DE \RTE VASCVLARIA ANTIQVIS IMA Q\ T AESTIONES

AD Y:-L\IOS 1J'\ PIIILOSOPHL~ HOXORES l~lTE

L\IPETRAKDOS SCRIPSIT 1\ TQ \ TE .c\:-lPLISSL\lO IN " N l'' E R S I T A T E F R I D E R I C I A G \ _ l L E L\l L \ RIIEN.-U'A PHILOSOPHORVM ORDIr I TRADITAS VJ'\.A C\ -M SENTENTIIS CONTRO"ERSIS DIE XXII ~LENSIS l''LI r\KNI :\lDCCCLXXX.X\ TI IIORA X l

P \ -BLICE DEFEKDET

GEORGIVS KARO FLUIZE:\"TIX \·s

AD\ TERSARII ERVNT

TIIO)IAS DE WAlIL DU. l'lUL. .

FIUDEHICY.· DE BISdXG DR. PIIIL.

GY_\LTEHY~ V. E~TER . T\'D. PIUL.

BONN. E TYPIS C.\ROLI GEORGI VXIV. TYPOGR.

~lDCCCLXXXXVI

1 IIIlilOO1lliiìiiil 1111 150001

FRANCISCO BVECHELER

GEORGIO LOESCHCKE

I-IERMA I O VSENE R

Quae hic propono non plenum atq ue absolutum opus, secl prima tantum caque impcrfecta esse temptamina primus ipse profiteo r. eteniro curo iam cl uclum inter uasa Graeca sacco VII. gra llissimi momen ti esse ea perspex issem, quibu uariis ratio­nibus atrum colorem fi guli inclidi ssen t, et inter se omn ia affi ni­tate quadam coniuncta esse, quam ad curatissime originem eorum atque historiam inuestigandam mihi proposui. cum uero plurima eaqlle c1arissima musea, Romana imprimis atque Parisina, ipsi mihi perscrutari fas non fuerit, cumque ll asa de qu ibllS hic age­tur pleraque spreta atque neglecta iaceant neque in catalogos omn ia n~cepta sin t, neque plenos singularum c1assium indices neque certum de llnaquaque quaestione iudicium proferre pos ­sum : quorum tamen utrumqlle mox retractata atque aucta disser­tatione praestaturlls sum. in terim exoptatum resta t officiuro , ut g ra tias agam uiris doctis qui thensauris quibus praepositi sunt ben igne me admiserunt a tque ut uasa nonnulla publici iuris fa cerem concesserunt : imprimis Adolfo Furtwaengle r Monacensi et Ludouico Milani FIorentino, qui beneuole studiis meis fau e­runt, deinde Carolo Baumann Mannhemiensi, Carolo Franci Or­uie tano, Petro Nard i-Dei Clusino, Erico Pern ice Berol inensi, Carolo Sittl Virceburgensi, Eduardo Wagner Carol iruhensi, necnon Fainae comiti Oruietano, qu i quanta liberalitate egregium suum museum curios is examinanclum praebeat q uicunque illucl perlu trau it ex­pertus est.

I. De uasis uetnstiss imis quae lineis incisis ornata sunto

Artis figu linae Graecae quae quidem nouimus exempla antiquissima ea ratione ficla sunt, ut uasa e terra rudi manibus formata primum ign i fumoso imponerentur, deinde, cum ful igine totam cretam permanante nigrum colorem duxissent, igni aperto coquerentu r. quo fa ctum est, ut prout igni ueheroentiori aut dcbiliori per longius aut breuius temporis spatium uasa expo­ncrentu r, aut co lorem illum nigrum retinerent, aut, sicut in la te­ri bus coqllendi s accidit, rubra flCrcnt, uc l lItriusque coloris,

1

I I 'i-..

f '(.1

- 2 -

fia mma ab altera tantum parte urgente. quocl cum opUme figuli no ui sent, pro sua quisqlle libicline nigra uel rubra uasa ucl bicolora fìngcbant: T roiani nigra praetulisse uidcntur, rubra Cyprii et gens ill a antiquissima certo non Acgyptiae originis, cu ius uasa permulta F I. Petrie in sepulcris prope Thebas sitis atq ue XI. dynastiae tribu en<l is effo<lit. quae uasa quamqu am formis a Troianis Cypriisquc plerumque diuersa sunt, exempla tamen exstant, quae a Phrygiis AI. Koertei opera erutis uix cli­stinxeri s. toto igitur mari Aegaeo inter tricesimum c t uicesimllm circiter a. Chr. saeCUIUIll candem artem figulinam, singulis in regionibus haud ita mu1tum uari atam, in usu [uisse uiòemll s.

Atq ue in<le ab antiquissimis temporibus uasa et adcurate expolire 1 e t ornamen tis gcometricis incisis, lineis rectis arque tort is, circulis uel semicirculis eodem centro descriptis d cco ­rare fi guli solebant, neque eo contenti mox Iineas rudi stilo in crclam an tequam coqueretur incisas coloribus rubro et albo explere coeperunt: cuius artis exempla et Troiana complura exstant et urceolu s quem Gordii Koerteius eru it, sa tis uenuste illa ralione ornatus. sec\ quamquam geometrica illa ornamcnta in schemata certa alque satis elegantia figulos antiqu issimos re­degisse appare t, figuras uel animalium uel hOlllinum exprimere nonclum didicerant. sane et Troiae uasa figuris in cisis ornata reperta sunt (e. g. Schliemann llios 461), sicut plastica quoque an illlalia adllloc\um rudia uasis a<lglu tinata occurrun t (uelut AM XI 209), et inter uasa Thebis eruta nonnulla strnthiocamelos palillasque incisas exhibere Petrius tradit: neque uero certa iam atque constantia artis elemenla sunt, sed figulorum quorundam arbitrio debentur. quod uero fragillen tum attinet Troianum 110-mine leonem adgresso ornatum, huic lllult is saecu lis postquam fictum erat, neque integro, sed iam confracto figuras incisas esse ac utissime l\1ilchhoeferus contendit 2.

I adeo hac in arte figuli iJJi antiquissimi prouecti erant, ut a posteris uix superati sint: uelut fragm enta Phrygia Bonnae adseruantur tam bene ex­potita, ut a Cumano saec. ut uidetur VI. tribuendo dignosci p rorsus nOI1 possi nt.

2 Zsch r. f. Elhl1. 1893, 3G7: neque lamen neglegcndum est, arlero illaro in Aeotica ora in usu mansisse, cum reliquis lùcis iam diu abole­uisset : id ql10d uasis nigris a Koldeweyo Neandl iae conleclis alquc

s. VII. tribuendis (Ncandria 1-1-11;, Hl) confirmatur. cf. Doerpfcldl Troia ] S93, l O!.> 11 G.

3

In Italia rudem ill am atque peru etustam artem, quae "terra­mare" clicitur, saec. X. uel IX. noua excepit, quae a Villa­noua ui co nomen trax it : quam Graccae esse originis, siue a mercatol'i bus Graecis uel Phoenicibu importata es t, siue a gente Gl'aeca ex antiq uis seclibus pulsa atque in Italia nouas petente, inter omncs constato atque uasa quiclem fictilia qua ratione ad exemplari a e laminis aeneis tenuiss imis clauisque coniunctis facta, a rudibus a tqu e incultis fonn is ad uenustiores certasq ue pro ­cc:sscrin t, tam bene Barnabeius libro de sepulcris Narce el' ut is scri pto (Mon. ant.IV 182) exposuit , ut argumentis ab eo prolati s uix quicquam adclendum sito neque tamen satis monuit, quanta I

affinitas, imprimis formarum, inte r ua sa I talica et antiquissima ill a maris Aegaei intercecla t: quod si quis uasa ingentis uetu­stati s, quorum magna copia in Sicilia nuper rcperta est 1, in comparationem uocauerit, facil e sibi persuadebit, utriusque artis

cliscrepantias non tantas esse, ut eiusdem a rtis antiquissima exempla esse Troiana uel Cypria, media Sicula, ltalica recen­tiora statuere uetemur: arti scilicet non un o loco, sed omnibus rn aris meclii oris florentis. Ullum proponam exemplum, poculum Troianum, quod hÉTIaç dicitur (e. g. lIios 598) ad comus simi­lituclinem conformatum, addi t is ansis cluabus (quae exemplis Thebanis P etrii clesunt): cui et simili ima in Sicilia cl etecta sunt ( ot. d. SC. 1 91, 3-19), et prouectiora, deors um planata, collo a corpore distincto (Andrian l. C. tab. IV, lO), qualia Troiae quogue inueniun tur (I1ios 600) : atque ab hac forma facile tra­clucimur ad ltalicam, ini tio paruam atq ue deformem, mox ad

cantharum buic arti peculiarem progressam, cuius ansae plexae saepe arietum capitibus ornantur.

Talia igitur uasa, ex terra mixta nigrescente admodum rudi atque gra ui manibus, non rota ficta et ornamentis geome­tnCl decorata, omnibus Etruriae locis fa cta sunt, quoad medio circiter saec. VI I. nouum a Graecis impetum ars accepit. boc enim tempore e t opera aenea Graeca et uélsa protocorintbia p lurima in Etruriam deferre mercatores coeperunt: neque picta

l pauca oliro exempla eogn ila eran t, ab Andriano (Praebist. Stud. io ie. Zeitsehr. f. Ethn. 1878 Su ppl. 3i) sqq.) eonlecta : cf. Annali 1877, 57. 1880, 21. plura ouper euro in agro Leonlino (Not. d. Se. 1887, 301. 1 91, :'i49). lum in Syraeusano (Mon. ant. II lab. Il efTossa su nt.

~ 4 -

tantum exempla, sed nigra quoque importata esse infra uide­bimu. figuli uero Etrusci, cum ornamcnta noua a tque ignota, plantas, animalia, in uasis cum fict ilibus tum aeneis expressa uidercnt, et ipsi nouam artem imitati similia rudi stilo suis uasibus incidebant: quo factum est ut exempla occurrant haud pauca, ex terra mixta formisqu c artis illius uetustae propriis ficla, ornamentis decorata nouis, qualia fas ciae plexae sunt, loti flores, palmulae Ionicae et Phoeniciae (cf. infra p . 39). nec de unt ani­malia, inter quae saepissime pisces atque equi, interdum alati, occurrunt, quae eadem in uasibus pictis Et ruscorum antiquissi­mis primum locum obtinent 1. equidem cum plenum atque abso­lu tum indicem proferre non possim, exempla quae noui praeci­p ua enumerare satis habeo:

I. canthari formae uetustae, de qua supra dictum est, ansis instructi arietum capilibus ornalis: F aleriis complures eruti sunt fascii s plexis lotique florum et palmularum Ionicarum et Phoeni­eia rum zonis ornati 2. equos binos ex utraque parte exhibet exemplum Faliscum (Not. cl. Sc. 1887, 173), singulos cantharus Nar e repertus (1\1on. ant. IV 21 0) eo imprimis memorabilis, quocJ et armos spirae in speciem conformatos praebet et suffra­g ines spiris cJuplis ornatas: quorum utrumque in urceo antiquis­simo protocorinthiis simillimo (Mon. IX, 5) cernitur, suffraginis tantum spira in scypho uasis protoatticis simili, qui Olympiae detectus est (Olympia IV tab . 69, 1296, p . 200). praeterea me­dium equi corpus fascia cingitur cancellata, qual es et in cratera Cypria artis Graecophoeniciae (Ohn. Richter Kypros p. 40) e l in fibula antiquissima Boeotia (Eph. arch. 1892 tab. Il) apparent, ex ornandi ratione ortae, qua totum corpus ornamenti geome­tricis tegebatur: cuius rationis optimum exemplum est equus fic­tilis Alhenis Bonnam delatus, Crelae ut d icitur repertus (nunc

l hoc uasorum genus, cuius exempla Barnabeius composuit Narce eruta (Mon. ant. IV 280 sqq.), ex uasorum Graecorum serie pendet quae med ium fere iuter protoatticas, quibu5 forma urcei prae ce teris usitata similia sunt, et protocorinthia locum tenent. cf. infra p. 13/4 e t Gsell Vulci 3 O sqq., qui diligentissime exempla conlegit: addenda sunt FIorentina complura.

2 Mon. ant. IV tab. 6, 6-7, Not. d. Se. 1887, 173. Florenliae exemplu111 optimu111 adse rualur. equi alati cxpressi esse uidentur in ca n­tharo Boston. 78 (Cat. Robinsoni p (i5).

5 -

frau dul enle r in ta uri sp cc iem rc clactus), cuiu s corpus ornamentis

tessell a lis tec tull1 es t fa scia cancellata d iuisis. Bis exemplis subiungenda sunt duo, alte rum Narcc, alte rum

Faleriis erutu m (Mon . an t. IV 206/ 7), guae eguos binos inle r ...j se conu ersos exhibent et ornamenta pun.ctis effecta Oabe ll is /_ similia, negue tamen incisa, sed c o l o r e a I b o p i c t a: guae uasa, arte cum re liguis cete rum prorsus congruentia, et ornandi ill a ratione grauissima fiunt et ornamentis, guae guanti momenti sint infra exponetur.

II. pocul a formae antiqui imae, an is carentia, pedibus imposita conorum simili bus. complura Falerii e ru ta sunt, palmulis Phoeniciis (Mon. ant. IV tab. 5, lO, p. 321, exempla duo Fioren­tina, lo to d . Sc. 1887, 263) et equis ( ot. d. Sc. 1887, 173) ornata.

III . pocula formae simili s, nisi quod lab ra intror um recur­uata sunt: cuius formae praeter exempla e terra nigra licta, uelut Faliscull1 piscib us ornatum ( Ion. ant. IV tab. 6, 14/ 15), unum simile noui, Corinthium ut uidetur, in aed ibus Fainae comitis Oruietani aclseruatum, in guo capita duo uirilia inter e conuersa picta sunt (cf. Eph. arch. 1885 tab. 7).

IV. pocula formae in Etruria frequenti simae, aliunc\e mih i quidem ignotae : corpus globo dimidiato simile pecle conum imitante labrogue recta protenso instructum es t (formam U. Mon. ant. IV tab. 6, 13. cf. p. 255). inter exempla Faleriis eruta d uo memorancla sunt, alterum palmularum et loti ftorum zon a alter­nantium, a lt erum piscibus ornatum (Not. d. Se. 1 7, 263).

V. urcei formae antiquiss imae, artis Troianae Cypriae Phrygiae propriae, cuius corpus globosum collumgue altum et oblique abscisum cucurbitam imitantur. exemplum Faleriis reperlum est equis c\uobus ornatum (Mon. ant. IV tab. 6, 4 : cf. p. 248) 1.

V r. Ollae formae huic a rti peculiaris : corpus g lobosum, coll um c\ istin ctum labroque arcuato instructum, pes ex iguus. ansae plerumque c\esunt. prae ter Veientem equo e t leone (Not. cl. Se. 1 89, 62) e t Faliscas duas palmlllis Ionicis, piscibllS, eq llis

1 mcdium inter hane ureei formam et Milesiam locum obtinent Mon·

ant. IV tab. 6, 5, et p . 326, inscriplione Etrusca ins igne, BuI!. munic. VI tab 6- , 17, f1ab ellis dimidiatis (cf. infra) decoratum .

ì«

G -

alatis, hippocampo ornatas (Mon. ant. IV tab. 6, 2. 3) duae imprimis memorandae sunt:

1. Oruietana, nunc Fiorentina ( ot. d . Sc. 1883/4-, 338), in qua ciIimaera, uir hastatu , panthera, equus alatus compositi suot, ita ut fabulae Bel!erophooteae imago euadere uidea tur.

2. olia magna Veiis reperta t, prouectiore iam rationc ornata, cum in superiore uentris parte costis duabus rcctis zona elTecta sit, quae striis perpendicularibus in quattuor quasi metopas diuidi tl1r. quarum prima pugiles duos tunicis breuibus (cuil1s uestigia in lacertis apparent) indl1tos exhibct, inter quos tripus, praem ium certaminis, expressus est: cui imagini simillimae in situlis Euganeis occurrunt: additur praeterea omamcntum informe, quo c l1 pressum exprimere figulus studuisse uidetur. reliquac metopae an ima lia bina uel tema exhibent, leones crura h umana, panthe­ram capream ut uidetur deuorantes, ceruum, eql1um, auem, sph ingem barbatam, grypem rostro aperto cibum ql1endam tenentem 2. animalium corpora fcre omnium fascia, de qua supra dictum est, paothera et leo gradiens anno e t suf1raginc spirarum in speciem conformatis ornantur. praeterea palmulae in campo adduntl1r, et, ni fallor, palrnae post pan therae cl equi terga agnoscendae sunt, quoniam alas haec uocare altera parte, quae sub animalis corpore apparet, uelamur. haec omnia a rte admodurn rudi atque inculta expressa sunt, cum picturi s Veientibus (Canina Veio tab. 31) imprimis comparanda. dc sin· gulis uero animalium t)'pis infra dicendum erit.

VII. Vltimo loco formam omnium fere uetl1s tissimam eL h uius artis prae ceteris propriam pono, urnall1 dico quae nOll1en a VilIanoua uico acceptull1 toti classi transmisit; etenim quac noui exell1pla figuris ornata duo, Narce eruta (Mon . ant. IV 290/ 1) senescentell1 iam artem atque degenerantem moostrao t:

1. in collo equi tres alati, in corpore maeandri zona. 2. in collo uir galeatus et loricatus (uel tunica breui

indutus) gladiumque tenens inter leones duos aduersos, in in­fe ri ore uentris zona simillimus uir inter aucrsos leones duos ap paret, CUll1 superior uentris zona equos quattllor dex trorsllm

1 Campanari Vasi di Veio tab. I.

2 similis gryps in pictura antiquissima Clusina cum Veientibus con­iungenda (Bull. 1875, 225) occunit.

7

conucrsos exbibeat, ornamenlis trianglilis diuisos. quae omnia

liceL ar lem monstrenL rlldcm ct lIix nomine dignam, tamen quam maximi mOll1cn ti sunt, quoniam figurae b i n i s I i Il C i s po s l ca

puncL i s exp lelis t.:xpressae sunl: qllalll ornandi ralionem

ad exemplaria aenea refcrendam eSSe infra cxponcmus 1 .

] I. De uasis nigris anaglyptis uetustiss imis.

Vidimus artem Elruscam anliquiorem saec. VII. exeunLe

artis Graecae operibus imporlatis nouum impeLum accepi~se,

a tque per aliquod templls certamen fortiLcr s usLinu isse, d oncc

uicta riuali cessit. ncqllc uero uasa picta atque aenea tantum

in Etrllriam ilio aeuo deferebantur, sed exemplaria quoque

Graeca arlis illius uulgo solis Etruscis tributae, q uae Italico no­

m ine "bucchero" dicitur. alque cum his ultimi s imprimis annis

~ / { PlllribUS locis uasa nigra Etruscis simili ima reperLa sint, uelut in . À Magna Graecia 2, Sicilia 3, Asia (Zeitschr. f. Ethn. l 2, 49),

Rhodo (BeH ] 8 8, 501), Attica (MI XVIII, 111) al., de ori­

gine illorulll uiri docti dnbitare coeperunt. mihi quidem prorsus

probatur scntentia quam Helbigium seculus Barnabeius ( I[on.

ant. IV 293) protulit, uasa ex argilla nigra pura et optime ex­polila ficLa primum quidem aliunde aduccta, mox ucro ab Etrus­

Cl figulis imitando expressa esse, ita ut exemplaria Graeca,

quippe qua e post breue temp us importari desita sint, pauca

seruarenlur: dignoscunlur uero ab Etruscis cum formis Graecis

nondulll defonnatis cretaque leuiore, tum eo quocl saepius cum

uasis cerLo Etruscis coniuncta inuenillntur tam ruclibllS, ul

eisdem figulis utraque tribui non posse eluceat. accedit quod el

nonnulla exempla antiquilu refecta exstant necnon uasa e terra

quidem mixla arte antiquiore ficta, sed formis et ornamenLis

1 urnis subiungo urceum admodum rudem (Mon. ant . IV 290), in quo cenlaurus humanus tunica breui indutus gladiumque Ilibrans expressus est, in sun'ragine spira dupla, quam tetigimus, addita.

2 Cumis: Helbig Bull. 1 '75, 98, eapo!. Racc. Cum. 104 , [rag-menta Bonnae adseruata. Sybari: Not. d. c. 1 ti , 65 l.

a Syracusis : BuI!. d. comm. d. ant. d. Sic. nr. 5 tab. 4, 2. Annali l 77 AB 3. ot. d. Sc. 1893, 122, 445, imprimis 456, quo loco uasa duo commemorantur litteris Graecis incisis insignita. - Megarae Hyblaeae: Mon. ant. I 3 4/5.

- 8 -

noua, quibuscum in eisdem sepulcris saepe coniuncla sunt, imi­tanti a.

De his igitur uasis ut iam agamus, ab exemplis duo bus procedendmn est prorsus singularibus, in sepulcro antiquissimo ducis Vetuloniensis eru tis (Not. d. Sc. 1887 tab . l o) , cantharum dico et c)'athum pede coni simili anu loque cum corpore con iuncto nisum, ansaque alta ct uenuste recuruata instructum, quae ansa ad exemplum laminae aeneae conformata est 1 :

quam formam, artis Etruscae recentioris propriam, an tiquissimae esse originis cyathis probatur aeu i M)'cenaei in Sicilia erulis (Annali 1877 E, Mon. ant. II, tab. 1) et ipsis nigris, c quibus noster aperte pendet. a tque canthari quoque Vetuloniens is forma singularis est, cum ansae ita conformatae sint, ut ex laminis aeneis tenuiblls et bacillis illis infixis constare uidean tur: qui bllS simi les ansas cum amphora antiqu issima Clusina, colore fusco non lucente picta 2, tum cantharus praebet a Mical io (Mon. in. 31,7) editus, qui triangulis scalptis et animalibus formis impressis ornatur. accedit cantharus antiquissimus in eodem sepulcro Vetll ioniensi repertus (Not. d. Sc. 1887 tab. 15,1), e terra mixta admodum rudi fictus, qui similem quidem, neque tamen cum nostro prorsus congruentem ansarum formam exhibe t.

Vasa nostra cum ex eadem argill a leuissima atque sub­tilissima ficta ex interiore parte eisdem [ere figuris anaglyptis atq ue lineis ruinutissim is scalptis 8 ornata sint, eidem utrumque fig ulo tribuendum esse censeo. medium locum in utroque rota quattuor radiorum occupat, circa quam leones alati tres ita dispo­siti sunt, u t duo inter se conuersi pedes priores iungant, tertius alterius illorum caudam faucibus teneat, cum alterius pede pos­teriore ipsius pes teneatur. sic egregie figulus animalia in anll­lum ut ita dicam continuum coniunxit. leones arte insign i eadem­que seuera expressi sunt: corpora exilia atque tenuissima, alac singulae exiguae recuruatae, linguae protensae, costae atque genitalia sedulo indicata. totum uas e caelato exemplari pendere

1 inscriptionem Etruscmn, qua pes cingitur, postea demum incisam esse censeo.

2 Annali 1878 R: simillima est Boston. 8 1 p . 66 Robinson. S cyathi ansae Iineis, corporis pars exterior loti florum zona, utri sque

scalptis, ornatur.

9

uix opns e t monere ; alque ro tae quoque in medio fictae im i­les si non in uasibus aenei, quae quidem tempus tulerunt, a t in ga leis in Magna Graecia repertis 1 occurrunt.

A tque felici casu factum e t, ut exemplari illi aenea simil ­lima seruarentur, discos dico Caeretanos (Mus. Greg. I 15,3-4) eiuscl em fere ae ta tis, qu i et ipsi leones ternos ratione satis simil i circa rosam di positos exhibent : qui quamuis alis, costis, geni­talibus careant atque omnino arte minus egregia caelati sint, tamen cum uasibus Ve tulon iensibus di ci ill i maiore affinitate con iunguntur, quam quae casui tribui possit. a discis uero seiun­gere omnino non !ice t laminas aeneas in eo ctem sepulcro Ca erc­tano erutas (Mus. Greg. I 17. 64, l O) neque turibui llm quattuor rotis innixum (Grifi tab. 6, 2/3) 2 : quae ad seriem operum aeneorum pertinent animal ibus a lmodllm exilibus atque pedes priores erigentibus insignitam, quales laminae sunt Mus. Greg. I 38,7 3, necnon turibuli similis ut uidetur ansa Praenes tina (I\Jon. XI 2, 9) : quae omnia eandem artem I onicam prae se ferre singulis animalibus examinatis apparet. etenim leones iubis ad cauclam protensis ornati linguasque proicientes (Grifi tab . 6) in urceo Chalcidensi Caroliruhae adseruato (527 Schumacher), uecnon in a liis operibus Ionicis, de quibus infra agetul', alati quoque interdum, occurru nt, lupi uel canes aurei qui dicllntur (Mus. Greg. 117) in llrceis Ionicis a Dllemmlero (RM II 192 nr. 18.1 9) enumeratis et in ornamento aureo Vettersfelclae reperto (Furt­waengler Goldf. v. Vetto p. 23 tab. 2) . acceclunt equi exs llltantes, ibex alatus, in monumentis Assyriis non rarus 4, leones ll iris ui rique leon ibus bin is arrectis interposit i, qui et ipsi ex Assyriis operi bus pendent, denique palmae uariuill in modum confor-

1 Caroliruh. 697 = Baumeister D en l<m . fig . 2250. Neapolitana Rubis crula (Fiorelli armi ant. DI'. lO) .

2 nores quibus ornatur prorsus congruunl cum operculo amphorae V eluloniensis uelusti ssimae e laminis aeneis coniunclae (Not. d. Se. 1887 lab. 15) : atque item cum op ercllii s splendidioribus (Not. d . Sc. 1 7 lab. l G, 8 et 1 94, 353) unum comparari potest Caeretanum Mus. Greg. I 1 6.

B Mus. Greg. I 3 , 8 Etruscum esse uidetur. cf. eti am tabellas flc­liles anaglyptas Etruscas, quae Mannhemi adseruantur, AAnz. 1 90, 152.

4 Perrot II 610 (V 53): cf. ansas duas amphorae puJcherrimas, arti s P ersica e ex I onica pendenlis, quarum altera Berolini, altera in museo Tyskicwicz iano adseru atur (Coll . Tysk. 3) .

)

Il

- 10-

matae, necnon palmulae Pltoeniciae (l\Ius. Greg. l 17 cr. 15,6) et palmularum zona ex Assyria orta, cui simillimae in loricis pulchcr­rimis Ionicis Olympiae erutis (OI)'mpia IV 58/9) 1 occurru nt: quae loricac sphinges quoque pantherasqlle, binas arrectas, Jeones linguam exserentes, palmas simillimas exhibellt. - Iam si haec omnia perpenderis, totam illam uasorum et laminarum sericm urbi uel insulae Ionicae orae Asiaticae tribuendam eSSe concedes. atque cum Lesbi uasa nigra facta esse sciamus, id quod in fra fusius exponetur, cumque praeterea Neandriae, in urbe Aeolica cum Lesbo commercio et affinitate coniun cta, fragmenta nigra animalibus anaglyptis ornata atque ct ipsa saec. VII. tribuenda reperta sint 2, sllspicari quidem li cet, nostra quoque uasa eo referenda esse, quamquam certis hoc argu­mentis con firmare non possum.

ram ad cantharum Vetuloniensem redeamus, qui co summi momenti est, quod praeter figuras anaglyptas leonib ll s alatis ornatur, qui forma quadrata exigua ansis impressi sunt: cu i formae simillima et canthari Vetuloniensis e terra mixta ficti, quem supra commemorauimus, ansis impressa est, et scyphis a rti s indigenae adrnoduIn rudis, in eodem sepulcro repertis. en testimonium ha bes certissimllm, quo primas fonnas ab Etruscis adhibitas e Graecia importatas esse comprobatur. atque tales formas a caelatoribus figl1los accepisse docemur operibus a llreis nel argenteis puicherrimis, quorum multa in Etruria (uelut splen­didum ilJud Caeretanum Mus. Greg. I 82/3), fragmentum Olym­piae quoque repertum est 3: eisdem enim formis paruulis imprcssis opera illa decorata sunt.

Iam noua euadit uasorum nigrorum origo, ab ea quae uulgo traditur amnino diuersa: primum igitur uasa aduecta sunt Graeca figuris anaglyptis et formis paruulis impressis ornata : cuius artis quamquam duu tantum exempla, insignia quidem,

1 accedit quod craterae basi Praenestinae (Mon. XI 2), quae cum lam inis nostris equis alatis exsultantibus coniungitur, exemplum forma, quae Asialica et ipsa est, simillimum Olympiae (tab. 49) effossum est.

2 Koldewey Neandria p. 20 (cf. J ): arlem uetustam in ora Aeolica diutius permansisse supra exposuimus.

3 IV 37, 693, leonibus illterdllm alalis palmlllisque Ionicis et Phoe­jliciis ornalllm.

-11 -

aeta tcm tulissc uidentur t, tamen plura olim importata esse inclc apparet, quocl figu li Etrusci, nOllam :lrtem aclmirali, llasa rudia e terra mixla fieta form.is illis parui~ ornare cocpcrunt : qualia scyphi sunt et canthar ll s illi Vetllionienscs, uel olia ueLusti sima BOllonicnsis (Sa la VIU vetr. l), cui chimaerae impressac sunt 2.

AtqllC mox saec. VII. ex. uel VI. in. formac iIIae planae cxceptae sunt cyli ncl ratis, qll arum antiqll is imae quin et ip ae aliunde importatae sint mihi quiclem dllbillm non lIidetur: dc hac a utem q llaestionc plurimis demum fOl'mis cyl indrali ' conlectis alque adcurate examinati certum iudicium proferre licebiL 3.

hoc unum moneo, nullum quod quidem sciam cxstare cxem­plum c terra mixta fictum, quod formis cylinclratis ornaLum sil : qua re formas illas tum demum adhibitas esse c1emonstraLur, cum a rs antiqua aboleuerit.

Aboleuit autem, uel potius cxstincta est noua impriruis arle, et origine ab illa de qua iam diximus et ralione diuer a, quippc quae non anaglyptis uel impressis Jì guri s, secl lineis scalpt i s tanlum usa sito

111. De nasis lligl'is scalpti s4.

In nouaru hanc arlem inquisituro initium a sepulcro ducis Vetuloniensis rursus sumendum est: in quo cum uasis e terra mixta fictis et lu obus illis anaglyptis, de quibus cgiruus, scyph lls . \ formae protocorinthiae erlltus est ex argilla nigra subtil issima sururua a rte cOllfectus zonaque Dabellorum 5 el radii scalplis ornatus G: qui cum forma omnino cum scypho pulcherrimo argenteo in eodem sepulcro reperto congruit, t um ornamenlo

1 cum uasa egregia Vetuloniensia ab omnibus adhuc neglecta sint, quamuis dudum publici iur is facta, fieri potest ut alia CJuoque huius artis exempla in museis lateant.

2 cf. amphoram Fainae comitis admodum rudem (Annali 1 -! C), quae et maiores formas cxbibet et minor es in zonam composilas, has ut uidelur importatas, i! las in Etruria fOl'tasse factas .

a cf. Helbig Annali 1 77, 407 tab . UV. 4 sublilia Bamabeius optime de eis meritus uocat. 5 hoc oruamentum grauissimum, punctis efTeclum, iam supra teli·

gimus p. 5. 6 Not. d. SC. 1887 tab. 16.

- 12 - . ilio peculiari, nisi quod in argenteo humiliorem locum Oabella obtinenl. fictili uero scypho prorsus similis Narce eru tus (Mon. ant. IV 306), tertius, lamina argentea introrsum obductus, e magno sepulcro Caeretano in museum Gregorianum (II 103) dc latus est. quae uasa omnia, si quid uideo, Etruscis prorsus abiu dicanda sunt : atque cum ornamentum iIIud Oabello simile et pars eius, quam ilabellum dimidiatum dicamus, uasis nigris scalptis peculiaria sint, a scypho ilio argenteo, quem Et ruscae originis certo non esse uidebimus, uasa nostra sei ungi omnino non posse censeo. mox uero Etrusci tam bene artem illam imitali sunt, ut saepe in singulis exemplis dubii haereamus, ipsisnc an Graecis tribuenda sint. quam ad rem diiudieandam maximi momenti sunt formac, quoniam Graecas formas et Graeco figulo lribuere lieet et indigenae, huic tantuID artis Etruscae anti­Cjuioris propr ias. illas igitur formas primo loco iam enumere­mus 1:

l. scyphi formae protocorinthiae, quorum optimi iam commemorati sunt. accedunt Cornetani duo (Not. d. Se. 1890,74) e t Vindobon. 181 -183 Masn.

II. paterae formae Corinthiae ansis binis instruetae 2 : exempla s unt Berol. 1506-1510 et Vinclobon . 185 : accedit egregium

aree erutum (Mon. ant. IV 330), non Oabcllis sed zona figu­rarum ornatum: homo ceruum hasta permagna adortus, equus, ulul a palmulae inseclens, leo iuba ad caudam usque protensa orna tus, qui crus humanum faucibus tcnet. de hoc uase, prae­terca inscriptione Etrusca insignito, infra fusius agetur.

III. Iccythi formae protocorinthiae: ilabellis et radiis ornalae Beroi. 1517. 1518, ornamentis geometricis artis protocorinthiae Bero l. 1533 et Brunsuig. A.A.nz. 1890,7: quas omnes Graecas esse existimo, Etruscas uero Vindobon. 187, radiis deorsum conuersis auiumque zona uolantium admodum rudi omatam, et fortasse eliam Berolin. 1542, quae equitem exhibct equosque duos, quorum suffragines spiris cluplis (cf. supra p. 4) ornatae sunto

IV. canthari formae Graecae, ab antiquiore Etrusca om-

1 exempla affero quae mihi quidem praesto sunt: longe plura ex­stare non ignoro.

2 hanc formaro Corinthiis non peculiarem, sed Ionicam esse infra uidebimus.

13 -

nino diuersae, cuius exempla haud pauca e terra n igra subLili ficta sed ornamentis ca rentia in Sicil ia occurrunt. Dabelli ornati complures templls tll lerunt, uelut Berol. 14 5, Virceblirg. , Gsell Vulci tab. 3, 4, alii Florentiae, Bonnae al. adseruati: acce­dll nt non nulli figuris insign iti:

1. Berol. AAnz. 1893,82, Graecae ni fallor originis: altera ex parte ornamentum quoddam grypibus 1 duobus interposituJn est, ex altera palma ornamenti in speciem redac ta inter sphinges cluas, quarum altera ala caret, expressa est, additis stru thio­camelo (cf. in fra p. 17) palmisque dl1abus ab illa diuersis, quarum cacumina, quaml1is ornamentorum, non arborum uice fungantur, ad naturae exemplum satis aclcurate expressa sunt: qua re e t ip. a uas Etruscum non esse confirmatuL

2. Berol. 1541 (nos tra tab. I) A. centaurus hl1manus tunica brelli indll tus ramumque utraql1e man u gerens, aries quem leo aclo­ritllr, B. equus, cui paruum animai felinllm insidet 2, sphinx a la recuruata, monili, brachio humano, qu o ramum tenet, instructa3,

caprea a panthera dilaniata: in campo rosae et ornamenta adclita sunt, q uibus similia in ansis quoque exstant. animalium corpora fasciis cinguntur: cf. supra p. 4.

3. Micali Mon. in. 27,5 : panthera capream faucibus tenens 4,

leo alatus, leo arrectus: corpora punctis expleta, in campo palma et palmula Phoenicia addita sunto

4. Micali Mon. in. 27,3: exemplum Etruscum esse apparet, quoniam nouae formae arietum cap ita uetu stae arti peculiaria addita sunt : in ansis Dabella dimidiata exs tant, in corpore Ico

ling uam proiciens et ceruu dama, quo exemplaria quidem ex Ionia aduecta figulum imita tum esse apparet : cf. infra p . 18.

Bis subiungo exempla e catalogis mihi nota, Petropol. 162 (panthera, equus, cerulls), Cat. Campana III 87 . 97, Neapol. 209.

V. urcei labris trifidis collisqlle altis instructi, cllius formae e t in Sicilia exempla reperta sunt arti protocorinthiae simillima

1 rostris apertis bullas singulas gerunt, typus artis Mil esiae, non Corinthiae proprius.

2 cf. picturas V eientes Canina Ve io 31 = Micali Mon . in. 58. 3 sphinx brachio instructa picta est in amphora Bonnensi in Italia

ut uidetur reperta, quam coloniae I onicae tribuerim. 4 I on icus typus est : cC. Mus . Br. B 102, 23 et Tanis II lab . 2G, l i) a,

alque el iam fiblliam antiqll issimam Boeotinm Alhb. III 3G2 : cC. inCra p . 41/2.

- 14 -

(Mon. ant. I 811 Not. d. Sc. 1895, 167) et in Etruria permulta ornamenti geometricis et animalibus decorata (Gsell Vulci 380 sqq.), guae cum Siculis ilIis satis arcta affinitate iunguntur. exemplum ex terra nigra factum f1abellisque in humero dis­positis ornatum Narce erutum est (Mon. ant. IV 305) : quod G raecum esse et lamina argentea, qua obductUIll e rat et eo confirmatur, quocl antiquitus refectum est. acceclunt Vindob. 1\)1 et Petrop. 211 animalium zona ornatum.

VI. urcei labris trificlis instructi, formae quae Milesia d ici­tur, cum huius artis plurima exempla exstent, uerius aulem Ionica uocelur. nostra uasa pleraque in infima uelitris parte radios exhibent: Oabellis ornala sunt Berol. 151 9, Mical i 1\l on. in. 27,8, Virceburg. 440, cuius labrum serpentibus plasticis in­signitur, striis tantum et racliis Berol. 1535-1[i37 (cf. 1538.1539), squamis exemplum Clusinum, lineis tortis, rosis, squami~, fasciis plexis Berol. 1534. accedunt complura, quae animalium 7.Onam radiis et Oabellis interpositam praebent, uelut Micali 1\lon. in. 27, 6. 7, Ieapo!. 216. 222. 413, Petrop. 158. 211, Canina Ve io tab . 34, 15: inter animalia saepius cerui damae occurru nt (Micali 27,7 et Petrop. 158. 211), praeterea panthera capream fau cibus tenens (Micali 27,6) et canf's. fortasse aurei (Pelrop. 2 11, cf. supra p. 9) memorandi sunt.

VII. urcei exiles, labris rotundis instrucli, ad exemplaria aenea (quale 1\1on. ant. IV 302) conformati: Vindobon. 192, Oabellis d imidiatis in humero dispositis ornatus: cf. Boston. 254

p. 97 Robinson. VIII. urcei utribus similes, formae Corinthiae: Narce exem­

plum erutum est (1\lon. ant. IV, 304), quod Etruscum esse Bar­nabeius tradit. cf. Boston. 255 p. 97 Robinson.

IX. pocula formae Etruscis antiquitus usitalae atque iam supra inter uasa nigra uetustiora enumeratae: quam tamen Graecis hic subiunxi, quoniam eadem Ionicae quogue classi. Cumis fortasse tribuenclae 1, peculiaris est. exempla exstant plurima flabellis ornata, uelut Berol. 1468- 1474, Vinclob. 176,

1 de hac post Duemmlerum (RM II) ultimus E. Pottier (Album d . mu . d. provo livr. 2/3, 71) urceo adhuc ignoto edito disseruit. pocula complura Monuchii, duo in Fainae comitis acdibus, unum Bonnac adscr­\·antur. cxcmpla ediderunt Lauius Gricch. Vas. tab. G et 1>Iicali Storia 9(i, 4.

- 15

177, Bullo Comun. IIT, tab. 6- , 20. atqu~ dignae sunt quae mcmorenlur paterae duae permagnae Florentiam Clu io dela­tae, forma paterae rubrae Etl'l1scae Mannhemi a Iseruata (AAnz. l 90, 152) similes, pede alto n isae, quarum utraque urceum formae l\Tilesiae et pocllia quinque susLinet operculis instructa peclibusque deorsum acuatis in marginem paterae perforatllm inmissa: quae omnia f1aoellis ornata sunto acc dunt exempluni a Micalio (Mon. in . 27,4) editllm et leapol. 202, an i­malibus utrumque decoratum.

Praeterea eill sdem fere formae pocula seruata sunt et pede exiguo ans isque binis (Berol. 14i'9. 1480), et pecJe alto ansis­quc quaternis (Berol. 14 1. 14 2) instructa atqne flabellis or­nata: quae omnia ELrL1sca esse uidentur.

X. pocula formac simi lis, sed praeter peclem quaternis flll­cris innixa, quae uel ex ornamentis opere perforato effectis com­posita 1 uel in hominum daemonllmue speciem conformata sunt: qualia Ccteretana sunt (Mus. Greg. Il 103), mulieres interdum alaLae crinibu que longis in noclos tortis praeditae, quibus si­mill ima et ipsa Caeretana Dresclae aclseruantur (AAnz. 18 9, 164), quae certo Graeca esse Loeschckeius certiorem me feci t 2.

atq ue felici casu factum est, ut quasi exemplar in ipsa Graecia cletegeretur, poculum prorsus cum illis congruens, quocl Rhodo in mu eum Pari inum clelatum est (Louvre A 396 Pott.). exempla f1abellis ornata sunt Fiorentina, Virceburg. 17, Micali Mon. in. 27, 2. accedunt complura a Canina (Veio tab. 34, 1-5) edita, quorum duo loti florum et grypum ut uidetur uestigia, et Petrop. 228 a, quocl aues quattuor praebet.

Iam ad eas formas transeamus, ql1ae antiquiori arti iam notae c1e inde noua quoque adhibiLae atql1e excultae sunt: qua­rum exempla .omnia in ipsa Etruria [acta, non aliuncle importata esse in propatu lo est :

L amphorae, cle quaru m origine atque historia egregie Barnabeiu s (Mon . ant. IV 232-235) egit : corpus globosum est,

1 quale fulcrum a Bissingio Bonnam delatum, quod ornamentis con­stal palmulis Phoeniciis simillimis .

2 prae ceteris memo ria dignum esl fu1crum D resdense ibid. editum, quod omn ino cum figuris marmore is maris Acgaei nntiqu issimis congmit alque aperte Elruscis abiudicandum est.

- 16 -

pcde exiguo nisum, eollum a corpore distinctum surslIm coan­g llstatur, labrum ansaeque, qlliblls cum corpore ill lld coniungitur, quasi e Iaminis aeneis resecta uidentur. totum uas, initio humile atque depressllm, postea grandius atque uenustius fi t, collo im­primis alti lls protraeto. ornamentum solIemne, cuills originem optime Bamabeius exposuit, spirae duplae sunt in utraque cor­poris parte ineisae. exempla et ex terra mixta uel rudiore uel puriore et ex argilla nigra subtili ficta exstant l: aceedit argen­

teum in magno sepu1cro Caeretano erutum (Mus. Grcg. I 62, 8). praeterea et amphorae ex terra mixta fictae inucn iuntur orna­mentis geometricis nouis (l\Iilani Mon. ant. II 46) et palmulis Phoe­niciis (Berol. 1410. 1411) insignitae, et egregium seruatur nouae artis exemplum Berolinense (AAnz. 1893, 82), Ilabell is et pal ­mulis P hoeniciis sol ito Ionge puIchrioribus, quibus equus alatus interpositus est, decoratum.

Ex hac forma deinde amphora orta est similis, nisi quod corpus aliq uanto exilius pede maiore nititur zonaque cingitur costis d uabus plasticis effecta: cuius formae haec noui excmpla:

1. Canina Veio tab. 34, 17 : taurus (?) et leo dex­trorsum conuersi.

2. Petropol. 321: pantherae, leo, cerui damae, canes, ceruus Ilorem ore tenens.

3. Vindob. 200: aues q uattuor rudes spiris et rosis diuisi. 4. Vindob. 201 : aues quattuor uolantes, eodem moclo

cIispo iti: exemplum eo memorabile, quod ansae non ornamentis incisis, ut solent, sed grypibus binis 2 formis quadratis (cf. supra p. lO) impressis decoratae sunt: qua ornandi ratione iam ad amphoras deducimur formae quae dicitur Nicosthenicae (cf. p. 23) cuius exemplum et ipsum ornamentis geometncls incisis insigni­tum Oruieti erutum est (Not. d. Sc . 1887, 351. cf. Cat. Cam­pana III 140).

II. urcei formae antiquissimae, collo a corpore distincto cylindro simili, uentre striata praeditae. aeneus Narce effossus

1 Barnabeius l. c. BeroI. 1406-1411. Vindob. 196- 199. Cat. Cam­pana III 32. Not. d. Se. 1 84/5, GBG (Corneti), ]887, 2G6 (Faleriis erula).

2 grypes eiusdem formae antiquissimae, rostris cJausis al isque recur­uatis praediti, iu amphora Vindob. 202, ornamentis ceterum carente, oc­c urrunt.

- 17 -

est (Mon. ant. IV 302), praeterea et ex terra mixta (Mon. ant. IV tab. 6, R) et e subtili (ibid . p. 303) facti exstant 1 : Dabellis ornati sunt BeraI. 1521 atque FIorentini du o egregi i, qu i prae­

terea zonas formis c)' linclratis impres as ansasque plexas atque opercu la alta exhibent, quibusque clocemur scalpturam stati m formis cyl indrat is exceptam esse.

III. uas fonuae singulari, stamno qui dicitur Corinthio s imile, opercul o coronario, qualia artis Troianae p ropria sunt (cf. infra p. 28) instructum. unum noui exemplulll Berol. 150 1 (rorma 155) Oabellis ornatum.

Denique monendum est, etiam in uasis nigris arti Etruscae Dorentissimae (saec. VI. med .) ornamenta scalpta non raro ana­glyptis addi, uelut f1abella dimicliata in humero urcei Clusini pulcherrimi (Annal i 1 84 D) 2 expre sa unt.

Vt pau cis summam quaestionis iam perstringamu , quamui uasa n igra scalpta haud pauca Etru cis abiudicari non possint, ant iquissima tamen op timaque exempla Graecae originis esse persuasum habeo. eten im fonuae fere omnes Graecae sunt, sc)'phi et lecythi protocorinthiis imi les, patera e et pocula Ioni­cis, urcei uel et ipsi Ionicis (lVIilesiis) uel Siculis ex a rte prato­corinlhia pendentibus, canthari item cum Siculis congrLl entes . accedit quod animalia quaecunque uasis nostris peculiaria sunt caclem in operibus Ionicis occurrunt: qualia leones alati sunt 3,

s lruthiocameli et in situla aenea Praenestina (Archaeologia 4 1

tab. fi, infra p. 19 -20) et in patera Niniuitica (Layard II 59 A:

l monendum tamen est, sim ilem formam inter uasa Graeca quoquc inu eniri: quali s urceus est antiquissimus ut ita dicam protomilesius Mus. Bril. A 34 (Duemmler AIhb. VI 268).

2 degenerantis atque recentioris artis exempla sunt olia a Micalio (Mon. in. 34) edita et urceus Tragliatellae repertu (Annali 1 1 LM), quorum utrumque inscriptionibus Etruscis insignitur.

B frequentissimi in operi bus Assyriis, Syriis (e. g. Perrot IV 534), Phoeniciis (e. g. P errot ID 40) Ionicisque ex illi pendentiblls, ut in armilla aurea Vetuloniens i (Not. d. Sco 1893, 50c1) , in arca aenea Vctu lo­niensi (Not. d. Sco 1 87 tab. Hl), in cratera Caeretana (Mus. Greg. l 11 , 16) aL, rariorcs in uasis pictis occurrunt: uasculum noui protocorinthium (lI-IS XI tab. ] /2: insigne clipei), hydriam Lesbiam (cf. infra p. 22), amphoram Etruscam Mus. Brit. B 67, uasa rubra (AAnz. 1 ' 91, ] 6) et nigra (Mi cali . Sto ria 20, Hi) formis im pr essa, uasa bernice tccta, de qui­bus infra agetur.

2

- lH -

cf. anaglypta Assyria ut Perrot II 566) ex pressi, ceru i nores o re tenentf's, cerui damae J, pantherae capreas, leones crura humana deuorantes, de quibus infra fus ius agetur, centaur i hu­mani tun icis breuibus incillti, qualis in eadem situ la Praenestina cxstat. arctis ima autem affinitate uasa nigra scalpta cum scypho argenteo Vetllloniensi supra commemorato conectun tur, quem iam acicuratius examinemus.

Scyphus igitur ille nobilissimus (Not. d. Sc. 1887 fab . 16\ fo rmae protocorinthiae, ex lamina argentea tenui ductu s atque lineis scalptis, caelatura non adhibi ta, ea ratione ornatus est, ut zonis animalium cingatur angustis latisque binis, praetcrea nabello rum zona ilIis interposita: in imo uase nunc deperd ito radii certo ci ispositi erant. f1abella illa, quibus imprimis scyphus argenteus cum fictilibus coniungitur, ex palmulis orta esse u iden­tur, qualcs in patcris Phoeniciis aeneis occurrunt (Layarci Mon. of Nin . II 6 , Mus. Ita1. Il tab. 6), sed pllnctis, non lineis e fTectis. - animalia quae in angustioriblls zonis expressa sunt, au s omnes uno lepore interposito, toto orbe a ceteris diuersa sun t, cum ad exempla Aegyptia ea conformata esse appareat. neque uero a r t i s opera, sed I i tt e r a s quae hieroglyphicae c\icuntur imitatus est artifex, quem pro arbitrio exempla illa mutas e inde intellegimus, quod praeter nisos et phoenicopteros Aegypti is usitatos et struthiocamelos, qui raro quidem, sed tamcn nonnumquam occurrunt, aues addidi t triang lllos , ex nisorum pollinctorum figuris perpcram intellectis deformatos 2, leporem auibu s interpositum, palmas in ornamentorum speciem redactas 3.

1 arti Asialicae et Ionicae orientali peculiares: antiquiss ima exempla sunt anaglypta Assyria (L ayard I 35, 44) et paterne N iniu ilicae (Layard II fl8 A , ()l A) alque Praenestinae (Clermont-Ganneau Imag. P hén. tab . 1): sequn nlnr ouum slrnlhincamelinum (perrol III 856) et uasa Mil cs ia, Naucra­tili ca (IHS tab. 79), nigra scalpta: cf. Malmberg Maleria!' z. A rch . R ussI. nr. 13 p. 12. accedunt all'phora ab Amasi figulo facla (WVorl. ] 889, 3, 2: clipei in signe), qua re el ipsa ex Ionia illum Athenas uen issc confirmatu r, et anaglyplum Dresdense ad archetypum Ionicum saec. VI. re ferendum (F urlwaengler, Roschers Lex. I 2224).

2 nisi pollincti et in litteris hicroglyphicis exslant (e. g. L epsius II 14 9 c, uS. 3) et figurac paruae eOlum ligneae frequcnlcs occurrunl.

3 for lasse non litterae uere Aegypliae sed iam deformatae arlifici prnesto erant , quales in palcris aeneis ucl argentcis uulgo Phoenicibus

19 -

Neqlle igitur Aegyptium fuisse qu i scyphum Iiostrum fccit, qllamuis exemplis Aegyptiis USllS si t, ipsis angllstioribus zonis probatur, conflrmatu r latioribus, quarum animalia non Aegyptiam artem, sed l onicam (elementis quibusdam Phoeniciis contamina­tam) prae se rerunt; qualia leones sunt Iinguam proicientes, alte r iuba ad ca udam protensa ornatus (cf. supra p. 9) et taurus, cu ills armus punctis indicatur, quod idem in uas is fic ti libu an tiquissimis non raro apparet 1 : praeterea extremae lineae, imprimis auium illorum triangulorum, non raro punctis ornatac sunt; qui usus iam in uasis Mycenaeis occurrit (Tiryns tab. 14, 17 , 1\1)'k. Vas. XXXJX 405, 407 , 403, XL 41 a), ab exem­pli s aeneis aperte deriu atus . - equi alati, qui et ipse Ionicus typus est, quamuis maior pa rs deperdita it, tamen, id quod haud parui momenti est, cum grype, cuius caput so lum seruatur, crucis in formam eum compositum esse apparet : quae ratio iam in gemmis ill is uetustissimis, quae ins ulares d icuntur , saepius occurrit necnon in ouo struthiocamelino calpto (Perrot III

56), quod artem scyphi similem praebere uidebimus . Grypes uero, quorum ro tra c1ausa bullis carent, Phoenicii

sunt, atque idem de sphingibus ualet, quae inter pedes priores quasi ues tem gerunt; quocl ornamentum, sphingibus Phoenicus pecul iare, primum ortum e e uidetur e pinnis inter pecles add i t i ~ ,

quales in patera aenea Niniu itica (Layard II 6 ) atque etiam in cista eburnea Clusina (Mon. X 39 a), quae tamen I onicae originis atque recentioris aetatis est, apparent. sed iam sphinges eburneae et ipsae Niniue crutae non pinnas, sed uestem exhibent (L ayard I 89, Perrot II 534). accedunt paterae argen­teae (uelut Mus. l tal. Il. tab . 6, Layar d II 58 E, 6 ) gemma arlis Graecophoeniciae (Cesnola Cyprus tab. 37, 15), statua picta fict ilis in Cypro reperta (IHS. XII tab. lO), ck niq ue situl a aenea Praenestina (Archaeologia 4 1 tab. 6) atqu cratera argen ­tea Caeretana basi alta instructa (Mus. Greg. I 11 et 16 per-

lri butis, in Etruria, Cypro, Creta repe rtis interdum occurrunt : quae tamen paterae arte a scypho nostro omnino diuersae sunt.

1 ut in fragm. Daphni erulis (AD il 21), tabella Corin lhia (AD il 24),

urcco Gamedis Boeotii (WVorl. 188 , 1) : armus linea uel spira indicalus arLi I on icae fere sollemnis est: cf. e. g. loricas Olympias (Olympia IV g ), urceum Aegin elicum (Mon. I X, n), oua slruth iocamel ina (infra p 20) uasa

nigra uetustiora (supra p . 4).

\ { [, ~

- 20 -

peram diuisae) I. praeterea ad eundem t)'pum refercndae sunt

sphinges sellae Soluntinac (Perrot lIl , 426, Bruckmann-Arndt 54.6). P hoeniciam artem alae quoque monstrant recuruatae quidem, sed pulchram Graecam fo rmam nondum adeptae alq ue plerum­que distensae.

Grypuill sphingumque colla fasciis uel monilibus cingun­tur, quibus similia et in fragmento Phoenicio, ut uidetur, Ol)'m­piae eruto (IV tab. 37, 69 2), et in lorica Ionica pulchcrrima (ihid . tab. 58) occurrun t, necnon in cantharo Berolin. 1541 (nostra tab. I), qua re et ipsa uasa nigra scalpla cum scypho nostro coniun­guntuL animalium corpora fere omnium fasciis cinguntur, quales in uasis nigris deprehendimus. denique palmae commemoran­dae sunt ornamentorum uice functae e t una post taurum posita 2,

quae arboris formam seruauit, necnon palmula Phoenic{a sphin­gibus interposita.

Omnino apparct scyphum Vetuloniensem non a Phoenice factum esse, sed a Gracco in Ionica quadam colonia commer­cio cum illis coniul1cta habitante: quam coloniam in Sicilia fortasse sitam esse infra exponemus. dolendum autcm est nulla quod sciam seruata esse opera aenea, quae eidem offi­cinae tribuere liceat. nam et ab arca aenea in eodem sepulcro V ctuloniensi reperla (Not. d. Sc. 1887 tab . 18) et a cista Praenestina et operibus cum ea coniungendis, quac supra teti­gimus, scyphus discrepantiis satis grauibus diuiditur, qllamuis haud pauca utrisque commllnia sint. atque idem de ouis scalpti ualet struthiocamelinis quattuor in sepulcra antiquissimo Vul­centi quod Polledrara dicitur (saec. VII. ex.) repertis (Perrat III 856 sqq.) 3, necnon de cistis eburn~is Clusinis duabus (Mon.

1 cratera una omnium grypes quoque uestibus indutos exhibetj eidem officin ae lribuenda est crates Caeletana (Mus. Greg. I ]6) propter pal­mulas Phoenicias, quibus cratera quoque cum situi a Praenestina tola arte simillima coniungitur : quarum utraque satis arcta afftnitate cum ci ta ar­gentea Praenestina (Mon. VIII 26: Schumacher Praen. Ciste 38 sqq.) conectilu r. accedunt fragmenta eburnea Archaeologia 41 tab. 8 .

2 cf. uascula animali bus anaglyptis uitreis ornata, quae iniuria uulgo P hoenicibus lribuuntur (ut Mus. NapoI. 49) quaeque et ipsa litteras A egyp­tias interdum praebent.

a quinlum, in quo sphinges admodum rudi arte pictae, non scalptae sunt, E lruscae originis esse censeo. cf. p. 43.

- 21 -

X 39 a, Bui!. 1878, 130) arctiore affin i1ate cum ouis con iu nctis : quae opera arti lon icae antiqu issimae neqll e eleme ntis a lieni aòmixtae op1ima exempla esse censeo 1. quod si in uasis nigris scalp1is, quae a scypho Vetuloniens i seiungere omllino non licet, nonnulla c1eprehenclimus ceterorum quae enumera­uimus operum uni uel alteri peculiaria, e t solum scyphum ex tota artis illius serie, ex qua uasa nigra scalpta pendent, tempu 1ulisse reputes, et talia non uni tantum classi, secl toti arti Ionicae orienta li tribuencla esse. atque in tanta exemplarium aeneorum inopia quam maximi momenti uasa fi c til ia sunt, quo­n iam ex his illa quasi refi cere possumus: id quod cum in uasi::; nigris sca lptis feccrimus, iam ad alteram c1assem transeundum est, satis a rcta affinitate cum iIIis coniunctam.

IV. De uasis nigris et rnbris pictis.

Figuli cum Iineas in uasis incisas coloribus exple rent, ad nouam rationem facile deduccban 1ur, ut reiecta scalp tura ornamen1a eisdem coloribus in uasis aclcurate expoliti pin­gerent. neque desunt uetustis ima huius artis exempla, qualia fragmen1a sunt nig ra lineis rubris ornata, quae Koerteius Thessa­lonicae repperit, nel rubra ornamentis geometricis albis deco­rata, ql1al ia inter Petrii l1asa Thebana exstan t 2. atql1e eadem

1 neque Phoenicia neque Etrusca oua esse cum litteri s Graecis in cis incisis tum tota arte comprobatur. I onica sunt et an imalia, ceruus dama, canes aurei (cf. s l1 pra p. 9), l eo nes crucis in formam compositi (cf. supra p. 19), grypes auisque grypis capite instructus, qui non Corin­thius, sed I onicus typus est, et orna menta, imprimis tri angula cancell ata, quae eadem in urceis A eginetico (Mon. IX 5) et Rhodio (Mus. Brit. A 34. Duemmler Alllb. VI 2(8) Milesiis simillimis atque in uasis Mi­lcs ii s et protoalticis OCCl1rrunt. iniuria uero Smithius (IHS XIV 216) oua

'aucrati fac ta esse contendit, fragmento nisus ibi eruto (Naukratis I tab. 20, 15), quod myrthi ramum exhibet et longe recentioris artis Deque scalptum, sed erosum. simillim am ouis artem, sed iam minus eueram atqne rigi­dam praebet cista eburnea Clusina (Mon. X 39 a, Schumacber Praen. Ciste 52), saec. VI. in. tribuenda: panlo uetustior uidetur cista eburnea et ipsa Clusina, ab Helbigio (BuI!. 1 7 , 130) descripta, quae inter ani­malia sphingem ueste indutam et leones crura Illlmana faucibus tenentes (cf. supra p. 6) exbibet.

2 his subiungendum est uas a Clemenio ex Aegypto Bonnam de\a-

7 ( (

- 22 -

ratione orna las et urnas antiquissimas Italicas tuguriis similcs (Nolo cl. Se. 1882, 290) offendimus, et urnas arlis Vi ll anouanae ( ot. d . Sc. 1882, 307 tab . 3) similesque primu qui dieitur a rlis Euganeae aeuo tribuendas (Not. d. Sc. 1882 tab. 5, 10): qua e omnes ornamenta in reliquis eiusclem artis exemplis incisa colore albo picta praebent. apparet haec exempla non commu ni e fonte deriuata, sed pluribus simul locis ralionem illam inuen­tam esse. atque idem de uasis nonnullis e terra n igra mixta fac tis ualet, quae ornamentis geometricis colore albo pictis d ecorata sunt; qualia cyathus BeraI. 1385 uel amphorae duae sunt Faliscae (Not. d. Sco 1887, 266), ornamentis partim incisis, parti m colore albo piclis insignitae. quin etiam ne ca ntharos qui dem il los de quibus supra (p. 5) egimus, certae nouaequc artis rationi, secl fi guli cuiusdam Iibiclini attribuer im. saec. V II. ex. demum uasorum c1assem offendimus, cui haec pingendi catio propria atque peculiaris sit: cuius cum optima exempla in sepul­cro ilio antiquissimo Vulcenti (saec. VII. ex.), cui oua quoque slruthiocamelina debemus, reperta sint 1, tota series ab ilIo Polledrarae nomen accepit: quamquam Etruscam eam non esse cquidem persuasum habeo. uasa uel ex terra nigra expolila uel cx terra fusca inclumento nigro indueta fieta sunt, neque hacc ab illis secernere licet: quod cum tamcn Smitbius, qu i ultimu de his uasis egit (IHS XIV 207) feceril, diligcnlissi­mae dissertationis fr uctum perdidit. nos igitur quaecunquc noui­mus exempla coniuncta iam proponamus :

1. hydria in sepulcro Polledrarae reperta : post Micalium (i\Ion. in. 4) edidit Smithius (I. c. tab. 6-7). forma uetustio r esl, ad exemplar e laminis aeneis ductum conformata, corpore uen­truoso ab humero non distincto. quae forma, quam ealpida Gerhard us argumentis parum certis nisus uocauit, indc a sexto saeculo exeunte Athenis occurrit, a figulis qui rubris figuris pingebant primum adhibita 2: inter hydrias antiquiore nullam

tum atque eisdem ornamentis deeoratum. de fragmentis uero a Petrio (IH S XI tab. 14, 8, 9) editis iudieium retine o, quoniam ingentem quam ille 1l01uit aetatem eis tribuerc dubito.

I in museoBritannieo eoniunela nune adscruantur: Mieali Mon. in . 4 -8. 2 quae ex tanl ealpides figuris nigris ornatae antiquissimis nOllac

arti exemplis uetustiores non sunI, qua re et ipsa arte m illam ab I oni­bus Athcnienses aeeepisse indicatur.

- 23-

nO Lli , q Llae curo nostra comparari possit: nisi qLlod labrLlm fascia cinctum, ansaeqlle ten ll es, b llllis minores, maior pa lmula et o la omatae, eadem in hydriis Chalcidensiblls apparent, ab exempla ­ribus aeneis scilicet derillata. ornamenta e t figurae, quae cum ad curatissime Smithius descrip e ri t, equidem hoc loco praeter­milto, coloriblls indumento impositis picta Sllnt tribus, rubro alboque sufila ll o e t caeruleo , qui color ante saec. V. medillm in llasis pictis ceterum non apparet. figura e extremis lantum lineis rubris pictae sunt, ila llt uiri a feminis carnis colore non dist ing uantur: dein Iineae intem ae rubrae aclditae et uestes, anima lium corpora, similia saepe coloribus teela sunt, q llibus speciose comj.>onenclis ct uariandis figulus operam dedit: in ex­tremis ueslibus limbos plerumque reseruauit neque alterum co­lorem alteri imposuit: quae omnia huic arti peculiaria sunt. lineae sca lptae, exceptis perpaucis, non apparento

2. amphora in eodem Polleclrarae sepulcro eruta . Mica li Mon. in. b. form a pithi simillima est (cf. Naukratis I tab. 16, 2). co llum picturis care t, humeru · fa ciis plexis cingilur, uenter binis an imal ium 1 fasci a rumque plexarum zonis, dein semicirculis eo­clem centro descriptis et circulis lineis parallelis iunctis. scalp ­lura adhibita non est.

3. amphora Parisina (Louvre E 660, Smith !. C. 221) f prorsus similis, quae et ipsa nauem animalibus interpositam prae-bet: lineae scalp tae no nnllllae cernuntur.

4. amphora in sep ulcro Ca(:!relano una cum uasis Atlico­corinthiis saec. V!, in. reperta (BuI!. 188 ~, 159) , formae a Nicosthene postea excultae; col lum squamas, co rpus orllamenta coloribus tribus hllius classis propriis picta exhibcnt. in utraq ue ansa panthera leo tauri protome formis impressa 2 et eisdem

coloribus picta sunt. 5. amphora Parisina olim Campanalla (Louvre C 617: I J

Smith !. C. 213), eiusdem formae: ansae trinis pantheri impres is /" alque rubro co lore piClis ornantur, collllm spiris duplis et orna-

1 leo llcs ibices equi ce rvi sphillges, cUllcla dcxtrors. uersa, eisq uc

illtelposita nauis (Torr Allc. Ships lab. 3, 12) . animalillm corpora ll ariis

coloribus lecla s ll nt, nonnumqu am punctis albis imposilis. 2 cf. amphoram eillsdem formae Vindob. 203 et supra p. 16.

- 24-

mento reticulato, humerus ilabellis ut uidetur dimidiatis l , lIenter ct pes linei tortis. coloris caerulei pauca uestigia ce rnllutllr.

6. amphora Parisina (ibid. 618, Smith. J. c. 213), eiusdem formae a tque originis. color caeruleus non apparet. in utraque ansa uir nudus currens et uir ad feminam uelatam conuersus impressi et rubro alboque coloribus picti sunt. collum et uenter puncti liueolis angulis acutis cinguntur.

7. amphora Caeretana eiusdem ut uidetur formae, Not. d . Sco 1880/1 397 sic descripta: "bucchero policromo con rilievi d'animali nelle anse".

8. urceus Berolin. 1543, formae Milesiae, Oruieti repcrtus. tribus coloribus in uentre septem uiri et tripus picti sunt, hu­merus angulis rectis cingitur. lineae scalptae non apparento

9. amphora in catalogo auctionis Sothebyano (Londin . 1885) commemorata, Rhodi, a Biliottio ut uidetllr, eruta, cuius in labro coloris rubri uestigia cemuntur.

10 - 15. urcei sex in eodem catalogo enumerati, qui non diuersi esse uidentur a Londinensibus forma e l\1ilesiae, quos a. 1884 Rhocli erutos esse Smithius (l. C. 220) tradit 2.

16. patera formae Corinthiae (Ionicae), in sepulcro Polle ­d rarae reperta. Micali 1\lon. in. 5, Smith l. C. 219, qui adcura­tissime ornamenta enarrauit s.

17 - 22. lecythi sex in catalogo Sothebyano enumeratae, fo rmae angustissimae atque acuatae (cataI. Berol. forma 143), anulis omatae impressis atque rubro alboque coloribus inductis . eandem formam eademque ornamenta exhibent:

23-26. Berol. 1344 (Camiri), 1503-1505 (Polleclrarae, Tarquiniis, Nolae erutae).

27. Bonnensis, e Graecia ut uidetur aduecta. 28. 1\Ius. Gregor. II 95. 29. 30. Cometanae duae (Nolo d. Sco 1889, 102). 31. 1\Iannhemiensis.

1 "band of verlical arrow-heads forrue cl by punclured dols" ·Smilh. 2 maeandri membra, qualia in hydria cxslant, et loli nores alque

c~lyces commemorat, rubro colore alioque nunc euanido picla. 3 rosa, quae inlerioris partis mcdium lenet, ad excmplum eamm

conformata est, quibus in pateris acneis clauu , quo Corpus cum pcde con­iungitur, leclus est.

- 25 -

32. ua ' a et fragmenla a Boehlauio Sami erula alque in illuseum Cassellense delata: inter quae urceum formae Milesiae ct discum exstare loti calycibus ornatos (cf. Naukratis I tab. 5, l ) Loeschckeius certiorem me fecit.

33. fragm enta Lesbi et in Ponti ElL\":ini oris reperta, ntll1C

Londini ad eruata, in quibus loti calyces se uidis e Loeschckeius benigne mecum communicauit.

34. uasa et fragmenta Naucrati eruta et summatim de ­scripla (Naukratis I 49. II 48): craterae et bases eis aptae, tri­podes (?), paterae, disci commemorantur, nonnulla ornamenlis rubris pictis atque etiam anaglyptis 1 decorata. imprimis autem inscriptionibus memorabilia sunt, quibl1s nisl1s Loeschckeius (AAnz. 1891, 18) haec uasa a Lesb iis, qui cum amiis et Mi­lesiis Naucratim coloniam dedLL"'(erunt, facta esse demonstrauit. curo uero totam quam enumerauimus seriem tam arctis uincl1lis cohaerere uideaml1s, ut alterum ab altero cliuelli non possit, Lesbii' haec uasa omnia tribuenda esse censeo. ql10d si inter singula satis gralles intercedunt discrepantiae, monendllm est antiquissima exempla, quae sola colorem caeruleum exhibent, saeculo fere toto distare a recentioribus, in quibus pauca tan­tum ornamenta atql1e minus adcurate picta, imprimis loti caly­ces, occurrl1nt. neque ornamentis anaglyptis aucratitis prohi­bemur, quominus uasa illa pulcherrima Vetuloniensia saeculo fere uetustiora, de quibus supra ep. 8 sqq.) fu il1s disseruim us, et ipsa Lesbi facta esse no bis fingamus . atque oinnino quaecunque ua­sorum seriei propria sunt, cum Lesbia origine optime congru-

unt. in ter fonnas praeter hydriam, urceum, pate ram, quae Ionica I esse llidimus, amphorae duae imprimis memorandae sunt: qua-

rum altera ex pithi forma Ionica orta e t 2, alteri praeter ico- ~ sthen is, quem Ionem fui ' e Loeschckeius (AZ 18 l 35 sqq.) cerliss imis argumentis demon trauit, similis exstat amphora Berolin . 1855 (Pottier BCH XVII 432) et ipsa Ion ica. a Les-biis igitur hanc formam Etrusci figuli acceperunt. (

Figllrae extremis tantum lineis pictae, deinde coloribus

l palmulas, spiras, ornamenta papauerum capitibus similia occurrere Lo eschckeius mihi dixil.

2 cf. pilhos I aucratilicos el eos qui in ci ta eburnea Cl usina ex­pres i sunlo

I l

- 26 -

teclae, punclis nonnumquam impositis 1 atque li neis scalptis perraro aòhibitis,Iollicam pingcndi rationem anLiquissimam prae se ferunt, qualis et uasis Milesiis et sarcophago Clazomenio (BClI 1895, 71 ) ill ustratur. inter ornamenta praeter rosas circulo inscriptas, quae in patcris l\1ilesiis quoque nonnullis medium locum tencnt, Oabella imp rimis memoranòa sunt, quibus uasa no tra cum scalpti con ­iung untur. pantherarum laruae, quae mal is auerruncandis in hyòria nostra iuxta ansas d ispositae sunt, eaedem in hyd ria for tasse Corinthia (Cat. Campana II 43) occurrunt, simile:; in hydria Monac. 1039, c1assis i1Jius E truscae, de qua Duemm­Icrus (RM III 159) egit, in uagina V cttersfeldae reperta (Furt­waengler Golclf. v. V. tab. 3, l), in laminis eburncis inccrtae orig inis (Smith 1. c. 217), denique in urna tugurii simil i F Ioren­ti na (Not: d. Sc. 1884/ 5, ( 74) et in fro ntali Caro li rllh . 787 (Sch umacher Praen. Ciste 7!J) . - animalia ni hil singularis pracbent: leo alatus e t equus Ionicac artis proprii, a Corinthia fere alien i sunto centauri vero humani capreas tenentes in ornamen tis aureis Camiri erutis (Salzmann lab. 1), arbores humeris impositas gerentes in uasis fo nnis cylindratis impressis e t nigris e t rubris exstant. ratio homines an imalibus interponendi cum cista eburnea Clusina congruit, quae et bigas simill imas 2 et nauem cum amphorarum nostrarum 2. et 3. nauibus comparan­dam exhibet. cf. etiam urceum Cyprium artis Graecophoeniciae (Cesnola Cyprus tab. 4 5) et fibulam Boeotiam (Eph. arch. 1892 tab . 1 1), in qua et ipsa naui animalia addita sunto - singu­laris choru est in hyclria nostra brachiis inuicem nexis expressus, qllal is praetcr signa antiquissima aenea Olympiae eruta (01. IV tab . 16, 263. p. 41-42) in una quod sciam amphora Corinthia Lonclinensi, quae ex Ionica arte tota pendet (Mus. Br. B 36, Passeri Pict. etr. III 228, Koerle, Festschr. r. Brunn 2842)

appare t, cum in ceteris huius aeui operibus 3 figurae man ibus

1 ralio corpora punctis explcndi anliquissima est: Tiryn~ lab. 15 . 21. cf. fragmenlum Naucratilicum (Naukralis I tab. 5, 44) et uascul a figurata quae uulgo Corinthia dicuntur, sed tota ex Ionica arte pendenl.

2 rotae qualernorum radiorum, operi bus Mycenaeis Atticis Corin­thi is propriae, in lonicis raro occurrunt, ut in amphora Milesia Eph. arch. 1892, tab. 12, in ouo struthiocamelino supra commemorato, in amphora Monac. 151 (Micali Storia 95).

3 ut patera ldalia Perrot III 673, amphora Cliliae et E rgolimi, la-

- 27 -

tautum iunc Lis inccdant. Thesci dcnique et l inotauri certamen quod aUinct, cum lamina aurea Corinthia 1 (AZ l 4 tab. 8) in comparationem uocanda est, tum lanx rubra formis pictis im­pressa (AZ 1 4, 107: cf. infra p. 30), tjuae ola praeter hydriam Ariadnen glomum tenentem xhibet.

Vasa no tra quanti momenti sint nemo non uidet. etellim non modo huius unius saltem eia sis originem certis argumentis defin ire, sed etiam per longum temporis spaliul11 qua ratione ars Le bia creueril atq ue degene rauerit obseruare Iicet: quae inilio quielem Jsaec. VII. medio et ex.) uariis gaudebat colori­bus speciose composilis, qui curu fundo ua orul11 nigro alter­Jlantes operum aeneorum quae intestina dicuntur, qualiaque nostro ruru exemplaria fui sse censeo, speciem praebebant. ruox ue ro, cum facilius colores illos euanescere ui elerent, usu eo ruOl magis magisque represso anaglypta ornamenla, quae et ipsa anliquitus ei nola e se uidenlur, uasis imponere figuli Lesbii coeperunt: quo factulIl est, ut exceptis quattuor exemplis uetus­lissimis nu lIum exstet uas f i g uri s pictis ornalulIl. E truscos uero figulos pecio~am ill am arte l11 imitatos esse cum per se probabile sit, tum aperte demon tratur uas is r u b r i s P i c t i s ad q l1ae iam transeamus.

I

Vidimus uasa nigra Etrusca interdum qu iclem pictis orna­melltis decorata esse, neque tamen certalIl ar tis rationem incle effici. rub rorum uero saec. VII . ex. lIlagnam offendimus seriem, cui ornamenta geometrica picta sollemnia sunt : quae uasa ad ( exempla Graeca cuprea confecta esse speciose Barnabeius, qui de his quoq ue ua is egregie egit (i\Ion. ant . IV 235 ), coniecit. V formae certo Graecae sunt, ipsa uasa Etruscae originis. atque /'" cum eisdem temporibus et uasa rubra formis cylindratis ornata ("red ware") e Magna Graecia, et L e bo uasa nigra picla impor-tarentur, figuli Etrusci haec omnia ea ratione contamina ueruut, ut ab illis formas, ab his figura atque ornamenta nonnulla (additis elementis aliunde acceptis) desumerent, atque colore albo iam noto usi uasa efficerent ru bra figuris picta, quOrulll

mina aurea Corinthia (AZ 1 '4 tab . 8), rragm. terrae mbrae Tarentino Gaz. arch . 18 '1/2, 1 '3, al.

l in aliis laminis cum illa olim coniunctis chorus et biga duas personas ferens expressa Sllot, hydriae similia.

- 28 -

parua qllidem, sed grauissima series seruala es t 1 : exempla ql1ae quid em nouerim, proponam:

L pithi eis qui formas cylindratas praebent simillimi, nisi quod collo breuissimo, cui operculum ansis coronariis instruc­tum imponitur, ansisque tribus duplis in humero cJi spositis p racditi sunt (cataI. Petrop. forma 247): excmpla complura ex mu eo Campanano Parisios uel Petropolim de lata sunt, orna­mentis colore albo in argilla rubra expolita pictis : quae Illmc

in nonnullis cernuntur indumenta eis qui uasa fracta refeceruut debentur :

1. Petrop. 14 : ex utraque parte loti no, eis quac in uasis nigris scalptis exstant simillimus, inter leones duos lin~ruam

proicientes expressus est. 2. 3. Petrop. 16. 156: zonis binis cinguntl1r, quarum su­

perior leonibus et piscibus, inferior piscibus 2 constat, dextr. conuersis.

4. Cat. Campana I 71: nr. 2. 3 simillimum , nisi quod ansis, teste Loeschckeio, sphinges uestibus indutae (cf. supra p . 19) interpositae sunto

5 - 7. Petrop. 8 , 126, 127 operculis instructa el orna­mentorum geometrico rum zonis dccem, duodecim, undecim decorata.

8. 9. Cat. Campana I 69, 70 : loti norum et palmularum atque angulorum acutorum zonae.

l O. operculum Vindob. 146 Masn. ansis coronariis inslruc­tum et ornamentis geometri cis decoralum.

II. altera forma lmic arti peculiaris cratera est ansis duabus et operculo coronario instrucla, uel lino pedc (nr. 1 e t 6 : calaI. Petrop. forma 162), uel lribus quattllorue nisa:

1. Petrop. 66: A. loti flos eqllis alatis, B. alis carenlibus c1uobus intcrpositus: nores rosae cycni supra ansis addita.

2. Mus. Gregor. Il 100: leones octo dextrors. conuersi. 3. Mus. Kircher. : eiscJem leonibus ornatum: guod exem­

pl ul11 Loeschckeius mihi indicauit. 4. Cat. Campana I 1: equus gryps aues. 5. Parisinum (Gaz. arch. 1881/2 tab. 2 /9) : operculum

1 unus adhuc haec lIasa tetigit Loeschckeills, Boreas u. Oreitb. 7 l~). 2 cf. uasa nigra et picta Etruscorum antiquissima supra p. 4.

- 29 -

bulla, non ansis instructum. A. nauium duarum singulari modo conformatarum pugna, mari animalibu marinis indicato : B. inter palmas duas hominem biga dexlr. uectum a tergo leo adoritur. in campo loti calyx et rosa punctis ornata foliorum quattuor addita sunto

6. Parisinum (Gaz. arch . 1 1/ 2 tab. 32-34: Rayet­Col1ignon Céramique p. 37): praeter ansas manubriis duobus inler iI1as dispositis instruclum. inter fascias plexas et ornamen­lum reticulatum ex altera parte l\Jinerua ex Iouis capite orta et homines aprum adorti, ex altera leones duo inter se conuersi picti sunt. praeterea upra ansis ornamenlum e fl abel1is et semi­circulis compositum exstat, quod idem in urceo nigro scalpto

y

Neapo1. 216 cerni tur: imprimis uero inscriptione Etrusca picta memorabile fit, qua totam seriem re uera Etruscae originis esse demonstratur.

(( i Figurae ea ratione pictae sunt, ut extremis lineis colore

albo ductis totae eodem colore tegerentur, reserllato limbo punctis ornato: quae ratio, quam in rudibus quoque urnis

Jarce erulis (p. 6) offendimus, ab aeneis exemplaribus argento I uel auro obductis in ua a fictilia translata est : atque limbi qui-dem, quamuis punctis ornati non sint, in hydria quoque Lesbia apparent: ad Lesbia exemplaria leonem quoque, qu i homincm biga ueclum adgreditur, referendum es e censeo, quoniam Assy-rius typu est, cum Mineruam e Iouis capite ortam el apri uenationem ex Atticis quoque uasis antiquissimi derillatas esse posse non negauerim 1. animalia uero, equi alati, leones linguam proicientes, sphinges uestibus indutae, cum uasis nigris scalptis et il10rum exemplaribus aeneis omnino congruunt.

Mixtam igitur artem, qualem Etruscam uetustiorem fuisse consentaneum est, ua a rubra picta exh ibent, elementis a Lesbii imprimis et scalptis ua is acceptis. atque cum rubris quoque formis ornati affìnitate atis ar ta ea conexa esse exemplis c1emonstratur, quae utriusque artis elementa con ta­minata praebent:

___ l_._ magna lanx Parisina 2, formae ab ea quae inter uasa ~

1 cum pugua uauali cL Aristonophi crateram, hydriam Elruscam Mus. Br. B GO tab. 1 Walters, anaglypta Pisaurcnsia Mon. ant. V 98-

2 l\Tus. Napol. 87, 2, Caere eruta.

- 30-

rubra formis ornata usitatissima e t, aliq\1anto d iue rsae, cum umbi lico alto circulisque et pediculis quadratis quaternis praedita sito in margine superiore et in pediculis iIl is equites exstant form a im pressi non cylindrata, sed quadrata atque antiquissimis ill is de quibus supra egimus (p. 10) simili. in ferior a utem lancifl pars rosam octo folio rum et bacillorum zonam exhibet c o l o r e a l bo p i ctas.

2. lanx simili ut uidetur formae, Tarquiniis eruta (NoL

d. Sc. 1884/!i, 633) manubriis duobus ped ibusque tribus un­guium in speciem conformatis instructa. pedibus singulae fo rmae impressae sunt: a) uiri duo inter se conuersi, qu ibus an imai quocldam pertica suspensum interpositum est. b et c) centaurus humanus laeua hastam, dextra arborem tenens, ex qua animai (caprea ut uidetur) pendet. corpus equinum albo, humanuffi rubro colore picta sunt, addito subligaculo albo, qua lia in uasis sca lptis quoque centauri saepius exhibent: florcs fo lia spirae per campum dispersa sunto

3. lanx prorsus similis, et ipsa Tarquiniis eruta, a Furt­waenglero (AZ 1884, 107) descripta. pedum duo eisdem cen­ta uris ornati sunt, tertius Theseo Minotaurum a clgresso et Ariadne glomum, ut in hydria Lesbia, tenente.

)

Apparet has lances a uasis rubris formis cy lindr atis orna tis sece rnenda atque cum rubris pictis coniungencl a esse. cum uero et centauri et Thesei atque Ariadnae typi cum una hy­dria Lesbia congruant, has formas Lesbo in Etruriam delatas esse u ix temere statuamus, praesertim cum formas paruulas uasis nig ris impressas eidem insulae tribuendas esse suspicati simus.

Restat ut de uase dicam prorsus singulari, quod in museo Fainae comitis Oruietani aclhuc latuit (nostra tab . II 3) : amphora est mediae magnituclinis, forma cum Lesbiis a pitho d eriuatis (nr . 2 et 3) omnino congruens, arte medium inter illas e t uasa ru bra locum tenens. ex argilla badia uasis quae italo­corinlhia d icunlur propria ficta atque bern ice uix lucen te, fu sca, multis locis adusta atque rubicunda tota tecta est, excepta in· feriore uentris parte. bernici deinde ornamenta atque figu ra e e o d e m colore albo flauescente atque e a cl e m pro.rsus arte, quam uasa rubra picta exhibent, imposita sunt 1. in labro zona

1 quam delincandam curaui figura singularem uasis speciem parum adcurate praebet, eum picluras albas lineis nigris exprimere coacti simus.

31 -

lin olarum picta e t, in co ll o panthera et leo, omamcn to re ti­cul a to, quod in ansis quoque ex. tat , d iui i, in humero palmula­rum Phoeniciarum, in uentre animalium zona 1 fasciis plexis cincta et lineolae, d einde in inferi ore uen tris par te scmicir­cu li eod em centro d cscripti a tque bernicc in fuodo argillac picti. sequi lur fascia bernici, cui lineolae e t puncta impos ita sunt: quae omnia ad exemplar, qualia amphorae iIlae L esbiac, apertc expressa sun t ; a tque cum arte et colo re albo cum rubris pic tis uas Orui e tanum omnino congrua t, grau issimum es t uincu­lum, quo utraq ue uasorum c1assis coniu ngitur. eo uero uel g ra­ui oris momenti fit, quocl fig ulus colorem q uoque uaso rum L es­biorum imita tu non uasi rubro expolito uel indumento tecto 2,

secl be r n i c e i n cl u c l o ornamenta imposuit.

Atque uasi Oruietano subiungendam esse dux i am phora ­rum se ri em, q uae et form a e pitho deriu a ta e t ornamentis non­nullis cum ilio atque cum amphoris Lesbiis congruunt, ea \J e ro ra­tione orn a tae sunt, u t animalium zonae t res uel quattuor ber­nicc in a rg illa pictae orn amentorum zonis ( fasciis pl exi et squamis) diuidantur, q uae in bernice scalp ta sunt, coloribus rubro et albo impo itis. in imo uentre e t in pede bacilla exstant scalpta sursum conuersa.

Huius c1assis, q uam unu adhu c L oeschckeius (AM XIX 5 11 ) commemorauit, prae ter exempla P e tropoli tana (nr. 44, 51, 8 1) e t Parisina (Cat. Campana l 83, 84) Flore ntinum exstat optimum; acceclit Veiens a Canina (Veio 35) editum, quocl a ce te ris sece rnere minime licet, quamquam in bernicis fascii s,

quibus a nimalium zonae diuiduntur, ornamenta scalp ta non ap­pare nt. Veienti uero simillimae sunt amphorae nonnull ae magnae, R omae e t Coraeti adseruata e, qu arum unam Barnabeius (Mon .

1 sphinges du ae capiti bus humanis admodum info rmibus, coUis et ali s recuruaLis uirgaLisque p raeditae, equi duo, panthera 1010 cOl'pore punclis lecta : cuncta dexlr. uersa, id quod huie clas i peculiare est, sieul in li a­s is Ionicis a Duemmlero (RM II) conlectis sinislr. animalia conuersa esse solent.

2 cum lla is rubris coniungenda est amphora Narce emta (Mon. :\11t. I V 267), quattu or ansis inslrucln, quae colore rubro in indumento albo piclos (quae ralio uas is orname nLis geomelricis decorat is compluribus iII11s1ralu r) equum exll ibet cui auis insidet, et ceruum supra quo has ta nolat: al cum qui hastam uihraue ril 11 0 11 apparent, ex alio nase quas i exeerpta haec esse uidemlls.

- 32 -

an!. IV 275) edidit 1. inter animalia memorandi sunt cenu a lque ibices nores, leones animalium crura faucibu tenentes 2, grypes formae antiquissimae Ionicae, quorum rostra aperta bullis ca­rent 3, equi, pantherae binae singulis capitibus praeditae (ex. Florentin. 4: quae omnia plenis figuris picta sunt, interioribus lineis non scalptis, sed plerumql1e reseruati . corpora fasciis cinc ta, armi sedl110 indicati sunt (cf. p. 4). accedunt naues in amphora Parisina (Cat. Campo I 84) ut in Lesbiis an imalibus interpositae, denique femina alata palmulas tenens et leonibus du obus alatis sedentibus interposita 5.

lonicae igitur originis, quam certioribus finibus circumscri­bere nequeo, atque cum Le biis affinitate quadam coniu nctas has ampboras esse apparet: ab eis autem iam ad ultimos ul ila dicam catenae anulos deducimur.

V. De nas is antiquissimi bernice indndis. l am M)'cenaea uasa primae quae dicitur bernice pingendi

rationis 6 bernice inducta atque ornamentis rubris et albis deco­rala sunt : quae uasa in sepulcris l\I)'cenaeis quarlo cl quinto cffossa, ad exemplaria operis quod intestinum uoeatur aperle confecla sunt, qualia pulcherrima gladii exstant figuris ornati, quos e isdem sepulcris debemuls. neque tamen hane pingendi rationem p lacuisse apparet, quamuis numquam eam prorsl1s exoleu isse fragmentis reeentioribus Bonnensibus et Myeenaeis et Thorici

1 cr. eliam Canina Veio 34, 7, in qua taurus capite Immano el sircn bracbi is praedita exs!are uidentur.

2 cf. situias Euganeas, Atias d. Centralcom. tab. 54 cl Sacl<cn Grabr. v. H allst. tab. 21.

a cf. uasa rubra formis o~ata, cistam eburneam Clusinam, uasa I onica a Duemmiero (RM II) conIecta.

4 baec forma iam in gemmis insularibus occurril (Perrol VI tab. 16, 20), haud raro in uasis Corinthiis (Salzmann Camirus 31, NoI. d. Se.

1888, 692, Cat. Campana II 58): cf. Ducmmieri amphoras RM II tab. ~)

AV 127, et situiam Euganeam (Montelills Civil. en Hal. I 55). 5 Canino Veio 35: similes et in poculorum fulcris n igris (p. In)

et in operibus caelalis uetustissimis occurrunt, palmulis add itis in orna­

menlo pectorali Caeretano (Mus. Greg. I 82/3), ipsae alis carentcs, scd lconibus inlerdum alatis intcrpositac in ùiademate peruetusto VC1 uloniensi

(NoI. ù . Se. 1893, 504). o 1\1yk. Thong. VI 82. 34, l\fyk. Vas. pago VII, Tiryns tab. 4, 2(j, 27

- 33 -

repertis coniprobetur, donec saec. VI. in. frequentior rursus ad­hibita est.

l Hoc enim aeuo figuli Naucratitae uetustam illam artem redintegrarunt, ita quidem, ut interiorem uasorum partem uasa nigra picta Lesbiorum imitati ornamentis rubris et albis bernici impositis decorarent, extcriorem uero, Milcsios secuti, animali­bus omarent bemice in indumento albo pictis. mixtae i1!ius art is exempla et per se probabile est in ipsa Naucrati, quo tot tam­qlle dillersae gentes confiuebant, facta esse, et inscriptionibus probatur pictis, quibus Veneri Naucratitae talia uasa nonnulla dedicantur l. forma huic arti peculiaris poculllm est corporc paruo, labro permagno instructum, quod e paterae forma Ionica quasi excreuisse dixeris. ornamenta parti interiori sollemnia sunt loti fiores et calyces, palmulae, rosae circulis plerumque inscrip­tae, n.onnumquam melis granatis cinctae 2. acceclit eiusdem formae poculum Camiri erutum (Louvrc A 330. Salzmann 38 = lVIu . Napol. 12), loti l10ribus et calycibus omatum: praeterea Petropoli fragmenta adseruari simili ima, rosis, nonnumquam melis granatis cinctis, ornata Loeschckeius benigne mecum communicauit: quae in Ponti Euxini oris reperta sunt l\1ileto ut uidetur aduecta. 11-1

Vas a de quibus egimus et Mycenaea et Milesia atque Naucratitica coloribus tan tum ornata sunt, scalptura carent. in ipsa uero Naucrati aliam quoque pingendi rationem depre­hendimus, qua in bemice iam non picea, qualis alterius classis J propria est, sed fusca ornamenta line i s scalpt i s de cripta et colore rubro cum bemice alternante tecta sunt. atque hanc quoque rationem interiori uasis parti Naucratitae reseruabant: paterae sunt globo dimidiato similes, quas in ipsa Naucrati fictas esse inscriptionibus pictis docemur, et ipsae mixtae artis exem­p Ia, cum exterior pars animalium zonas exhibeat et lVIilesiae et Corinthiae artis in eisdem uasis coniunctas, interior qua dixi­mus ratione ornamento rum zonis insignita sit, bacillis scilicet, punctorum rosi s, loti floribus et calycibus, denique, id quod

l tamen iam ipsos Milesios talia uasa fabricasse p robabile est, quippe qui cum Lesbiis uel antequam ad Naucratim coloniam dcducendam illis se adiungercnt, commercio fiorentissimo conecterenlur.

2 Naukralis I lab. 5, 1-10, IH tab. 79; idem ornamenlum c. g. in disco qui Euphorb i dicilur (Salzmann lab. 53) ccrn"ilur.

3

~I - 34

summi momenti esse cxponemus, palmulis Phoeniciis (Naukratis

II tab. 8). quod uero de poculis ualere uidimus, Naucratitas rationem illam pingendi non ipsos inuenisse, sed ab alia gente t raditam excoluisse, hoc idem in alteram rationem cadere ua­sorum serie docemur, quae Rhodi eruta atque tota eaclem arte qua paterarum pars illterior ornata sunto cuius c1assis haec

noui exempla: 1. amphora Berol. 164 , Camiri reperta, formae illius Atti­

cae, quae figuras nigras in campis rescruatis pictas exhibet. tota bernice inducta est, exceptis fasciis quattuor angustissimis reser­uatis, quibus zonae duae definiuntur loti ilorum et palm lllarllm, quae cleorsum conllcrsa atque inter se non coniuncta sunt: qualia praeterea in una quod sciam situla Daphnis reperta (T anis II tab. 26) apparento

2. amphora Berolin.ensis, Sianae Rhodiorum eruta (Alhb. I 143), eadem prorslls ratiolle ornata, secl formae amphoris Samiis 1 similis.

3-5. amphorae tres in catalogo auctionis Sothebyano (a. 1885) summatim descriptae 2, Berolinensibus similes.

6. patera Parisina, Camiri eruta (Louvre A 331, Salz­mann 33), formae Corinthiae (Ionicae): labrum exterius linea torta ornatur, humerus zona reseruata, in qua bernice ornamenta metopis et triglyphis similia picta sunt, uenter palmularllm altcr­nantium zona Phoeniciarum similium.

7. patera Parisina (Louvre A 332, Salzmann 34), eiusclem formae atque originis: interior pars palmulis et loti flor ibus trinis stellae in speciem compositis ornata est, quae eaclem in patera aenea Niniuitica (Layard II 5 c) cernuntur.

8. patera Berolinensis (Alhb. I 143) eiusdem formae: in labro exteriore linea torta, in humero fasciae plexae, in llentre loti florum et calycum zona Milesiis similis et bacilla ex rosa orta, qua olim, antequam pes adiungeretur, infima pars uentris ornabatur. interioris partis medium tenet rosa magna circulo inscripta (cf. p. 243, 26) palmulisque, quales in amphoris (nr. 1. et 2.) exstant, quattuor cincta, quae loti calyce, rosa circulo inscript:J., polypo qui uocatur diuiduntur.

1 quae vulgo "Fikellura" uocantur. 2 "purple 1010s and shell patterns on brown glaze, inciscd outlines."

Y-l

- 35 -

Huic uasorum seriei alia subiungenda est, cuius exempla, in Etruria cuncta reperta, eL uniuersa pingencli ralione et pal­mulis Phoeniciis, quibus et ipsa ornantur, CUlll illis congruunt. quorum duae imprimis formae occurrunt : .

I. urcei utrium similes formae Corinthiae. ex empIa edi­derunt Lauius (Griech. Vas. 5) et Genick-Furtwaengler (Kera­mik 34). totum uas, ex argilla sufOaua atque satis p ura fictum, bernice inductum est, exce pta infima uentris parte, quae radiis pictis omatur. in coll o et in ansarum rotul is punctorum rosac, in anulo plastico, quo co llum cingitur, puncta colore albo picta sunto humerus bacillis scalptis omalur admodum longis, quae lineis alternis rubri s et albis decorantur, uenter palmularum Phoeni­ciarum zona scalpta atque eisdem co loribus picta et semicir­culorum intersectorum zona sursum conuersa 1, addita intercl um alia deorsum conuersa: qui circuIi nihil sunt ni i ruclimenta ut ita dicam zonae e loti floribus et calycibus compositae 2. -

tal es urcei haud raro in sepulcris Etruscis saec. VI. in. effo­diuntur. qua ttuor B erolini aclseruantur (1252 - 1255), q uattuor in museo lVlonacensi, in Virceburgensi cluo (70. 71 Url.), in Torloniae principis aedibu s sex (Gsell Vulci 4 9), quorum duo bacilla non scalpta , secl bemice argillae illita exhibent : deni­que decem Florentiae uicU, qualtuor in museo Fainae comitis Oruietani, quorum duo non singulas palmularum zonas, sed ternas bacillis breuibus cliuisas praebent, semicirculis omissis . his autem exceptis ceteri omnes eadem prorsu ratione ornati sunt.

II. altera forma satis multis exempIis S illustrata patera parua est formae Rhocliis ilIis prorsus similis. interior pars punc­torum r.osis albis omari solet, exterior palmulis Phoenicii scalptis, labrum bacillis rudibu argi llae bemice illitis.

Acceclit pyxi singularis Berolin. 11 58, fo rmae Corinthiae similis (132 Furtw.), cuius et corpus et operculum eadem ratione palmulis Phoeniciis ornata sunt: quae cum in sepulcro anti­quissimo Polleclrarae cum uasis geometrici Italicis aclmodum

1 centra punctis IUbris et albis indicantur. 2 cf. pateram r iniuilicam Layard II 59 A. a Berol. 1172-1174, sex in Torloniae, singula in Fainae aedibus

et in museo Virceburgen i, lria in FIorentino exstant.

-f--

- 36-

rudiblls (Beroi. 192-194. 1378) coniuncta fuerit, uel in de uasa nostra in Etruria [acta non esse indicatur.

Praeterea simpliciora quoque exempla occllrrunt, qll ae palmulis Phoeniciis omissis semicirculorum tantum zonis ornata sunt : quae cum et argilla atque bernice nigra subuiridi et tota arte cum iBis congruant, secerni ab eis non possunt. practcr lccythos, alabastra, scyphos, urceos Milesiorum similes t, quae rari ora occurrunt, formae huius seriei propriae sunt urceus utri simil is (e. g. Gsell VlIlci 487 tab. II 2, Berol. 1259 al.) et am­phora 2 formae siogularis, cuius collum a corpore distinctum infra anulo cum humero coniungitur, medium anulo duplo cingitur, quales hoc loco in amphoris et hydriis Corinthiis reccntioribus cxstant; labrum incuruatum atque ansae latae fasci isque similcs stri ata sunt, corpus uentruosum paruo pede nititur a. totum uas ad exemplaria e laminis aeneis ducta confectum esse apparet. et amphorae et urcei ca ratione ornati sunt, ut toti bernice inducantur, exceptis humero, in quo bacilla rudia bernice picta suo t, et infima ueotris parte uacua relicta 4. corpus duabus semicirculorum zonis sursum conuersorum cingitur, quae lineis compI uri bus albis et rubris diuisae sunto praeterea ratione non mious constanti haec simpliciora uasa quam ornatiora illa et fi cta et decorata sunt artemque antiquitus traditam atque a figulis satis prouectis excultam et formae uenustae a tque atl­cura tae et ornamenta diligentissime expressa monstrant: quibus rebus mihi quidem non Etruscae officÌDae ea t ribuenda esse proba tur, quooiam Etruscos ineunte saec. VI. tam certam at­q ue perfectam artem nondum adeptos esse uasis certo eis uindicandis confirmatur.

Neque uero figuli illi circulis et palmulis Phoeniciis contenli fu erunt: etenim in urceo Berolin. 1255, ceterum reliquis prorsus simili, zona palmularum interrumpitur uiro nudo barbaquc carenle,

1 fo rmam u. Gsell Vulci tab. II 1: exemplum Bonnae adserualur. 2 Florent. Vetro I 1611. 1612, II 1614 una cum urceis palm111is

ornatis Pesciae Romanac erutae: alia ex empia Oruieti Corneli Romae adseruanlur.

3 noslra tab. II 4, parum ad curate delineata. 4 urcei nonnumquam bacilla ql10que in bernice scalpla et infimam

uentris parlem radiis ornalam pracbcnt.

- 37 -

qui gladio seq en tis bicipitis coll um perfodit 1: quae omnia arte aòmoòum rudi atque puerili lioeis scalptis in bernicc expressa sunto iam inde ad uasorum seriem adhuc satis paruam dedll­cimur, quae bernice et ipsa inducta iam non ornamentis tantum sed figuris sca lptis decorata sunt:

1. 2. urcei duo FIorentini inter se compares (Vetr. II 1750. 1751) , formae utris similis, in Pescia Romana uico una cum urceis palmulis Phoeniciis ornatis effossi, quibl1sCllm e t ar­gilla et bern ice omnino congrl1l1nt. descrip it Gse\l ius (V nlci 489). rotl1lae ansarum rotis quaternorum radiorum, collum punctorum rosis al bis oroantl1r. humerus bacilla exhibet sca lpta atq l1e picta, corpus animalil1m zonas duas 2 lineis compluribus albis rubri -que diuisas . infima corporis pars, quae sola bernice inducta non est, radiis caret. animalia, dextr. omnia COl1l1ersa, arte admodl1m sing ulari atque rigida expressa sunt, ad exemplaria aenea scalpta aperte conformata. ex tremae lineae scalptae, internae uel scalptae uel, ut corporum fasciae (cf. supra p. 4), albo co lore impositae, alae recuruatae co lore rubro cum bernice a lternante, crura ex­tema omnia rubro, interna albo colore picta sunt, nonnum­quam limbis reseruatis, ut in uasis Lesbiis factum uidimus. rcliquae corporum partes colo ribus carent. atque eadem ratione colores et in rosis uariati sunt e t in palmula Phoenicia, qua et ipsa arctissime urcei nostri cum illis de quibus iam egimus coniungun tur.

3. amphora magna F Iorentina, Visentiae eruta 3, formac c1assis nostrae prop riae, ni i quod anulus c1uplus in medio collo bern ice inducto Iineisque rubris et albis cincto deest. humerus bacillis rl1dibus omatur, quae metoparum in modum au i aqllatico

1 nostra tab. TI 2: Herculem hydram adgressum figulus exprimere studuit.

2 nostra tab. TI 5: ibices, sphinges, gryps formae singulari, alis b ullaque carens, equi pantherae leones alati: accedunt ulula pantherae caudae insidens, pampini, palmula Phoenicia, rosae ci rculis in cri p­tae (cf. hydriam Lesbiam).

a Not. d . c. 1 6, 3 10, nr . 3 : in eodem sepnlcro ua a reperta su nt pro tocorinthia, nigra Et rusca antiquissima, uascula uilro metallico in­ducta, negue tamen ullum uas p ictum Etru cum, guod arte cum nos tro comparari possit.

- 38 -

et quadrupede bernice illitis magis quam pictis interrumpuntur, corpus excepta infima parte nacua relicla, bernice inductum es t, in qua animalia tria magna atque admorlum longa dextror­sum uersa cernuntur: in parte antica Ieo immanis, cuius iuba alba ad caudam usque procedit, corpus alternis campis album rubrum nigrum est, pedes alternis rubri et albi: faucibus crura humana alba tenet. sub altera ansa aquila dextr. uolans ex­p ressa est, in parte postica ceruus magnus pascens, cuius ex­lerna crura alba, interna rubra sunto animalia omnia arte min us adcurata expressa sunt, neque tamen ab urceis amphoram seiungere licet.

4. lecythus Berol. 1187 (nostra tab. Il 1) formae protoco­rinthiae, cuius humerus et imum corpus bacillis ornala sunt rudibus bernice pictis, uenter fascia bernicis lala, in qua Iineis scalptis panthera expressa esl leol1em, qui crura humana deuorai, ac\gressa et leo faucibus cibum quoddam tenens l.

5. lecythus l\1annhemiens. Cg 27, eiusdem formae atque adem prorsus ratione ornata, in qua leones duo, quorum alter

linguam proicit, et taurus sinistro conuersi exstant: crura a lter­nis rubra et nigra sunto

6. lecythus Dorpati adseruata, ceteris duabus prorsus similis, de qua Loeschckeius certiorem me fecit.

Lecythi quamuis animalia exhibeant ab urceorum et am­phorae animalibus satis diuersa, tamen haec cum ill is coniunxi, quoniam figulos illos, qui tam adcurate uasa fingere atque orna­mentis decorare scirent, figuras certa arte exprimere nondum didicisse cum ipsis animalibus, tum "Hercule" ilio urcei Bero­linensis comprobatur 2. accedit quod typo prae ceteris graui

l crura alternis rubra et nigra esse solent: armi spira indic.'\li, iubae non prorsus ad caudam protensae, in campo ornamcnta lriangula addila sunlo color albus deest.

2 monstra simillima arle conformala, sed bernicc in argilla p icla, l ineis scalptis plurimis addilis, alabastra exhibent nonnulla, uclut F lorenl. Velr. III 1735 (sphinges), 1736 (siren), 1742 (panthera alala), Monac.952 (= Micali Storia 74,5: ibex alatus), Monac. numero carens (auis grypis capile praed itus): dcniquc subiungcndi sunt urcei duo eiusdcm formae, sed arle longe rudi ore fieli, animalium zonis singulis in bcrnicc scalplis, binis bcrnice in argilla piclis, coloribus non adhibitis, cincli: Parisin. (Cab. d. i\I éd. i\Iilliel-Giraudon 17) et Monac. 963: quos non cidem alque noslra uasa officinae lribuendos esse censeo.

39 -

leonis crura human a cl uorantis Iccy thu s Berolinensis cum amphora Fiorentina conectitnr: neque igitnr inter se neqlle a ua is pa l­mnlis Phoenicii s et semicirculis decoratis ill a secernencla esse

censeo. Ad orig inem ne ro totius classis inll stigandam a palmulis

Phoeniciis, peculiari eiu s ornamento, procedendum es t, qllod iu r' ut uidetur Phocnicibus, quibus tot opera temere tribui solent, uindi catur: antiqui s ima sane uestigia eius in Aegypto occurrunt, ut in armilla aurea Thebana (Prisse d'Avo II 91, 14) ue l arca lignea picta (Ohn. Richter Kypros tab . 89), quae XVIII. uel XIX. dynas Liis t ribuenda sunt: cum ue ro temporibu s iBis A egyptios a Syris plura didicisse constet 1, cumque in monu­menti iBis nondum certa a tque definita ornamenti forma, sed nores tanLum spiraeque siIÙilem in modum composita cernan­tur, inde acl originem e ius indagandam nihil certi lucramur. prop ri a uero palmu lae Phoeniciae forma patera exhibetur aenea (saec. IX.) Phoenicia (uel Syria) Niniu e eruta (Layard II 6~): cui subiungen cli sunt cippi sepulcrales, qui quin Phoenici i sint dubitari nequit (Mus. apo l. l ), praeterea mon umenta in Sa r­dinia 2 a tque imprimis in Cypro 3 reperta. sing ulae palmulae uel zonae earLlm in uno quod scialll opere caelato in Graecia reperto (lamina argentea OJympiae effossa 0 1. IV tab. 37, 69 3) occurrunt, frequentis imae in exemplis autiquissimis in Etruria erllLis, qllae quamuis P hoenicibus abiudicanda int, tamen pll1ra

1 atque exemplar quoque Syrium, quali.'L Aegyptiis praesto fuisse nobis fingamus, exhibetu r l amina aenea Paris ina (~Ill S . apol. 21, 4), quam saec. X II. Fllrtwaenglerus (Roscbers Lex. I 1750) tribuit; in qua palmulae Pboeniciae ut ita dic:\m primordia apparent.

2 ut anulus aurens Bull . arcb. Sardo 1 5 , 74, armill a Tharri eruta

(Perrot III 835), scarabaeus (ibid. 237). 3 et singube palmulae occurrunt, ut columnarum capitula, in q uibus

palmulis lot i flores addi solent (Mus. Napol. 33, Obn. Richter Kypros tab. 5 , 59), ornamen(a au rea (Perrot III 835) et a rgen tea (Ohl1. Richler Kypros tab. 113, 7), et plures palmulae alte ra alteri arboris in speciem il11posilae, quales persaepe cum in anaglypti (ut in sarcophago AmaUlU­siaco Perrot III G08/9, in staluae fragmento Obn. Richter tab. 91, in cippo sepll\crali P errot III 131 cf. 133, al.) atqlle gel11mis (Cesnola- tem Cyperri tab. 79, la) apparent, tUl11 sollemnes pateris illis sunt argenteis (ut Mus . I apol. 10) utùgo I hoenicibus tributis atque forlasse in Cypro uel Creta factis (cf. cingulum argenteum AIhb. II tab. 8) .

\f-

- 40 -

iIIis debent 1: accedunt uasa r'ubra formis ornata (Berol. 1644, 1645) nigraque scalpta et ex terra mixta (Mon. ant. I V tab . 4) et ex subtili ficta 2. - in uasis pictis raro palmulas Phoeni­cias deprehendimus, singlllas in hydria protoattica (Alhb. II tab. 4), in zonam coniunctas in amphora Berolincnsi eiusel em artis (ibid. tab. 5), arboris in speciem compositas in scypho Argiuo (AZ 185 9 tab. 125), similes, sed non omnino congruentes in uasis Cypriis Graecophoeniciis (Ohn. Richter Kypros tab . 61, 74, Cesnola Cyprus 55). denique palmularum zonas in patera Naucratitica (Naukr. II tab. 8) offendimus, paulum uaria­tas (quae forma cum palmulis circulo inscriptis arcae Vetulo­nicnsis et cistae Praenestinae comparanda est) in patera Rhodia sllpra commemorata, qllarum utraque eadem atque uasa nostra ratione ornata est. accedunt uascul a figu ra ta, capita galeata Tarquiniis (Berol. 1304) et Vetuloniae (Not. eI . Sc. 1894, 347) cruta, et crus humanum atque malum granatum, quae Sami effossa in museum Cassellense Boehlauius detulit : quae omnia palmulas in bernice scalptas exhibent 3.

l am ad originem uasorum nos trorum definiendam duo a rgumen ta nacti sumus, alterum uasorum classes quae bernice inducta atque lineis scalptis ornata sunt omnes arctio re ui ncnlo inter se conexas esse, quoniatn omnium palmulae P hoeniciae propriae sint, alterum uasa illa ad locum quendam referenel a esse commercio atque familiaritate cum Phoenicibus coniunctum. accedit qnoel ornamenti illius paterae Parisinae (p. 34), loti floribus et palmulis stellae in formam compositi, simillimum in patera aenea iniuitica Phoeniciae ut uidetur originis occurrit.

Vasa igitur Rhoeli reperta hac in insula facta es 'e q uo­minus statuamus nihil obstat, quoniam Phoenices inde ab anti­quissimis temporibus Rhodiorum commercio fructos esse et per

l scyphu Vetuloniensis, de quo supra dictum est, oruamenlum au­l'eum ibidem erutum (Not. d. Se. 1 93, 504), cista (Mon. VIII 2!.i) siluIa­que Praenes linae (Archaeologia 41 tab. 6), craterae fu icrum (Mus. Greg. I I l cf. supra p. 19), ornàmentum pectoraie Caeretanum (:l'Ius. Greg. 182/3), pyxis eburnea (Mus. Greg. II 106) al.

2 l\licali Mon. in. 27, 5: arboris in speciem compositas palmulas exhibet poculi fulcrum a Bissingio Bonnam delatum.

3 milto opera Etrusca, ut amphoram Oruietanam cum uasis rubris coniungendam (tab. II 3) uel picturas Veientes.

•

- 41

se consentaneum est et monumentis ibi reperti s probatur 1. neque mirum est Naucrati, qua in colonia Rhodii plurimi habitabaot, similem altem excul tam esse 2.

Vltimam uero quam enumerauimus uasorum seriem, cui palmulae P hoeniciae prae ceteris peculiares sunt, io ipsa Rho lo factam non esse censeo, cum neque arte prorsus cum illis con-gruant, neque formis, quae Corinthiis similiores sunt; q uod si ~ io Rbodiorum colonia in Siciliam deducta, quales Gela et Agri-gentum erant, uasa illa facta esse statuerimus, facillime iam om-nia explicentur.

Sed antequam hanc quaestionem absoluamus, de animal i­bus quoque in uasis nostris express is agend um est. atque Corinthii quidem omnino absimilia illa esse uix opu est monere, neque quemquam fugisse opinor, cum arte nostra, quae moostris

alatis imprimis gaudet, unam prae ceteris cooiungendam esse, ('l "''' opera dico Ionica aenea supra (p. 19/20) commemorata, quae et l't\, ipsa animalibus [ere omoibus a las praebent: quin etialll grypelll al is careotelll, qualis praeter urceum Florentinulll in uno quo ct sciam uase I onico occurrit 3, in armilla aurea (Mon. Ann. 1854, 11 2) expressulll uidelllus, quam craterae Caeretanae (Mus. Greg. I 11. 16) subiungendam esse censeo. ex operibus l onicis autem aeneis, qua le scyphus Vetuloniensis est, uasa nigra sll btilia pen-dere uidilllUS. atque in his uasis cum eqllos alatos palmulas-que Phoenicias offendimus, tUlll felici caSll exemplum seruatum est uasis bernice inductis admodllm simile, pate ram dico aree erutalll (Mon. ant. IV 330: cf. supra p. 12), in qua et equus eadelll arte scalptus est et leo crura Immana faucibus tenens, qui olllnibus fere lineis cum leone ampborae 1< lorentinae con-gruit, necnon ulula bic palmae, in urceo FIorentino pantherae caudae insidens.

Apparet igitur haec uasa eodem loco facta esse. at quae-

1 certis argumentis baec uasa Rbodi [acta es e comprobare nequeo. fier i poluit ut iam Lesbi ua a nigra picla bernice induclis excipereutur: neque uero de hac re quicquam statuere licet, quoniam tam ieiunam ua­sorum messem in ula ill a adhuc praebuit: cf. Koldewey Lcsbos 38. 40.

2 ua cula figurata fortasse et ipsa Rhodiis tribuenda sunt, quamquam de bac re pro certo iudicare non iam licct.

3 classis a Duemmlero (RM II) constitutae nr. lO, A V 127. cf. aua­glyptum antiquissimum Vetuloniense, Not. d . Sc. 1893, 154.

42 -

siuerit quis, cur non ex ipsa Etru ria utraque ongll1em duxisse statuamus, praesertim cum leones homines deuorantes simillimi

et in olla an tiquissima Veiente certo Etru ca exs tent, et in arle Euganea, quam Etruscis quoque notam fuisse constat, frequentes occurrant. non nego speciosa haec argumenta primo obtutu ui­cl eri . etenim in operibus illis Euganeis, quae imprimis A lesle, sed aliis quoque ltaliae septentrionalis locis facla esse puto 1,

monstra occurrunt nostris simillima, imprimis leones et panthe­me alata, hominum uel animalium crura faucibus saepe tenentes2,

praeterea grypes alati quidem, sed ceterum nostris similes, equi interdum alati, cerui et capreae plantas ore tenentes, cen­lauri a lali 3. secl quamuis ad exempla uetustissima Ionica artem E uganeam re cii re appareat, ipsa tamen quae seruata sunt opera caelala, quamquam uulgo eis aetatem nimis recentem tribui pulo, saec. VI. medio antiquiora certo non sunto ua a autem scalpta et nigra et bernice indueta, primis saec. VI. annis facta esse constat, qua re exemplaria, e quibus pendent (quale scy­phus Vetuloniensis est) saec. VII. recentiora non fuisse demon­slratur 4. atque argumentis nostris hoc accedit, quod in orna­mento pectorali Caeretano, situlis E uganeis quinql1aginta fere annis uetustiore, leones expressi sunt plantas faucibus tenentes: qui typus aperte e leone hominem ceruoque plan tam deuorante contaminatus est . apparet eiusmodi errores non nisi in arte iam diu fiorente et paene senescente accidere pOSse. quae cum ita sint, cluos iam quasi riuos uidemus ex uetustissimo fonte Ionico elementis Asiaticis admixto deriuatos: quorum alter per maris

1 exemplorum magnam copiam congessit P rosdocimius (Not. d. Sc. ] Kt)2/3, lO sqq.), qui adcuratissime dc uniuersa arte egit. cr. Zannoni Scavi della Certosa 35, Gaz. arch. 1888 tab. 12, A tlas d. Centralcomiss. tab. 53/4, Montclius Civili •. cn Italie tab. 55 sqq.

2 sell a quoque in situla Bononicnsi ex pressa leollum prolomis dua­bus orualur, quorum alter hominem, alter capream ul uidc lur dcuorat.

3 huius lypi an tiquissimum cxemplum exstat Atticum AM XVIII 113: acccdunt lonica, fragmentum Rbodi erutum ingentis uetllstatis (Salzmann 39), uasa nigra formis cylindratis ornata, ut Annali 1877 UV, silulae Eugancae (Gaz. arch. 18H8 tab. 12: alia forma Nolo d. SC. 1884/5 173 lab. 1). cf. Micali Storia 46, 17. 18.

I 4 casu factum est, ul huius artis unum

'" / quo leo hominem deuorans exprcssus est, 'I...... (p. 21) egimus.

tanlum exslct excmplum, in cista CI usina dc qua supra

I

43 -

Hadriati ei oras iam inde ab oetauo saeellio eoloniis I onieis

florentes a d Euganeos ~efluxit, qui a rtem ill a m ue tu tissimam

diu inmutata m serllarunt: a lterills uero riui, ab ilio o ronin o di­

s tine ti , q uasi g uttas esse eenseo e t opera illa aenea ea e lata

atq ue sealpta, e t guae ex illis penden t uasa nig ra subtilia et

uasa berniee indueta, quorum utrague eod e m loeo originem

cluxisse p er ua llm hab eo.

Vasa berniee indueta non s ine probabilitate Sieiliae tribui

po se uidimus. uasa nig ra uero quod attinet, si non seypbos

tantum atque le eythos form as protoeorinthias exbibe re reputaueri s,

scd . urceos exstare 1, quorum forma, a rti Siculae e x protoco­

rinthia pendenti peculiaris, in ipsa arte protocorinthia non

occurrat, praetere a cantharos ex terra n igra fictos e iuscle m

prorsu formae, g uam s alp ti exhiben t, in Sicilia fr quentes

reperiri, facile concedes, haec quoque uasa non sine rnag na

specie ueritati iciliae uindicari: qua re omnes difficultates

tollantur. q uod si qui artificibus I onicis in Etruriae oppi di ,

Caere ue l Tarquinii , habita ntibu 2 haec ua sa d eb eri coniecerit,

peregrino iIlos pau cis a bbinc annis in Etruria d egentes tam

sing ulare m atque perfectam artem adeptos esse non putaue rim,

qualcm in coloniis Sicul is iam dudum florentibu s excultam esse

nemo m irabituf.

l exemplum cerIo non Etruscae origi nis supra (p. 14) enumerauimus. 2 arlifices Graecos in Etmriam ineunle s. vI. migras e cum per se

probabile sit, lum confirmatur operibus nonnullis cum uasis quoquc noslris affinitate quadam coniunclis, quae aduenae Ionico quam Etrusco Ionicos imitato tribuere malim : qualia sepulcro rum portae sunt Tarqui­nienses (Micali Storia 67, 7, Semper Stil I 435 : cf. Not. d. Sc. 18 0/1, 476 atque imprimis Milanium Not. d. Sco 1892, 472) ad exemplaria cae· lata aperte confonnatae, monstrisque alatis insignes (accedit panthera alata crus humanum deuorans in cippo Tarquiniensi mmc F Iorentino eadem arte sculpta), atque imprimis picturae Veienles (Canina Veio 31: cf. Caere· tanas Bull. l '34, 97 et Clu inas Bull. 1 75, 225 !lecnon ouu m strutbio­camelinum p i c t u m upra p. 20), quae colori bus in corporibus cruribu s­que alternantibus et palmulis Phoeniciis cum ua. is no tris congruuut. denique ua a quoque exstant italoco rinthiis quae dicunlur ceterum prorsu5 similia, sed monstris imprimis alat is rudi arte pictis ornata, quae ad exemplaria clas is nostrae ab Etruscis facta e se puto (Monac. 9-14. gGO. 9(;2. 9G3. 965. 121 . Virceb. 78. 75. Florenl. Omiel. Bonn.) : qua re uel sola ipsam ill am c1assem non ex Etruria oriundam esse indicatur.

Mon. Ann . Bui!. Al\:1 R'I Alhb. AAnz. AD AZ BCH IIlS Not. d. Sc.

Notis hi::;ce usus sum:

= Monumenti dell' Instituto = Annali

" " = Bulletino " " = Athenische l\1itteilungen

= R6mische " = Archaeologisches Jahrbuch = Archa ologischer Anzciger = Antikc Dellkmaler = Archaeologische Zeitung

archeologico

" "

= Bullctin de correspondance hellénique = Journal or IIellenic Studies = Notizie degli Scavi

Mon. ant. = Monumenti antichi dei Lincei Perrot = Pcrrot-Chipiez Hh;toirc de l'Art dans l'Antiquité A V = Gerhard Auscrlescne Vasenbilder Mus. Napo!. = Longpérier Musée Napoleon III.

Vita.

atus sum Georgius Karo Venetiis anno h. s. LXXII a. d. III. Id . Ian. patre Mauritio, quem acerbo fato mihi erept um lugeo, matre Helena e gente Kuh. fidem profiteor e uangelicam. usque ad aetatis ann um decimum quartum F lorentiae, quam in urbem parentes se contul eran t, domi elementis doctrinae imbutus sum, moderantibus studia cum al iis uiris doctis, tum Phil ippo Kautzmann praeceptore egregio amico fidiss imo, qui plurimis beneficiis me obstrinxit. anno h. s. LXXXVI in gym ­nasium Friburgense receptus sum, auspiciis P. Benderi ilorens, cui gratum emper animum seruabo. maturitatis testimonium adeptus autumno a. h. s. LXXXX Monachium me contuli , u t stl1cliis illcumberem ph ilologis . docl1erunt me u. cl. Brunn t, Christ, Geiger, Golther, R Schoell t, T raube, W oelfilin. seminarii philologi per quater sex menses fui sodalis. praeterea ut in­teressem exercitationibus archaeologis Brunn, epigraphicis choell, philologis Traube benigne mihi concesserunt. qui bus uiris om· nibus, imprimis uero Traubeo et Woelfflino quantum debeam nl1mquam obliuiscar. autumno a. h. S. LXXXXII Bonnam mi­graui, ubi per septies sex menses ph ilologiae et archaeologiae operam dedi. docuerunt me u. cl. Brinkmann, Buecheler, Clemen, Elter, Gothein, Justi, Loeschcke, Nissen, Solmsen, Vsener, Wiedemann. insigni Buecheleri Elteri Vseneri beneficio in se­minarium philologum receptus sum, cuius per quater sex menses sodalis fui. in seminarium historicum Nissen, in exerci tationes philologa et ep igraphicas Buecheler, archaeologas Loeschcke, philosophicas E lter, historicas Justi et Clemen, philologas Brinl;:­mann qua sunt liberalitate me a dmiserunt. qui uiri omnes, imprimis uero Loeschckeius atque Vsenerus, quanta in me bene­uolentia fuerint quantumque studiis meis semper fauerint uerbis exprimere nequeo, uita me oblitum non esse probabo.

Sententiae controuersiae.

1. Platon. Euthycl. p. 273 A propono: Kaì aÀÀ o l a Il a a Ù

TI o À À o I, Il a 9 l'] T a ì Èlloì hOKElV: lla91']Taì a lla aù (aù om. T) TIOÀÀOI BT.

II. Dionys. Sinop. II 457 K scribendus est us . 2 : r U U À a l hlK6TUÀ01, TplKOTUÀOl, hE'ìvoç IlÉyaç (yuVUl libri Athenaei XI 467 d: KOTuÀal Meineke: KUIl~al coni. Kock).

IlI. quae Athenaeus XI 496 e enumerat pÉOVTa nihil sunt nisi pUTU: utrumque nomen ab usu uasis deriuatum est.

IV. Athen. XI 502 b: ~aÀavwT~ eplUÀI'], fJç T4J TIU91lÉVl Xpu<Joì ÙTIÉKE1VTO u<JTpar aÀol. errauit Athenaeus, quoniam cpla Àal ~aÀavwTaI paterae sunt glandibus anaglyptis ornatae (cf. Ohn. Richter Kypros tab. 198, 3).

V. Asclepiades l\1yrleanus libro mpì T~ç NE<JTOplboç scripto non de Nestoris tantum poculo, sed uniuerse de uasis Homericis egit.

VI. Victorias aureas, quae in Hecatompedo aclseruabantur, bello Peloponnesiaco fusas (Philoch. FIlG I 403) sacco IV. summa cura refectas esse censeo (CIA IV p. 77, 331 e. BCH XII 289).

VIJ. Tituli Bonnensis 3114 (BJ. 78, 136) extremus uersus sic legend us est: in f( ronte) p( edes) XllX. in r( e c e s s u) p( edes) XIIX, formula Galliae Cisalpinae, unde cui titulum seruus posuit M. Petronius Flosclus oriundus fuit, propria. cf. CIL V 3500. 3562. 3863.

VIII. In Herculis scuto Hesiodeo Eris expressa omnino non erat. cf. Studniczka Serta Hartel. p. 65-6.

IX. Amphorae quae affectatae uocantur (Gsell Vulci 502. Furtwaengler Muench. Fuehrer 25) non A tticae, sed Ioni­cae originis sunto

I

II 1 2 3

4

5