayatõ, Şiirler), İstanbul.
Yener, Cemil (1973), Türk Halk Edebiyatõ Antolojisi, İstanbul.
Yeni Türk Ansiklopedisi (1985), Ötüken Yayõnevi, İstanbul.
Yeniterzi, Emine (1993), Türk Edebiyatõnda Na�tlar, Ankara.
Yüksel, Hasan Avni (1986-a), �Seyrânî�nin Yayõnlanmamõş Şiirleri-1�,
Erciyes Dergisi, Sayõ 98, Kayseri.
_________________ (1986-b), �Seyrânî�nin Yayõnlanmamõş Şiirleri-2�,
Erciyes Dergisi, Sayõ 99, Kayseri.
_________________ (1987-a), �Seyrânî�nin Yayõnlanmamõş Şiirleri-3�,
Erciyes Dergisi, Sayõ 118, Kayseri.
________________ (1987-b), Âşõk Seyrânî, Ankara.