III. Przedmiot prawa autorskiego

1

dr Panczyk

a. Kategorie utworów podlegających ochronie

Przedmiotem prawa autorskiego są utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi. W tej kategorii mieszczą się nie tylko klasyczne dzieła

literackie czy publicystyczne, których twórczy i indywidualny charakter nie budzi wątpliwości, ale także utwory naukowe, kartograficzne i programy komputerowe. Jeśli chodzi o prace

naukowe, to w ich przypadku chroniona jest tylko forma, sposób, w jaki autor opisuje rzeczywistość, a nie sprawozdawane fakty i teorie. Istnieją one bowiem obiektywnie, niezależnie od autora, który o nich pisze. Nieco inaczej rzecz się ma z utworami

kartograficznymi. Mapy odzwierciedlają rzeczywisty teren za pomocą znaków graficznych. Sposób tworzenia mapy, jak również znaki czy kolory użyte do opisu obiektów są zestandaryzowane, stąd też twórczość w utworach tego typu może przejawiać się przede wszystkim w elementach dodatkowych, jak np. kartusze, czy w miejscu umieszczenia legendy. Kartograf oczywiście ma swobodę, jeśli chodzi o decyzję, jaki obszar mą objąć mapa czy jej skali. Natomiast programy komputerowe są szczególnym rodzajem utworów ze względu na ich techniczny charakter. Są one jednak wyrażone słowem lub znakami graficznymi, choć w sztucznym języku przeznaczonym dla maszyny. Nie ulega jednak wątpliwości, że mogą one być twórcze i mieć indywidualny charakter.

Kolejną grupę stanowią utwory z zakresu szeroko pojętych sztuk wizualnych i sztuki użytkowej: plastyczne, fotograficzne, wzornictwa przemysłowego i audiowizualne, w tym filmowe. W tej kategorii pewne wątpliwości pojawiały się, jeśli chodzi o twórczy charakter fotografii. Pierwotnie przyjmowano, że nie są one utworami, a tylko odzwierciedlają rzeczywistość. Później uzależniano udzielenie ochrony od umieszczenia na zdjęciu stosownego zastrzeżenia. Obecnie nie ulega wątpliwości, że fotograf dysponuje znaczną swobodą twórczą nie tylko jeśli chodzi dobór tematu, ujęcia czy kadru, ale także późniejsze retuszowanie zdjęcia lub jego przekształcenie przy użyciu programu komputerowego. Wyniki jego prac mogą więc spełniać kryteria udzielenia ochrony autorskoprawnej.

Utworami są niewątpliwie także utwory muzyczne, słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-

muzyczne, pantomimiczne i choreograficzne. Pewne wątpliwości zgłoszono natomiast w doktrynie, jeśli chodzi o utwory lutnicze. Nie chodzi tu z pewnością o utwory na instrumenty lutnicze, te są bowiem chronione tak jak inne utwory muzyczne, a raczej o budowę i brzmienie instrumentów lutniczych. W doktrynie wyrażony został pogląd, że mamy tu do czynienia z błędem ustawodawcy, kształt instrumentu zdeterminowany jest bowiem jego funkcją, mówienie zaś o „twórczym" brzmieniu ma taki sens, jak wyodrębnianie „twórczego smaku potrawy". W dodatku tworzenie skrzypiec, jak i ich dźwięk podlegają prawom mechaniki, więc pożądane brzmienie da się uzyskać za pomocą stosownych obliczeń. Ta ostatnia teza nie jest jednak powszechnie aprobowana przez twórców. Nadto, zwłaszcza w przypadku instrumentów elektronicznych, lecz także modernistycznych instrumentów lutniczych ich kształt może odbiegać od klasycznych wzorów.

Wreszcie ochronie autorskoprawnej podlegają utwory architektoniczne, urbanistyczne

oraz architektoniczno-urbanistyczne. W tej kategorii mieszczą się np. projekty domów, obiektów tzw. małej architektury, jak wiaty przystankowe, fontanny czy huśtawki, założenia przestrzenne miast i ogrodów, jak i kompletne projekty architektoniczno-urbanistyczne, np. osiedli mieszkaniowych.

b. Wyłączenia spod ochrony

Przepisy prawa autorskiego wskazują także, jakie dobra są wyłączone spod ochrony. O jej pozbawieniu decydują dwa elementy - brak cech utworu lub arbitralna decyzja ustawodawcy. W pierwszej grupie znajdą się odkrycia, idee, metody, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Odkrycia, sposoby postępowania czy metody matematyczne

istnieją w przyrodzie niezależnie od twórcy. Nie ma znaczenia ich doniosłość poznawcza czy

III. Przedmiot prawa autorskiego

2

dr Panczyk

przydatność praktyczna. Idee natomiast są pozbawione, ze względu na znaczny stopień ogólności, indywidualnego charakteru.

Przykład: jako takie niechronione idee traktuje się tzw. ready - mades, to jest przedmioty, którym twórca nadaje nowy sens artystyczny. Klasycznym przykładem jest tu Fontanna M. Duchampa.

Ochronie może podlegać natomiast sposób wyrażenia takiego niechronionego elementu,

np. artykuł opisujący odkrycie czy projekt stanowiący ucieleśnienie idei. Odkrywca czy twórca

idei mają też dobro osobiste w rozumieniu art. 23 k.c., którego treścią jest bycie

identyfikowanym w tym charakterze.

Druga grupa obejmuje przejawy twórczości wyłączone spod ochrony wolą ustawodawcy.

Wśród nich należy wymienić akty normatywne lub ich urzędowe projekty (np. teksty ustaw i

rozporządzeń), dokumenty urzędowe (decyzje administracyjne, wyroki), materiały

(uzasadnienia komisji sejmowych do projektów ustaw), symbole i znaki urzędowe (znaczki

pocztowe, znaki opłaty sądowej czy banknoty). Wyłączenie obejmuje także opublikowane opisy

patentowe i ochronne oraz proste informacje prasowe.

c. Utwór zależny i inspirowany

Szczególnym rodzajem utworu jest tzw. utwór zależny. Pod tym pojęciem rozumiemy w

szczególności tłumaczenie, przeróbkę lub adaptację cudzego utworu. Utwór zależny opiera

się w swojej formie i treści na dziele pierwotnym (oryginale). Stanowi jednak jego przeniesienie

na inny język (przekład) lub medium (np. adaptacja filmowa). Twórca dzieła zależnego

dysponuje pewną swobodą twórczą, jeśli chodzi np. o dobór słów czy środków wyrazu.

Ostateczny kształt utworu zależy więc od jego inwencji. Uzasadnia to przyznanie mu ochrony

autorskoprawnej. W konsekwencji, skoro dzieło zależne jest traktowane jako utwór odrębny od

oryginału, wygaśnięcie praw majątkowych do tego ostatniego nie będzie miało wpływu na byt

dzieła zależnego. Jednocześnie twórca dzieła zależnego jest ograniczony w wykonywaniu

pewnych uprawnień majątkowych do utworu. Mianowicie rozpowszechnianie opracowania i

korzystanie zeń są uzależnione od zgody twórcy oryginału, chyba że prawa do utworu

pierwotnego wygasły. Nadto na egzemplarzach opracowania należy wymienić tytuł i autora

utworu pierwotnego.