İhsan Berk Özcangiller tez
-
Upload
berk-ornek -
Category
Documents
-
view
241 -
download
0
Transcript of İhsan Berk Özcangiller tez
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
1/140
T.C.
stanbul niversitesiSosyal Bilimler Enstits
Eski a Dilleri ve Kltrleri Anabilim DalLatin Dili ve Edebiyat Bilim Dal
Yksek Lisans Tezi
SENECANIN DE IRAADLI ESERNDEFKE VE AKIL
hsan Berk ZCANGLLER
2501070448
Tez Danman:
Prof. Dr. Bedia Demiri
stanbul 2009
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
2/140
TEZ ONAY SAYFASI
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
3/140
iii
SENECANIN DE IRAADLI ESERNDE FKE VE AKIL
hsan Berk zcangiller
Z
Bu almann amac, Senecann, temel alacamzDe Iraadl eserinde, konu
ile ilgili olarak Aristotelesi ve Epikurosu okullarn tezlerini rtrken,
savunucusu olduu Stoa okulunun anlay dorultusunda, insann tamamen bir akl
varl olarak, hangi nedenlerden dolay duygulardan kanmas gerektii; niin
zellikle fke denen duygunun zerinde srarla durulduuve bir aklsal varlk olan,
hatta sadece bir akl varl olan insann onu o yapan eyden , yani akldan nasl ayr
dmeyip onu salamlatrabildii konusunu ne ekilde ortaya koyduunu
incelemektir. Bu tr bir incelemeye temel oluturmak iin Aristoteles, Epikuros ve
Stoa Okullarnn duygu-akl ilikisi zmlenirken ve insan denen varla dair, szkonusu Okullarn anlaylar incelenirken, o dnemdeki insan psikolojisine dair,
zellikle de, De Iraadl esermerkez alnd iin, Stoa Okulunun, insan psikolojisine
ahlaki adan yaklaan grleri ortaya konacaktr.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
4/140
iv
ANGER AND REASON IN SENECAS WORK CALLED BY DE IRA
hsan Berk zcangiller
ABSTRACT
The purpose of this study is to examine the way of putting forth by Seneca in his
work titled De Ira, while invalidating the thesis of the Aristotelian and Epicurian
schools relating to the subject, in accordance with the school of Stoa which he
defends, on the issue that for which reasons the human as an asset of reason should
avoid the emotions, why he particularly emphasizes on the emotion of anger
insistently and the human who is a reason asset and even actually who is only an
asset of reason does not fall separate than the thing which makes him this, namely
reason, and he reinforces it instead. In order to form a basis for such an examination,
while the emotion-reason relationship of the Aristotle, Epicurus and Stoa schools is
analyzed and while the approaches of the mentioned schools are examined
concerning the asset named human, particularly because of the work named De Ira is
taken as center concerning the human psychology in that period, the opinions of the
school of Stoa approaching the human psychology from the ethical point of view will
be put forth.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
5/140
v
NSZ
Doa Filozoflar sonrasnda Antik Dnyada Sokrates ile birlikte, insan,
baklarn dardan kendine evirmitir. Tpk yeni domu bir bebek gibi kendini
tanma ihtiyac hissetmitir. Toplumsal gelimeler, insann kendisiyle ve evresiyle
ilikisinde deiikliklere neden olmutur. Platon ve Aristoteles sonrasnda,
Hellenistik dnemde insan, kii olarak mutluluun yolunu arar olmutur. Kiinin bu
dnyada yaarken huzurlu ve mutlu bir yaam srmesi gayesini gden okullardan biri
de Stoa Okuludur. Stoa filozoflar iin insan bir akl varl olduundan, onun
mutlulua ulamasnn tek art akln yetkin klmas ve onu insanlndan
uzaklatracak duygulardan uzak olmasdr. Kiinin bunu baarmas iin kendini
tanmas gerekir ve bu durumda insann, psikolojik yapsn zmesi gerekir. Bu
sayede kii kendinin ne olduunu bilmesi ile doasna uygun hareket ederek
mutlulua ulam olur.
Senecann De Ira adl eseri, Stoa okulunun duygu-akl ilikisi ile ilgili
grlerini ve zellikle de fke-akl ilikisi anlayn gnmze ulatran tek eserdir.
fke zerine Plutarkhos ve Philodemosun da eserleri vardr, ancak Stoa felsefesinin
bu konudaki dncesini en detayl ekilde bize aktaran Senecann De Ira adl
eseridir. Biz bu eserde, hem Stoa okulunun duygu-akl ilikisine dair anlaynn ztt
anlaylar benimseyen Aristoteles ve Epikuros ile takipilerinin grlerini
zmleyeceiz, hem de Stoa okulu ve Senecann grlerini analiz ederek, o gnn
insana bakn, insan psikolojisini ahlaki adan zmleyiini greceiz. Bunlarn
yan sra, Stoa Okulunun insan insan yapan akln salamlatrlmas iin ne gibi
tedavi yntemleri izlediini, son olarak da Senecann, bir yesi olduu Stoa
Okulunun grlerine yeni birey katp katmadn reneceiz.
Danmanln stlenerek bu tezi hazrlamamda bana destek olan hocam Sn.
Prof. Dr. Bedia Demirie, tezi hazrladm sre ierisinde grlerinden
yararlandm hocalarm Sn. Prof. Dr. idem Drkene, Sn. Yard. Do. Dr.
Sanem Yazcoluna;sevgili hocalarm Sn Yard. Do. Dr. idem Menzilcioluna,
Do. Dr. Faruk Akyola teekkrlerimi sunmay gnl borcu bilirim.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
6/140
vi
NDEKLERZ ............................................................................................................................... iii
ABSTRACT ................................................................................................................ iv
NSZ ........................................................................................................................ v
NDEKLER........................................................................................................... vi
KISALTMALAR LSTES....................................................................................... viii
GR ........................................................................................................................... 1
1. SENECA ve DE IRA ESER ................................................................................... 7
1.1. Senecann Yaam, Eserleri, Felsefesi ................................................................. 7
1.2. De Ira Eseri ......................................................................................................... 18
2. SENECA NCES FELSEFE OKULLARINDAN ARISTOTELES, EPIKUROS
ve STOA OKULUNDA FKE DUYGUSU ............................................................. 23
2.1. Aristotelesin fke (Orge) Anlay .................................................................... 23
2.1.1. Pathos ve Epithymia ......................................................................................... 23
2.1.2. Aristotelesin Duygu (Pathos) Anlayna Genel Bak................................... 26
2.1.3. Pathos ve Ethike Arete (Karakter Erdemi)....................................................... 31
2.1.4. fke (Orge) zmlemesi ............................................................................... 37
2.2. Epikurosun fke (Orge) Anlay...................................................................... 44
2.3. Stoa Felsefesinde Pathos Anlay .................................................................... 57
3. DE IRADA FKE (IRA) ANLAYII.................................................................. 77
3.1. fke zerine Teorik Sorular ............................................................................... 77
3.1.1. fkenin Seilmesinin Nedeni Nedir? .............................................................. 77
3.1.2. fke Nedir? ...................................................................................................... 79
3.1.3. Duygularn Oluum Aamas: Duygular radi Midir? ..................................... 84
3.2. Kart Grlere Yantlar.................................................................................... 90
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
7/140
vii
3. 3. Tedavi ............................................................................................................... 102
3.3.1. fkenin Tedavisinin Gereklilii ve Yok Edilebilirlii .................................. 102
3.3.2. fkeden Saknmann Yollar.......................................................................... 105
3.3.3. fkenin Bastrlmas veBakalarnn fkesinin Durdurulmas .................... 115
SONU .................................................................................................................... 121
KAYNAKA ........................................................................................................... 126
Antika Kaynaklar ................................................................................................ 126
Modern almalar................................................................................................... 128
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
8/140
viii
KISALTMALAR LSTES
TEKNK KISALTMALAR
A.e. Ayn eser/yer
A.g.e. Ad geen eser
A.y. Yazara ait son zikredilen yer
Bkz. Baknz
ev. eviren
Ed. Editr/yayna hazrlayan
S. Sayfa
T.y. Basm tarihi yok
V.d. ok yazarl eserlerde ilk yazardan sonrakiler
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
9/140
1
GR
Senecann De Ira (fke zerine) adl eserinde fke (ira) ve akl (ratio)
ilikisi, aslnda geni apta ele alndnda duygu (affectus) ve akl (ratio) ilikisi
iinde incelenmelidir. fke, korku, acma gibi bilisellik zelliine sahip arzu eidi
olarak duygulara, Antik ada farkl biimlerde yaklalmtr. ncelikle unu
sylemek gerekir ki, duygu ve akl ilikisinin sorgulanmas insanlarn birbirleriyle
ilikilerini ilgilendiren, insann iinde yaad toplumla ilikisini ele alan etik iin,
ayrt edilmesi gereken bir olgu olarak grlmtr. Bir toplumsal varlk olan insann,toplumun dier bireyleriyle karlkl ilikileri konusunda nasl bir tutum
sergileyecei, etik bir yaklamla kiinin mutluluk gayesine nasl ulaabilecei
konusunda ncelikli olan eyin, kiinin kendisinin neliini ortaya koyabilmesi
olduu kabul edilir. nsan nedir? Nasl bir varlktr? Onu dier canllardan ayran
zellik nedir? Bu trden sorular sormak insann etik anlamda kendini tanmasn,
ayrt edici zelliklerini bilmesini, bu farkndalk iinde hareket etmeye alarak
yaamda insanln gerekletirebilmesini ve mutlu olabilmesini salar. EskiYunann teleolojik dnya grnde insan iin ama adil, erdemli yaamak, yani
insana ait ilevleri tam bir uyum ierisinde ortaya koymak ve bunu yaama
yanstmaktr.1
nsann bu amac gerekletirebilmesi iin, kendinin ayrt edici zelliinin
farknda olmas gerekir. nsan ister maddeci isterse maddeci olmayan yaklamda ele
alnsn, her ikisinde de ortak olan zellik, onun bir ruha sahip olduudur. Ancak
ruha, yani canllk, hareketlilik ya da duyumsama yetisine sahip olan tek canl insan
deildir, bitkiler ve hayvanlar da ruha sahiptirler. Aristotelesi yaklamda bitkiler
ruhun beslenme ve byme yetisine, hayvanlar hereket ve duyumsama yetisine
sahiptirler. Her canl doasna gre, onu o yapan eye gre, bir geliim sergiler. Her
canl doasn olmas gerektii ekilde ortaya koymaldr; doasnn gereklerini
yerine getirmezse, aksi takdirde eksik ya da sakat kalr. Canllarn eksiksiz olular,
doalarnn tamlna ermeleri erdemdir. Erdem tamlktr, yetkinliktir, olmas
1 Ahmet Cevizci, Etie Giri, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2002, s. 34.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
10/140
2
gerekenin olmu olmasdr. Ve bu durumun sonunda dzen, huzur ve ahenk ortaya
kar.
Peki, insan iin bu erdemli olma durumu nedir? nsann huzurunu salayan,
onu o yapan, mutlulua ulatran, doas, ayrt edici zellii nedir? Bu sorularn
cevab insann akla (logos, ratio) sahip olmasdr. Akl insann ayrt edici zelliidir.
nsann erdemi bu yetiyi tam olarak kullanmas, ona uygun eylemesi, onu etkin
klmasdr. Platon ve Aristotelesi yaklamda her canlnn kendidoasn tam olarak
ortaya koymas onun erdemidir. At, eviklii ile, hzl komas ile erdem sahibir;
bitkiler olmas gerektikleri ekilde byrlerse erdemlidirler; insana gelince, insanakln etkin klabilirse, kendi doasna ait bu yetiye uygun hareket ederse, eylerse
erdemlidir. Ancak unu da unutmamak gerekir ki, Platoncu ve Aristotelesi grte
ruh paraldr. Ruha ynelmek, onu zmeye almak ve onu tanmlamak ayrca
insan da tanmlamak olacaktr. Ruh akll olan ve akll olmayan eklinde ikiye
ayrlr.Ruhun akl d ksminsanlarn bitkiler ve hayvanlarla ortak olarakpaylat
yetidir. Bu ksmaraclyla insan tpk bitkiler gibi byr, rer, tpk hayvanlar gibi
hareket etme zellii gsterir ve duyumsama yetisini ortaya koyar. Ancak insan akld ksmn haricinde akl sahibi ksma sahip olmas ile bitkiler ve hayvanlardan
ayrlr. nsan akl sayesinde bilgi (episteme) sahibi olabilir; akl sayesinde hem
olumsal olmayan sabit gereklere dayal hakiki bilgiye (episteme) sahip olur hem de
olumsal olaylarla ilikili olarak pratik akln rehberliinde yaamn gnlk olaylar
karsnda doru ekilde eyleyebilir. Epikuros felsefesine ve Stoa felsefesine gre de
insan iin ayrt edici zellik ite bu akl gcdr. nsan ruhunun dier akl d
gleri tek balarna, insan iin yararl deil, zararl etkenlerhaline gelebilirler. nsan
insanlna uygun hareket etmek iin, bitkiler ya da hayvanlardan farkl olarak bu alt
doalarn da inkar etmeden akln rehberliinde yaam etkinliklerini srdrmelidir ki,
sonuta erdemli, mutlu ya da huzurlu, dingin olabilsin. Ancak Stoa felsefesi bu
konuda farkl bir gr ortaya koyar: Dier okullarca savunulan, insann
duygularnn ve arzularnn lmllatrlmas grne karlk, bu hislerin ortadan
kaldrlmas grn savunur.
Bu almann amac Senecann De Ira adl eserinde, Stoa felsefesiningeleneksel gr olan, insann duygularnn ortadan kaldrlmas grnn ne
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
11/140
3
ekilde ve hangi gerekelerle savunulduunu ortaya koymaktr. Bir Stoa filozofu
olan SenecannDe Ira eseri Stoa felsefesinin duygu anlay, duygunun aklla olan
ilikisi hakknda fikir sahibi olmamz salayan yegane eserdir. Stoa felsefesinin
geleneksel grnde ruh ksmlara ayrlmaz. Btnlkl bir yapya sahiptir. Bu
durumda Stoa felsefesindeki duygu gr de dier okullara gre farkllk gsterir.
Zira akl ve duygu dier okullarda ruhun e zamanl farkl paralaryken, Stoa
felsefesinde akl ve duygu ayn anda var olamayan, akl varken duygunun, duygu
varken akln olamadbir yap sergiler. te Seneca da bu eserinde bir Stoa filozofu
olarak, okulun geleneksel grn ortaya koyar, dier okullarn grlerine kar
kar, onlarn duygular hakkndaki grlerini eletirip bu konudaki tezlerini
rtmeye alr. Bu eserinde Seneca Stoa felsefesinin geleneksel duygu anlayn
ortaya koyarken temelde duygular ierisinde fkeyi konu alr. Senecann bu
eserinden, Stoa felsefesinin hem bu zel duygu, yani fke, hem genel anlamda
duygu, hem de duygunun kart olarak akl hakkndaki grlerini reniriz. Antik
adaki okullarn hepsi insann bir akl varl olduunu kabul ederken, Stoa
felsefesi insan ruhunun paral yapsn kabul etmedii ve ruhun btnlkl yapsn
savunduundan, Aristotelesin, Platonun ve Epikurosularn duygu hakkndaki
olumlu grlerine kar kar. nk dier okullar insann akln rehberliinde
olmas grnn yan sra duygularn da lml olduu srece yararl ve kanlmaz
olduunu dnrlerken Stoa felsefesi buna tamamen kardr. te Seneca da De Ira
adl eserinde bize bu konular hakknda fke duygusunun eliinde detayl bilgiler
verir: Hem kendi okulunun grn ortaya koyar, hem de dier okullarn bu
konudaki yaklamna karlk Stoa okulunun tezlerini savunur. Biz bu almada
Senecann De Iraadl eserini temel alarak, bu eserin snrlar ierisinde kalp, duygu
ve akl ilikisini ortaya koymaya altk. Seneca eserinde, Aristotelesi ve
Epikurosu okullara gnderme yapt ve Stoa felsefesinin duygu-akl ilikisi zerine
grlerini ortaya koyduu iin, biz de Aristotelesin, Epikurosun ve
Epikuroularn, Stoa Okulunun duygu ve akl konusundaki grlerine deineceiz
ve bundan sonra da Senecann De Iraadl eserini duygu-akl ilikisi erevesinde
zmleyeceiz.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
12/140
4
Bu zmlemeyi gerekletirirken Senecann De Ira adl eserinin plan
dorultusunda bir yol izleyeceiz. zmlemeye gemeden nce, almamzn ilk
blmnde genel olarak Senecann yaam, eserleri ve felsefesi hakknda bilgi verip
De Irann yaznsal bireser olarak yapsninceleyeceiz, deerinden sz edeceiz.
almamzn ikinci blmnde Senecann kar olduu Aristotelesi ve Epikurosu
duygu anlayn kavrayabilmek iin, Aristotelesin ve Epikuros ile Epikurosularn
duygu, akl ilikisini inceleyeceiz. Aristotelesin duygu ve akl ilikisini ortaya
koyarken zellikle onun etik konulu eserlerinden ve Peri Psykhes adl eserinden
yararlanacaz; ardndan Senecann da bal bulunduu Stoa okulunun duygu ve
akl ilikisi hakkndaki grlerini inceleyeceiz. Tm bu n bilgileri elde ettikten
sonra, almamzn nc blmnde de Senecann De Iraadl eserini amacmz
dorultusunda ele alacaz ve onun bu eser erevesinde duygu ile akl ilikisi
konusundaki grlerini ortaya koyacaz. Sonu blmnde de almamzn
sonucunda elde ettiimiz verilerin genel bir deerlendirmesini yapp, duygunun
yaps ile ilgili olarak Senecann kendisine ait bir katksnn olup olmad
konusunda bir yargya varacaz.
Senecann De Ira adl eseri hakknda, ok fazla olmamakla birlikte, yeterli
derecede modern kaynan olduunu syleyebiliriz. Bu almay hazrlarken
yaralandmz belli bal kaynaklar unlardr: Brad Inwoodun Reading Seneca:
Stoic Philosophy at Rome, Katharina Volk ve Gareth D. Wiilaims tarafndan
hazrlanm olan Seeing Seneca Whole: Perspectives on Philosophy, Poetry and
Politicsadl eser, Richard Sorabji tarafndan kaleme alnan Emotion and Peace of
Mind: From Stoic Agitation to Christian Temptation, John M. Cooper ve
J.F.Procope tarafndan hazrlanan Seneca: Moral and Political Essaysve Mooney
Donald James tarafndan hazrlanan The Rational Psychology of Lucius Annaeus
Seneca adl tez almas. Bu almamzda De Ira adl eserin ve dier klasik
eserlerin orijinal metni iin Harvard University Press, LOEB edisyonlar
kullanlmtr. Ayrca, Aristotelesin Etikha Nikomakheia adl eseri iin Saffet
Babrn evirisi, Tekhne Rhetorikeadl eseri iinMehmet H. Doann evirisi,
Peri Psykhes adl eseri iin Zeki zcann evirisi; Diogenes LaertiosunBioi kai
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
13/140
5
Gnomai ton Eudokimon Philosophonadl eseri iin Candan entunann evirisi
de kullanlmtr.
almamzn temel kavramlar ierisinde yer alan epithymia2, pathos3,
thymos4
2 Epithymia, bireye yreini (cann) koymak, yrekten veya candan istemek, iddetle istemekanlamlarna gelen epithymeofiilinden tremitir. Kelime genel olarak itiha ve arzu anlamlarndakullanlr. Epithymetikon (ruhun arzu duyan ksm) Platonun Politeiaadl eserinde retici snfn
bir zelliidir ve ruhun bu ksmnn erdemi lllktr (sophrosyne). Aristoteles iin epithymia haz(hedone) arzusudur (oreksis).
kelimeleri, onlar kullanan okullarn anlayna gre kimi farkllklar
gsterir. Epithymiakelimesini biz bu almada Aristoteles sz konusu olduunda
itiha anlamnda kullanacaz. Zira epithymia kelimesi bilisel olmayan arzularla
ilikilidir. Stoa felsefesine gelince, epithymia kelimesi burada drt duygu cinsinden
biri olarak geer; rnein fke bu cinsin ierisine girer ve buradaki kullanmnda
epithymia kelimesi artk bilisel bir anlam kazand iin, genel anlamda arzukelimesi ile karlanacaktr. Pathos kelimesine gelince, Aristoteles fke, korku ya da
acma gibi bilisel zellik gsteren haller iin bu kelimeyi kullanr ve pathos
kelimesi bu anlamda kullanldnda, Trkede duygu kelimesi ile karlanr;
ancak bunun yansra Aristoteles bu bilisel hallerin yannda bilisel olmayan halleri
de kastederek pathos kelimesini kullandnda, bu kelimeyi Trkedeki
etkilenim, duygulanm kelimeleriyle aktarmann doru olaca kanaatindeyiz.
Pathoskelimesi Stoa felsefesinde bambaka bir anlam kazanr ve olumsuz manadakullanlr. Genel kullanmnda pathos kelimesinin olumsuz bir anlam yoktur: O ne
iyi, ne de kt anlama sahip bir kelimedir, ancak Stoa felsefesinde pathos kelimesi
tutku kelimesiyle ifade edebileceimiz bir anlam kazanr. Bu almada ise biz
pathos kelimesini Stoa felsefesi iin de duygu anlamnda kullanacaz; ama
burada unutulmamas gereken nokta duygu kelimesinin Stoa filozoflar iin
olumsuz bir anlama sahip olduudur. Epikuros pathos kelimesini ok genel bir
anlamda ele alm ve iki adet pathosvardr, onlar da ac ve hazdr, demitir; bu
kullanmda pathos kelimesi her trl hissi iine alr, ancak daha sonradan
3 Pathos kelimesi, edilgen anlamda bir eye maruz kalmak, bir eyden etkilenmek, bana bir eygelmek gibi anlamlar olan paskho fiilinden tremi olup baa gelen iyi ya da kt olay,etkilenim, deneyim, talihsizlik, duygu, tutku, hal, durum, zellik, nitelikanlamlarna gelir.4
Thymos kelimesi ttmek, kurban etmek anlamlarna gelen thuo fiilinden tremi olup ruh,can, hayat ilkesi, soluk, tutku, arzu, cesaret, duygularn ve bilincin merkezi, fkeanlamlarnda kullanlr.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
14/140
6
Philodemosda bu kelime yine anlam daraltlarak duygu anlamnda kullanlr.
Thymos kelimesi de birka farkl anlamda kullanlr: Aristoteleste kimi zaman
tutku, kimi zaman fke olarak adlandrlr. Epikurosu Philodemos thymosdan
doal olmayan ar fke olarak bahseder. Latince animus5
kelimesine gelince,
Trkede bu kelimeyi tam olarak ifade edebilecek bir kelime olmadndan, bu
kelime tm alma boyunca Latince animus olarak kullanlacaktr; ancak unu
aklda tutmak gerekir, animus kelimesi duygularn ve aklsal ilevlerin, kendisinde
gerekletii yetidir.
5 Animus kelimesi genel anlamda, insandaki duyusal ruhun (anima) kart olarak insann aklsalruhunu ifade etmek iin kullanlr. Bunun dnda, kelime kimi zaman dnen, hisseden, isteyen
ruh anlamnda, kimi zaman da zihin ve akl ile e anlamda, bazen de bellek, bilin, yarg,kan, kalp, cesaret (ounlukla, oul ekli olan animi), duyum, eilim, tutku, huy,irade anlamlarnda kullanlr.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
15/140
7
1. SENECA ve DE IRA ESER
1.1.Senecann Yaam, Eserleri, Felsefesi
Lucius Annaeus Seneca, spanyann kltr merkezi olarak geen Corduba
ehrinde yaklak olarak 1. yzyln sonuna doru domutur. Seneca, Yal
Senecann ve ei Helviann olundan ortanca olanyd. Annaeuslar zamann
varlkl ailelerindendi ve Senecann babas atl snfna (equites) mensuptu. YalSeneca, oullar iin yazd hitabetle ilgili eserleri Controverisae ve Suasoriae
nedeniyle Rhetor Seneca diye adlandrlmtr. Yal Senecann bir de i
savalardan sonraki Romann durumunu anlatan bir kitabnn olduu bilinmektedir,
ama bu eser gnmze ulaamamtr. Senecann bilgili, iyi eitim grm ve
salam ahlaka sahip annesi Helvia oullarn her zaman eitime tevik etmitir.
Senecann felsefeyle ilgilenmesinin nedenlerinden biri de annesidir. Senecann
kk kardei L. Annaeus Mela air Lucanusun babasdr. Seneca eserlerinde
aabeyi Novatustan pekok kez bahsetmi olsa da kardei Melay ok az anmtr.
Lucius Annaeus Novatus, Yal Senecann bir arkada olan Iunius Gallio adndaki
bir hatip tarafndan evlat edinildikten sonra Iunius Gallio adn almtr.
Babalar, Novatus ve Senecann eitimine onlara iyi konuma sanatn
retmekle balar ve onlar o zamanlarda adet olduu zere devlet ynetimi iin
hazrlar. Seneca, S 16-31 yllar arasnda Msrda praefectus olarak grev yapm
olan C. Galeriusun ei olan, annesinin vey kardei yani kendisinin de vey teyzesitarafndan Romaya getirilmitir.1
1 Lucius Annaeus Seneca, De Tranquilitate Animi; Ruh Dinginlii zerine, ev. Bedia Demiri,YKY, stanbul, 1999, s. 8.
ocukluk ve genlik yllarn bu lkede geirdii
dnemlerde eitimini teyzesi stlenmitir. Seneca Romada hitabetle ve felsefeyle
ilgilenmi, ama felsefe eitimine arlk vermitir. Pythagoras Sotiondan desler
almtr. Sotion Senecay, et yememeye tevik etmitir, nk Pythagoras retiye
gre ruh lmszd ve lmden sonra bir hayvan bedenine girebilirdi. Ancak
Senecann narin olan bnyesi bu perhiz sonucu daha da zayf dnce, babasnn
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
16/140
8
srarlar zerinebu adeti uygulamaktan vazgemitir. Seneca Pythagoras Sotionun
dnda Stoa retisinin izleyicisi Attalusun, Kynik retinin savunucusu
Demetriusun ve Akademial Papirius Fabianusun derslerini takip etmitir;
Fabianusun dersleri sayesinde Romalfilozof Sextius ile tanm ve burada hergn
vicdann sorgulamay renmitir. Ayrca Fabianus Senecay Romallar iin
olduka olaan d bir alan olan, doa bilimleri ile ilgilenmeye tevik etmitir.2
Ancak Senecann felsefeyle bu denli ilgili olmas babasn rahatsz etmitir. nk
zamann mparatoru Tiberius genlii ele geiren bu alana hi scak bakmyordu.
Ayrca Senecann sal da iyicebozulmutu. Babas, sal dzelsin ve felsefeden
uzak kalsn diye, onu nce Pompeiye sonra da Msra gndermitir. Msrda
kald sre ierisinde vey teyzesi onun bakmn stlenmitir. Burada kald
yllarda Seneca Msrve Msr dini hakknda bir deneme kaleme almtr.3
Seneca Romaya S 31 tarihinde dnmtr ve onbir yl srecekpolitika hayat
baladndan, felsefeyi de ikinci plana itmek zorunda kalmtr. Ama bu sre
ierisinde Consolatio ad Marciam, De Irann kitabn, kayalar, balklar ve
depremler zerine olan bilimsel almalarn yazmtr.
4
2 Michael Von Albrecht, A History of Roman Literature: From Livius Andronicus to Boethius,
ev. Ruth R. Caston ve Francis R. Scwartz, Brill, C.II, 1997, s. 1159.
Seneca S 31-32 yllarndadevlet hazinesinin ynetimi demek olan quaestorluk grevini elde etmitir. Bu
srada hatip olarak n yaylmtr, yle ki kskan mparator Caligula (S 37-41)
onun slubu hakknda kiresiz kum taneleri gibi, yorumunu yapmtr. Caligula
Senecann ldrlmesine karar vediyse de, mparatorun yanndakiler onun
salnn zaten zayf olduunu ve ok gemeden leceini syleyip mparatoru ikna
edince, bu karardan vazgeilmitir. Senecann S 41 ylndan nceki yaam
hakknda bilgimiz ok azdr. Onun gzel konuma yetenei, Caliguladan sonra baa
geen ve kendisi de retorie ilgi duyan kekeme mparator Claudiusun ( S 41-54)
kskanlna neden olmutur. Claudiusun mparatorluundan nce Caligulann kz
kardei Iulia Livilla aabeyini ldrmek isteyenlerle birlik olduundan, S 37 ylnda
srgne yollanmtr, ancak amcas Claudius baa geince, onu srgnden geri
armtr. Bu durum mparatorie Messalinann hi houna gitmemi ve
3 A.y.4A.y.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
17/140
9
Senecann, Caligulann kz kardei Livilla ile zina yaptn ileri srerek Livillann
ldrlmesine ve Senecann da S 41de Korsikaya srgne yollanmasna sebep
olmutur. Seneca sekiz yl kadar srgnde kalmve bu srada kendini felsefe eserleri
yazmaya, bilimle ve iirle uramaya vermitir. lk yllarda daha dayankl olmasna
ramen, zaman getike srgn hayat kendisi iin katlanlmaz olmaya balamtr.
Byle bir ruh hali ierisinde olduu, annesini teselli etmek iin yazd Ad Helviam
Matrem De Consolatione adl eserde annesinden ok, kendini teselli ediyor gibi
gzkmesinden ve Ad Polybium De Consolatione adl eserde de hem Polybiusa
hem de mparatora nerdeyse yalvarlardabulunmu olmasndan anlalmaktadr.5
Senecann Romaya dn ancak Messalinann lmnden ve Claudiusun
Agrippina ile evlenmesinden sonra gerekleir. S49 ylnda Agrippinann istei ile
Seneca srgnden geri arlr. Zira Neronun annesi olan Agrippina olununeitimi
iin Senecann iyi bir eitmen olacan dnmtr. Seneca Neroya felsefe
eitimi vermek istemi, ancak Agrippinann felsefeye scak bakmamas neticesinde
bu konuda kstlama yaamtr. Politikaya tekrargeri dnmeyi istemese de Seneca,
belki de Agrippinaya minnet borcu duyduu iin, hem praetorluk (yarglk)grevini hem de Agrippinann olu Neronun tm eitimini stlenmeyi kabul
etmitir. Seneca, mparator Claudiustan sonra olu Britannicusun yerine Neronun
gemesi iin almtr.mparator Claudiusun ldrlmesinden sonra S54 ylnda
Nero henz on alt yandayken imparator olmutur. Neronun imparator olmasyla
birlikte Seneca ve muhafz ktas komutan Afranius Burrus mparatorluun
idaresinde sz sahibi olmulardr. Seneca bu srada byk bir servet edinmi ve S 62
ylna kadar devam edecek olan bu grkemli saray yaamn srdrmtr. Ancak
Seneca ve Burrus devleti o denli iyi ynetmilerdir ki sonraki mparatorlardan
Traianus daha ncesinde hibir princepsin egemenliinin Neronun ilk be yllk
ynetimiyle kyaslanamayacan bildirmitir. Bu be yl sonunda Nero dengesiz ve
anormal davranlar sergilemeye balam ve kt eylemlere girimitir. Seneca
bunlar engellemeye altysa da baarl olamamtr. Nero annesi Agrippinay
ldrm ve ardndan Burrus zehirlenerek ldrlmtr. Seneca bu durum zerine
5 Lucius Annaeus Seneca, De Providentia; Tanrsal ngr, ev. idem Drken, stanbul,Kabalc Yaynevi, 1997, s. 13.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
18/140
10
tm servetini brakarak grevinden ekilmeyi mparatordan talep etmise de Nero
onun bu isteini reddetmitir. Sonunda Seneca hastaln sebep gstererek ve
Nerodan aldklarnn bir ksmn geri vererek siyasetten ayrlmtr. S 61-65 yllar
arasnda kendini tamamen felsefeye vermi ve bu yllar onun en verimli dnemi
olmutur. Ancak, S 65 ylnda Pisonun bata olduu Neroya kar dzenlenen bir
suikast giriimine ad karnca, mparator tarafndan intihar etmeye zorlanmtr.
Seneca damarlarn atrarak intihar etmeyi semi ve S 65 ylnda hayata veda
etmitir.6
Seneca dz yaz ve iir olarak pek ok eser vermitir. Felsefe dnda, tarih,corafya, fizik gibi konularda da eserler kaleme alan Senecann gnmze ulaan
eserleri ounlukla ahlak alanna aittir. iir ve sylev olarak kaleme ald eserlerden
gnmze neredeyse hibir ey kalmamtr. iir alannda yazd eserlerinin en
nemlileri sadece tanesinin kesin olarak Senecaya ait olduklar saptanm olan 70
epigramdr. Bunlarn dnda oynanmaktan ok, okunmak iin yazldklardnlen
dokuz adet Tragedias vardr. Bunlardan sekizi Yunan, biri Roma konuludur:
Hercules Furens, Medea, Troiades, Phaedra, Agamemnon, Oedipus, HerculesOetaeus, Phoenissae, Thyestes. Roma konulu olan Octaviann Senecaya ait olup
olmad phelidir. Seneca ayrca Menipposu bir tarz olan yar dz yaz yar iir
eklinde, Divi Claudii Apocolocyntosis adl bir eser de kaleme almtr. Bu eseri
Claudiusun lmnden sonra yazm olup, mparatorun kendisini srgne
gndermesinden tr ona kar besledii nefret ve kini dile getirmitir. Bunlara ek
olarak Senecann dzyaz olarak kaleme ald felsefi eserleri vardr. Bu eserler drt
gruba ayrlrlar: 1)Dialogiad altnda geen diyalog tarznda yazlm yedi eser, 2)
Diyaloglar dnda saylan De Clementia ve De Beneficiis, 3) Epistulae ad
Lucilium ya da Epistulae Morales diye anlan 124 mektup ve 4) Naturales
Quaestiones (Doa Sorunlar). Dialogi ad ile anlan eserleri ise unlardr: De
Providentia, De Constantia Sapientis, De Ira, De Vita Beata, De Otio, De
Tranquillitate Animi, De Brevitate Vitae, Ad Marciam De Consolatione, Ad
Helviam Matrem De Consolatione, Ad Polybium De Consolatione.
6
Tacitus Annales adl eserinin 12. kitabnda Neroya dzenlenen suikast hakknda geni bir bilgisunar ve bu srada da Senecann bu konuyla ilgili durumundan ksaca sz eder; bkz. Tacitus,Annales, 15. 48-74.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
19/140
11
Senecann Dialogi ad altnda geen eserlerinden sadece De Tranquillitate
Animi tam anlamyla bir diyalogtur; dier diyaloglardaki muhatap kurgusaldr.
Seneca kurgusal muhatabn inquis (diyorsun), inquit (diyor), aliquis
dicet (birisi diyecektir ki) gibi ifade tarzlar kullanarak konuya dahil eder.
Diyalog boyunca bu ifade tarzlar vastasyla muhatabn itirazlar sunulur, sonra
bunlara karlk cevaplar verilir ve deliller sralanr; yazarbu ekilde fikirlerini ortaya
koyar. rnein De Ira adl eserinde Seneca pekok kez Peripatetikler ve
Epikurosular gibi, Stoa okuluna kar okullarn olas eletirilerini Novatusun
azndan ortaya koyarak onlara cevaplar verir. Bu eserlere Dialogiadnnn Seneca
tarafndan verilmedii, ancak daha ge dnemdeki bir redaktr tarafndan onlarn
Dialogi bal altnda topland tahmin edilmektedir7. imdi ksaca Senecann
diyaloglarnn konularna deinelim8
1- Ad Marciam De Consolatione: Eserin S 37 ylndan sonra yazld kesindir ve
genellikle S 37-41 yllar arasna tarihlendirilir. Seneca bu eseri tarihi Cremutius
Cordusun cesur kz Marciaya atfetmitir. Eser, yl nce kaybetmi olduu
olunun yasn tutmaya devam eden Marciay teselli etmek iin kaleme alnmtr.Seneca Marcia ve babasnn birok durumda gsterdikleri cesareti ver ve onu bu
acya metanetle katlanmaya arr. Eser kederi kontrol etme konusuyla ilgili olarak
sistematik akl yrtmeler ierir.
:
2- Ad Helviam Matrem De Consolatione: Consolatiolar arasnda bu eser en
dzenli en zekice ve okunmaya deer olandr.9
7Demiri, a.g.e., s. 16.
Srgnnn birinci ve ikinci
yllarnda yazd bu eserde Seneca annesini teselli etmeyi amalar ve onu u ekilde
teselli etmete alr: Srgn bir yer deitirmeden baka birey deildir, mutluluk
d artlarda deil, kendi elimizdedir ve bu erdemdir ve her yerdedir. Srgnn utan
verici oluusadece kiinin dncesinde yatar. Seneca bu grleri belirttikten sonra
annesinin vasflarn sayar, onun gemiteki davranlarn ver ve ona yakan eyin
cesaret ve metanet olduunu syler.
8 De Ira adl eser daha sonra zel olarak ele alnaca iin , burada onunla ilgili aklamalara yer
verilmemitir.9 J. Wight Duff, A Literary History of Rome in The Silver Age: From Tiberius to Hadrian, Ed. A.M. Duff, London, Barnes&Noble, 1960, s. 169.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
20/140
12
3- Ad Polybium De Consolatione: Bu eser Polybiusun kardeinin lm sebebiyle
S 43 ylnda yazlmtr ve Senecann srgnde yazd ikinci eseridir. Polybius
mparator Claudiusun azatlsdr. Eser ona hitap eder ve amac Polybiusu teselli
etmenin yan sra, onu ve mparatoru verek af istemektir. Seneca her ne kadar onlar
vp af dilese de, bu eseri ona af salamamtr.
4- De Vita Beata: Aabeyi Gallioya hitaben yazlan bu eserin ne zaman yazld
tam olarak bilinmemekle birlikte, S 58-59 civarnda yazld kabul edilir. Eserin
son ksm kayptr. Seneca bu eserde gerek mutluluk nedir ve nasl elde edilir,
sorularna cevap verir. Doaya gre yaamak, yani erdemli olmak, ilk soruya,felsefeyi izlemek, ikinci soruya cevaptr. Servet, an, hret gibi eyler, insanlarn
sandklar gibi, mutlulua birey katmazlar. Eserde, mutluluu zevkte grenlere kar
erdemin mutluluk olduu savunulur. Seneca baz kiiler tarafndan servetine yaplan
saldrlara bu eserinde cevap verir.
5- De Brevitate Vitae: S49 ylnda kaynpederi Paulinusa yazlmtr. Bu eserin
tezi gerek yaamn felsefeye bal olduu iddiasdr: Filozof iin yaam ksa
deildir, kitaplar sayesinde o tm gemi zamana eriebilir ve eski zamann ok
deerli kimi insanlaryla birlikte olabilir. Biz bir takm gereksiz iler ile megul
olarak hayat ksaltrz. Zaman iyi kullanrsak bu yaam yeterince uzundur.
6- De Otio: Bu eserin tarihlendirilmesi tamamen tahmin zerinedir. De Otio
Senecann S 49 ylnda srgnden dnmesinden sonraya tarihlendirilir. Bu eser
Serenusa hitaben yazlmtr. Eserin ieriinde Seneca, almak ve halk ileriyle
ilgilenmek yerine, derin dnceleredalmay ve dinlenmeyi tledii iin, arkada
tarafndan Stoa okulu kurallarna uygun hareket etmedii eklinde bir sulamaya
maruz kalr ve bunun aslnda okulun kurallarna aykr olmadn ispatlamaya
alr.
7- De Tranquilitate Animi: Bu eser Serenusa hitaben yazlmtr. Ne zaman
yazld tam bilinmemekle birlikte De Constantia Sapientisden sonra yazld
dnlmektedir. Eserin konusuna gre, Serenus eskisi gibi itirazlarda bulunmasa da
Stoa felsefesinin sert kurallarn uygulamakta zorlanmaktadr ve bu konudakitereddtlerini gidermesi iin Senecaya bavurur. Seneca ruh dinginliininasl elde
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
21/140
13
edeceini, koruyacan ve bu dinginlie isel ya da dsal olarak tehdit olabilecek
eylere kar nasl kar koyabileceini anlatr.
8- De Providentia: Luciliusa yazlan bu eserin ne zamana ait olduu kesin
olmamakla birlikte, Senecann, eseri srgndeki ilk ylnda (S41-42) yazm olduu
ileri srlmektedir. Lucilius burada, Tanrsal ngr olduu halde, iyi insanlarn
bana bir takm felaketlerin gelmesinin nedeni nedir, diye sorar. Seneca alt
blmlkbu eserde bu soruya tanr ile insan arasndaki ilikileri eitli ynlerden ele
alarak ve Roma tarihinden setii baz rnekleri ortaya koyarak cevap verir. Eserin
ana fikrinin, kt olarak zannettiimiz eylerin aslnda kt olmadklar, ktlkleremaruz kalan kiiler iin bu kt olaylarn erdemlerini snama frsat olduu,
sylenebilir.
9- De Constantia Sapientis: Eserin yazl tarihinin Senecann srgndeki ilk
yllarna (S 41-42) rastlad kabul edilir. Seneca bu eserinde Epikuros felsefesini
brakp Stoacla yneldii halde, ara sra itirazlarda bulunan Serenusa hitap
etmektedir. Eserin ana temas udur: Dmanlk iin yaplm olsa da hibir hakszlk
veya hakaret bilge insan etkileyemez. Bu eserinde Senecann, srgn hayatna
cesaretle katlandn ve prensipleri ile hareketlerinin birbirine uyduunu gstermek
istemi olmas mmkndr10
Senecann Dialogi ad altnda gemeyen dier felsefi eserleri unlardr:
.
1- De Clementia: Eser S 55 yl sonunda veya 56 yl banda yazlmtr.
Senecann bu eseri yazmaktaki amac, Gen mparator Neroya bilgelerin tleri
ile idare edilecek bir lkenin mutluluunu gstermek ve onu mparatorluu idareetmek konusunda yumuak davranmaya yneltmektir. Eserin birinci kitabnda
Neroya vgde bulunur; ikinci kitapta clementiann tanmn yapar, acma ile
farkn ortaya koyar. nc kitapta da clementiann nasl elde edilebileceini,
nasl alkanlk haline getirilebileceini ve bundan dolay oluacak gzel sonular
anlatr.
10 Fatma Pakst, Senecada Ahlak Gr-Zevk Anlay, Ankara, y.y., 1971, s. 7.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
22/140
14
2- De Beneficiis: Seneca bu eserini S 62 ylnda saraydan ayrldktan sonra
Liberalise yazmtr. Yedi kitaptan oluan eserde iyi ilerde kullanlmak zere,
servetin arzu edilen birey olduu, iyi kulanmann da, servetten bakalarn
yararlandrmak olduu temas zerinde durulur. Senecabu yedi kitaplk eserde iyilik
etmeyi deiik ynlerden inceler ve iyilik nasl yaplmaldr, kimlere iyilik
edilmelidir, kimlerin iyilii kabul edilmelidir, iyilie nasl karlk verilmelidir, iyilik
neden unutulur, minnettar olmayanlara kar nasl davranlmaldr, eklindeki birok
soruya cevap verir. Eserin ana fikri ise,bir iyiliinverdii sonula veya verilen ey
ile deil, verenin niyeti ile deer kazanddr.
3- Naturales Quaestiones:Yedi kitaptan oluan bu eser, S 62 ylndan sonraki bir
tarihte Luciliusa yazlmtr. Senecann gnmze kalan tek bilim kitabdr. Seneca
birinci kitapta meteorlar, gkkua zerinde durur, ikinci kitapta caelestiann
(astronomi) sublimiadan (meteoroloji) ve terrenadan (corafya) farkn ortaya
koymasnn yan sra, frtnalardan da sz eder; nc kitapta Byk Tufan da
ieren su olaylarn ele alr; drdnc kitapta Nil Nehrinin zelliklerinden, kar ve
buzun oluumundan bahseder; beinci kitab rzgarlara ayrmtr; altnc kitaptadepremleri, yedinci kitapta kuyruklu yldzlar anlatr. Eserin nsznde Seneca
ahlak felsefesinin yeterli olmadn, insann doa bilimleriyle de uramas
gerektiini sylemektedir.
4- Epistulae Ad Lucilium: Senecann bu isimle anlan eseri, onun en son ve en
nemli eseridir. Yazd 124 mektupta Roma Stoaclnn anahatlarn grmek
mmkndr. Kimi mektuplarda Luciliusun sorularna cevap verir, kimilerinde
Stoacln temel grlerini enine boyuna inceler; kimi mektuplar ise gnlk olaylar
hakkndadr.
Senecann slubuna gelince, anlatmn, slubunuvenlerin yan sra yerenler
bile onun yeni bir slup yaratmadaki baarsn kabul etmilerdir. Quintilanus onun
slubunu eletitirir gibi olsa da bir yandan da ver11
11 Quintilianus, Institutio Oratoria, 10. 125-127.
. Seneca kimi zaman aceleci,
zensiz ve daldan dala atlar biimde yazmtr. Bunun yan sra onun Latincesi son
derece saf hatta muhafazakardr; hem konuma diline ait szckler hem de teknik
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
23/140
15
terimler kullanr. Konuma dilinden setii szckler dz yaz eserlerinin kiisel
tonuyla uyum ierisindedir ve iirsel gelerle karmtr. Diyalog tarzna yakn
olmas sebebiyle Senecann slubu yergiyi andrr. Senecann zl slubu Stoa
okuluna ait ksalk idealinin bir uygulamas olarak grlmektedir.12 Anlatm ksa,
zl, anlam ykldr; ou kez anlamca birbirlerine kart ya da ses bakmndan
benzer szcklerle sanki bir zdeyi ya da atasz gibi rlmtr.13 Eserlerinde
vermek istedii dnceleri genel olarak retorik ilkelere gre dzenlemitir:
Dnceler arasnda basamaklar olutururken argmanlarn snflandrr; en renkli
ve etkileyici olanlar sona koyar.14 Seneca ou kez bir fikri farkl ekilde
gelitirir, bunlardan sonuncusunu bir sonraki dnceye przsz geii salamak
iin kullanr. Bylece oluan biim bir zincire benzetilebilir: Bir nceki paragrafta
ikinci tema olmu olan ey, izleyen paragrafn ncl konusu olabilir ya da uzun bir
aradan sonra tekrar ortaya kabilir.15 Benzer bir ritim tek tek olan metinlerden
baka,Epistulae Moralesin tmnde mektuptan mektuba geerken de gzlenebilir.
Seneca metaforlar, benzetmeleri ve imgeleri metnin ierii ile kusursuz bir uyum
ierisinde kullanmtr. rnein Epistulae Moraleste, Consolatiolarda tbbi
benzetmeler, De Brevitate Vitaeda deniz imgesi kullanr. Senecann alntlar
kullanmas onun yaznsal tekniinin bir baka zelliidir. Alntlarla ilgili
aklamalar yaparak okuyucularna bunlarnasl kendi hayatlarna uygulayacaklarn
retir. nceden toplumsal hayat etkilemi olan retorik Senecann diyaloglarnda,
kiinin kendisiyleyapt isel diyalou bir ara haline getirir.16
Genel olarak bakldnda Senecann eserlerinde slup birliinden sz
edilemez: Ayr eserlerde farkl sluplarn olmasnn yansra, ayn eserde bile slup
deiiklii grlr. rnein De Clementiann 1. kitab retorik bir karaktere
sahipken, 2. kitab daha soyut ve felsefidir. Bunun bir sonucu olarak, kelimelerin
genel ve terminolojik kullanmlar arasnda ztlk vardr. Tekrarlamalar, aka
tutarszlklar ve beklenmedik geilerou kez okuyucunun anlatlmak istenen eyi
12 Albrecht, a.g.e., s. 1183.13 Seneca, Epistulae Morales Ad Lucilium; Seneca Ahlaki Mektuplar, ev., Trkan Uzel, 2. bs.,Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999, s. 20.14
Albrecht, a.g.e., s. 1179.15A.y.16A.e., s. 1180.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
24/140
16
anlamasn zorlatrr. Zira Senecann paragraflarnn yaps felsefi bir eseri deil,
bir edebiyat eserini andrr: Vermek istedii dnceleri aktarrken bunlarn
veriliindebir mantk silsilesini izlemeyen Senecann teknik, bir argman mantksal
olarak balang, orta ve son olmak zere sistematik bir biimde gelitiren filozofa
deil de bir hatibe zgdr; bu sebeple felsefe eserlerindeki slubunun belirgin
dzensizlii zamannn hitabet sanatnyanstr gibidir.17
Senecann felsefi grlerine gelince, ge dnem Roma Stoa filozofu olarak
kabul edilen Senecann da izlediiStoa okulu dneme ayrlr: Birinci dnemde
okulun kurucusu Zenon, Kleanthes ile Khrysipposun ad geer ve bu dnem EskiStoa ad ile anlr ( 331-233), ikinci dnem Orta Stoa ad verilen dnemdir ve bu
dnemde Panaitios ( 180-119) ve Poseidonios ( 135-51), ad ne kan
filozoflardr. Orta Stoa dneminde Eski Stoa okulunun retilerinde bir takm
deiiklikler olmu, eski dnemin kat olan grlerinde yumuamalar
gereklemitir; ve son dnem, Seneca, Marcus Aurelius, Epiktetos, Musonius
Rufusun olduu Roma Stoas ya da Ge Stoa olarak adlandrlr. Baz uzmanlar Orta
ve Roma Stoa Okullarnda skolastik katlk ve gelenekten ayrlklar grmlerdir,ama bunlar ok abartlmtr. Seneca ve dier ge dnem yazarlar geleneksel Stoa
Okulunun etiinin, psikolojisinin, teolojisinin ya da doa felsefesinin herhangi bir
temel noktasndan ayrlmamlardr. Ancak yeni balklar ele alm ve yeni dikkat
odaklarn tantmlardr. Erken Stoaokulu kuramclar tamamen erdemli, bilge kii
olabilmek iin gerekli olan zihin durumunu ve kusursuz yaam tarzn tanmlamak
konusunda ok aba harcamlardr. Seneca, Panaitiosun rneini izleyerek, tam
olarak erdemli olmayan ve asla byle olamayacaklarn bilen, ama ciddi bir biimde
yine de olabildikleri kadar iyi yaamak isteyen kiilerin yaamlarn nasl
dzenleyeceklerini aratrr. Teknik felsefi yazlar yazmak, dier felsefe uzmanlar
ile tartlan sorunlar zerine tartmaya katk salamak yerine, kavray gl olan
genel okuyucuya Stoa felsefesinin teorisini ve bu felsefenin, kiilerin yaamna nasl
uygulanacan aklamay tercih eder. Senecann felsefi eserleri tamamen pratik
ahlakla ilgili sorulara ynelmitir; mantk, fizik kuram, epistemoloji ve metafizik
17 John M. Cooper and J. F. Procope, Seneca; Moral and Political Essays, 9. bs., Cambridge,Cambridge University Press, 2006, s. xxviii.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
25/140
17
hakknda syledii az ey vardr. Senecann tanrs da Stoa felsefesinin tanrs gibi
evrene yaylm olan ve dzeni salayan akldr (logos, ratio). nsan da bu akldan
pay almtr, bu akln bir parasdr ve amac ona uygun yaamaktr, yani doaya
uygun yaamaktr. Doaya uygun yaayan kii erdemlidir, bilgedir, akl yetkindir
(perfecta ratio). Felsefe, erdemi salama yolu, dnce dizgesidir; erdem bilgenin
doaya uygun bilgisidir; bilgelik, erdemleri olan ve onlar uygulayan kiinin
zelliidir. Erdem yetkin akldr, hereyin tam bilgisidir, summum bonumdur;
gerek ve deimez bilgidir. Kii bu durumdayken gerekten mutludur, genel
iradeyle, evrenin dzenini salayan tanrsal aklla btnlk halindedir, doaya uygun
yaama aamasndadr ve ite kiinin yaamdaki gayesi de bu hale erimektir.
Hepimiz tanrsal akln paralarna sahip olduumuz iin, aramzda bir ayrm yoktur,
kle ya da efendi hepsi eittir. Fark sadece bilge ve bilge olmayan arasndadr. Bu
fark da snfsal bir fark deildir, herkese sunulan akl yetkinlie kavuturabilenler ya
da kavuturamayanlar arasndaki farktr. Seneca bilge olmayanlarn dndakiler iin
avam (vulgus) szcn kullanrken bu szck akln nderliine teslim olmam
kiileri niteler. nsan sadece kendine sunulmu olan akl sahibi canl olma
zelliinin farkndal ierisinde olarak, bu gcn gelitirmeye, yetkinletirmeye
aba sarfetmelidir. Bu da ancak gerek iyinin ne olduunu, aslnda peinden
koulmas gereken eyin ne olduunu bilmekle, dsal eylere verilen deerlerin,
hatta hak etmedikleri deerlerin peinde bir oraya bir buraya savrulmamakla, asl
deerimizi, hatta gerek biz olan aklmz yetkinletirmekle ve bizi akldan uzak
tutan etken olarak duygulardan kanmakla ancak mmkn olabilir. Stoa felsefesinin
ve Senecann peinde olduu gaye, bu yetkinlik halidir, yani insann kendisi olmas,
onu o yapan eye, yani aklna uygun yaamas ve bylece de mutlu olmasdr.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
26/140
18
1.2.De Ira Eseri
Senecann incelemekte olduumuz De Iraeserinin de iinde yer ald Dialogi
bal altnda toplanm olan eserlerin metni iin, uzmanlar uzun zamandr tek bir el
yazmasn kullanmlardr. 11. Yzylda yazlm olan bu elyazmas bugn
Milanoda bulunmakta olup Codex Ambrosianusadyla bilinmektedir. Diyaloglarn
metnini tamamlamakta Codex Ambrosianusun eksik ya da okunaksz oluu
sebebiyle yetersiz kald durumlarda Ambrosianus elyazmasndan 13. yzylda
kopya edilmi olan el yazmalarndan yararlanlmaktadr.18
De Ira eserinde Seneca, sonradan Iulius Gallio olarak anlacak olan byk
kardei Lucius Annaeus Novatusa
19 hitap eder. Novatus, S 51den 52ye kadar
Achaea proconsul olarak grev yapm olup yeni adn bu konsllk grevinden
bir sre nce almtr. Kardei Iulius Gallio adn almadan nce Seneca De Iraadl
eserinde ona hitap etmi olmaldr; ancak bu eserin yazl tarihi mparator
Caligulann S 41 ylnda gerekleen suikastndan da sonra olmaldr, nk bu eser
mparatorhakknda ok sert eletiriler iermektedir (bkz. De Ira 1.20.8; 2.33.3-6;
3.18.3-19.5).20
Hellenistik ve Roma dnemlerinde fke hakknda pekok ey yazlmtr.
Kynik hatip Bionun, Stoa filozofu Antipaterin ve Poseidoniosun, Senecann
hocas Sotionun, Epikurosu Gadaral Philodemosun, Plutarkhosun ve Senecann
fke zerine denemelerinin olduunu biliyoruz.
21
18 Senecann Dialogi ve dier eserlerini gnmze ulatran elyazmalar ile ilgili bilgiler iin bkz.Albrecht, a.g.e., s. 1192-1194.
Bu dnemde duygular zerine de
saysz eser bulunmaktayd. Bu eserlerden en nls Khrysippos tarafndan
yazland. Khrysipposun eserinin ilk kitab duygularla ilgili teorik sorular, 4.
kitap duygularn tedavisini ieriyordu. Bu plan Senecann De Iras gibi, duygular
zerine yazlm eserler iin bir standart oluturuyordu. Bu eserlerde teori, pratik
tavsiyeden nce gelirdi.
19
Novatus da S66 ylnda, kardeinin lmnn ardndan intihar etmitir.20 Cooper and Procope, a.g.e., s. 3.21Bu eserler arasndan sadece Philodemos, Seneca ve Plutarkhosa ait olanlar gnmze ulamtr.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
27/140
19
Senecann De Ira eserini yazarken, Khrysipposun ve Poseidoniosun ayn ad
tayan eserlerine, Peri Pathona (Duygular zerine) danm olduunu
dnebiliriz. Seneca ayrca hocas Sotion tarafndan yazlanPeri Orgeadl esere de
bavurmu olmaldr. Zira Sotiondan eserinin bir yerinde bahsetmektedir (bkz. De
Ira 2.10.6). Romal filozof Sextiusu da eserinin iki ayr yerinde anar ( bkz. De Ira
2.36 ve 3.36). Bu pasajlardan ilkinden anlald zere, Sextiusun da fke zerine
yazd bir metnibulunmaktayd.
Senecann De Ira eseri bir Stoa filozofu tarafndan yazlm ve Antik adan
gnmze kalm, fke ve genel anlamda duygular zerine eksiksiz bilgi veren tekincelemedir. Bu eser, Eski ve Orta Stoa okuluna ait, genel anlamda duygularn
tanmna, fkenin analizine ve tedavisine dair vgye deer, hassas ve dikkatli
aklamalar sunmaktadr. Senecann De Iras felsefi bir eserin teknik
zelliklerinden yoksun olsa da, etik ve ahlak psikolojisi zerine Stoa felsefesinin
mkemmel bir rneini oluturur.
Antik ada niin fke zerine bu denli ok yazlmtr? Niin Senecann
erkek kardei Novatus gibi bir kii bu konu zerine bir almaya ihtiya
hissetmitir? Bunun nedeni Romallarn ya da Hellenistik dneme ilikin
Yunanllarn bizden daha ar huylara sahip olmalar deildir; ancak anlald
zere o zamanda bir kimse hakaretin intikamn almak istediinde bunun boyutu
imdiye kyasla ok daha u noktalara varyordu.22 Gl durumdaki kiiler
kendilerini kaybederek inanlmaz zararlara neden olabilirlerdi. Troia savanda
Akhalara saysz ac getiren Akhilleusun gazab bu duruma rnektir. fkenin ykc
sonular gcn mutlak olduu yerde apak ortaya konulmaktayd. Krallarn ar
fkeleri - Pers, Yunan ve Romal- fkenin neden olabilecei en u zalimlik
rnekleridir. Bu yzden Seneca Kambyses, Darius, Kserkses, Byk skender ve
Romal canavar Caligula hakknda pek ok hikayeyi pepee sralar. Ancak
Novatus23
22Cooper and Procope, a.g.e., s. 15.
gibi yksek memurlar snfndan olan kiiler de fkeleriyle byk
zararlara yol amlardr. zel yaamda bile, bu snftanbir kii, bazen kendisi iin
23
Novatusun kendisinin fkeli bir kimse olduu ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte, Novatus ile ayn snfa mensup ve fkelilii ile bilinen Gnaeus Piso gibi kiilere imalar szkonusudur.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
28/140
20
tehlikeli bile olsa, klelerden ve tebalardan oluan ev halk zerinde adeta monarik
bir gce sahipti (bkz. De Ira 3.5.4 ve 3.40.2-5). Tek bir kiinin yaad fke
patlamas bile geni veykc sosyal sonulara yol aabiliyordu. Kendisinin herhangi
bir fke nbetine kaytlarda rastlanmad halde, Novatus, aka bu st dzey
ynetici snfnn bir temsilcisi olduu iin De Ira adl eserde muhatap seilmesi
Seneca tarafndan uygun grlm olabilir.24
Belirli duygular ya da dier ahlaki zaaflar zerine yazlm olan dier antik
denemeler gibi, Senecann De Iras da teorik sorularla ilgili ve tedaviyle ilgili
ksmlar olmak zere iki ksma ayrlr.
25
kinci Kitap fkeye ilikin benzer teroik sorularla alr: fke iradi midir?
(2.1-4); evremizde grdmz ktlk iin fke gerekli midir? (2.6-10); fke
kmsemeyi kovar m? (2.11 vd.); fke tamamen yok edilebilir midir? (2.12-
14); fkenin soylu karakterle herhangi bir ilikisi var mdr? (2.15 vd.). Bu sorulara
cevap arandktan sonra, fkenin tedavisi ile ilgili olan eserin ikinci ana ksm gelir:
Bu duygunun nasl tedavi edilecei (2.18); ocuklar iyi huylu olsunlar diye nasl
eitililecekleri (2.19-21); yetikinlerin kt huyluluk gstermekten nasl
saknabilecekleri (2.22-36) hakknda tavsiyelerde bulunulur. fkenin tehlikeleri,
korkunluklaryla ilikili ilave bir giriten sonra ( 3.1-3.5.1) nc kitap tedavi
konusuna yeniden bir balang yapar (3.5.2), ardndan iyi huylu olarak nasl
kalnabileceine dair (3.5.3-9) ve sonra da bir kimsenin fke nbetlerini nasl
engelleyeceine ya da yok edeceine dair uzun uzun bir dizi kural tavsiye ederken
(3.10-38), kanlmas ya da taklit edilmesi gereken rnekleri de araya sokar (3.13.7-
3.23) ve sonunda dier insanlarn nasl yattrlacana dair baz ipular verir (3.39
vd.), nihayet olduka renkli bir sonu ksmyla eser son bulur (3.41-43).
fkenin korkunluklar, tehlikeleri zerinebir giriten sonra (1.1-1.2.3), birinci kitapta ilk olarak fkenin tanmlar verilir(1.2.4-
1.4) ve sonra u sorularn cevab aratrlr: fke doal mdr? (1.5 vd.);
lmllatrlabilir mi? (1.7 vd.); herhangi bir pratik yarar var mdr? (1.9-19);
yce gnllklk ile ilikisivar mdr? ( 1.20 vd. ).
24Cooper and Procope, a.g.e., s. 15.
25
Teorik sorularla ilikili ksmlar birinci kitabn tamam ve ikinci kitapta on yedinci blmn sonunakadardr. Tedaviye ilikin ksm ise ikinci kitabn onsekizinci blmnden balar ve nc kitabnda tamamn kaplar.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
29/140
21
Senecann De Iray yazmasndaki amac tamamiyle tedaviye yneliktir:
fkenin nasl hafifletileceine dair bize tavsiyelerde bulunmaktadr. Ancak ncelikle
tedavi edilmesi gereken eyin, gvenilir bir bilgisine sahip olmamz gerekir ve
kendimizin ve dierlerinin bu duygu konusunda tedavi edilmeye samimi bir istei
olmas gerekir. Bu yzden Seneca tavsiyelerine gemeden nce, fke nedir, onu
aklar ve Stoa filozoflarnn srarla doal olmadn, karakter ve zihin durumunu
bozmaya ynelik en zararl eylerin duygular olduunu dnmelerinde hakl
olduklarn gsterir; bu zararl eyler kusur (kakia, vitium) olarak adlandrlr ve
fke (ira) hepsi ierisindeki en ktcl duygudur.26
Eserin ikinci kitabnn ikinci yarsndaki temel blmler (2.26-34), 1.1.2de
Poseidoniosa atfedilen fke tanmna dayanr. Seneca sistematik olarak, kiinin
gerek anlamda zarar grmemi olduunu, her ne olursa olsun hakszcabireyemaruz kalmam olduunu, sulular cezalandrmak iin yanp tutuan bir arzu
duymanndar kafal, insanlk d ve yararsz, irkin ve tehlikelibir eyolduunu
(2.28; 2.31.1-5) gsterenbir dizi dnce ortaya koyar.
Senecann dediine gre, fke
duygusu en irkin duygudur ve tm duygularn arasndaen korkun olandr, yle bir
duygudur ki fkeliyken biz en iddetli ve en dikkatsiz biimde hareket ettiriliriz ve
fke bizim kanmak ya da en azndan kontrol altnda tutabilmek iin, kendisine son
derece nem vermemiz gereken yegane duygudur.
27
Senecann De Iras ihtiya duyulan ahlaki ve aklsal eitimin bir uygulann
sunar. Eserin uzun ve retorik adan slubun ssl olmas, tarihsel rneklerin
bolluu, temalarn devaml birbirlerinin iine girmi olmas, hafzay canl tutan ama
argman bulanklatran bitmeyen tekrarlar, tamamen okuyucuyu eitmek
amaldr.
28
Seneca, tedavi ksmna gemeden nce, duygular konusunda Epikurosular ve
Aristoteles ile takipilerinin grlerini eletirir. Stoa felsefesinin bu konudaki
dncesini ortaya koymak iin Epikurosu ya da Aristotelesi duygu grn
benimseyen kiilersanki Novatusun azndan seslenerek, bir takm eletirel
26
Cooper and Procope, a.g.e., s. 427A.e., s.11.28A.e., s.12.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
30/140
22
yaklamlarda bulunur ve sorular yneltirler. te Seneca da bir Stoa felsefesi yanls
olarak bu sorulara, eletirilere yant verir. Biz de Senecann bu felsefi akmlara kar
klarn anlamak iin Aristotelesin ve Epikuros ile takipilerinin duygu
hakkndaki grlerini analiz edelim ve bunun ardndan da - Seneca bir Stoa felsefesi
yanls olarak gelen eletirlere yant verip bu okulun grlerini savunduu iin -
Stoa okulunun duygu hakkndaki grn inceleyelim; en sonunda da Senecann
De Iraadl eserini derinlemesine ele alalm.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
31/140
23
2. SENECA NCES FELSEFE OKULLARINDANARISTOTELES, EPIKUROS ve STOA OKULUNDA FKE
DUYGUSU
2.1. Aristotelesin fke (Orge) Anlay
2.1.1. Pathos ve Epithymia
Aristotelesin fke (orge) anlayna deinmek onun duygu (pathos)
anlayna deinmeyi gerektirir. Zira duygu, fke ve korku (phobos) gibi hislerincinsidir. Duygu konusu Aristoteleste biraz karmaka gzkse de, onun etikle
ilikili ve Tekhne Rhetorikede verdii duygu tanmlarna dayanarak bu kavramn
neliini ortaya koymaya alalm.
Aristoteles Ethika Nikomakheiada duygulanm (pathe) yle tanmlar :
Pathe ile, itiha (epithymia), fke (orge), korku (phobos), gven(tharsos), kskanlk (phthonos), sevin (khara), dostluk (philia), nefret(misos), zlem (pothos), gpta (zelos), acma (eleos) ve genel olarak haz(hedone) ve acnn (lupe) kendilerine elik ettii hisleri kastediyorum.1
Ethika Eudemiada da duygulanm (pathe)benzer ekilde tanmlar :
Pathe ile, fke (orge), korku (phobos), utanma (aidos), itiha (epithymia)ve genel olarak onlara ounlukla duyusal (aisthetike) bir haz ya da acnnelik ettii eyleri kastediyorum.2
Aristoteles bu pasajlarda duyguyu kendisine ac ya da hazzn elik ettii bir his
olarak tanmlar. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr: Bilisel
olmas duygunun bir baka zelliidir. Aristotelesin duygular hakkndaki
dncesinde vurgu, duygularn olumasna neden olan kanlar (doksai) zerinedir.3
1 Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1105b21-23.
rnek vermek gerekirse, Aristoteles korkuyu, yaknda bir ykm ya da acnn
gerekleecek olduuna dair kt bir izlenim neticesinde kiide oluan acl ya da
2
Aristoteles, Ethika Eudemia, 1220b12-14 .3 W. V. Harris, Saving the : A note on Aristotles Definition of Anger, The ClassicalQuarterly, New Series, C.XLVII, No:2, 1997, s. 452-454.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
32/140
24
rahatsz edici bir his olarak tanmlar.4 Bir baka rnek acma duygusudur: Acma,
bir kimsenin bana hak etmedii acl bir olayn geldiine ve hatta bu olayn kiinin
kendisi ve arkadalarnnn da bana gelebileceine ynelik olan bir ktlk izlenimi
ile kkrtlan, bir tr acdr, diye tanmlanabilir.5
imdi yukardaki iki pasajda geen itiha ya da arzu diye evirebileceimiz
epithymiaya biraz deinmek gerekir. nk Aristoteles duygunun belirleyicizellikleri olarak onun ac ve hazla birlikte gitmesinin yan sra,bilisel olmasn da
syler. Korku ve fke gibi hislerde bu iki zellik sz konusudur, peki ya epithymia
iin bu geerli mi dir? Epithymia, Aristotelesin arzu ( oreksis) trnden biridir.
Dier ikisi istem (boulesis) ve tutkudur (thymos). Oreksis bu arzu eidinin
cinsidir.
Bu iki rnekte de bir beklenti,
kafada bir tasarm, bir san sz konusudur, korkuda yaklaan tehlike, acmada hak
etmemi kiinin bana gelen ktln kendi bana da gelebilme beklentisi, sans
sz konusudur. Dier duygular iin de bu bilisellik geerlidir.
6Boulesis, ruhun aklsal yannn arzusudur ve arzulad deer iyidir (to
agathon), epithymia daima haz (hedone) zerine, tutku (thymos) tamamen farkl
bir deere, gzel ve ho olana (to kalon) saldrr.
7
Epithymia ve thymos insanlar vehayvanlar iin ortaktr, bitkilerise yalnzca beslenme ve byme yetisine sahiptirler.
Duyumlama (aisthetikon) yetisine sahip olan varlklar ayrca isteme yetisine de
(oreksis) sahiptir. Duyumlamann olduu yerde haz ve ac, ayrca haz ve acya neden
olan ey de vardr ve bu hallere sahip varlklarn itihas ( epithymia) da vardr;
nk itihahoa gidenin istenilmesidir.8
4 Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1382a 21-22.
Epithymiaalk, susuzluk, cinsel arzu gibi
eyleri kapsar. Bu arzu sadece insanlara ait deildir, hayvanlar iin de ortaktr, ama
hayvanlarn duygu sahibi olduklarndan bahsedemeyiz. nk duygu bilisellii de
gerektirir, ama hayvanlar akl sahibi deildirler;akl insanlarn ayrt edici zelliidir.
O halde hayvanlarn duygu sahibi olduklarndan bahsedemeyiz. Alk ve susuzluk
gibi arzular dorudandoyurulmay beklerler, akl yoluyla ikna edilmeleri diye birey
olamaz. Aristoteles, ...arzu (itiha), yalnzca akl ya da duyum ho birey var, der
5A.e., 1385b12-16.6 Aristoteles, Peri Psykhes, ev. Zeki zcan, stanbul, Alfa Yaynlar, 2001, s.79, not. 3607
Gsta Grnroos, Listening to Reason in Aristotles Moral Psychology, Oxford Studies in AncientPhilosophy, Ed. David Sedley, New York, Oxford University Press, C. XXXII, Yaz 2007, s. 261.8 Aristoteles, Peri Psykhes, 414b3-5.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
33/140
25
demez, tadna bakmak iin saldrr. Dolaysyla fke akl bir biimde izler, ama itiha
izlemez, demitir.9
Bunun iin, bunlarn (epithymia) ll ve az olmalar ve akla hi tersdmemeleri gerekir. te uysal olma ve hizaya getirilmi olma dediimiz
budur. Nasl ocuk, eiticinin buyurduklarna gre yaamalysa, ayn ekildearzulayan yanmzn (epithumetikon) da akla (logos) uymas gerekir.
nsandaki haz dknl (akolasia) ruhun bu arzusu ile
ilintilidir ve lllk ( sophrosyne) erdemi ile kontrol altnda tutulmadka bu arzu
lsszce hareket eder; bu ekilde yaanacak bir hayat insana yakr deildir.
Aristoteles bu yzden yle der:
10
Bu pasajda epithymiann yani itihann akla uygun olabilecei sylenir, ama
bu, fke ve korku gibi bir duygunun olduu biimde akla uygun deildir, nk
epithymiada sanlar (doksa) sz konusu deildir. Bunlar ikna yoluyla
deitirilemezler11 yani fke gibi bir duygu aklsal karmlar sonucu dindirilip
arttrlabilirken, alk yok edilemez;arlndan kalabilir, ama yok saylamaz;kii
acktnda akla dayal ispatlar yoluyla onun ackmasn yok edemeyiz, mide
doyurulmak ister. Her arzu iyiyi ister. tihann arzusu hazdr.12 Burada lllk
erdemi bu arzuyu akla uygun olarak kontrol altnda tutar, ama yok edemez ya da
alk ve susuzluk durumunda olduu gibi, kiiye a deilsin, ya da susuz kalm
deilsin, gibi nermeler sunarak hissini deitirtemez. tihann (epithymia)
duyguyla paylat ey haz ve ac hissidir. A insan da fkeli insan da ac hisseder.
Ama fke akl yoluyla ikna edilebilirken itiha edilemez. Aristoteles itiha ile ilgili
olarak, ancak itiha akldan yoksun olarak, ikna edilmeden yol alr,13; itiha,
tercihe karttr... 14; ... itiha vahi bir hayvandr... 15
9 Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1149b1-3; Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr,Ankara, Bilgesu Yaynlar, 2007, s. 140-141; burada Saffet Babrn arzu olarak evirdiiepithymia kelimesini itiha olarak evirmenin daha doru olacan dnerek, bu kelimeyikullanmay tercih ettik ve bundan sonra Saffet Babrn evirisinden alnt yaplan yerlerde arzuolarak geen epithymiakelimesini itiha olarak kullandk.
demektedir. Bu cmlelerde
itihannakln szn dinlemesinden ok, akl tarafndan kontrol altna alnan bir his
olduu ortaya konur.
10 Aristoteles, a.g.e., 1119b12-17; Saffet Babr, a.g.e, s. 68.11 Aristoteles, a.g.e., 1113b29; Saffet Babr, a.g.e., s. 54.12 Aristoteles, Peri Psykhes, 414b6.13
Aristoteles, Ethika Eudemia, 1224b1-2.14 Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1111b16.15 Aristotles, Politikon, 1287a31.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
34/140
26
tiha (epithymia), Ethika Nikomakheiada ve Ethika Eudemiada bir
pathos olarak geerken Tekhne Rhetorikede kendisinden pathos olarak
bahsedilmez. Duygular itihalardan (epithymiai) farkl olarak kiilerin yarglarn
deitirebilirler.16 A bir insanda yemeini engelleyen kiiye kar bir fke
oluabilir, ama burada alkhissi yargy deitirmez. tihalar sadece tatmin olmaya
bakar. Bu tip durumlarda yargda meydana gelebilecek deiiklikler bir kimsenin
fkesi, sinirlilii, aresizlii ya da bu konular zerine dnmesi ile meydana
gelecektir. Burada yargdaki deiim sadece alk ve susuzluun ilineksel bir
sonucudur. Yarglarn deiimleri duygular ya da meseleler zerine dnmeler ile
aklanr.17 Yani itiha sadece doyurulmaya bakar, fke gibi oluan duygular
itihadan deil, dnceden kaynaklanr. Burada oluan fke ilineksel bir durumdur.
Aristoteles, itiha arzusu glyken enine boyuna dnme yetisinin ortadan
kalktn syler. Oysa ki fkeli bir adam intikam almaya karar verirken kusurlu da
olsa akl yrtebilir.18
zet olarak Aristotelesin duygular diye kastettii eyler arasnda itihay
(epithymia) da veriyor olmas konusu zerinde durduk. Grld gibi, AristotelesEthika Nikomakheiada ve Ethika Eudemiada epithymiay pathe tanm
ierisine sokar, ancak Tekhne Rhetorikede bunu yapmaz. Bylece eldeki verilere
gre epithymiann zmlemesine deindikten sonra, imdi de Aristotelesin duygu
(pathos) konusundaki genel grleriniele alalm.
2.1.2. Aristotelesin Duygu (Pathos) Anlayna Genel Bak
Platon Politeia adl eserinde ruhu akl yrten (logistikon), tutkulu
(thumoeides) ve itiha duyan (epithumetikon) olarak ksma ayrmtr.19
16 Stephen Leighton, Aristotle and the Emotions, Phronesis, 1982, s. 21., (evrimii)http://qspace.library.queensu.ca/bitstream/1974/1910/1/AristotleandtheEmotionsforweb.pdf.
Akl
yrten ksm bilgelik ve iyinin peindedir; o tm ruhu ynetmelidir. tiha duyan
17
A.e., s.22-23.18A.e., s.23.19Platon, Politeia, 435a-441c; 580d-583a.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
35/140
27
ksm ani duyusal hazlarn peindedir, acdan kaar, oysa ki ortadaki tutkulu yan
kendine gven ve kendini onaylamayla balantl olarak duygularn oturduu
yerdir.20 Ayrca Platonun Philebosunda, Sokrates eit kark haz (hedone) ve
acy (lype) ayrt eder; bedene ilikin olup bedende bulunanlar; ruha ilikin olup
ruhta bulunanlar ve hem ruha hem de bedene ait olanlar. 21Kark fiziksel hazlar ve
aclar scak ve souun, ovalama ve kamann yattrc etkisiyle birleen kant ve
gdklanma duyumlar ve hisleri tarafndan aklanrlar22; ruha ve bedene ait kark
haz ve aclar sadece bedensel aclar deneyimleyen deil, ayrca doldurma
beklentisinden honut olan a ve susuz insanlarn durumu gibi tketme durumlar ile
aklanr23; yalnzca ruha ait olan kark haz ve aclar fke, korku, zlem, keder, ak,
gpta ve kskanlk gibi duygular ile ortaya konur.24 Fortenbaugh burada duygusal
tepkilerin tek bir snfa indirilmesinin ve bedensel hallere dayanan kark haz ve
aclardan ayrt edilmesinin nemli olduunu syler.25 Sokrates fke ve korku gibi
duygular bedensel arzulardan ayrr, ama duygularn bilisellii, doas zerine ok
ak deildir. O, Philebosta Protarkhos ile yapt konumada, haz ve aclarn doru
ve yanl sanlarla birlikte (meta) gittiini syler ve sklkla da yanl kan ile birlikte
ortaya ktn savunur.26 Burada ile (meta) edat kullanm yznden Protarkhos
Sokratese katlmaz, zira bu kullanma gre sanlar haz ve aclara harici olarak elik
ederler.27 Sokrates fke ve korku gibi duygularn da temelsiz ve yanl
olabileceklerini syler.28 Duygu ve bili konusu Akademiada tartlmtr ve
Aristotelesin bu konuda byk katklar vardr.29
20 Simo Knuuttila and Juha Sihvola, How the Philosophical Analysis of Emotion was Introduced,The Emotions in Hellenistic Philosophy, Ed. Juha Sihvola ve Troels Engberg-Pedersen, Dordrecht,Kluwer Academic Publishers, 1998, s. 1.
Aristoteles Topikonda sanlarn
haz ve acya elik etmesi meselesine gramatik adan yaklaarak ile (meta) edat
yerine -den dolay (dia) edatn koyarak konuya zm getirmitir. Bu durumda
sanlar haz ve acya neden olurlar, harici olarak onlara katlmazlar. Sanlar,
21 Platon, Philebos, 46b8-c2.22A.e., 46c6-47a1.
23A.e., 47c3-d3.24A.e., 47e1-2; 50b7-c1.
25 W. W. Fortenbaugh, Aristotle on Emotion, 2. bs., London, Duckworth, 2002, s. 10.26Platon, a.g.e., 37e10.
27
Fortenbaugh, a.g.e, s. 10.28A.e., 40e2-4.
29 Fortenbaugh, a.g.e, s.11.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
36/140
28
dnceler duygularn olmazsa olmaz kouludurlar. Duygular, hazlar ve aclarla
ilikilidir. Topikonda dncenin, sannn bu konuda nedensel olduu ortaya
konur.30
Aristotelesin grne gre duygular bir kiinindurumu hakkndaki yarglar
ve deerlendirmeleri ile ina edilirler. Ak olarak sylemek gerekirse,
deerlendirme, alglanan ya da tasarmlanan bir olayn iyi ya da kt olduuna dair
bir yargdr. Bu balamda duygularyabani hislerden, alglardan, psikolojik sebepler
ile karnmzda olan dmlenme ya da ellerimizdeki gerilme gibi deiikliklerden
ok dnceler gibidirler; duygular haz ve ac ile birlikte giderler, ancak bu hisler balandklar dnceden farkl olarak duyguyu oluturmazlar; dnceler bize
duygular tanmlamay salar; bylece kimi zaman duygular kendilerini bize
psikolojik ya da fiziksel hisler araclyla sunabilseler de, bu hisler
deneyimlediimiz duygularn tam olarak hangisi olduklarn nakletmede yeteri kadar
belirleyici deillerdir.
Bu tanm dier duygu eitleri iin de geerlidir.
31
Aristoteles iin z ve neden sorular birve ayndr
Yani dnceler, insana zg olarak duygularn oluturucu
nedenleridirler.
32: z bilmek etkin nedeni
bilmeyi de ierir.33 Benzer olarak duygular konusunda da, z bilmek niinini
aklayabilme tanmn da salar.34Her duygunun etkin nedeni vardr, ama ereksel
nedeni olmayabilir. Bu, pratik ve pratik olmayan duygu ayrmdr. Yani fke ve
korku gibi duygularn ereksel nedenleri vardr, ama acma duygusu iin bu geerli
deildir. fkenin ereksel nedeni almadr, korkunun ise snacak bir yeraramadr;
ama acma duygusunda byle bir ereksel neden yoktur. Sonuta her duyguda bili
esastr ve etkin nedendir35
Aristoteles Tekhne Rhetorikede duyguyu yle tanmlar:
;bir kan, dnce, tasarm olmadan duygu olumaz.
30Aristoteles, Topikon, 156a32-33.
31 Nancy Sherman, Stoic Warriors, New york, Oxford University Press, 2005, s. 72.32Aristoteles, Analitikon Hysteron,90a14-15; 90a 31-32; 93a3-4.
33A.e., 98b21-24.
34
Fortenbaugh, a.g.e, s.13.35 W. W. Fortenbaugh, Aristotles Practical Side : On His Psychology, Ethics, Politics andRhetorics, Leiden, Brill, 2006, s. 28 .
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
37/140
29
Duygular, insanlar yarglarn etkileyecek kadar deitiren, ama aynzamanda ac ya da zevkle birlikte giden, fke, acma, korku, holanma ve
benzeri eylerle bunlarnztlar gibi hislerdir.36
Aristoteles burada duygunun belirleyici zelliklerinden, biliselliin dnda bir
dier zellik olarak hem ac ve haz ile birlikte gitmesinden , hem de yarglar
deitirebilecek kadar gl olmasndan bahseder. Yukarda itiha konusu
tartlrken bunlardan bahsetmitik. Ama yine belirtmek gerekirse fke, korku,
acma gibi duygular ac eliinde giderler ve kiilerde yarglarn deiimine neden
olabilirler. Aristoteles Tekhne Rhetorike adl eserinin ikinci kitabnda duygular
birer birer analiz eder. Burada kiilerin, iinde bulunduklar duygu durumunun etkisialtnda yargda bulunduklarn syler. Aristoteles bu konuda unlar sylemektedir:
nsanlar dosta ve hogrlduygular tadklarnda bir tr dnrler, fkeve dmanlk duygular tadklarndaysa ya tamamen farkl ya da ayn eyidaha farkl bir younlukta dnrler: yarglanmak zerekarlarna kminsana kar dosta duygular beslediklerinde, yapmsa bile az ktlkgzyle bakarlar ona; dmanca duygular hissettiklerindeyse bunun tam tersi
bir tavr taknrlar.37
Duygular bilisel olup akla dayal deliller ile deitirilebilecei gibi , verilen
kararn deimesine kendileri de neden olurlar. Bu, duygulara zg bir durumdur. Bu
yzden Aristoteles hatibe duygular zerinde bilgili olmasn ve u husus zerinde
bilgi sahibi olmasn nerir ve bunu fke hissi ile rneklendirir:
1) fkeli insanlarn nasl bir ruh hali ierisinde olduunu, 2) genelliklefkelendikleri kiilerin kimler olduunu, 3) onlara hangi nedenlerlefkelendiklerini aratrp bulmamz gerekir. Bu noktalardan birini, hattaikisini bilmek yeterli deildir; her n de bilmedike herhangi bir kiide
fke uyandramayz. Dier duygular iin de ayn ey geerlidir..38
Aristoteles Tekhne Rhetorike adl eserinde duygularn olduka detayl bir
biimde zerinde durup, aklamalar verir. Bu aklamalar hatiplerin yapacaklar
konumada karsndaki kiileri etkileyebilmeleri iin yapar, ama etik konusunda da
duygular hakknda olduka detayl bir bilgi vermi olur. Aristoteles bylece,
duygularn hem bilisel hem ac ve hazzn elik ettii hem de kendileri kiilerin
36 Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1378a20-2337
Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1377b31-1378a3; ev. Mehmet H. Doan, 9. bs., stanbul, YapKredi Yaynlar, 2008, s. 9738 Aristoteles, a.g.e., 1378a23-28; ev. Doan, a.g.e, s. 98
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
38/140
30
yarglarn deitirebilecek kadar gl hisler olduklarn syler. Duygularn objelere
sahip olduklarn ve nedenlerinin olduunu belirtir.
Aristoteles Peri Psykhesadl eserinde ruhu ksml olarak inceler; bitkilerle
ortak olan bitkisel yan, hayvanlarla ortak olan duyumsal yan ve insann, varsa benzer
veya daha stn nitelikte tmyle baka bir canl varln, akl yrtme ve zeka
sahibi yan.39Bu blmlemedeki ilk iki ksm akldan pay almaz, bu yzden de bu iki
ksm insann, duygularla ilgili ve aklsal yanyla ilgili pozisyonundan ayr tutmak
gerekir. Fortenbaugh, Aristotelesin etik ve politik kitaplarnda yapt ikili
psikolojik ayrmn, Peri Psykhes adl eserde yapm olduu biyolojik ayrmdakiinsann aklsal yetisine denk dtn belirtir ve Aristotelesin, insan bitkiler ve
hayvanlarla karlatrp onunayrt edici zelliini ortaya koymak suretiyle, insana
zg yan bitkisel ve duyumsal olan yandan ayrt ettiini syler.40
Aristoteles Ethika Nikomakheiada yle der:
Yaamak bitkilerle ortak grnyor, biz ise insana zg olan aryoruz.yleyse beslenme ve bymeyle ilgili yaam da bir yana brakmal. Bunun
arkasndanduyumsal yaam gelir, ama bu da at, kz ve btn hayvanlarlaortak grnyor. O halde geriye akl sahibi olann-bunun da akla boyun eenolarak,bir de akla sahip olan ve dnen olarak- bir tr eylem yaamkalyor.41
Burada Aristoteles insann kendine zg ilevini belirterek, bitkisel ve duyusal
yetiyi insann esas ilevinden ayr tutar ve duygu da insann akldan yoksun, ama
akldan pay alan olarak bir anlamda da akl sahibi yan olarak geer. Bylece Peri
Psykhesde, tm canllar gzetilerek yaplan l ayrm etik ile ilgili eserlerde akl
sahibi yan, akl d yan olarak ikiye ayrlp biyolojik yetinin sadece aklsal yetisi ile
ilikilidir. Aristotelesin akl d ksm, beslenme ve dier biyolojik ilevleri de
kapsayacak ekilde geniletilebilir;42ancak Aristoteles iin bu tip ilevler insann ya
da ahlaki yetkinliin alan deillerdir43
39 Aristoteles, Peri Psykhes, 414a30-414b18.
ve bu yzden politik ve etik psikolojinin ikili
ayrm iin esas deildirler. fke ve korku gibi duygular ahlaki erdem alann
40 Fortenbaugh, Aristotle on Emotion, s. 27.41
Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1097b33-1098a4; ev. Babr, a.g.e., s. 18.42A.e., 1102a32-b12.
43A.e., 1102b12.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
39/140
31
oluturur ve bunlar Aristotelesin psiik ikili ayrmnn akld yan iin
temeldirler.44
Bu ayrmlar yaptktan sonra, imdi de duygular ile ahlaki erdem
arasndaki iliki, genlerin ahlaki erdem ile balantlar ve ayrca hayvanlarn
duyguyla ilgilerinin olup olmad, ahlaki erdeme sahip olup olmadklar konularnn
zerinde duralm.
2.1.3. Pathos ve Ethike Arete (Karakter Erdemi)
Aristoteles ruhu ikiye bler: Akl sahibi ve akldan yoksun ksm. Akl sahibi
ksm da teorik ve pratik olmak zere kendi iinde ikiye blnr. Teorik yan
deimez olan, olumsal olmayan ilkeler ile ilgilidir, pratik yan ise olumsal olup
mutlak olmayan eyler ile ilgilidir. Akldan yoksun ksm da ikiye ayrlr; biri
tamamen akldan pay almayan beslenme ve byme yetisine sahip bitkisel ksm ve
dieri de akla boyun eip onun szn dinleme anlamnda aklsal saylabilecek olan
arzu duyan yandr (orektikon). Bu ayrm dorultusunda erdemler de ikiye ayrlr:Ruhun akl sahibi yanna ait erdemlere dnce erdemleri (dianoetikearete) denir;
akldan yoksun ama bir anlamda da aklsal ksma boyun een olarak aklsal
saylabilecek ksmn erdemlerine de karakter erdemleri ad verilir.45Dnce erdemi
eitimle oluur ve geliir, karakter erdemi ise alkanlklaedinilir, ad da bu nedenle
kk bir deiiklikle alkanlktan (ethos) gelir.46 Duygular ruhun akldan yoksun
ksmna aittirler; karakter erdemleri de ruhun akl d ksmnn erdemleridir; o halde
duygular karakter erdemlerinin alanna girer. Aristoteles erdemlerin eylemler ve
duygularla ilgili olduunu syler.47
44 Fortenbaugh, a.g.e., s. 33.
Karakter erdemleri alkanlkla kazanldklarna
gre, bizde doutan sabitlenmi bir biimde bulunmazlar. Erdemler bize doa
vergisi olarak verilmi deillerdir, ancak onlar edinme kabiliyetine, olanana
(dunameis) sahibizdir, yani erdemler bizde doutan mevcut olmasalar da onlar
kazanabilme potansiyeline sahibizdir ve etkinlik halinde bulunaraktan onlar
45
Aristoteles, a.g.e., 1102b30-1103a4.46A.e., 1103a15-1.747A.e., 1104b15.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
40/140
32
gelitiririzve gerekletiririz. Bylece, rnein ev yapa yapa mimar olmak gibi, adil
davranarak adil, yiite davranak dayiit oluruz.48 Aristoteles, itiha (epithymia) ve
fke (orge) konusunda da durumun byle olduunu syler; nk kimi byle
davranmakla kimi de baka trl davranmakla, ll ve sakin ya da haz dkn ve
sinirli olur. Ksacas benzer etkinliklerden huylar (hekseis) oluur.49 Aristoteles,
karakter erdeminin hazlarla ve aclarla ilgili olduunu sylemitir.50Bildiimiz gibi
akldan yoksun ksmn akla boyun eme ve onun szn dinleme olanana sahip
ksm hazlar ve aclarla ilgilidir ve karakter erdemi de bu ksmn erdemidir;
dolaysyla Aristoteles karakter erdeminin hazlar ve aclarla ilikili olduunu
sylemektedir. nsanlar sadece haz ve acy takip edip akln szn dinlemeden,
peinden gidilecek eyleri takip etmeyip akln, peinden gidilmemesini uygun
grd eyleri takip ederse ve de kamas gereken eylerden kamazsa kt kii
olur, erdemsiz olur.51
yleyse imdi de Aristoteleste erdemin ne anlama geldiine deinelim.
Aristoteles ruhta eyin olup bittiini syler: Duygulanmlar (pathe), olanaklar
(dunameis) ve huylar (hekseis). Erdem arzu, fke, korku, gven, kskanlk, sevin,dostluk, nefret, zlem, hrs ve acmann, genel olarak da hazzn ya da acnn izledii
duygulanmlar gibi deildir. O, olanak deildir, olanaklar bizlerin
fkelenebilmemizi, acyabilmemizi salayan eylerdir, yani hislerin potansiyel
durumudur; huy ise duygulanmlarla ilgili olarak iyi ya da kt durumumuzdur. Yani
fkelenmeyle ilgili olarak, ar ya da gerekenden az fkeleniyorsak kt, orta
ekilde fkeleniyorsak iyi durumdayz.
52
48A.e., 1103a19-11032.
Erdem ve ktlk birer vlme ve yerilme
meselesi olduuna gre, biz gereken durumda gereken eyi gerektii kadar
ya pmadmz iin yerilip bunun ztt bir durumda vlyorsak, demek ki erdem
huylarla ilgilidir. nk duygular ve itihalar kendi balarna deerlendirildiklerinde
iyi ya da kt diye yarglanmazlar. Aristoteles bylece fke, korku, acma ya da
alk, susuzluk gibi arzularn arlklarna ya da eksikliklerine iyi ya da kt
dememiz gerektiini syler. Ayrca duygu (pathos) edilgin bir durumdur, ama buna
49A.e., 1103a15-1103b25.50
A.e., 1104b9.51A.e., 1104b10-25.52A.e., 1105b19-28.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
41/140
33
karlk olarak verdiimiz kar tepki etkin bir durum olup bu huyla ilikilidir ve bu
tavr iin iyilikten ya da ktlkten, yani erdemden ve erdemsizlikten sz edilebilir.
Erdem bir tercih konusudur.53
Erdem bir huy olarak eylemlerde ve duygularda ortann tercihidir. Ancak bu
orta her olayda bir deildir ve her kii iin de ayn deildir. Aristoteles bu
sylediklerinin karakter erdemiyle ilgili olduunu syler ve nk o duygulanmlar
ve eylemlerle ilgilidir, arlk, eksiklik ve orta ise bunlarda olur, diye devam eder.
Peki erdem neyin tercihidir?
54
O halde erdem, tercihlere ilikin bir huy: akl tarafndan ve akl bandainsann belirleyeceiyle belirlenen, bizle ilgili olarak orta olanda bulunmahuyudur. Bu biri arlk, tekieksiklik olan iki ktln arasdr; ktlkduygulanmlardave eylemlerde gerekenden ars ya da eksiidir, erdem iseortay bulma ve tercih etmedir.
yleyse karakter erdemi tek tek olaylarda, kiilere, akl banda olan kiilere gre
gereken zamanda, gereken kiilere, gerektii iin, gerektii gibi davranma yetisidir,orta olan bulma, tercih etme yetisidir. Aristoteles bu konuda yle der:
55
Burada nemli olan bir konu da tercih meselesidir. nk Aristoteles tercihi
tutku (thymos), itiha (epithymia), isteme (boulesis) ve sandan (doksa) ayrr.
nk akl sahibi olmayanlarda tercih yoktur. tiha ile tutku akl sahibi
olmayanlarda ortaktr, ama tercih deil. steme tercihe yakn gzkr, ama deildir.
nk birisi olanakszca birey isteyebilir, ama tercih edemez. Tercih san da
deildir. nk san hereyle ilgili olarak gzkr, ama tercih deildir.Ksaca tercih
elimizde olan eylerle ve aralarla ilgili grnyor.56Aristoteles ayrca tercih kendi
elimizde olan eylerin enine boyuna dnlm arzusudur (oreksis), der.57
Grld zere, duygularn dorudan ahlaki erdemler ile balants vardr.
Duygular kendi balarna iyi ya da kt deillerdir;onlar kt diye nitelememize,
knamamza neden olan, onlarn ar ya da eksik olmalar, yani kiinin olaylar
karsnda gsterdii tepkisidir, huyudur, tercihidir. Duygular Aristoteleste
kendilerinden kurtulunulmalar gereken hastalklar olarak gemez; Aristoteles
53A.e., 1105b30-1106a5.54A.e., 1106b16-17.55
A.e., 1106b37-1107a5; ev. Babr, a.g.e, s. 37-38.56 Aristoteles, a.g.e., 1111b10-33.57A.e., 1113a9-10.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
42/140
34
onlarn bastrlp yok edilmelerini de sylemez, o karakter erdemleri sayesinde
duygularda arya ya da eksie meyletmeden ortay tercih ederek sorunsuz bir hayat
yaanacan syler. Sonuta karakter erdemleri iimizdeki olanaklar zamanla
ileyerek onlar aktel hala geirip duygular konusunda orta yolda olmamz
salarlar. u da bir gerektir ki, alkanlkla elde edilip salamlaan bu karakter
erdemleri zaman gerektirir, etkinlik gerektirir ve bunlar tek tek olaylarla ilgili
olduklar iinde yllara yaylan deneyime ihtiya duyarlar. Aristoteles bu konuda
unu da ekler:
Doal huylar ocuklarda ve vahi hayvanlarda da bulunur, ama ustan bamsz olunca, zarar verici olduklar grlyor. Bu bir yana naslgrmeyen koca bir gvde hareket ederken, grme duyusundan yoksunolduundan tr saa sola arparsa, burada da ayn eyolacan kestirmekgerekir. Oysa us tarsa eylem srasnda farkl olur ve huy doal olana benzerolmasna karn, o zaman asl anlamda erdem olur. ..... ayn ekildekarakterle ilgili olan yanda da doal erdemve asl erdem olmakzere iki trvardr ve bunlardan asl olan akl bandalktan (phronesis) bamszolamaz.58
Burada nemli olan husus udur, karakter erdemi pratik bilgelik ile birleince
tam erdemi salar. lk olarak akl d ksmn doru bir biimde gelitirilmesi,
alkanlk kazandrlmas ve bu alkanln, sonradan akl sahibi ksmn dnceleri
ile onaylanmas gerekir; kusursuzluk budur. Pratik bilgelik ruhun aklsal ksmnn
yetisidir ve ocuklarda, genlerde ya da hayvanlarda bulunmaz ve hatta her yan
alm kiide de etkin deildir; ama genel anlamda yaa byk kiilerde akl
olgunlam olduundan pratik akl da bu yalarda etkindir. Pratik akl tek tek
durumlarla, olumsal olaylarla ilgilidir. Aristoteles, karakter erdemi hedefi doru
klar ve pratik bilgelik de aralar doru klar, der.59
58A.e., 1144b10-18; Babr, a.g.e, s. 128-129.
Erdemler ve ktlkler
tercihlere ilikin huylarla ve pratik bilgelikle ilikili olduklarndan, insanlar ellerinde
olan ve zorlanmadan, kendilerinin belirledii eyler iin vlp, yerildiklerinden ve
karakter erdemleri de bu tip durumlar olduklar iin kii bunlar isteyerek, bilerek
eyler. Duygular, tutkular (pathe) istemsiz, otomatik hareketler deillerdir, kii
bunlar isteyerek, tercih ederek eyler ve bu yzden de bunlardan sorumludur;
59 Aristoteles, a.g.e., 1144a7-9.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
43/140
35
hayvanlardan farkl olarak insan bu ynyle sorumlu varlk olarak ayrlr. Karakter
erdemi ve duygularn ilikisinibu ekilde ortaya koyduktan sonra, imdi de genlerin
karakter erdemiyle balantlarn ele alalm ve bylece pratik bilgelikten yoksun
karakter erdeminin durumunu ortaya koymaya alalm.
Aristoteles genlik ve duygu arasnda gze arpan bir ilikiden etkilenmitir.
Ona gre genler duygusalla meyillidirler ve dnmeden uzaktrlar.60 Ethika
Nikomakheiada genlerin yaamda yaplanlar konusunda deneyimsiz olduklarndan
ve tutkularn peinde gittiklerinden bahseder.61 Ruhun duygularla ilgili olan ksm
gzelin (kalon) peindedir, eylemi yarar iin deil, kendisi iin yapar, soylu olduuiin yapar; ite genlerin durumu da byledir. Aristoteles Tekhne Rhetorikenin
ikinci kitabnda genlerin, yallarn ve orta yatakilerin duygu durumlarndan
bahsederken genlerin soylu eylemler peinde olduklarn, yallarn sadece yarar
peinde olduklarn, orta yatakilerin ise iki ekilde de davranp en uygun eyleme
biimine sahip olduklarn syler.62 Fortenbaughn belirttiine gre, Aristoteles
genlerin soylu davran dncesi ile hareket ederek bir karakter, bir alkanlk
(ethos) kazanmak ya da bir huy edinmek suretiyle eitilebilir olduklarn syler.
63
Buhuy erdemdir, ama hem ethos (karakter) hem de logismos (akl yrtme) tarafndan
ynlendirilen yetikin insanlarn, daha kusursuz olan erdemleri gibi de deildir.
Aristoteles gen insanlarn gl tutkular olduunu, sert huylu olduklarn,
fkelerini dizginlemekte zorluk ektiklerini, nk onurlarna dkn olduklar iin
kmsenmeye dayanamadklarn, onura dkn olmalarna karn utkuyu ondan
daha ok sevdiklerini, doann fazla arap imi gibi kanlarn sttn, yrekli
olduklarn, faydal eylerden ok, soylu eyler yapmay yelediklerini, yaamlarnn
uslamlamadan ok, ahlaki duyguyla dzenlendiini syler.64
60 Fortenbaugh, a.g.e., s. 50.
Aristoteles genlerin
pratik bilgelikten henz yoksun olduklar iin soylu olan dncesi ile onlar
eitmenin gerektiini dnr, nelerin sevilecek, nelerin sevilmeyecek eyler
olduunu onlara retmenin gerekli olduunu syler. Kiinin karakter erdemi ile
ilgili ksm, aklsal ksmdan nce geliir. Bu yzden de uygun bir eitimle genlerin
61 Aristoteles, a.g.e., 1095a3-5.62
Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1389a3-1390b10.63 Fortenbaugh, a.g.e, s. 50; Aristoteles, a.g.e., 1389a28-35.64A.e., 1389a3-34; ev. Doan, a.g.e. s. 125.
-
8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez
44/140
36
karakterlerinin salamlatrlmas gerekir. Aristotelesi terminolojide bu, insann akl
d yannn kusursuz hali ve ahlaki eitimin hedefidir.65 Kii bu sayede doru
deerlendirmeler veseimler gerekletirir. Genler akldan henz yoksun olduklar
iin, yetikinlerin akl gcne boyun eerler, emelilerdir.66 Aristoteles ayrca
karakter erdeminin pratik bilgelikten farkn ortaya koyar. Ona gre, gerekten cesur
olan kii, ani tehlikeler karsnda pratik bilgeliin etkin olamad, durumun
gvenilir olup olmad hakknda olay zerine enine boyuna dnmek iin yeterli
zamann olmad durumda bizzat eylemin kendisi i