ANATOMIA CZŁOWIEKA

Zofia Ignasiak

Antoni Janusz

Aniela Jarosińska

ANATOMIA CZŁOWIEKA

2

tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE

autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE

Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

ANATOMIA CZŁOWIEKA

ANATOMIA CZŁOWIEKA

3

Skróty i symbole

a. arteria (tętnica)

aa. arteriae (tętnice)

C szyjny

Co guziczny

gl. gladula (gruczoł)

gll. gladulae (gruczoły)

lig. ligamentum (więzadło)

ligg. ligamenta (więzadła)

L lędd wiowy

m. musculus (mięsieo)

mm. musculi (mięśnie)

n. nervus (nerw)

nn. nervi (nerwy)

r. ramus (gałąd )

rr. rami (gałęzie)

s. seu, sive (albo, lub)

S krzyżowy

t. tętnica

tt. tętnice

Th piersiowy

v. vena (żyła)

vv. venae (żyły)

ż. żyła

żż. żyły

ANATOMIA CZŁOWIEKA

4

PRZEDMOWA

Motywem skłaniającym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia wcześniejszych

trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, który

przyczyniłby się do pogłębienia wiadomości o budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego

funkcji. Określony zasób wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania

fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie określonych działao poprzez d wiczenia fizyczne, które

będą wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki aktywnego życia, a

także w przypadkach patologicznych pozwolą na przywrócenie prawidłowych funkcji organizmu po

urazie lub chorobie. Podręcznik został opracowany zgodnie z programem wykładów i d wiczeo z

anatomii człowieka prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao

programu studiów. Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treściami

programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomości, które wypełniają program II

semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii

człowieka jest niezbędnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych

programem studiów: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu,

itp. Sądzimy, że tak poprawiona i uzupełniona książka spełni swoje zadanie jako pomoc dla

studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadzieję, że

zostanie ona przyjęta życzliwie przez społecznośd studencką. Autorzy

ANATOMIA CZŁOWIEKA

5

WSTĘP

Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa

podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje się poznaniem budowy, kształtu i

rozwoju organizmów żywych. Natomiast fizjologia jest nauką o czynnościach żywego organizmu i

mechanizmach, decydujących o przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków środowiska

zewnętrznego. Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia, traktująca o budowie

żywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa anatemnej - rozcinad , rozczłonkowywad -

podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyróżnia się anatomię roślin,

anatomię zwierząt i anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodą rozcinania,

preparowania, opukiwania, oglądania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o

prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię makroskopową uzupełnia anatomia

mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi

do dokładnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii

mikroskopowej wchodzi histologia, zajmująca się badaniem tkanek i narządów oraz cytologia

badająca strukturę komórki. W zależności od sposobu przedstawiania poszczególnych składników

ustroju można podzielid anatomię człowieka na następujące rodzaje:

anatomię systematyczną (opisową),

anatomię typograficzną,

anatomię plastyczną.

Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdyż metodą

poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów narządów. Anatomia

systematyczna jest nauką analityczną i przedstawia budowę ciała ludzkiego według pewnej kolejności

układów narządów. Anatomia topograficzna zwana także anatomią chirurgiczną jest nauką

syntetyczną. Zajmuje się ona przestrzennym położeniem narządów i układów oraz opisuje wzajemne

stosunki między narządami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała. Anatomia plastyczna,

nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczości, zapoznaje z kształtem ciała ludzkiego, określa

proporcje między poszczególnymi częściami ciała. Zajmuje się w szczególności tymi układami, które z

powodu ruchu zmieniają kształty i ułożenie określonych części ciała ludzkiego. Drugim działem

morfologii jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój

osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aż do starości. Ten dział

ontogenezy, który śledzi rozwój jednostki od chwili zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy

embriologią. Natomiast śledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe

aż do formy dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje dział

zwany postembriologią lub egzogenezą. Filogeneza zajmuje się historią rozwoju rodowego i

wykorzystuje wyniki badao anatomii porównawczej, starając się poznad pokrewieostwo rodowe

organizmów zwierząt niższych i wyższych z człowiekiem. Spostrzeżenia i wiadomości z poznania

rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniają się, a fakty te

posłużyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji,

które mówi, że rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

6

I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO

Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna pośrodkowa ciała, tzw. płaszczyzna

symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - częśd ),

z których jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, że każda połowa

ciała jest identyczna pod względem masy i wielkości. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię

(prawa połowa twarzy jest większa od lewej, kooczyna górna prawa jest nieco dłuższa i silniejsza od

lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie są do kooca wyjaśnione; przypuszczalnie jest to związane z

morfodynamiką rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia się zróżnicowanie wzdłuż głównej

osi ciała. Stwierdza się tu budowę segmentalną ciała, budowę metametryczną. Budowa

metametryczna występuje już we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci

praczłonów prawie we wszystkich układach narządów (z wyjątkiem układu pokarmowego): w

szkielecie, w mięśniach, w układzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skórze. W dalszym rozwoju

budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, żebra, mięśnie

międzyżebrowe).

OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO

Na powierzchni ciała można wyróżnid poszczególne pola, które w anatomii nazywamy

okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów określa głównie szkielet człowieka wraz z

układem mięśniowym. Określenie okolic ciała ludzkiego ma duże znaczenie praktyczne dla topografii

powierzchni ciała i narządów wewnętrznych. Zróżnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi,

tułowia i kooczyn. Każda z wyżej wymienionych części dzieli się na okolice mniejsze.Na głowie

wyróżnia trzy główne okolice położone pośrodkowo: okolicę czołową (regio frontalis), okolicę

ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio occipitalis) oraz bocznie położone cztery

symetryczne okolice: skroniową (regio temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną

(regio auricularis) i sutkową (regio mastoidea).Na twarzy można wyodrębnid nieparzyste okolice:

nosową (regio nasalis), ustną (regio oralis) i bródkową (regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową

(regio orbitalis), podoczodołową (regio infraorbitalis), jarzmową (regio zygomatica), policzkową (regio

buccalis) i przyuszniczo-żwaczową (regio parotideomasseterica).Szyję dzieli się na okolicę przednią

czyli szyję właściwą (regio colli) i tylną, czyli okolicę karkową (regio colli posterior s. regio nuchae).

Skośnie przez szyję biegnie mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzieląc okolicę

szyjną właściwą na nieparzystą okolicę przednią szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi

(regiones colli laterales). Okolice te nazywa się także trójkątami szyi, przednim i bocznymi. W skład

tułowia (truncus) wchodzą: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice

krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim wyróżniamy częśd górną - okolice klatki

piersiowej i częśd dolną - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy:

nieparzystą środkową okolicę mostkową (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykową (regio

clavicularis), podobojczykową (regio infraclavicularis), sutkową (regio mammaria), pachową (regio

axillaris) i podsutkową (regio inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris

lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od

siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty

ANATOMIA CZŁOWIEKA

7

dziesiątych żeber, dolna zaś biegnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Powyżej linii

górnej jest położone nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podżebrowych (regiones

hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica). śródbrzusze

(mesogastrium) zawarte między linią poziomą górną i dolną obejmuje dwie okolice boczne brzucha

(regiones abdominis laterales) i okolicę pępkową (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium)

położone poniżej linii poziomej dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i

okolicy łonowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę kręgową (regio

vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową (regio sacralis) oraz na parzyste okolice

boczne (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej wchodzą następujące okolice:

nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio

infrascapularis) i lędd wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z części

przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) oraz z części tylnej - zwanej okolicą

odbytową (regio analis), w której leży odbyt. Częśd okolicy moczowo-płciowej, w której znajdują się

części płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kooczynie górnej

wyróżniamy okolice: barkową (regio acromialis), naramienną (regio deltoidea), ramieniową przednią,

tylną przyśrodkową i boczną (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciową

przednią i tylną (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniową przednią, tylną przyśrodkową

i boczną (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet ręki (dorsum manus) i

dłoo (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et

dorsales).Na kooczynie dolnej wyróżniamy następujące okolice: miedniczną (regio coxae),

pośladkową (regio glutea), podpachwinową (regio subinguinalis), krętarzową (regio trochanterica),

uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis),

kolanową przednią i tylną (regio genualis anterior et posterior), goleniową przednią, tylną,

przyśrodkową i boczną (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkową (regio

suralis), piętową (regio calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (regio malleolaris medialis et

lateralis), zakostkową przyśrodkową i boczną (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet

stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum).

UKŁADY NARZĄDÓW

Wszystkie narządy ciała człowieka zbudowane z tkanek łączą się w większe jednostki - układy

narządów, które są rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyróżnia

następujące układy narządów: Układ kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z

kości stanowi bierny aparat ruchu, służy za osłonę i podporę części miękkich ciała. Stanowi on

pierwszy dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połączeo kości (systema juncturae

ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany również do narządu biernego ruchu i zajmuje się

połączeniami kości, występującymi pod postacią stawów (artrologia) i więzadeł (syndesmologia).

Układ mięśniowy (systema musculorum) obejmuje narządy o podobnej czynności, tj. mięśnie oraz ich

narządy pomocnicze, jak ścięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięśniowy jest zaliczany do

czynnego narządu ruchu, a naukę o mięśniach szkieletowych nazywamy miologią. Układ trawienny -

pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego jest przerabianie pobranego

pokarmu na substancje niezbędne do przemiany materii. W skład układu pokarmowego wchodzą:

jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wątroba i trzustka. Układ

oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzą drogi oddechowe (jama

nosowa, gardło, krtao, tchawica, oskrzela) oraz właściwy narząd oddechowy - płuca. Zadaniem

ANATOMIA CZŁOWIEKA

8

układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju

dwutlenku węgla. Układ moczowo - płciowy (systema urogenitale). Narządy układu moczowego i

płciowego mają wspólne pochodzenie oraz niektóre wspólne części, z tego względu można je łączyd

w jeden układ, natomiast pod względem funkcji różnią się zdecydowanie. Narządy moczowe wydalają

szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzą: nerki i drogi

odprowadzające mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narządów

płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzące w skład narządów płciowych gruczoły płciowe

produkują u mężczyzn komórki płciowe męskie (plemniki), u kobiet - komórki płciowe żeoskie (jaja).

Narządy płciowe są zatem jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie

do innych układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu życia osobniczego. W skład

narządów płciowych żeoskich wchodzą: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narządy płciowe

zewnętrzne. Narządy płciowe męskie to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz

narządy płciowe zewnętrzne. Układ wewnątrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do

tego układu zaliczamy gruczoły wewnątrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgową, nadnercza i

inne. Gruczoły dokrewne produkują hormony przedostające się bezpośrednio do krwi i chłonki.

Wywierają one duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju. Układ naczyniowy (systema

vasorum) składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne - tętnice, żyły, naczynia

włosowate) oraz układu chłonnego (naczynia chłonne, śledziona i narządy chłonne). Układ

krwionośny doprowadza do poszczególnych narządów krew, zawierającą składniki odżywcze, tlen i

hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera

nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do

krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego wchodzi: układ nerwowy

ośrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i rdzeo kręgowy, oraz układ nerwowy

obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów

rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnościowego układ nerwowy

dzielimy na układ somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do świata zewnętrznego (np. praca

mięśni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowiący drugą składową

częśd układu nerwowego, która kieruje czynnościami narządów wewnętrznych (np. wydzielanie

gruczołów, praca mięśni gładkich trzew). Układ autonomiczny (systema nervosum autonomicum)

dzieli się na częśd współczulną (pars sympathica) i częśd przywspółczulną (pars parasympathica).

Obydwie części charakteryzują się przeciwnym działaniem. Narządy zmysłów (organa sensuum) i

powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodące ze

świata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz świat pojęd . Powłoka wspólna składa się ze skóry i

jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów skóry. Są to głównie gruczoły potowe, łojowe i

gruczoł sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i

narządów ciała, odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory,

współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnośd wydzielnicza, resorpcyjną, oraz

współdziałanie w procesach odpornościowych.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

9

I. OKREŚLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

Celem określenia wzajemnego położenia narządów posługujemy się w anatomii umownymi

płaszczyznami i osiami ciała.

Osie ciała

Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinają się wzajemnie pod kątem prostym:

osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegają z góry w dół, najdłuższa ze

wszystkich osi długich biegnąca od szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osią główną, osie

poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegają prostopadle do osi długich

z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - są prostopadłe do obu poprzednich,

biegną poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi.

Płaszczyzny ciała

Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) określone przez oś strzałkową i pionową biegną

pionowo od przodu do tyłu dzieląc ciało ludzkie na częśd prawą i lewą. Jedna z płaszczyzn

strzałkowych biegnąca przez oś główną zwana jest płaszczyzną pośrodkową lub też płaszczyzną

symetrii, gdyż dzieli ciało na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Płaszczyzny czołowe (plana

frontalia) są określane przez oś poprzeczną i pionową biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało

ludzkie na częśd przednią i tylną. Płaszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s.

horizontalia), określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do

obu poprzednich. Dzielą one ciało na częśd górną i dolną. Wzajemne położenie narządów jest

określane w zależności od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny

pośrodkowej kierunek może byd przyśrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwóch narządów

jeden może leżed bardziej przyśrodkowo, a drugi bardziej bocznie i każdy może mied np.

powierzchnię przyśrodkową i boczną. Narząd, który leży w płaszczyźnie pośrodkowej, będzie

zajmowad położenie pośrodkowe (medianus).W stosunku do płaszczyzn czołowych określamy

kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tułowiu określenia te mogą byd

zastąpione nazwą kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do płaszczyzn

poziomych kierunek, jest określony jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te

określad można jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Położenie bliższe zewnętrznej

powierzchni ciała nazywamy powierzchniowym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), zaś

położenie bardziej oddalone od zewnętrznej powierzchni ciała - położeniem głębokim lub

wewnętrznym (profundus s. internus).Na kooczynach kierunek, który jest zwrócony ku górze (do

przyczepu kooczyny), nosi nazwę bliższego (proximalis), ku koocowi - nosi nazwę dalszego (distalis).

Brzegi występujące na przedramieniu i ręce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym

(margo lateralis) i przyśrodkowym (margo medialis) lub też nazwę bierzemy od nazwy kości

przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i

ANATOMIA CZŁOWIEKA

10

strzałkowy (fibularis). Na ręce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek

dłoniowy (palmaris) na ręce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

11

II. KOŚCI I ICH POŁĄCZENIA

OGŁLNA BUDOWA KOŚCI

Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna są zaliczane do grupy tkanek łącznych. Tkanka

chrzęstna powstaje z mezenchymy w piątym tygodniu życia zarodka. W organizmie dojrzałym tkanka

chrzęstna występuje pod trzema postaciami: jako chrząstka szklista, sprężysta i włóknista. Chrząstka

szklista występuje na powierzchniach stawowych kości, wchodzi w skład żeber chrzęstnych, jest

obecna w ścianach dróg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo dużą giętkośd i sprężystośd .

Z wyjątkiem chrząstek stawowych chrząstka szklista jest pokryta ochrzęstną, zbudowaną z tkanki

łącznej zbitej. Ponieważ chrząstka szklista nie posiada własnych naczyo ani nerwów, jej wzrost i

regenerację umożliwia pokrywająca ją ochrzęstna. Chrząstka sprężysta występuje w małżowinie

usznej, trąbce słuchowej i w niektórych chrząstkach krtani. Chrząstka włóknista wchodzi w skład

budowy krążków międzykręgowych, chrząstki spojenia łonowego i chrząstek śródstawowych.

Rozwój kości

Proces tworzenia się szkieletu kostnego u człowieka trwa długo, do około 12-30 roku życia.

Kości rozwijają się na podłożu tkanki łącznej (mezenchymy) - kostnienie bezpośrednie, bądź na

podłożu chrzęstnym - kostnienie pośrednie. Rozwój kości na podłożu łącznotkankowym rozpoczyna

się od pojawienia się punktów kostnienia. W ten sposób powstają przede wszystkim kości czaszki. W

pierwszym okresie rozwoju zarodka występuje szkielet błoniasty, jednak już w pierwszych tygodniach

życia (4-6 tygodni) powstają w nim ogniska chrzęstne. W kolejnych tygodniach następuje stopniowe

ich zastępowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podłożu chrzęstnym może

przebiegad wewnątrz chrząstki - kostnienie śródchrzęstne, bądź na obwodzie chrząstki - kostnienie

chrzęstne. W kościach krótkich spotykamy kostnienie śródchrzęstne. Natomiast w kościach długich

występują dwa rodzaje kostnienia - chrzęstne i śródchrzęstne. Kostnienie ochrzęstne rozpoczyna się

wcześniej - kośd rośnie na grubośd . Wkrótce po utworzeniu mankietu kostnego wokół trzonu

rozpoczyna się kostnienie śródchrzęstne w środkowej części trzonu i postępuje ku nasadom.

Równocześnie ze zjawiskami kościotwórczymi pojawiają się procesy kościogubne, polegające na

zanikaniu kości od wewnątrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kościach długich

między nasadami a trzonem występują chrząstki nasadowe, które są miejscem wzrostu kości na

długośd .Ostatecznie u dorosłego człowieka występuje odporny i twardy szkielet kostny, na który

składa się przeszło 200 kości. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciała, dzięki czemu części miękkie

mają ochronę i oparcie. Szkielet decyduje także o kształcie i wielkości osobnika. I wreszcie kości

stanowią dźwignie, do których przymocowują się mięśnie; są więc istotnymi składnikami narządu

ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstają erytrocyty, granulocyty i płytki krwi.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

12

Budowa wewnętrzna kości

Tkanka kostna jest podstawowym składnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje się dużą

twardością, zawiera 70% składników mineralnych, głównie sole wapnia i fosforu. Odznacza się dużą

wytrzymałością mechaniczną na zgniatanie i rozciąganie. Dojrzałą tkanka kostna składa się z blaszek

kostnych, które łącząc się ze sobą tworzą dwojakiego rodzaju struktury: istotę kostną gąbczastą

(substantia spongiosa) i istotę kostną zbitą (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gąbczastej

łączą się tworząc grubsze beleczki kostne, które układają się w sieci o strukturze uwarunkowanej

działaniem sił mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gąbczastej są różne w

poszczególnych kościach i ściśle uzależnione od kierunku sił działających na określoną kośd . W

jamkach istoty gąbczastej znajduje się szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odróżnieniu od

gąbczastej, posiada zwarty układ blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych leżą kanały

Haversa, przez które przechodzą naczynia krwionośne odżywiające kości. Każdy kanał jest otoczony

ułożonymi współśrodkowo, ściśle ze sobą zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.

Najczęściej istota zbita występuje na powierzchni kości, istota gąbczasta - wewnątrz kości. Trzon kości

długich buduje prawie wyłącznie tkanka kostna zbita. Wewnątrz trzonu występuje jama szpikowa,

wypełniona szpikiem kostnym żółtym. Budowa kości jest silnie związana z siłami ciśnienia i

rozciągania, działającymi na kośd . Przy działaniu sił zewnętrznych na dowolną belkę, w jej warstwach

powierzchniowych od strony przyłożenia siły, powstaje napięcie o charakterze rozciągania. Na stronie

przeciwległej, również w warstwie powierzchniowej, występuje napięcie o charakterze ściskania. W

związku z tym wewnątrz belki powstaje strefa mechanicznie obojętna. W trzonie kości długiej w

obszarze strefy mechanicznie obojętnej działają komórki kościogubne (osteoblasty), i w miarę

rozwoju kości wytwarzają jamę szpikową. Tak więc kości zbudowane są na zasadzie "minimum -

maksimum" tzn. zyskują znacznie na lekkości przez zaoszczędzenie materiału, nic nie tracąc na

wytrzymałości.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gąbczastej zasadniczo ani budową ani

czynnością nie różnią się od siebie; istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą.

Okostna

Każdą kośd pokrywa błona zwana okostną (periosteum). Okostna ochrania kośd , odżywia i

odpowiada za jej wzrastanie na grubośd i za jej regenerację. W budowie okostnej występują dwie

warstwy: zewnętrzna włóknista i wewnętrzna rozrodcza. Włókna Sharpeya z warstwy zewnętrznej

wnikają w kośd ściśle się z nią łącząc. Warstwa ta jest różnej grubości. Zdolności regeneracyjne kości

zależą w dużej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewnętrznej okostnej. W tej

warstwie znajdują się komórki kościotwórcze (osteoblasty), które w przypadku złamania kości

wytwarzają nową istotę kostną. Najłatwiej regenerują się trzony kości długich, kości płaskie i części

gąbczaste regenerują się trudniej.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

13

Kształt kości

Ze względu na kształt kości dzielą się na: długie, płaskie, krótkie i pneumatyczne. Kości długie

(ossa longa) są to te kości, w których jeden z trzech wymiarów przewyższa dwa pozostałe. Kości

długie występują w budowie szkieletu kooczyn. W każdej kości długiej wyróżnia się dwa zgrubiałe

kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz łączący te nasady trzon kości (corpus), który zawiera jamę

szpikową wypełnioną szpikiem kostnym. Nasada kości długiej znajdująca się bliżej tułowia nosi nazwę

nasady bliższej (epiphysis proximalis), zaś koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Kości

płaskie (ossa plana), np. łopatka czy kości sklepienia czaszki, są wydłużone w dwóch kierunkach,

wybitnie spłaszczone zaś w kierunku trzecim. Kości krótkie lub różnokształtne (ossa brevia s.

multiformia), np. kości nadgarstka czy stępu, są mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich

trzech kierunkach. Kości pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kośd sitowa, klinowa, szczęka,

zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Kształt kości w znacznym

stopniu jest spowodowany funkcją, jaką pełnią. Również narządy sąsiednie, np. mięśnie wywierają

wpływ na kształt kości. Ciągły ucisk mięśni powoduje zagłębienia w kościach, a siła ciągnąca wywołuje

powstawanie wyniosłości mających różne kształty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i

guzowatości.Istnieje pewne różnicowanie w obrębie kości w zależności od płci. Kości męskie są na

ogół większe, masywniejsze, silniej wymodelowane i cięższe od żeoskich. Po kształcie i wielkości

danej kości można wnioskowad także o wysokości ciała, wieku, płci i budowie osobnika. Osobnicy

zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadają kości bardziej smukłe, delikatniejsze;

osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzują się kośd mi grubymi i masywniejszymi. Ciężar

niemacerowanego kośd ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi średnio u mężczyzny 12 kg, u kobiety 10

kg. Wytrzymałośd kości na rozciąganie jest mniejsza od wytrzymałości na ściskanie. Pierwsza równa

się wytrzymałości mosiądzu, druga zbliża się do wytrzymałości żelaza kutego.

RODZAJE POŁĄCZEN KOŚCI

Połączenia kości (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje połączenie ciągłe - ścisłe,

połączenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Połączenia ciągłe odznaczają się brakiem ruchomości

lub pozwalają na nieznaczne ruchy, natomiast stawy są ruchomymi połączeniami kości.

Połączenia ciągłe

Połączenia ciągle (synarthroses) w zależności od rodzaju tkanki łącznej zespalającej kości

dzielą się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty. Więzozrosty (syndesmoses), zwane także

połączeniami włóknistymi (juncturae fibrosae), mogą występowad pod czterema postaciami, jako: a)

więzozrosty włókniste (więzadła i błony), b) więzozrosty sprężyste, c) szwy, d) wklinowania. Więzadła

(ligamenta) najczęściej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; są one ważnym,

lecz niekoniecznym składnikiem stawu. Ich obecnośd przyczynia się do silniejszego przylegania

ANATOMIA CZŁOWIEKA

14

powierzchni stawowych, ponadto są czynnikiem ograniczającym i hamującym nadmierne ruchy w

stawach. Oprócz więzadeł zbudowanych z tkanki łącznej włóknistej spotykamy więzadła zbudowane z

tkanki łącznej sprężystej (np. więzadła żółte oraz niektóre więzadła krtani), które odznaczają się

znaczną elastycznością. Szwy (suturae) są to połączenia ciągłe włókniste spotykane w obrębie kości

czaszki, w zależności od kształtu łączących się brzegów kości wyróżniamy: a) szew płaski (sutura

plana) - np. połączenie pomiędzy kośd mi nosowymi, b) szew łuskowy (sutura squamosa) - np.

połączenie łuski kości skroniowej z kością ciemieniową, c) szew piłowaty (sutura serrata) - np. między

kośd mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zębów do ścian

zębodołów. Chrząstkozrosty (synchondroses) łączą zazwyczaj dwie kości za pomocą tkanki chrzęstnej

szklistej lub włóknistej. Do chrząstkozrostów szklistych zaliczane są chrząstki żebrowe oraz w młodym

wieku połączenia trzonów z nasadami. U dorosłego osobnika najliczniej występują chrząstkozrosty

włókniste (np. połączenia między trzonami kręgów w postaci krążków międzykręgowych).

Chrząstkozrost posiadający wewnątrz jamę wypełnioną mazią nosi nazwę spojenia (symphysis), np.

spojenie łonowe, spojenie mostka. Kościozrosty (synostoses) są to bardzo mocne połączenia

pozbawione zupełnie możliwości ruchu; powstają w starszym wieku na skutek kostnienia

więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych oraz szwów czaszki).

Połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowią połączenia

odznaczające się znaczną możliwością ruchu. W każdym stawie odróżniamy trzy zasadnicze składniki:

powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrząstką stawową (cartilago articularis), torebkę

stawową (capsula articularis),

jamę stawową (cavum articulare).

Na ogół powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą jednak w nielicznych stawach, w

których występuje krążek stawowy (discus articularis), miejsce chrząstki szklistej zajmuje chrząstka

włóknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy). Kształt powierzchni

stawowych pokrytych chrząstką stawową uzależniony jest od funkcji stawu. Mogą one przybierad

kształt wycinka kuli, dołu, panewki, mogą byd eliptyczne, siodełkowate lub płaskie. Zazwyczaj

przylegające do siebie powierzchnie stawowe są dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem

drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorących udział w budowie stawu, szczególnie w

obrębie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworzą one warunki zwiększające kąt

ścięgnowo-kostny; im większa jest wartośd kąta, tym większy jest moment siły mięśniowej. Ponadto

większe powierzchnie stawowe wiążą się z mniejszą wielkością siły nacisku, przypadającą na

jednostkę powierzchni. Chrząstka stawowa pokrywająca powierzchnie stawowe kości jest bardzo

gładka i sprężysta, jej grubośd różni się nawet w obrębie jednego stawu. Najgrubsza warstwa

chrząstki stawowej występuje w tych okolicach powierzchni stawowych, które są narażone na

największe tarcie, a także w miejscach najbardziej obciążonych. Na ogół wszystkie chrząstki stawowe

są pozbawione naczyo krwionośnych i nerwów. Ponieważ chrząstka stawowa nie posiada

ochrzęstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie możliwa. W miejscu ubytku chrząstki stawowej

wytwarza się zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza

cały staw, izolując go od otoczenia oraz przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych.

Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Zewnętrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna,

ANATOMIA CZŁOWIEKA

15

nosi nazwę błony włóknistej (membrana fibrosa), zaś warstwa wewnętrzna, delikatna, stosunkowo

cienka, to błona maziowa (membrana synovialis).Błona włóknista jest zbudowana głównie z włókien

kolagenowych, które przebiegają równolegle lub krzyżują się między sobą przechodząc w miejscach

przyczepu torebki w okostną. Grubośd błony włóknistej jest zróżnicowana zarówno w różnych

stawach, jak i w obrębie tego samego stawu. W niektórych miejscach błona włóknista znacznie

grubieje, tworząc mocne pasma, zwane więzadłami. Zróżnicowanie w grubości i napięciu błony

włóknistej jest powiązane z funkcją określonego stawu. W jednych stawach torebka jest luźna, co

zezwala na dużą ruchomośd w danym stawie, w innych stawach jest silna i napięta, co jest czynnikiem

hamującym ruchy. Błona maziowa jest cienką, miękką, przesuwalną błoną łącznotkankową, która

zawiera włókna sprężyste, komórki tłuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia

wewnętrzna błony maziowej jest pozbawiona nabłonka, a w zamian jest pokryta warstwą komórek

łącznotkankowych. Wypuklenia błony maziowej do wewnątrz jamy stawowej tworzą fałdy maziowe i

kosmki maziowe. Uwypuklenia błony maziowej poza staw stanowią kaletki maziowe, ułatwiające

ślizganie się ścięgien i mięśni. Błona maziowa wytwarza mad (synovia), która gromadzi się w jamie

stawowej. Mad stawowa jest to płyn o barwie blado-żółtej, zawierający mucynę i kuleczki tłuszczu.

Mad wypełnia całkowicie przestrzeo między powierzchniami stawowymi, powodując ich przylepnośd

względem siebie oraz zmniejszając tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów w stawie. W

stanach zapalnych błona maziowa wydziela znaczne ilości płynu surowiczego, natomiast tylko w

nieznacznym stopniu posiada zdolnośd wchłaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej,

gdy błona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojęciem teoretycznym,

gdyż w prawidłowym stanie jest ona szczelinowatą przestrzenią całkowicie wypełnioną mazią

stawową. Dopiero w stanach patologicznych ma wygląd jamy. W normalnych warunkach

powierzchnie stawowe przylegają ściśle do siebie ze względu na: a) ciśnienie atmosferyczne

wywierane na nasze ciało, b) przylepnośd powierzchni stawowych i c) napięcie mięśni

przebiegających na wysokości danego stawu. Wielkośd jamy stawowej w poszczególnych stawach jest

bardzo zróżnicowana. Poza opisanymi wyżej trzema stałymi elementami budowy stawu można w

poszczególnych stawach spotkad niestałe składniki, takie jak: więzadła, krążki śródstawowe, łąkotki i

obrąbki stawowe. Więzadła stawowe (ligamenta articularia) są zbudowane analogicznie do ścięgien

mięśniowych, tzn. z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Więzadła mogą przebiegad wewnątrz lub na

zewnątrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu kości w

prawidłowym położeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchów i ochronie stawu przed

zwichnięciem.Obrąbki stawowe (labra glenoidalia) są zbudowane najczęściej z chrząstki włóknistej.

Obrąbki stawowe pogłębiają i powiększają powierzchnie stawowe .Krążki stawowe (disci articulares)

podobnie do obrąbków stawowych są zbudowane z chrząstki włóknistej, mają kształt okrągły i dzielą

jamę stawową na dwie części. Krążki wyrównują i dopasowują do siebie powierzchnie stawowe.

Łąkotki stawowe (menisci articulares) także leżą w jamie stawowej, lecz tylko częściowo dzielą ją na

dwa piętra. Kształt łąkotki jest podobny do półksiężyca, a na przekroju poprzecznym do klina.

Zadaniem łąkotek jest pogłębienie powierzchni stawowych, ponadto służą one jako przesuwalne

powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniają się do amortyzacji wstrząsów.

Podział stawów

Istnieją trzy kryteria podziału stawów:

1. ze względu na liczbę kości wchodzących w skład stawu,

2. ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych

ANATOMIA CZŁOWIEKA

16

z uwagi na liczbę osi, dookoła których wykonuje się ruchy. Ze względu na liczbę powierzchni

stawowych tworzących staw wyróżnia się stawy proste i złożone. Staw prosty (articulatio simplex)

jest stawem utworzonym przez dwie kości (np. staw ramienny), natomiast w skład stawu złożonego

(articulatio composita) wchodzi więcej aniżeli dwie kości (np. staw łokciowy). Z uwagi na

zróżnicowanie kształtu powierzchni stawowych wyróżnia się następujące rodzaje stawów: staw

kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w kształcie głowy,

stanowiącą wycinek kuli, której odpowiada druga wklęsła powierzchnia, zwana panewką lub

wydrążeniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i można w nim

wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest

odmianą stawu kulistego, różnica polega na tym, że głowa wchodzi głębiej w panewkę stawową poza

równik. Panewka jest większa, głębsza i obejmuje ponad 50% powierzchni głowy. Staw kulisto-

panewkowy jest także stawem wieloosiowym, różni się jednak od stawu kulistego tym, że ma

ograniczony zakres ruchów (np. staw biodrowy); staw kłykciowy, czyli eliptyczny (articulario

condylaris) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w osiach długiej i krótkiej, natomiast druga

jest w obu osiach wklęsła. Staw kłykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykładem stawu kłykciowego

jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodełkowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie

stawowe wklęsło-wypukłe, przypominające kształt siodła. Ruchy w stawie siodełkowym odbywają się

wokół dwóch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z

połączenia tych ruchów otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowo-

śródręczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym głowa stawowa ma

postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem głowy. Staw zawiasowy jest stawem

jednoosiowym, ruchy odbywają się wokół osi poprzecznej i polegają na zginaniu i prostowaniu. Jako

przykład stawu zawiasowego mogą służyd stawy międzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio

trochoidea). W stawie obrotowym wypukła powierzchnia stawowa jest położona na obwodzie walca,

zaś wklęsła powierzchnia pokrywa wcięcie kości sąsiedniej i przylega tylko do niedużego odcinka

obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, oś ruchu biegnie

równolegle do długiej osi kości. Przykładem stawu obrotowego jest staw promieniowo-łokciowy

bliższy; staw śrubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do stawów jednoosiowych, jednak ruch w tym

stawie odbywa się w dwu płaszczyznach prostopadłych do siebie. Ruch ten składa się ze skrętu

dookoła osi podłużnej i przesuwania się wzdłuż tej osi. Jako przykład stawu śrubowego może służyd

staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy; staw płaski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie

stawowe płaskie, np. staw krzyżowo-biodrowy, stawy kości nadgarstka. Ruchomośd w stawie płaskim

jest nieznaczna, co jest w dużym stopniu spowodowane silnym napięciem torebki stawowej oraz

więzadeł ze względu na liczbę osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe,

czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywają się wokół jednej osi, tj. osi poprzecznej lub

podłużnej. Przykładem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej może byd staw międzypaliczkowy.

Ruchy w nim polegają na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palców. Stawem jednoosiowym o

podłużnej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy.

Ruchy odbywające się w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane są w

płaszczyźnie poprzecznej, a w zależności od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i

odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywają się wokół dwóch osi: poprzecznej i

strzałkowej. Jako przykład stawu dwuosiowego może służyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch

w tym stawie wokół osi poprzecznej polega na zginaniu dłoniowym ręki (flexio palmaris manus) i

zginaniu grzbietowym ręki (flexio dorsalis manus). Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu

promieniowym ręki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu łokciowym ręki (abductio ulnaris

manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywają się wokół trzech osi, a z kombinacji ruchów wokół

trzech osi można wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykład stawu wieloosiowego

może służyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje się wokół osi poprzecznej, strzałkowej i

ANATOMIA CZŁOWIEKA

17

pionowej. Ruch wokół osi poprzecznej polega na przodozgięciu i tyłozgięciu (anteversio et

retroversio) - ruchy wahadłowe. Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu

kooczyny (abductio et adductio). Ruch wokół osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z

kombinacji wszystkich ruchów można wykonywad obwodzenie (circumductio).Poszczególne stawy

łączące kości tworzą tzw. łaocuchy stawowe, które wraz z odpowiadającymi im mięśniami nazywamy

łaocuchami kinematycznymi. Ruchomośd poszczególnych ogniw takiego łaocucha sumuje się, dzięki

czemu koniec dalszy osiąga znacznie większą ruchomośd niż koniec bliższy. W układzie ruchu

człowieka wyróżnia się łaocuch szyjno-tułowiowy, parzysty łaocuch kooczyny górnej i parzysty

łaocuch kooczyny dolnej.

PODZIAŁ KOŚDCA

Kościec ludzki dzieli się na:

1. Kościec osiowy,

2. Kości czaszki,

3. Kościec kooczyny górnej,

4. Kościec kooczyny dolnej.

KOŚCIEC OSIOWY

Do kośd ca osiowego (skelelon axiale) zalicza się: kręgosłup, żebra i mostek. Powyższe

elementy kostne stanowią rusztowanie tułowia.

Kręgosłup

Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z 33-34 nieparzystych kręgów, ułożonych jeden na

drugim. W zależności od rozmieszczenia kręgi dzielimy na: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych,

5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi szyjne, piersiowe i

lędźwiowe tworzą ruchomą, przedkrzyżową częśd kręgosłupa i nazywamy je kręgami prawdziwymi

(vertebrae verae). Kręgi krzyżowe zrastają się z sobą w okresie dojrzewania płciowego w jednolitą

całośd , zwaną kością krzyżową. Kręgi guziczne, zwane także ogonowymi, u człowieka znajdują się w

stanie szczątkowym i praktycznie nie posiadają większego znaczenia w mechanice kręgosłupa. Częśd

krzyżowo-guziczną kręgosłupa tworzą kręgi rzekome (vertebrae spuriae).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

18

Ogólna budowa kręgu

W każdym kręgu wyróżnia się częśd przednią, masywniejszą, przystosowaną do dźwigania

masy ciała, zwaną trzonem kręgu (corprus vertebrae) oraz częśd tylną, zwaną łukiem kręgu (arcus

vertebrae). Trzon wraz z łukiem ograniczają otwór kręgowy (foramen vertebrale). Z połączenia

wszystkich otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym mieści się

rdzeo kręgowy wraz z oponami. Trzon kręgu ma kształt niskiego walca; wyróżnia się na nim płaską,

nieco chropowatą powierzchnię górną i dolną, które służą do połączenia z krążkiem

międzykręgowym. Łuk kręgu rozpoczyna się z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, które

przedłużają się w blaszki zespalające się w płaszczyźnie pośrodkowej. W miejscu odejścia łuku od

trzonu znajduje się po każdej stronie głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i

płytsze wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior). Oba wcięcia sąsiednich kręgów wraz z

krążkiem międzykręgowym ograniczają otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale), którym

przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków. Wyrostek

kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzącym od łuku kręgu ku tyłowi i

nieco w dół. Wyrostki kolczyste służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki poprzeczne

(processus transversi) parzyste odchodzą od łuku kręgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste,

służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki stawowe (processus articulares) występują w liczbie

czterech. Zaopatrzone są w powierzchnie stawowe, służące do połączenia stawowego kręgów między

sobą. Para wyrostków stawowych skierowana ku górze to wyrostki stawowe górne (processus

articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores).

Druga para skierowana w dół to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores)

zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).

Kręgi szyjne

Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu są najmniejszymi z kręgów prawdziwych.

Dwa pierwsze kręgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), służą do połączenia kręgosłupa z

czaszką i w związku z tym ich budowa znacznie różni się od budowy pozostałych kręgów szyjnych.

Trzon kręgów szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. Łuk kręgu jest cienki,

pochylony w swej tylnej części ku dołowi. Otwór kręgowy jest duży, kształtu trójkątnego. Wyrostki

kolczyste kręgów szyjnych są pochylone nieco ku dołowi, a na swych wierzchołkach w kręgach od 2-6

wykazują charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty siódmego kręgu wykazuje duże

podobieostwo do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych; jest znacznie dłuższy, wystający i

nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne są dośd krótkie, skierowane bocznie i nieco w dół. Składają się z

dwóch listewek kostnych, z których przednia jest pozostałością zanikłego żebra szyjnego, tylna zaś

stanowi właściwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego

ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez który przebiegają: tętnica

kręgowa, dwie żyły kręgowe. Wyrostki stawowe górne i dolne są nachylone pod kątem 45o w

stosunku do płaszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe górne są skierowane ku tyłowi, zaś

dolne do przodu.

Pierwszy kręg szyjny

Pierwszy kręg z uwagi na swe położenie nosi nazwę kręgu szczytowego (atlas).

Charakterystyczną jego cechą jest brak środkowej części trzonu, który został zredukowany na rzecz

ANATOMIA CZŁOWIEKA

19

zęba kręgu obrotowego. Z pozostałych części trzonu kręgowego wytworzył się łuk przedni (arcus

anterior) oraz dwie części boczne (massae laterales).Kręg szczytowy ma kształt pierścienia

ograniczającego duży otwór kręgowy. Od przodu znajduje się krótszy łuk przedni (arcus anterior), ku

tyłowi jest zwrócony łuk tylny (arcus posterior). Na zewnętrznej powierzchni łuku przedniego

pośrodku znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewnętrznej owalna,

zagłębiona powierzchnia stawowa, zwana dołkiem zębowym (fovea dentis). Na łuku tylnym znajduje

się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest pozostałością po zredukowanym wyrostku

kolczystym. Symetryczne części boczne łączą oba łuki i są przeznaczone do dźwigania głowy.

Zaopatrzone są w głębsze dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) oraz płytkie dołki

stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzące od części bocznych

są znacznie dłuższe, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, niż w pozostałych kręgach szyjnych.

Drugi kręg szyjny

Drugi kręg szyjny zwany jest kręgiem obrotowym (axis), gdyż jego trzon wraz z zębem tworzą

oś pionową, wokół której obraca się kręg szczytowy z głową. Trzon kręgu jest stosunkowo wysoki, u

dołu zaopatrzony w powierzchnię dolną do połączenia z pierwszym krążkiem międzykręgowym. Ku

górze trzon przechodzi w ząb kręgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zęba występuje owalna

powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), służąca do połączenia stawowego z

łukiem przednim kręgu szczytowego. Na tylnej stronie zęba znajduje się powierzchnia stawowa tylna

(facies articularis posterior), służąca do połączenia stawowego z więzadłem poprzecznym kręgu

szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dośd długi i rozwidlony na koocu. W kręgu obrotowym brak

wyrostków stawowych górnych, natomiast na trzonie kręgu po bokach zęba znajdują się

powierzchnie stawowe górne (facies articulares superiores), służące do połączenia z kręgiem

szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) są umieszczone na typowych

wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kręgu

obrotowego są krótkie.

Kręgi piersiowe

Kręgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) występują w liczbie dwunastu i są stawowo

połączone z żebrami. Trzony ich mają na przekroju poprzecznym kształt serca z kart, a wymiary

kręgów wzrastają stopniowo ku dołowi. Charakterystyczną cechą trzonów kręgów piersiowych są

tzw. dołki żebrowe (foveae costales), służące do połączenia stawowego z głowami żeber. Są one

położone na krawędzi górnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejścia nasady łuku

kręgowego. Sąsiednie dołki: dolny i górny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krążkiem

międzykręgowym tworzą jedną wspólną powierzchnię stawową dla głowy żebra w kręgach od II i IX.

Nieco inaczej są rozmieszczone dołki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kręgach. Pierwszy krąg

posiada jeden cały dołek, położony poniżej krawędzi górnej trzonu, przeznaczony dla głowy

pierwszego żebra oraz pół dołka stawowego na dolnej krawędzi trzonu, który przy połączeniu z

następnym kręgiem tworzy powierzchnię stawową dla głowy drugiego żebra. Dziesiąty kręg piersiowy

ma tylko połówkę dołka żebrowego przy krawędzi górnej. Dwa ostatnie kręgi, tj. jedenasty i

dwunasty, mają tylko po jednym dołku żebrowym po bokach trzonu żebrowego. Wyrostki poprzeczne

(processus transversi) kręgów piersiowych są dośd masywne, skierowane bocznie i ku tyłowi. Na ich

zgrubiałym koocu znajduje się dołek żebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

20

przeznaczony do połączenia stawowego z guzkiem żebra; w dwóch ostatnich kręgach dołki te nie

występują. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kręgach piersiowych jest bardzo długi, ostro

zakooczony i skierowany w dół. Wyrostki stawowe (processus articulares) górne i dolne z

powierzchniami stawowymi są ustawione w płaszczyźnie czołowej. Otwór kręgowy (foramen

vertebrale) jest okrągły po obu stronach trzonu, i stosunkowo mały.

Kręgi lędźwiowe

Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales) występują w liczbie pięciu i są najmasywniejszymi ze

wszystkich kręgów wolnych z uwagi na duże obciążenie części lędźwiowej kręgosłupa. Trzony kręgów

mają kształt owalny lub nerkowaty. Łuk kręgu jest dośd szeroki i wraz z trzonem ogranicza

stosunkowo mały, trójkątnego kształtu otwór kręgowy. Od nasady łuku ku bokowi odchodzi parzysty

wyrostek żebrowy (processus costarius), który stanowi pozostałośd po zredukowanym żebrze

lędźwiowym. W kręgach lędźwiowych brak jest właściwych wyrostków poprzecznych; występują one

w postaci szczątkowej, jako para wyrostków dodatkowych (processus accessorii), położonych u

nasady wyrostka żebrowego oraz dwóch wyrostków suteczkowatych (processus mamillares),

umieszczonych na stronie bocznej wyrostków stawowych górnych. Wyrostki stawowe są ustawione

pionowo, ich powierzchnie stawowe leżą w płaszczyźnie strzałkowej. Wyrostki stawowe górne

(processus articulares superiores) są rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe mają

skierowane przyśrodkowo. Wyrostki stawowe dolne są położone bliżej siebie, a powierzchnie

stawowe zwrócone są do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe górne obejmują

wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) kręgu wyżej położonego.

Kośd krzyżowa

Kośd krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, co

następuje w wieku 20-25 lat. Kośd krzyżowa ma kształt trójkątny; wyróżnia się na niej szeroką

podstawę (basis ossis sacri) skierowaną ku górze oraz wierzchołek (apex ossis sacri) zwrócony w dół.

Z dwóch powierzchni jedna jest wklęsła i stosunkowo gładka - to powierzchnia miedniczna (facies

pelvina). Druga, zwana powierzchnią grzbietową (facies dorsalis), jest lekko wypukła i skierowana ku

tyłowi. Na podstawie kości krzyżowej znajdują się wszystkie typowe części składowe kręgu. Pośrodku

podstawy jest położona owalna powierzchnia górna trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, która za

pośrednictwem ostatniego krążka międzykręgowego łączy się z trzonem piątego kręgu lędźwiowego.

U nasady łuku znajdują się po bokach wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores),

których powierzchnie stawowe są skierowane ku tyłowi. Łuk wraz z trzonem ograniczają trójkątny

otwór, prowadzący do kanału krzyżowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i

kolczyste zlewają się z wyrostkami następnych kręgów, tworząc odpowiednie listewki kostne,

przebiegające wzdłuż powierzchni grzbietowej kości krzyżowej. Na powierzchni miednicznej w

miejscu zrośnięcia się trzonów kręgowych występują cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a

bocznie od nich są umieszczone cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia

pelvina). Przez te otwory przechodzą gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych.Na powierzchni

grzbietowej zaznacza się pięd podłużnych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Pośrodku

przebiega grzebieo krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), który powstał ze zrośniętych

wyrostków kolczystych. Po obu stronach grzebienia pośrodkowego przebiega grzebieo krzyżowy

pośredni (crista sacralis intermedia), jako pozostałośd po zrośniętych wyrostkach stawowych. Bocznie

ANATOMIA CZŁOWIEKA

21

od grzebieni krzyżowych pośrednich są usytuowane symetryczne grzebienie krzyżowe boczne (cristae

sacrales laterales), utworzone z połączenia szczątkowych wyrostków poprzecznych. Pomiędzy

grzebieniem krzyżowym pośrednim a bocznym znajdują się cztery parzyste otwory krzyżowe

grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejścia gałęzi grzbietowych nerwów

krzyżowych. części boczne (partes laterales) kości krzyżowej, silnie rozbudowane w odcinku górnym,

posiadają nierówną powierzchnię stawową, zwaną powierzchnią uchowatą (facies auricularis), dla

połączenia z podobną powierzchnią stawową kości biodrowej. Między powierzchnią uchowatą kości

krzyżowej i grzebieniem krzyżowym bocznym znajduje się guzowatośd kości krzyżowej (tuberositas

sacralis). Rozpoczynający się w obrębie podstawy kości krzyżowej kanał krzyżowy (canalis sacralis)

biegnie wzdłuż całej kości, zwężając się ku dołowi. W okolicy wierzchołka kooczy się rozworem

krzyżowym (hiatus sacralis). Rozwór ograniczają po bokach rożki krzyżowe (cornua sacralia), łączące

się z rożkami kości guzicznej.

Kośd guziczna

Kośd guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, składa się z czterech lub pięciu szczątkowych

kręgów. Kośd ma kształt zbliżony do trójkąta, podstawą skierowanego do kości krzyżowej. Na

pierwszym kręgu guzicznym oprócz trzonu zachowały się jeszcze szczątkowe wyrostki stawowe

górne, tworzące rożki guziczne (cornua coccygea), łączące się z odpowiednimi rożkami kości

krzyżowej. Z dalszych kręgów guzicznych zachowały się już tylko szczątkowe trzony kręgów.

Połączenia w przedkrzyżowej części kręgosłupa

Pomiędzy kręgami wolnymi zachodzą połączenia zarówno typu ciągłego, jak i połączenia

przerywane, czyli stawy. Pierwsze występują między trzonami kręgów w postaci chrząstkozrostów

oraz pomiędzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, łukami i trzonami jako więzozrosty. Połączenia

stawowe występują pomiędzy powierzchniami stawowymi wyrostków stawowych dwóch sąsiednich

kręgów.

Połączenia trzonów kręgowych

Krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) są zbudowane z chrząstki włóknistej i łączą się z

powierzchnią górną i dolną trzonów kręgowych za pośrednictwem cienkiej warstwy chrząstki

szklistej. Wysokośd krążków międzykręgowych jest na ogół proporcjonalna do wysokości trzonu i

stanowi w przybliżeniu 1/3 tej wysokości. Łączna wysokośd wszystkich krążków międzykręgowych

wynosi około 1/4 długości kręgosłupa. Na przekroju strzałkowym krążki międzykręgowe mają kształt

klina; w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa są wyższe od przodu, natomiast w części

piersiowej wyższe są od strony tylnej. Zróżnicowana wysokośd krążków międzykręgowych jest

istotnym czynnikiem warunkującym fizjologiczne krzywizny kręgosłupa. Krzywizny części szyjnej i

lędźwiowej są skierowane wypukłością do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w części piersiowej

kręgosłupa krzywizna zwrócona jest wypukłością do tyłu (kyphosis thoracica).Struktura krążka

międzykręgowego jest zróżnicowana; składa się on z silnego pierścienia włóknistego (anulus

ANATOMIA CZŁOWIEKA

22

fibrosus), który obejmuje umieszczone pośrodku jądro miażdżyste (nucleus pulposus). Pierścieo

włóknisty silnie zespala górną i dolną powierzchnię sąsiednich trzonów, w związku z tym jest

czynnikiem znacznie hamującym ruchy kręgów. Jądro miażdżyste jest bardziej ruchomą częścią

krążka. Krążki międzykręgowe dzięki swej sprężystości wybitnie zmniejszają wszelkie wstrząsy

kręgosłupa. Więzadło podłużne przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna się na guzku

gardłowym kości potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych,

rozszerza się ku dołowi i kooczy na powierzchni miednicznej kości krzyżowej. Więzadło to silnie łączy

trzony kręgowe z sobą oraz działa hamująco na ruchy zgięcia kręgosłupa do tyłu. Więzadło podłużne

tylne (lig. longitudinale posterius) bierze początek na stoku kości potylicznej, biegnie po tylnej

powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych wewnątrz kanału kręgowego, koocząc się w

górnym odcinku kanału krzyżowego. Więzadło to napina się podczas zginania kręgosłupa w przód.

Połączenia wyrostków i łuków kręgów

Więzadła żółte (lig. flava), zwane także międzyłukowymi, są rozpięte między łukami

sąsiednich kręgów, począwszy od nasady wyrostków stawowych. Więzadła te są zbudowane z tkanki

łącznej sprężystej i mają zabarwienie żółtawe. Więzadła żółte zamykają kanał kręgowy od tyłu. Dzięki

swej sprężystości mają one duże znaczenie dla statyki i mechaniki kręgosłupa. Więzadła

międzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegają między wyrostkami poprzecznymi sąsiednich

kręgów i hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w bok.Więzadła międzykolcowe (lig. interspinalia) są

to płaskie pasma rozciągające się pomiędzy sąsiednimi wyrostkami kolczystymi. Więzadło

podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym więzadłem łączącym kooce wyrostków kolczystych,

począwszy od siódmego kręgu szyjnego do kości krzyżowej. W odcinku szyjnym więzadło to, jako

więzadło karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostków kolczystych i dochodzi do

grzebienia potylicznego zewnętrznego kości potylicznej. Więzadła międzykolcowe, więzadło

nadkolcowe i więzadło karkowe hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w przód. Stawy

międzykręgowe (articulationes intervertebrales) zachodzą między powierzchniami stawowymi

górnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), leżącymi na wyrostkach stawowych

sąsiednich kręgów. Każdy staw jest otoczony cienką torebką stawową, która przymocowuje się do

krawędzi powierzchni stawowych.

Połączenia kręgosłupa przedkrzyżowego z kością krzyżową

Połączenie między piątym kręgiem lędźwiowym, a kością krzyżową (junctura sacrovertebralis)

nie różni się w zasadzie od połączeo między kręgami wolnymi. Występuje tutaj połączenie

chrząstkozrostowe - ostatni krążek międzykręgowy łączy V kręg lędźwiowy i trzon I kręgu kości

krzyżowej, więzozrostowe - w postaci więzadeł omówionych wcześniej oraz parzysty staw

międzykręgowy łączący wyrostki stawowe. Połączenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym

więzozrostem w postaci więzadła biodrowo-lędzwiowego (lig. iliolumbale), które łączy obustronnie

miednicę z kręgosłupem przedkrzyżowym.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

23

Połączenia w części krzyżowo-guzicznej kręgosłupa

Połączenie krzyżowo-guziczne ma charakter szczątkowych chrząstkozrostów i więzozrostów.

Między zwróconymi do siebie powierzchniami wierzchołka kości krzyżowej z podstawą kości

guzicznej występuje dośd cienki krążek międzykręgowy, który może skostnied .W przedłużeniu

więzadła podłużnego przedniego, biegnie wzdłuż powierzchni miednicznej kości krzyżowej do kości

guzicznej, więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewnątrz kanału

krzyżowego przebiega więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale

profundum) jako przedłużenie więzadła podłużnego tylnego. Od grzebienia krzyżowego

pośrodkowego do powierzchni grzbietowej kości guzicznej biegnie więzadło krzyżowo-guziczne

grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyróżnia się parzyste

więzadło krzyżowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), które łączy grzebienie krzyżowe

boczne z kością guziczną.

Połączenia kręgosłupa z czaszką

Czaszka z kręgosłupem łączy się za pośrednictwem stawów głowowych górnych,

zachodzących między kością potyliczną i kręgiem szczytowym oraz stawów głowowych dolnych, które

łączą kręg szczytowy z kręgiem obrotowym. Staw głowowy górny, zwany stawem szczytowo-

potylicznym (articulatio atlantooccipitalis), składa się z dwóch symetrycznych stawów, łączących

kłykcie potyliczne z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Torebki stawowe są cienkie i

luźne, przymocowują się do brzegów powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych stawów są dwie

błony szczytowo-potyliczne.Błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis

anterior), jest rozpięta między częścią podstawną kości potylicznej a łukiem przednim kręgu

szczytowego. Błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej

wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do łuku tylnego kręgu

szczytowego. S taw głowowy dolny tworzy zespół stawów szczytowo-obrotowych (articulationes

atlantoaxiales), które można podzielid na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne

(articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe pośrodkowe, przedni i tylny

(articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu stawów szczytowo-

obrotowych bocznych uczestniczą dołki stawowe dolne, położone na częściach bocznych kręgu

szczytowego oraz powierzchnie stawowe górne, umieszczone na trzonie kręgu obrotowego.

Powierzchnie te są nieco wypukłe. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udział

powierzchnia stawowa przednia zęba kręgu obrotowego, która łączy się z dołkiem zębowym łuku

przedniego kręgu szczytowego, zaś staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa

tylna zęba wraz z powierzchnią stawową więzadła poprzecznego kręgu szczytowego. Każdy z czterech

stawów posiada własną torebkę stawową; są one cienkie, luźne i przymocowują się do brzegów

powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe są wzmocnione licznymi i silnymi więzadłami, do

których należą: Więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), składa się z dwóch

części: poziomej, zwanej więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz

pionowej, tworzącej tzw. pęczki podłużne (fasciculi longitudinales). Więzadło poprzeczne kręgu

szczytowego jest umocowane do przyśrodkowej powierzchni części bocznych kręgu szczytowego i

jako szerokie pasmo przylega do zęba od tyłu, utrzymując go w prawidłowym położeniu. Pośrodku z

ANATOMIA CZŁOWIEKA

24

przodu ma ono małą powierzchnię stawową pokrytą chrząstką służącą do połączenia z zębem. Pęczki

podłużne są to pasma więzadłowe odchodzące w płaszczyd nie pośrodkowej od więzadła

poprzecznego ku górze i ku dołowi. Pęczki górne przyczepiają się do przedniego brzegu otworu

wielkiego kości potylicznej, słabsze pęczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego.

Więzadło wierzchołka zęba (lig. apicis dentis) łączy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego

kości potylicznej. Więzadło skrzydłowate (lig. alaria) są to silne pęczki więzadłowe, rozpoczynające się

na bocznych stronach zęba i biegnące rozbieżnie ku górze do kłykci potylicznych. Podobnie jak

więzadło wierzchołka zęba są one położone do przodu od więzadła krzyżowego. Błona pokrywająca

(membrana tectoria) stanowi silnie rozwiniętą górną częśd więzadła podłużnego tylnego kręgosłupa.

Rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni części podstawnej kości potylicznej, a kooczy się na

tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostałe więzadła i chroni

rdzeo przed urazami ze strony zęba. Ruchy w stawach głowowych górnych odbywają się dookoła

dwóch osi: strzałkowej i poprzecznej. Główne ruchy polegają na zginaniu głowy do przodu i ku tyłowi,

a zakres ich wynosi w sumie 30°. Przy udziale kręgosłupa szyjnego zakres ten może się powiększyd do

około 125o. Możliwości ruchowe dookoła osi strzałkowej są znacznie mniejsze. Zakres bocznego

zgięcia głowy wynosi bowiem około 10°, a przy współudziale kręgosłupa szyjnego wzrasta do

45o.Głównym ruchem dolnych stawów głowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoła osi

długiej, biegnącej wzdłuż zęba kręgu obrotowego. Obrót głowy w każdą stronę wynosi około 30°, a

wybitniejszy ruch obrotowy do 90° w jedną stronę może byd wykonany przy współudziale kręgosłupa

szyjnego.

Kręgosłup jako całośd

Kręgosłup ma kształt dwóch trójkątów połączonych z sobą podstawami. Górny trójkąt,

znacznie dłuższy i wysmukły, jest utworzony przez częśd przedkrzyżową kręgosłupa i odznacza się

dużą ruchomością. Częśd dolna, stanowiąca zaledwie 1/5 długości pierwszej, jest szeroka, masywna i

szczytem zwrócona ku dołowi. Długośd całego kręgosłupa dorosłego człowieka stanowi w

przybliżeniu 40-45% długości ciała. Wielkośd kręgów wzrasta stopniowo od kręgu szczytowego do

piątego kręgu lędźwiowego. Największy wymiar poprzeczny osiąga kręgosłup na wysokości 2-3

segmentu kości krzyżowej, co jest spowodowane największym obciążeniem tego odcinka kręgosłupa.

Kręgosłup dorosłego osobnika nie jest prostym słupem, przejawia bowiem w płaszczyd nie

pośrodkowej wężowate wygięcia. W odcinku szyjnym i lędźwiowym krzywizny te wypukłością są

skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w części piersiowej i krzyżowo-

guzicznej wypukłe są ku tyłowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyżowo-

guziczna rozpoczynają się kształtowad już w życiu płodowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawad

około czwartego miesiąca życia, kiedy dziecko uczy się dźwigad głowę. Najpóźniej, bo w 10-15

miesiącu życia, zapoczątkowuje się kształtowanie krzywizny lędźwiowej. Stanowi to następstwo

przyjmowania pionowej postawy ciała przez dziecko. Wężowato wygięty kształt kręgosłupa jest

swoistą właściwością człowieka, związaną z jego wyprostowaną postawą ciała i dlatego brak go

jeszcze u płodu i u noworodka. Kręgosłup spełnia trzy główne zadania. Służy jako narząd ochronny

rdzenia, jako narząd podporowy ciała oraz jako narząd ruchu. Ukryty w obszernym kanale kręgowym

rdzeo jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto duża sprężystośd

kręgosłupa zabezpiecza nie tylko rdzeo ale także i mózgowie przed szkodliwymi wstrząsami.

Głównymi czynnikami amortyzującymi wstrząsy są krzywizny kręgosłupa oraz znaczna sprężystośd

krążków międzykręgowych człowieka w związku z jego pionową postawą kręgosłup stanowi oś

ANATOMIA CZŁOWIEKA

26

szyjka żebra przechodzi w trzon żebra (corpus costae). Na granicy przejścia szyjki w trzon żebra

znajduje się guzek żebra (tuberculum costae) z powierzchnią stawową (facies articularis tuberculi

costae) przeznaczoną do połączenia się z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego

kręgu piersiowego. Na dwóch ostatnich żebrach guzek żebrowy nie występuje. Trzon żebra (corpus

costae) jest cienki i spłaszczony, posiada gładką i wypukłą powierzchnię zewnętrzną oraz wklęsłą

powierzchnię wewnętrzną. Największe załamanie trzonu żebra jest położone bocznie od guzka i

tworzy tzw. kąt żebra (angulus costae). Kąt żebra w żebrze I jest położony w rejonie guzka żebra, w

następnych żebrach oddala się w bok od guzka, a brak go na dwóch ostatnich żebrach. Powierzchnie

trzonu schodzą się w dwóch brzegach, z których brzeg górny jest grubszy i zaokrąglony, a brzeg dolny

ostry. Wzdłuż dolnego brzegu, na wewnętrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda żebra (sulcus

costae) przeznaczona dla naczyo i nerwów międzyżebrowych. Koniec przedni kości żebrowej jest

nieco szerszy i posiada chropowatą powierzchnię do połączenia z chrząstką żebrową.C hrząstka

żebrowa (cartilago costalis), czyli żebro chrzęstne stanowi przedłużenie żebra kostnego i jest istotnym

czynnikiem, zwiększającym sprężystośd ścian klatki piersiowej. Żebra kraocowe, tj. górne i dolne,

różnią się dośd znacznie od pozostałych. Pierwsze żebro jest szerokie i płaskie, ustawione w płaszczyd

nie poprzecznej i w związku z tym posiada powierzchnię górną i dolną trzonu, a brzegi skierowane na

zewnątrz i do wewnątrz. Na powierzchni górnej pierwszego żebra, kierując się od strony

przyśrodkowej ku bokowi, znajduje się: guzek mięśnia pochyłego przedniego (tuberculumm. scaleni

anterioris), bruzda tętnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, będące

miejscem przyczepu mięśnia pochyłego środkowego.Żebro drugie posiada pośrednie ustawienie

powierzchni w stosunku do żebra pierwszego i niżej leżących żeber.Dwa ostatnie żebra są słabiej

rozwinięte, krótsze, pozbawione szyjki, guzka i kąta żebra, a ich przedni koniec ma małą chrząstkę

żebrową. Na kości żebrowej wyróżniamy trzy krzywizny: krzywiznę płaszczyzny, krzywiznę krawędzi i

krzywiznę osi długiej. Krzywizna płaszczyzny wiąże się z zewnętrzną powierzchnią wypukłą i

wewnętrzną wklęsłą. Krzywizna krawędzi powoduje, że żebro położone na płaszczyd nie przylega doo

całą krawędzią. Krzywizna osi długiej jest związana z esowatym skręceniem żebra. Żebra są

zbudowane z istoty gąbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienką warstwą istoty

kostnej zbitej.

Mostek

Mostek (sternum) jest nieparzystą kością płaską, zamykającą pośrodku od przodu ścianę

klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skośnie od góry i tyłu ku dołowi i do przodu. Leży na

wysokości od 2-3 do 9-10 kręgu piersiowego. Kształt mostka przypomina krótki, szeroki miecz grecki,

stąd trzy jego składowe części otrzymały swe nazwy: najszersza częśd górna nosi nazwę rękojeści,

najdłuższa częśd środkowa to trzon mostka, a dolna, najsłabiej rozwinięta częśd nazywa się

wyrostkiem mieczykowatym. Trzy części mostka są zespolone w jedną całośd za pośrednictwem

chrząstkozrostów; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopieo ruchomości. Rękojeśd

mostka (manubrium sterni) jest zbliżona kształtem do czworokąta, zwęża się ku dołowi. Na brzegu

górnym, najgrubszym, zaznacza się pośrodku płytkie wcięcie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od

niego znajduje się parzyste zagłębienie zwane wcięciem obojczykowym (incisura clavicularis), które

służy do połączenia stawowego z obojczykiem. Poniżej, na brzegach bocznych rękojeści, leży wcięcie

żebrowe (incisura costalis) do połączenia z chrząstką pierwszego żebra. Trzon mostka (corpus sterni)

jest dłuższy, węższy i cieoszy od rękojeści, posiada także powierzchnię przednią i tylną oraz dwa

brzegi boczne. Brzeg górny trzonu łączy się z brzegiem dolnym rękojeści pod kątem otwartym ku

tyłowi za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Połączenie to nosi nazwę spojenia mostkowego

ANATOMIA CZŁOWIEKA

27

(symphysis sterni), a załamanie trzonu w stosunku do rękojeści tworzy tzw. kąt mostka (angulus

sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala się z wyrostkiem mieczykowatym za pośrednictwem

chrząstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych

krawędziach rękojeści i trzonu, znajduje się para wcięd żebrowych, przeznaczonych do połączenia z

chrząstką drugiego żebra. Niżej, wzdłuż brzegów bocznych trzonu, są położone kolejne wcięcia

żebrowe dla pozostałych żeber prawdziwych, tj. od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty

(processus xiphoideus) jest tworem szczątkowym, odznacza się niestałym kształtem i wielkością.

Wewnętrzna budowa mostka jest podobna do struktury żeber.

Połączenia żeber z kręgosłupem

Żebra łączą się ruchomo z kręgami piersiowymi za pośrednictwem stawów żebrowo-

kręgowych (articulationes costovertebrales). Każde żebro, z wyjątkiem jedenastego i dwunastego,

uczestniczy w utworzeniu dwóch odrębnych anatomicznie stawów, które pod względem

mechanicznym stanowią zwartą całośd .Stawy głów żebrowych (articulationes capitum costarum) są

utworzone przez powierzchnię stawową głowy żebra i dołki żebrowe dwóch sąsiednich kręgów oraz

leżący między nimi krążek międzykręgowy. W żebrach I, XI i XII głowa żebra łączy się z jednym

trzonem kręgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka włóknista w stawach od II do X, natomiast

w stawach I i XI, XII żebra - chrząstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, którą wzmacniają

dwa więzadła: więzadło promieniste głowy żebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej

powierzchni torebki, od głowy żebra do powierzchni bocznej sąsiednich trzonów i krążków

międzykręgowych, więzadło śródstawowe głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpięte jest

w jamie stawu między grzebieniem głowy żebra a krążkiem międzykręgowym i występuje w stawach

od II do X żebra .Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) są utworzone przez

wypukłą powierzchnię stawową guzka żebra i dołek żebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te

występują w dziesięciu górnych żebrach. Do najważniejszych więzadeł wzmacniających torebkę

stawową należą: więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpięte między szyjką

żebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadającego mu kręgu, więzadło żebrowo-poprzeczne (lig.

costotransversarium superius et laterale), które łączą rejon szyjki i guzka żebrowego z wyrostkiem

poprzecznym wyżej leżącego kręgu. Oba stawy żebrowo-kręgowe tworzą pod względem

czynnościowym jedną całośd . Wspólną osią ruchu jest oś długa szyjki żebra, wokół której odbywają

się ruchy obrotowe.

Połączenia żeber z mostkiem

Chrząstka pierwszego żebra wytwarza chrząstkozrost mostkowo-żebrowy (synchondrosis

sternocostalis). Chrząstki żeber od drugiego do siódmego łączą się z mostkiem za pośrednictwem

stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales), wykazujących duże podobieostwo

budowy do stawów głów żebrowych. Powierzchnię wypukłą tworzą chrząstki żeber, powierzchnię

wklęsłą - wcięcie żebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych połączeo jest

wzmocniona więzadłami mostkowo-żebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), które na

przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodzą w błonę mostka (membrana sterni). Natomiast w

ANATOMIA CZŁOWIEKA

28

stawie drugiego żebra występuje dodatkowo więzadło mostkowo-żebrowe śródstawowe (lig.

sternocostale intraarticulare).Połączenia mostka zachodzą między zwróconymi ku sobie brzegami

rękojeści i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. Są to chrząstkozrosty mostkowe

(synchondroses sternales). Powierzchnie łączących się brzegów pokrywa chrząstka szklista, a między

nimi znajduje się chrząstka włóknista. W obrębie chrząstki, między rękojeścią a trzonem, może

pojawid się jama wypełniona mazią. Połączenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis

manubriosternalis). Połączenie to nie ulega kostnieniu.

Klatka piersiowa jako całośd

Klatka piersiowa (thorax) kształtem przypomina ścięty stożek, spłaszczony w kierunku

przednio-tylnym, podstawą zwrócony ku dołowi. Wyróżnia się na niej najkrótszą ścianę przednią,

utworzoną przez mostek i chrząstki żebrowe, dwie najdłuższe ściany boczne oraz ścianę tylną,

utworzoną przez kręgosłup piersiowy i tylne części żeber. Żebra są oddzielone od siebie

przestrzeniami międzyżebrowymi (spatia intercostalia), które wypełniają mięśnie i błony

międzyżebrowe. ściany klatki piersiowej ograniczają przestrzeo zwaną jamą klatki piersiowej, w której

znajdują się ważne dla życia narządy, jak serce i płuca. Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwór

górny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego kręgu piersiowego, pierwszą

parą żeber i brzegiem górnym rękojeści mostka. Płaszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwór

jest wypełniony osklepkami opłucnej oraz przebiegającymi między nimi: przełykiem, tchawicą,

wielkimi naczyniami krwionośnymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami. Znacznie

większy otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym

kręgiem piersiowym, ostatnią parą żeber oraz chrząstkami żeber przytwierdzonych, wytwarzającymi z

każdej strony łuk żebrowy (arcus costalis). Otwór dolny jest zamknięty mięśniem szkieletowym

zwanym przeponą. Kąt ograniczony przez łuki żebrowe nazywamy kątem podmostkowym (angulus

infrasternalis); wykazuje on dużą zmiennośd osobniczą. Kształt klatki piersiowej zależy od wieku, płci,

fazy oddechu i typu budowy ciała. U kobiet jest ona krótsza, w swej dolnej części szersza niż u

mężczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrągła i dopiero z wiekiem ulega spłaszczeniu i

poszerzeniu. Ruchomośd klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczególnych żeber

kostnych w obu stawach żebrowo-kręgowych oraz sprężystością chrząstek żebrowych i związaną z

tym możliwością przesunięd mostka. Podczas skurczu mięśni wdechowych następuje skręcenie żeber

na zewnątrz z równoczesnym uniesieniem żeber i mostka ku górze. Podnoszenie żeber i mostka

powoduje powiększenie się jamy klatki piersiowej w wymiarze strzałkowym i poprzecznym.

Jednocześnie następuje prostowanie kręgosłupa piersiowego i w wyniku skurczu obniżenie przepony,

co sprawia, że wybitnie zwiększa się także wymiar wysokościowy jamy klatki piersiowej. Podczas

opuszczania żeber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzałkowy zmniejszają się, a

przepona unosząc się ku górze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokości jamy klatki

piersiowej.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

29

KOŚCI CZASZKI I ICH POŁĄCZENIE

W czaszce (cranium) odróżnia się rozwojowo i czynnościowo dwie części: 1) częśd tylno-górną

czyli czaszkę mózgową (neurocranium) oraz 2) częśd przednio-dolną tworzącą czaszkę trzewną

(splanchnocranium) lub twarzową. Czaszka mózgowa w kształcie puszki kostnej zawiera częśd

ośrodkowego układu nerwowego zwaną mózgowiem. Czaszka twarzowa służy jako kostne

rusztowanie dla początkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Kształt poszczególnych

kości budujących czaszkę jest bardzo zróżnicowany i ściśle uzależniony od funkcji, jaką pełnią. Są one

modelowane przez ciśnienie i pociąganie mięśni żucia, karku i mięśni wyrazowych oraz dostosowanie

do ochrony takich narządów, jak: oko, narząd słuchu i równowagi. Czaszka mózgowa ma kształt

elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 kości: potylicznej (os occipitale), klinowej (os

sphenoidale), czołowej (os frontale) oraz parzystych kości ciemieniowych (ossa parietalia) i

skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana także trzewioczaszką, składa się z 22 kości,

które można podzielid na trzy grupy: 1) kości twarzy, 2) kosteczki słuchowe, 3) kośd gnykową. Kości

twarzy (ossa faciei) dzielą się na:

kości parzyste wyczuwalne, do których należą: kośd nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i

szczękowa (maxilla), kości parzyste ukryte, tj. kośd łzowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i

małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), kości nieparzyste, w skład których zaliczamy:

lemiesz (vomer), kośd sitową (os ethmoidale) i żuchwę (mandibula). Kosteczki słuchowe (ossicula

auditius): młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko (stapes), stanowią najmniejsze

spośród kości czaszki; są umieszczone w jamie bębenkowej ucha środkowego. Kośd gnykowa (os

hyoideum), kształtem podobna do litery U, jako jedyna z kości czaszki leży poza jej obrębem,

zajmując położenie w okolicy przedniej szyi, powyżej krtani. Nie ma ona bezpośredniego połączenia z

innymi kośd mi czaszki, służy jako miejsce przyczepu licznym mięśniom, którym to głównie

zawdzięcza swe określone położenie między żuchwą a powierzchnią przednią szyi. Kośd gnykowa

składa się z grubszej części środkowej, w kształcie łuku wypukłością skierowanego do przodu, zwaną

trzonem (corpus) i dwóch par rogów. Rogi większe (coruna majora) stanowią dwie cienkie listewki

kostne, odchodzące od obu kooców trzonu ku tyłowi. Rogi mniejsze (coruna minora) są to dwie małe

stożkowate wyniosłości najczęściej chrzęstne, uwidaczniające się w miejscu przejścia trzonu w rogi

większe.

Kości części mózgowej czaszki

Kośd potyliczna

Kośd potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mózgoczaszki i składa

się z: łuski części bocznych (partes laterales) i części podstawnej (pars basilaris). Części te ograniczają

otwór wielki (foramen magnum).Na wewnętrznej powierzchni łuski (squama occipitalis) pośrodku

znajduje się guzowatośd potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna), od której ku górze

biegnie bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi zaś po każdej

stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosłości potylicznej wewnętrznej

ANATOMIA CZŁOWIEKA

31

trzonu poprzecznie biegnący rowek, zwany bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis).

Bruzda ta łączy się z każdej strony z kanałem wzrokowym (canalis opticus), którym przebiega nerw

wzrokowy (n. opticus). Skrzydła mniejsze (alae minores) odchodzą od przedniej części trzonu, są

spłaszczone, trójkątnego kształtu, uczestniczą w tworzeniu tylnego odcinka przedniego dołu czaszki.

U swej nasady są przebite kanałem wzrokowym (canalis opticus) oraz ograniczają od strony górnej

szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior). Koniec przyśrodkowy skrzydła przechodzi w

wyrostek pochyły przedni. Skrzydła większe (alae majores) kości klinowej są jej największymi

wyrostkami, odchodzącymi od bocznej powierzchni trzonu, na których wyróżnia się powierzchnię

wewnętrzną czyli mózgową i powierzchnię zewnętrzną. Wewnętrzna powierzchnia lekko wklęsła

bierze udział w utworzeniu bocznych części środkowego dołu czaszki. Powierzchnia zewnętrzna dzieli

się na: powierzchnię oczodołową (facies orbitalis), wchodzącą w skład ściany oczodołu, powierzchnię

skroniową (facies temporalis) oraz powierzchnię klinowo-szczękową (facies sphenomaxillaris).

Skrzydła większe wespół ze skrzydłami mniejszymi ograniczają szczelinę oczodołową górną (fissura

orbitalis superior), która prowadzi do oczodołu. Tuż przy nasadzie, poniżej szczeliny oczodołowej

górnej, skrzydła większe przebite są otworem okrągłym (foramen rotundum), przez który wydostaje

się z jamy mózgoczaszki druga gałąd nerwu trójdzielnego, tj. nerw szczękowy. Nieco do tyłu i bocznie

od otworu okrągłego znajduje się większy otwór owalny (foramen ovale), którym opuszcza

mózgoczaszkę trzecia gałąd nerwu trójdzielnego, tj. nerw żuchwowy. Najmniejszy otwór,

przebijający skrzydła większe kości klinowej, usytuowany jest w kącie tylno-bocznym i nosi nazwę

otworu kolcowego (foramen spinosum). Przeznaczony jest dla przejścia naczyo oponowych. Wyrostki

skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej wyrastają z bocznych części trzonu ku dołowi.

Każdy z nich składa się z blaszki przyśrodkowej i bocznej (lamina medialis et lateralis), połączonych ze

sobą pod kątem skierowanym wypukłością ku przodowi. W związku z tym na stronie tylnej wyrostek

posiada zagłębienie zwane dołem skrzydłowym (fossa pterygoidea). Z przodu w miejscu połączenia

się obu blaszek biegnie pionowo bruzda skrzydłowo-podniebienna (sulcus perygopalatinus), a nasadę

wyrostka przebija biegnący od tyłu ku przodowi kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus).

Kośd czołowa

Kośd czołowa (os frontale) zajmuje przednie położenie w obrębie mózgoczaszki i częściowo

uczestniczy w budowie szkieletu twarzy. Składa się z wypukłej ku przodowi łuski czołowej (squama

frontalis), z części oczodołowej (pars orbitalis) oraz części nosowej (pars nasalis). Na zewnętrznej

powierzchni łuski czołowej uwydatniają się rozmaicie wykształcone dwa guzy czołowe (tubera

frontalia), a nieco poniżej silniej u mężczyzn zaznaczające się łuki brwiowe (arcus supercilares),

między którymi znajduje się lekkie uwypuklenie zwane gładzizną (glabella). Granicę między łuską a

częścią oczodołową na zewnątrz wytycza po każdej stronie brzeg nadoczodołowy na którym

przyśrodkowo znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale).

Bocznie na zewnętrznej powierzchni łuski kości czołowej, biegnie kierując się od przodu ku tyłowi

wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis). Kresa skroniowa ogranicza od góry

powierzchnię skroniową (facies temporalis), która wchodzi w skład dołu skroniowego (fossa

temporalis). Na wewnętrznej stronie łuski kości czołowej pośrodku u dołu wystaje podłużnie biegnący

grzebieo czołowy (crista frontalis), a poniżej niego znajduje się otwór ślepy (foramen cecum).

Grzebieo czołowy ku górze przedłuża się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis

superioris). Do brzegów bruzdy i do grzebienia czołowego przyczepia się wypustka opony twardej

zwana sierpem mózgu. Na wewnętrznej powierzchni łuski czołowej, podobnie jak na powierzchniach

wewnętrznych innych kości mózgoczaszki, znajdują się liczne wgłębienia wymodelowane przez

ANATOMIA CZŁOWIEKA

32

zakręty mózgowe zwane wyciskami palczastymi (impressiones digitatae). W części oczodołowej (pars

orbitalis) wyróżnia się powierzchnię górną mózgową i powierzchnię oczodołową. Powierzchnia

oczodołowa jest gładka, wklęsła i buduje górną ścianę oczodołu. W jej bocznej okolicy znajduje się

dół gruczołu łzowego. Powierzchnia górna części oczodołowej uczestniczy w wytworzeniu dna

przedniego dołu czaszki. Jest ona nierówna, gdyż pokrywają ją liczne wyciski palczaste (impressiones

digitatae), oddzielone od siebie łękami mózgowymi (juga cerebralia). Pośrodku części oczodołowej

znajduje się wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis), przeznaczone dla blaszki sitowej kości sitowej. Na

pograniczu łuski i części oczodołowej kości czołowej znajdują się wewnątrz kości zatoki czołowe

(sinus frontales), oddzielone od siebie położoną pośrodku przegrodą zatok czołowych (septum

sinuum frontalium). Częśd nosowa (pars nasalis) stanowi najmniejszy odcinek kości czołowej. Z

powierzchni dolnej części nosowej wystaje ku dołowi i do przodu ostry kolec nosowy (spina nasalis),

na którym opierają się kości nosowe. Łuska kości czołowej łączy się swym brzegiem z kośdmi

ciemieniowymi wzdłuż szwu wieocowego bocznie z kością klinową. Brzeg nadoczodołowy w bocznej

części przechodzi w silny wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który łączy się z wyrostkiem

czołowym kości jarzmowej.

Kośd skroniowa

Kośd skroniowa (os temporale) jest parzystą kością mózgoczaszki, wchodzącą częściowo w

skład jej ściany bocznej, częściowo uczestniczącą w wytworzeniu podstawy czaszki. Z uwagi na dużą

różnorodnośd zadao, które spełnia, odznacza się skomplikowaną budową. W kości skroniowej można

wyróżnid cztery części: łuskową (pars squamosa), sutkową (pars mastoidea), bębenkową (pars

tympanica) i częśd skalistą (pars petrosa) zwaną także piramidą (pyramis). Częśd łuskowa (pars

squamosa) tworzy górno-przedni odcinek kości; ma kształt strzałkowo ustawionej płyty,

uczestniczącej w wytworzeniu bocznej ściany czaszki. Zewnętrzna powierzchnia jest gładka i stanowi

miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Z dolnej części łuski odchodzi ku przodowi położony ponad

otworem słuchowym zewnętrznym wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który za

pośrednictwem szwu łączy się z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. U nasady wyrostka

jarzmowego z przedniej strony znajduje się gładkie wzniesienie zwane guzkiem stawowym

(tuberculum articulare), tuż za nim na dolnym odcinku części łuskowej leży głęboki dół żuchwowy

(fossa mandibularis). Zarówno guzek stawowy, jak i dół żuchwowy stanowią powierzchnię stawową

ze strony kości skroniowej, służącą do połączenia się z głową żuchwy w stawie skroniowo-

żuchwowym. Powierzchnia wewnętrzna, czyli mózgowa, ogranicza od strony bocznej środkowy dół

czaszki i jest pokryta wyciskami palczastymi (impressiones digitatae) oraz łękami mózgowymi (juga

cerebralia). Brzeg górny łuski łączy się z kością ciemieniową szwem łuskowym (sutura squamosa).

Częśd sutkowa (pars mastoidea) zajmuje tylne położenie w obrębie kości skroniowej za otworem

słuchowym zewnętrznym. Powierzchnia zewnętrzna części sutkowej jest wypukła i chropowata,

służy za pole przyczepu mięśniom. Na wewnętrznej powierzchni znajduje się głęboka bruzda zatoki

esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolny odcinek części sutkowej tworzy skierowany wierzchołkiem

ku dołowi wyrostek sutkowy (processus mastoideus). Na stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowego

znajduje się głębokie wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Wewnątrz wyrostka znajdują się liczne

jamki powietrzne zwane komórkami sutkowymi (cellulae mastoideae), które mają łącznośd z jamą

bębenkową ucha środkowego. Częśd skalista (pars petrosa), zwana także piramidą kości skroniowej,

ma kształt trójściennego ostrosłupa, szczytem skierowanego przyśrodkowo i do przodu. Podstawa

piramidy, skierowana bocznie, jest zrośnięta z częścią łuskową. Szczyt piramidy natomiast wypełnia

kąt ograniczony przez tylny brzeg skrzydła większego kości klinowej i trzon kości klinowej oraz częśd

ANATOMIA CZŁOWIEKA

34

Kośd ciemieniowa

Kośd ciemieniowa (os parietale) jest kością parzystą, w największym stopniu uczestniczącą w

utworzeniu sklepienia. Ma kształt czworobocznej wypukłej płytki. Obie kości ciemieniowe łączą się

wzdłuż swych brzegów strzałkowych za pośrednictwem szwu strzałkowego (sutura sagittalis). Tylne

brzegi kości są połączone z łuską kości potylicznej szwem węgłowym (sutura lambdoidea). Od przodu

kości ciemieniowe łączą się z łuską kości czołowej w szwie wieocowym (sutura coronalis). Z boku

kośd ciemieniową zespala z częścią łuskową kości skroniowej szew łuskowy (sutura squamosa).

Powierzchnia zewnętrzna kości jest wypukła i gładka, pośrodku posiada wzniesienie, zwane guzem

ciemieniowym (tuber parietale). Poniżej guza biegną dwie wypukłe ku górze kresy skroniowe (lineae

temporales). Powierzchnia wewnętrzna zwrócona do jamy czaszki jest wklęsła i posiada wyciski

palczaste (impressiones digitatae), bruzdy tętnicze i dołeczki ziarenkowe. Wzdłuż całego brzegu

strzałkowego biegnie płytka bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), która

z przodu i z tyłu łączy się z jednoimiennymi bruzdami kości czołowej i potylicznej.

Kości części trzewnej czaszki

Kości parzyste wyczuwalne

Kośd nosowa

Kośd nosowa (os nasale) ma kształt małej, czworokątnej płytki i łączy się od góry z kością

czołową, bocznie z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością nosową strony

przeciwległej. Brzeg dolny ogranicza od góry otwór gruszkowaty (apertura pisiformis). Kości nosowe

uczestniczą w budowie grzbietu nosa.

Kośd jarzmowa

Kośd jarzmowa (os zygomaticum) zajmuje położenie w bocznej okolicy twarzoczaszki.

Zbudowana jest z trzonu i dwóch wyrostków. Jeden wyrostek odchodzi od trzonu ku górze, łączy się

z kością czołową i nosi nazwę wyrostka czołowego (processus frontalis). Drugi, zwany wyrostkiem

skroniowym (processus temporalis), łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej,

wytwarzając wraz z nim łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Na trzonie znajdują się trzy powierzchnie:

1) oczodołowa (facies orbitalis), stanowiąca częśd dna oczodołu, 2) skroniowa (facies temporalis) oraz

3) boczna (facies lateralis), wyczuwalna przez skórę.

Szczęka

Szczęka (maxilla) stanowi zasadniczą częśd twarzy. Składa się z ustawionego pionowo trzonu i

odchodzących od niego wyrostków: czołowego (processus frontalis), jarzmowego (processus

zygomaticus), podniebiennego (processus palatinus) i zębodołowego (processus alveolaris).

Powierzchnia górna trzonu, zwana powierzchnią oczodołową (facies orbitalis), tworzy przeważającą

ANATOMIA CZŁOWIEKA

35

częśd dolnej ściany oczodołu. Między jej brzegiem tylnym a skrzydłem większym kości klinowej

znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łącząca oczodół z dołem

podskroniowym i z dołem skrzydłowo-podniebiennym. Na dolnej krawędzi ograniczającej tę

szczelinę, zaczyna się bruzda podoczodołowa (sulcus infraorbitalis), która przedłuża się ku przodowi

w kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis), zakooczony na przedniej powierzchni trzonu szczęki

otworem podoczodołowym (foramen infraorbitale). Poniżej tego otworu znajduje się zagłębienie

zwane dołem nadkłowym (fossa canina). Przyśrodkowy brzeg przedniej powierzchni trzonu ogranicza

od strony bocznej i dolnej otwór gruszkowaty, zakooczony u dołu kolcem nosowym przednim (spina

nasalis anterior), zaś górny brzeg stanowi dolne ograniczenie wejścia do oczodołu, tworząc brzeg

podoczodołowy (margo infraorbitalis). Powierzchnia tylna, skierowana do dołu podskroniowego,

posiada uwypuklenie zwane guzem szczęki (tuber maxillae), na którym widnieją drobne otworki do

przejścia naczyo i nerwów zębodołowych. Powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej

ściany jamy nosowej (facies nasalis). Znajduje się na niej rozwór szczękowy (hiatus maxillaris),

prowadzący do mieszczącej się w trzonie zatoki szczękowej (sinus maxillaris)Wyrostek podniebienny

(processus palatinus) odchodzi od trzonu poziomo ku tyłowi. Za zębami siecznymi, w miejscu

połączenia się obu wyrostków podniebiennych, znajduje się otwór przysieczny (foramen incisivum),

prowadzący do kanału przysiecznego (canalis incisivus). Brzegi przyśrodkowe wyrostków

podniebiennych obu szczęk łączą się ze sobą w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina

mediana), zaś brzegi tylne są połączone z blaszkami poziomymi kości podniebiennych szwem

podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). Wyrostki podniebienne szczęk wraz z

blaszkami poziomymi kości podniebiennych stanowią rusztowanie podniebienia twardego (palatinum

durum), które oddziela jamę ust od jamy nosowej. Całe podniebienie jest otoczone skierowanym ku

dołowi, łukowato wygiętym wyrostkiem zębodołowym szczęki (processus alveolaris), w którym

znajdują się zębodoły (alveoli dentales), oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi

(septa interalveolaria). Wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis) odchodzi od trzonu ku górze i

łączy się z kością czołową. Jego powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej ściany jamy

nosowej. W rejonie brzegu tylnego biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), uzupełniająca kanał

nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis). Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), odchodzący od

bocznej powierzchni trzonu szczęki, łączy się z kością jarzmową.

Kości parzyste ukryte

Kośd łzowa

Kośd łzowa (os lacrimale) stanowi małą, cienką blaszkę kostną, położoną między wyrostkiem

czołowym szczęki a blaszką oczodołową kości sitowej. Tworzy wraz z nimi ścianę przyśrodkową

oczodołu. Wzdłuż przedniej krawędzi kości łzowej biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), która

uzupełniona taką samą bruzdą leżącą na wyrostku czołowym szczęki, tworzy zagłębienie zwane

dołem woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), który ku dołowi przedłuża się w kanał nosowo-łzowy

(canalis nasolacrimalis).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

36

Kośd podniebienna

Kośd podniebienna (os palatinum) położona jest do tyłu od szczęki i składa się z dwóch

blaszek połączonych ze sobą w kształcie litery L. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) stanowi

tylną częśd ściany bocznej jamy nosowej, a jej powierzchnia boczna tworzy częśd dołu skrzydłowo-

podniebiennego. Brzeg górny tej blaszki przechodzi w wyrostek oczodołowy (processus orbitalis),

uczestniczący w budowie tylnej części dna oczodołu. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) wchodzi

w skład rusztowania tylnego odcinka podniebienia twardego. Blaszka ta łączy się z blaszką strony

przeciwległej szwem podniebiennym pośrodkowym.

Małżowina nosowa dolna

Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) jest cienką blaszką kostną połączoną z

boczną ścianą jamy nosowej. Od brzegu górnego małżowiny nosowej dolnej odchodzi wyrostek

łzowy (processus lacrimalis), który zamyka ścianę kanału nosowo-łzowego (canalis nasolacrimalis).

Odchodzący w dół wyrostek szczękowy (processus maxillaris) zamyka częściowo rozwór szczękowy.

Kości nieparzyste

Lemiesz

Lemiesz (vomer) jest kością płaską ustawioną w płaszczydnie pośrodkowej w jamie nosowej.

Leży między podniebieniem kostnym a trzonem kości klinowej, tworząc częśd tylną przegrody jamy

nosa.

Kośd sitowa

Kośd sitowa (os ethmoidale) składa się z dwóch prostopadle do siebie ustawionych blaszek

oraz z błędnika sitowego. Kośd sitowa jest położona w środkowej części czaszki i bierze udział w

budowie ścian jamy nosowej i oczodołów. Blaszka sitowa (lamina cribrosa), ustawiona poziomo, ma

kształt czworokątnej płytki i przebita jest licznymi otworkami. Wypełnia ona wcięcie sitowe części

oczodołowej kości czołowej i uczestniczy w utworzeniu środkowej okolicy przedniego dołu czaszki.

Na powierzchni mózgowej blaszki sitowej spoczywa parzysta opuszka węchowa, w której kooczą się

nici węchowe (fila olfactoria), przechodzące przez otworki blaszki sitowej (foramina ethmoidalia) z

jamy nosowej do jamy czaszki. Powierzchnia dolna blaszki sitowej wchodzi w skład sklepienia jamy

nosowej. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) odchodzi od blaszki sitowej pod kątem prostym w

płaszczydnie pośrodkowej. Krótki odcinek górny, wystając ponad blaszkę sitową, tworzy tzw.

grzebieo koguci (crista galli) oddzielający od siebie obie opuszki węchowe. Znacznie dłuższa częśd

dolna blaszki pionowej wnika do światła jamy nosowej i stanowi częśd kostnej przegrody nosa. Po

bokach blaszki pionowej zwisa pod blaszką sitową błędnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis). Błędnik

składa się z szeregu jamek powietrznych, zwanych komórkami sitowymi (cellulae ethmoidales), które

pooddzielane są od siebie cienkimi blaszkami kostnymi. Zespół komórek sitowych stanowi zatoki

sitowe (sinus ethmoidales), które w większości uchodzą do jamy nosowej w obrębie jednej dużej

ANATOMIA CZŁOWIEKA

37

komórki sitowej, zwanej puszką sitową (bulla ethmoidalis). Z nierównej, przyśrodkowej ściany

błędnika sitowego odchodzą ku dołowi, uwypuklając się lekko do światła jamy nosowej, dwa płaskie

wyrostki: mniejszy - zwany małżowiną nosową górną (concha nasalis superior) i większy czyli

małżowina nosowa środkowa (concha nasalis media). Komórki sitowe pokrywa od strony bocznej

blaszka oczodołowa (lamina orbitalis) kości sitowej, która swą boczną powierzchnią uczestniczy w

utworzeniu przyśrodkowej ściany oczodołu.

Żuchwa

Żuchwa (mandibula) jest największą kością twarzoczaszki i jedyną, która łączy się za pomocą

stawów. Ma ona kształt podkowiasty. Jej przedni, zgrubiały odcinek stanowi trzon (corpus), z

którego wyrastają nieco rozbieżnie ku tyłowi i górze dwie gałęzie żuchwy (rami mandibulae).

Pośrodku, na zewnętrznej powierzchni trzonu, znajduje się guzowatośd bródkowa (protuberantia

mentalis). Do boku od niej położony jest otwór bródkowy (foramen mentale), który stanowi wylot

przebiegającego wewnątrz trzonu i gałęzi kanału żuchwy (canalis mandibulae), przeznaczonego dla

naczyo i nerwów zębodołowych dolnych. Na wewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, w miejscu

odpowiadającym guzowatości bródkowej, znajduje się parzysty kolec bródkowy (spina mentalis). Po

bokach kolców bródkowych położone są doły dwubrzuścowe (fossae digastricae), w których kooczą

się mięśnie dwubrzuścowe. Dalej ku bokowi wzdłuż wewnętrznej powierzchni trzonu i gałęzi żuchwy

przebiega kresa żuchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea). Górną krawędd trzonu żuchwy stanowi łuk

zębodołowy, zawierający zębodoły (alveoli dentales) oddzielone od siebie przegrodami

międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), w których umocowane są korzenie zębów. Miejsce

przejścia gałęzi w dolną krawędd trzonu nosi nazwę kąta żuchwy (angulus mandibulae). Na

powierzchni bocznej tego kąta znajduje się guzowatośd żwaczowa (tuberositas masseterica), a na

powierzchni przyśrodkowej guzowatośd skrzydłowa (tuberasitas pterygoidea). Gałąd żuchwy poszerza

się ku górze i kooczy dwoma wyrostkami, oddzielonymi od siebie wcięciem żuchwy (incisura

mandibulae). Ostro zakooczony wyrostek przedni nosi nazwę wyrostka dziobiastego (processus

coronoideus) i służy jako miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Zgrubiały, położony do tyłu od

wcięcia żuchwy, wyrostek kłykciowy (processus condylaris) jest zakooczony głową żuchwy (caput

mandibulae), zaopatrzoną w powierzchnię stawową (facies articularis), służącą do połączenia z kością

skroniową. Na przedniej powierzchni głowy znajduje się wgłębienie zwane dołkiem skrzydłowym

(fovea pterygoidea), będące miejscem przyczepu mięśnia skrzydłowego bocznego. Głowa od reszty

wyrostka kłykciowego oddzielona jest szyjką żuchwy (collum mandibulae). W połowie długości gałęzi

żuchwy na powierzchni wewnętrznej znajduje się otwór żuchwy (foramen mandibulae) prowadzący

do kanału żuchwy (canalis mandibulae).

Czaszka jako całośd

Czaszkę można podzielid na częśd górną zwaną sklepieniem (calvaria) i na częśd dolną

stanowiącą podstawę czaszki (basis cranii). Rozpatrując czaszkę jako całośd odróżniamy następujące

ściany: górną, przednią, tylną, boczną i dolną ściana górną.

Sklepienie czaszki (calvaria), wchodzące w skład ściany górnej, jest utworzone z łuski kości

czołowej, z obu kości ciemieniowych i z łuski kości potylicznej. Na zewnętrznej powierzchni

ANATOMIA CZŁOWIEKA

38

sklepienia w obrębie kości ciemieniowych znajdują się guzy ciemieniowe (tubera parietalia).

Sklepienie ciągnie się od łuków brwiowych (arcus superciliares) kości czołowej aż do kresy karkowej

górnej (linea nuchae superior) kości potylicznej. Granicę boczną sklepienia stanowią kresy skroniowe

(lineae temporales). Częśd środkową sklepienia tworzy najwyższy punkt czaszki zwany szczytem

(vertex), częśd przednią nazywamy czołem (frons), częśd tylną silnie opadającą - potylicą (occiput). Na

ścianie górnej widoczne są trzy szwy: szew wieocowy (sutura coronalis) łączący kośd czołową z kośdmi

ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura sagittalis) położony jest między kośdmi ciemieniowymi oraz

szew węgłowy (sutura lambdoidea), który biegnie między kośdmi ciemieniowymi i kością potyliczną.

Punkt, w którym szew wieocowy łączy się ze szwem strzałkowym, nazywamy bregma; punkt styczny

szwu strzałkowego ze szwem węgłowym - lambda. Na wewnętrznej powierzchni sklepienia widoczne

są liczne wgłębienia i wyniosłości, wywołane kształtem powierzchni mózgowia oraz przebiegiem

tętnic oponowych. Wzdłuż szwu strzałkowego przebiega od przodu ku tyłowi bruzda zatoki

strzałkowej górnej (suculus sinus sagittalis superioris), po bokach której znajdują się liczne dołeczki

ziarenkowate (foveolae granulares). W tylnej części kości ciemieniowej po obu stronach szwu

strzałkowego leżą otwory ciemieniowe (foramina parietalia).

ściana przednia

ściana przednia, czyli twarz kostna (facies ossea) ma mniej więcej kształt owalny i jest

ograniczona: od góry łuską czołową od dołu trzonem żuchwy, zaś z boków przez kości jarzmowe i

gałęzie żuchwy. W górnej części ściany przedniej, poniżej łuków brwiowych leżą oczodoły (orbitae),

oddzielone od siebie jamą nosową.

Oczodół

Oczodół (orbita) ma kształt czworościennego ostrosłupa szczytem skierowanego ku tyłowi do

kanału wzrokowego (canalis opticus), obok którego leży szczelina oczodołowa górna. Jego podstawa

jest przestrzenią otwartą ku przodowi i nosi nazwę wejścia do oczodołu (aditus orbitae)

ograniczonego brzegami: górnym, dolnym, bocznym i przyśrodkowym. Na brzegu górnym znajduje

się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale) dla nerwów i naczyo

nadoczodołowvch. W przedłużeniu brzegu bocznego wejścia do oczodołu ciągnie się na kształt łuku

ku górze i do tyłu kresa skroniowa (linea temporalis). ścianę górną oczodołu tworzy częśd

oczodołowa kości czołowej i w tylnej części skrzydło mniejsze kości klinowej. ścianę przyśrodkową

ograniczają idąc od przodu: wyrostek czołowy szczęki, kośd łzowa, blaszka oczodołowa kości sitowej i

trzon kości klinowej. W budowie ściany dolnej udział biorą: powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki

i kości jarzmowej oraz wyrostek oczodołowy kości podniebiennej. Natomiast ściana boczna jest

utworzona przez powierzchnię oczodołową dwóch kości: jarzmowej i skrzydła większego kości

klinowej. Na granicy ściany bocznej i dolnej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis

inferior), łącząca oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

39

Jama nosowa

Pośrodku twarzy, między oczodołami, znajduje się jama nosowa (cavitas nasi). Wejście do

kostnej jamy nosowej z uwagi na swój kształt nosi nazwę otworu gruszkowatego (apertura

pisiformis), który jest ograniczony od góry wolnym brzegiem kości nosowych, bocznie i od dołu

kośdmi szczęki. Wnętrze jamy nosowej jest przedzielone przegrodą na prawą i lewą częśd. Z

bocznych ścian jamy nosowej zwisają ku dołowi: małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior),

środkowa (concha nasalis media) oraz niewidzialna przez otwór gruszkowaty, położona wysoko z

tyłu, małżowina nosowa górna (concha nasalis superior). Sklepienie jamy nosowej jest utworzone

przez kości nosowe, kolec nosowy kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz przez trzon kości

klinowej. Dno jamy nosowej, które jest równocześnie podniebieniem twardym, jest utworzone przez

wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych. Przegroda nosa

(ściana przyśrodkowa) jest zbudowana z lemiesza i blaszki pionowej kości sitowej. ściana boczna,

najbardziej urozmaicona, jest utworzona przez trzon i wyrostek czołowy szczęki, kośd łzową, nosową

dolną, przyśrodkową powierzchnię błędnika kości sitowej, blaszkę pionową kości podniebiennej oraz

blaszkę przyśrodkową wyrostka skrzydłowatego kości klinowej. Dwie dalsze małżowiny - środkowa i

górna, należące do kości sitowej wraz z małżowiną nosową dolną wyznaczają przewód nosowy dolny,

środkowy i górny. W przewodzie nosowym dolnym uchodzi przewód nosowo-łzowy, w przewodzie

środkowym swe ujście mają zatoka szczękowa i czołowa oraz komórki sitowe przednie. Natomiast

zatoka klinowa ma ujście w zachyłku klinowo-sitowym. Powierzchnia twarzy położona po bokach

otworu gruszkowatego jest utworzona przez szczękę i kośd jarzmową. Na niej, tuż pod brzegiem

dolnym wejścia do oczodołu, znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale) dla nerwów i

naczyo tej samej nazwy. Poniżej tego otworu jest dół nadkłowy (fossa canina). Kośd jarzmowa

tworzy obustronną wyniosłośd policzkową, jest bowiem najbardziej do boku wysuniętą kością

twarzoczaszki. Zewnętrzna powierzchnia trzonu żuchwy stanowi najniżej położoną i najbardziej

wysuniętą ku przodowi częśd twarzy kostnej. W linii pośrodkowej trzonu żuchwy widnieje ślad szwu

łączącego pierwotnie dwie części żuchwy w jedną kośd. ślad ten przechodzi u dołu w guzowatośd

bródkową (protuberantia mentalis). Na wysokości drugiego zęba przedtrzonowego znajduje się

otwór bródkowy (foramen mentale) dla nerwu i naczyo bródkowych. Ku tyłowi na obu swych

koocach trzon żuchwy przedłuża się w gałąd żuchwy (ramus mandibulae).

ściana tylna

ściana tylna jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię łuski potylicznej oraz przez częśd

sutkową kości skroniowej wraz z jej wyrostkiem sutkowym. W linii pośrodkowej, mniej więcej w

połowie wysokości łuski potylicznej, znajduje się guzowatośd potyliczna zewnętrzna (protuberantia

occipitalis externa), której dolny kraocowy punkt nazywa się inion. Pole położone powyżej

guzowatości nosi nazwę płaszczyzny potylicznej (planum occipitale), zaś poniżej to płaszczyzna

karkowa (planum nuchale). Od guzowatości potylicznej zewnętrznej biegnie ku dołowi grzebieo

potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Odchodzi od niego obustronnie, mniej więcej w

połowie jego długości, kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Równolegle do kresy karkowej

dolnej, od guzowatości potylicznej zewnętrznej, biegnie ku bokowi symetryczna kresa karkowa górna

(linea nuchae superior), powyżej której widnieje niestała i słabo zaznaczona kresa karkowa najwyższa

(linea nuchae suprema).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

40

ściana boczna

ściana boczna w swej górnej części jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię części

łuskowej kości skroniowej oraz częściowo przez kośd klinową, czołową, ciemieniową i potyliczną.

Krótki szew, w którym wierzchołek skrzydła większego kości klinowej łączy się z częścią łuskową kości

skroniowej, stanowi punkt zwany pterion. Wzdłuż bocznej ściany czaszki mózgowej ciągnie się od

przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis), która biegnie od wyrostka

jarzmowego kości czołowej przez kośd ciemieniową i kooczy się na części łuskowej kości skroniowej.

Kresa skroniowa ogranicza od przodu i góry dół skroniowy (fossa temporalis). Dolną granicę dołu

skroniowego stanowi łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), poniżej którego znajduje się dół

podskroniowy (fossa infratemporalis). Łuk jarzmowy wytworzony jest przez wyrostek jarzmowy kości

skroniowej połączony szwem z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. Do tyłu i poniżej łuku

jarzmowego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus). Ku dołowi i do

przodu od otworu słuchowego zewnętrznego wystaje, szczytem skierowany w dół, wyrostek

rylcowaty (processus styloideus), a za nim - wyrostek sutkowaty (processus mastoideus).

ściana dolna

ściana dolna stanowi zewnętrzną powierzchnię podstawy czaszki (basis cranii externa) i (bez

żuchwy), ograniczona jest od przodu wyrostkami zębodołowymi szczęk (processus alveolares

maxillae), od tyłu zachodzi na ścianę tylną, sięgając po kresy karkowe górne kości potylicznej, z

boków zaś dochodzi do dolnego brzegu kości jarzmowej i wyrostka sutkowatego. Wyrostki

zębodołowe obu szczęk ograniczają podniebienie kostne (palatum osseum), które utworzone jest w

odcinku przednim przez wyrostki podniebienne szczęk, zaś w części tylnej - przez blaszki poziome

kości podniebiennych. Wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych

łączą się w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana), natomiast między sobą

spotykają się w szwie podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). W tylno-bocznym

kącie podniebienia kostnego znajduje się obustronnie położony otwór podniebienny większy

(foramen palatinum majus) dla przejścia naczyo i nerwów podniebiennych. Nad tylnym brzegiem

podniebienia kostnego znajdują się nozdrza tylne (choanae), łączące jamę nosową z częścią górną

gardła. Do tylnej powierzchni trzonu szczęki i blaszki pionowej kości podniebiennej przylegają od tyłu

ustawione pionowo wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej. Każdy wyrostek

skrzydłowaty składa się z dwóch blaszek, złączonych ze sobą wzdłuż krawędzi przednich pod kątem

otwartym ku tyłowi. Obie blaszki, przyśrodkowa i boczna, obejmują dół skrzydłowy (fossa

perygoidea). Do tyłu od nozdrzy tylnych powierzchnię zewnętrzną podstawy czaszki tworzy trzon

kości klinowej i częśd podstawna kości potylicznej, na której pośrodku znajduje się guzek gardłowy

(tuberculum pharyngeum) dla przyczepu więzadła podłużnego przedniego kręgosłupa. Bocznie przy

nasadzie skrzydła większego kości klinowej, idąc od przodu ku tyłowi, widnieje otwór owalny

(foramen ovale) dla nerwu żuchwowego (n. mandibularis) i mniejszy, bardziej bocznie położony

otwór kolcowy (foramen spinosum). Dalej bocznie na kości skroniowej znajduje się dół żuchwowy

(fossa mandibularis), ograniczony od przodu guzkiem stawowym (tuberculum articulare). Ku tyłowi

od dołu żuchwowego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus) i za nim, nieco bocznie

wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się otwór rylcowo-

sutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza czaszkę nerw twarzowy (n. facialis). Po

stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowatego znajduje się wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Przy

nasadzie wyrostka skrzydłowatego kości klinowej leży trójkątnego kształtu otwór poszarpany

(foramen lacerum), który jest ograniczony od przodu skrzydłem większym kości klinowej, od tyłu -

ANATOMIA CZŁOWIEKA

41

szczytem piramidy kości skroniowej i od strony przyśrodkowej - trzonem kości klinowej. W

ograniczeniu tego otworu znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura interna

canalis carotici). Bocznie od tego otworu biegnie bruzda trąbki słuchowej (sulcus tubae anditivae),

ograniczona częścią skalistą kości skroniowej i skrzydłem większym kości klinowej. W bruddzie tej

przebiega częśd chrzęstna trąbki słuchowej, która ku tyłowi przedłuża się w kanał biegnący wewnątrz

kości skroniowej, kooczący się w uchu środkowym. Na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej

widnieje otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici), za którym

znajduje się obszerny otwór szyjny (foramen jugulare), ograniczony boczną częścią kości potylicznej i

częścią skalistą kości skroniowej. Przez otwór ten przechodzą: nerw językowo-gardłowy, nerw

błędny, nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna i tętnica oponowa tylna. Do tyłu za częścią

podstawną kości potylicznej znajduje się otwór wielki (foramen magnum), ograniczony po bokach

kłykciami potylicznymi (condyli occipitales), zaopatrzonymi w wypukłe powierzchnie stawowe,

służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Przez otwór wielki przechodzi rdzeo przedłużony wraz

z oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Kłykcie potyliczne są przebite u swej podstawy

kanałem nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi).

Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki

Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) ukształtowana jest w

postaci trzech tarasowato schodzących ku tyłowi nierównych pól zwanych dołami czaszki.

Nierówności tej powierzchni uwarunkowane są kształtem powierzchni podstawnej mózgowia. Dół

przedni czaszki (fossa cranii anterior), położony najwyżej wytworzony jest przez częśd oczodołową

kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz w odcinku tylnym - przez trzon i skrzydła mniejsze

kości klinowej. Tylne krawędzie skrzydeł mniejszych stanowią granicę między dołem przednim i

środkowym czaszki. Z przodu, pośrodku dołu przedniego czaszki, znajduje się grzebieo czołowy

(crista frontalis), tuż za nim blaszka sitowa (lamina cribrosa) kości sitowej, z której wystaje ku górze

grzebieo koguci (crista galli), na którym przyczepia się sierp mózgu. Tuż przed grzebieniem kogucim

położony jest otwór ślepy (foramen caecum). Po obu stronach grzebienia koguciego w zagłębieniu

blaszki sitowej leży opuszka węchowa, do której dochodzą włókna nerwów węchowych. Do

mózgowej powierzchni części oczodołowej kości czołowej, która zajmuje boczne położenie w

przednim dole czaszki, przylegają dolne powierzchnie płatów czołowych mózgu. Dół środkowy czaszki

(fossa cranii media) jest głębszy od przedniego i położony niżej. Składa się on z dwóch obszernych,

symetrycznych części bocznych i znajdującej się wyżej między nimi części środkowej. Części boczne

są utworzone przez skrzydła większe kości klinowej oraz przez częśd łuskową i powierzchnię przednią

piramidy kości skroniowej. Powierzchnia części bocznej dołu środkowego jest zagłębiona i pokryta

licznymi wyciskami palczastymi oraz łękami mózgowymi, które są dostosowane do bruzd i zakrętów

powierzchni dolnej płatów skroniowych mózgu. Również rozgałęzienia tętnic żłobią na powierzchni

dołu liczne, rozchodzące się ku przodowi bruzdy. Kierując się od przodu ku tyłowi wzdłuż części

bocznej dołu środkowego czaszki, napotykamy na liczne otwory. Poniżej skrzydeł mniejszych kości

klinowej leży trójkątnego kształtu szczelina, łącząca środkowy dół czaszki z oczodołem; jest to

szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior), przez którą wnikają z jamy czaszki do

oczodołu: nerw okruchowy (n. oculomotorius), bloczkowy (n. trochlearis), oczny (n. ophthalmicus) i

odwodzący (n. abducens). Ku tyłowi od przyśrodkowego kooca szczeliny oczodołowej górnej, w

obrębie nasady skrzydła większego kości klinowej, znajduje się otwór okrągły (foramen rotundum),

który uchodzi w dole skrzydłowo-podniebiennym, a służy dla wyjścia nerwu szczękowego (n.

maxillaris). Do tyłu i nieco bocznie od otworu okrągłego podstawę czaszki przebija otwór owalny

ANATOMIA CZŁOWIEKA

42

(foramen ovale), który łączy środkowy dół czaszki z dołem podskroniowym i stanowi drogę przejścia

nerwu żuchwowego (n. mandibularis). Bocznie od otworu owalnego, jeszcze w obrębie skrzydła

większego kości klinowej, leży najmniejszy otwór kolcowy (foramen spinosum) dla naczyo

oponowych środkowych. Między tylną krawędzią skrzydła większego kości klinowej a częścią skalistą

kości skroniowej znajduje się dośd znacznych rozmiarów otwór poszarpany (foramen lacerum), który

na niemacerowanej czaszce jest zamknięty chrząstką włóknistą. Tuż za otworem poszarpanym, na

przedniej powierzchni piramidy blisko jej szczytu, znajduje się wgłębienie spowodowane zwojem

troistym nerwu trójdzielnego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impresio trigemini). Pośrodku

powierzchni przedniej piramidy kości skroniowej, blisko jej brzegu górnego, widnieje wyniosłośd

łukowata (eminentia arcuata), wywołana przebiegającym wewnątrz piramidy kanałem półkolistym

przednim błędnika ucha wewnętrznego. Do przodu i nieco bocznie od tej wyniosłości, w miejscu

nieznacznego wgłębienia pod cienką warstwą kostną, zwaną pokrywą jamy bębenkowej (tegmen

tympani), leży przestrzeo należąca do jamy bębenkowej ucha środkowego. Częśd pośrodkowa

środkowego dołu czaszki jest oddzielona od dołu przedniego czaszki poprzecznie przebiegającym

rowkiem zwanym bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), za którą leży guzek siodła

(tuberculum sellae). Bruzda skrzyżowania kooczy się obustronnie kanałem wzrokowym (canalis

opticus), który prowadzi do oczodołu i służy dla przejścia nerwu wzrokowego (n. opticus) oraz tętnicy

ocznej. Skrzydła mniejsze kości klinowej zakooczone są wyrostkiem pochyłym przednim (processus

clinoideus anterior), położonym do tyłu od kanału wzrokowegoNa górnej powierzchni trzonu kości

klinowej, za bruzdą skrzyżowania wzrokowego, znajduje się wybitne wgłębienie - siodło tureckie

(sella turcica) zawierające dół przysadki mózgowej (fossa hypophysialis), który od przodu i boku

ograniczają wyrostki pochyłe środkowe (processus clinoidei medii). Siodło tureckie jest ograniczone

od tyłu poprzecznie ustawioną czworokątną blaszką zwaną grzbietem siodła (dorsum sellae). Z jego

górnych kątów odchodzą wyrostki pochyłe tylne (processus clinoidei posteriores). Po obu stronach

siodła tureckiego biegnie płytka, szeroka bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus), rozpoczynająca się

z tyłu w otworze poszarpanym, a koocząca się przyśrodkowo i do tyłu od wyrostka pochyłego

przedniego. W bruddzie tej leży zatoka jamista wraz z tętnicą szyjną wewnętrzną. Dół tylny czaszki

(fossa cranii posterior) jest największy, najgłębszy i najniżej położony. W środkowej, przedniej części

jest utworzony przez trzon kości klinowej, częśd podstawną i części boczne kości potylicznej, bocznie -

przez tylną powierzchnię piramidy i częśd sutkową kości skroniowej, jak również położoną za nimi

łuskę kości potylicznej. Granicę pomiędzy środkowym i tylnym dołem czaszki wytyczają w odcinku

pośrodkowym - krawędd grzbietu siodła, po bokach - górny brzeg piramidy kości skroniowej. Granicę

tylną dołu stanowi obustronnie biegnąca szeroka i płytka bruzda zatoki poprzecznej. Pośrodku

tylnego dołu czaszki znajduje się otwór wielki (foramen magnum), którym przechodzi rdzeo

przedłużony ze swymi oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Do przodu od otworu

wielkiego częśd podstawna kości potylicznej wraz z tylną częścią trzonu kości klinowej wytwarzają

pochyłośd zwaną stokiem (clivus), na którym spoczywa rdzeo przedłużony i most. Poniżej bocznych

ograniczeo otworu wielkiego podstawę kłykci potylicznych przebija kanał nerwu podjęzykowego.

Między częścią boczną kości potylicznej a tylnym brzegiem piramidy kości skroniowej znajduje się,

ograniczony wcięciami tych kości, otwór szyjny (foramen jugulare), który stanowi drogę wyjścia z

jamy czaszki nerwów: językowo-gardłowego, błędnego i dodatkowego. Powyżej tego otworu na

tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus

acusticus internus), prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus

internus). Zawartośd tego przewodu stanowi nerw twarzowy (n. facialis) oraz nerw przedsionkowo-

ślimakowy (n. vestibulocochlearis). Do tyłu od otworu wielkiego znajdują się obustronnie dwa duże

doły potyliczne. w których spoczywają półkule móżdżku. Doły te są oddzielone od siebie

grzebieniem potylicznym wewnętrznym (crista occipitalis interna). Od strony górnej doły potyliczne

ANATOMIA CZŁOWIEKA

43

dolne ogranicza bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), która przedłuża się na częśd

sutkową kości skroniowej w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei).

Połączenia kości czaszki

Połączenia ciągłe kości czaszki występują jako chrząstkozrosty więzozrosty, natomiast

połączeniem stawowym jest parzysty staw skroniowo-żuchwowy. Chrząstkozrosty występują głównie

w podstawie czaszki, albowiem kości wchodzące w jej skład rozwijają się na podłożu chrzęstnym.

Więzozrosty występują pod postacią bardzo licznych szwów (suturae) lub jako ciemiączka (fronticuli).

W sklepieniu czaszki występują szwy: strzałkowy, wieocowy i węgłowy. Nazwy pozostałych szwów

czaszki pochodzą od kości, które łączą. Ciemiączka położone są w kątach obu kości ciemieniowych w

liczbie sześciu. Największe ciemiączko przednie (czołowe) leży w miejscu zetknięcia się szwu

wieocowego, strzałkowego i czołowego. Wraz ze wzrostem kości czaszki ciemiączka zamykają się w

ciągu 1 roku życia, tylko ciemiączko przednie zamyka się w 2 roku życia. Znacznie pódniej rozpoczyna

się proces zanikania szwów, miejsce których zajmują kościozrosty. Większośd szwów sklepienia

czaszki kostnieje między 40 a 50 rokiem życia.

Staw skroniowo-żuchwowy

Staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis) jest stawem parzystym złożonym o

trzech kierunkach ruchu. Powierzchnie stawu skroniowo-żuchwowego tworzą ze strony kości

skroniowej wklęsło-wypukłe powierzchnie stawowe dołu żuchwowego (fossa mandibularis) i guzka

stawowego (tuberculum articulare). Na żuchwie powierzchnię stawową stanowi głowa żuchwy

(caput mandibulae). Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą. W jamie stawu znajduje

się krążek stawowy (discus articularis), ustawiony w płaszczydnie poprzecznej, zrośnięty swym

obwodem z błoną włóknistą torebki stawowej. Górna powierzchnia krążka stawowego jest w części

przedniej wklęsła, zaś w części tylnej wypukła, dostosowując się do nieregularnego kształtu

powierzchni stawowej kości skroniowej. Dolna powierzchnia jest wklęsła i przylega do powierzchni

stawowej głowy żuchwy. Torebka stawowa jest obszerna i ludna, przymocowuje się do brzegów

powierzchni stawowych. Torebkę wzmacniają następujące więzadła:

więzadło boczne (lig. laterale), położone jest po stronie zewnętrznej stawu. Biegnie ono od nasady

wyrostka jarzmowego do szyjki żuchwy, więzadło klinowo-żuchwowe (lig. sphenomantibulare)

biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od kolca kości klinowej do szyjki i gałęzi żuchwy, więzadło

rylcowo-żuchwowe (lig. stylomandibulare) rozpięte jest między wyrostkiem rylcowatym a brzegiem

tylnym i kątem żuchwy. W stawie skroniowo-żuchwowym odbywają się ruchy w trzech kierunkach.

Polegają one na wysuwaniu i cofaniu żuchwy, opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy oraz ruchy boczne,

tzw. ruchy żucia.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

44

KOŚCI, STAWY I WIĘZADŁA KOOCZYNY GÓRNEJ

Kościec kooczyny górnej (membrum superius) i kooczyny dolnej (membrum inferius) jest

zbudowany homologicznie. Każdy z nich składa się z podstawy, zwanej obręczą kooczyny łączącej ją z

tułowiem i z części wolnej. Obręcz kooczyny górnej tworzy obustronnie obojczyk i łopatka, natomiast

obręcz kooczyny dolnej tworzą parzyste kości miedniczne. Częśd wolną kooczyny dzielimy na trzy

zasadnicze odcinki: bliższy, środkowy i dalszy. Odcinek bliższy stanowi, odpowiednio kośd ramienna

albo kośd udowa, środkowy - dwie kości przedramienia albo dwie kości goleni. Odcinek dalszy to

szkielet ręki albo szkielet stopy. Kooczyna górna człowieka w związku z pionową postawą ciała służy

jako narząd chwytny i ma konstrukcję wybitnie dynamiczną. Kooczyna dolna pełni funkcje

podporowe i lokomocyjne, i stąd w większym stopniu ma budowę statyczną.

Kości obręczy kooczyny górnej

Obręcz kooczyny górnej (cingulum membri superioris) składa się z obojczyka, łopatki i w

przeciwieostwie do obręczy kooczyny dolnej charakteryzuje się znaczną ruchomością.

Obojczyk

Obojczyk (clavicula) jest zbudowany na wzór kości długich, lecz nie posiada jamy szpikowej.

Wygięty jest na kształt litery S. Wyróżniamy na nim częśd środkową i dwa kooce: przyśrodkowy i

boczny. Częśd środkowa w odcinku przyśrodkowym jest wygięta ku przodowi, w bocznym - ku tyłowi.

Powierzchnia górna jest stosunkowo gładka i służy jako pole przyczepu dla mięśni. Dolna

powierzchnia ma przy koocu mostkowym chropowate pole dla przyczepu więzadła, zwane wyciskiem

więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio lig. costoclavicularis). W pobliżu kooca bocznego na

dolnej powierzchni leży guzek stożkowaty (tuberculum conoideum) oraz bocznie, do przodu od niego

- kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Obie te wyniosłości są miejscem przyczepu więzadła

kruczoobojczykowego. Pośrodku powierzchni dolnej znajduje się otwór odżywczy (foramen

nutricium). Koniec przyśrodkowy, czyli mostkowy (extremitas sternalis) jest zgrubiały i pokryty

trójkątną i nieco siodełkowatą powierzchnią stawową mostkową (facies articularis sternalis), która

przylega do wcięcia obojczykowego mostka. Koniec boczny zwany barkowym (extremitas acromialis)

jest spłaszczony i zakooczony małą, owalną i lekko wypukłą powierzchnią stawową barkową (facies

articularis acromialis), przeznaczoną do połączenia się z wyrostkiem barkowym łopatki.

Łopatka

Łopatka (scapula) jest typową kością płaską, trójkątnego kształtu, która przylega do tylnej

ściany klatki piersiowej. Łopatka łączy się stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Wyróżnia się na

niej dwie powierzchnie, trzy brzegi i trzy kąty. Powierzchnia przednia zwana żebrową (facies costalis)

jest lekko wklęsła i zaopatrzona w kilka kres mięśniowych (lineae musculares), do których

przymocowuje się mięsieo podłopatkowy. Zagłębienie całej powierzchni nosi nazwę dołu

podłopatkowego (fossa subcapularis). Powierzchnia tylna czyli grzbietowa (facies dorsalis) jest

wypukła i przedzielona silnie wystającym grzebieniem łopatki na dwa doły: górny - mniejszy i głębszy

ANATOMIA CZŁOWIEKA

45

to dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) i dolny - większy i płytszy nosi nazwę dołu

podgrzebieniowego (fossa infraspinata). Grzebieo łopatki (spina scapulae) rozpoczyna się małym,

trójkątnym polem na brzegu przyśrodkowym łopatki i wstępując w kierunku bocznym staje się coraz

większy. Zakooczony jest dużym, spłaszczonym wyrostkiem barkowym łopatki (acromion). Na jego

brzegu przyśrodkowym znajduje się mała powierzchnia stawowa wyrostka barkowego (facies

articularis acromii) dla połączenia z obojczykiem. Brzeg przyśrodkowy łopatki (margo medialis) jest

najcieoszym i najdłuższym brzegiem, ustawionym równolegle do kręgosłupa. Najkrótszy brzeg górny

(margo superior) jest także cienki i ostry. W jego bocznym odcinku znajduje się małe wcięcie łopatki

(incisura scapulae), które zamyka więzadło poprzeczne łopatki górne, tworząc otwór dla przejścia

nerwu nadłopatkowego. Od górnego brzegu łopatki, bocznie od wcięcia łopatki, odchodzi

skierowany ku przodowi wyrostek kruczy (processus coracoideus), który zagina się haczykowato w

kierunku przednio-bocznym. Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszym z trzech brzegów i w

swej górnej części przedłuża się w wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis), które tworzy panewkę

stawu ramiennego. Poniżej wydrążenia znajduje się małe, chropowate pole zwane guzkiem

podpanewkowym (tuberculum infraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia trójgłowego

ramienia. Powyżej wydrążenia leży małe, chropowate pole zwane guzkiem nadpanewkowym

(tuberculum supraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Brzeg

przyśrodkowy z brzegiem bocznym ograniczają kąt dolny łopatki (angulus inferior). Kąt górny

(angulus superior) jest ograniczony przez brzeg przyśrodkowy i górny. Kąt boczny (angulus lateralis)

jest tępy i zgrubiały, ograniczają go górny i boczny brzeg łopatki. Kąt boczny jest oddzielony od reszty

łopatki nieznacznym przewężeniem, zwanym szyjką łopatki (collum scapulae).

Kości kooczyny górnej wolnej

Kośd ramienna

Kośd ramienna (humerus) jest kością długą. Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis)

znajduje się skierowana przyśrodkowo głowa kości ramiennej (caput humeri), pokryta powierzchnią

stawową (facies articularis capitis humeri). Od reszty nasady bliższej głowę oddziela nieznaczne

przewężenie zwane szyjką anatomiczną (collum anatomicum). Pozostałą, boczną częśd nasady

bliższej tworzą dwa guzki: ku przodowi wysunięty guzek mniejszy (tuberculum minus) i bocznie

położony guzek większy (tuberculum majus). Od każdego guzka schodzi w dół na trzon kości

ramiennej odpowiednia listewka kostna, zwana odpowiednio grzebieniem guzka mniejszego (crista

tuberculi minoris) i grzebieniem guzka większego (crista tuberculi majoris). Pomiędzy guzkami i

grzebieniami biegnie rynienkowate zagłębienie zwane bruzdą międzyguzkową (sulcus

intertubercularis). W bruddzie tej przebiega ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia.

Całą nasadę bliższą oddziela od trzonu kości szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum). Trzon kości

ramiennej (corpus humeri) w odcinku bliższym jest obły, w części dalszej na przekroju poprzecznym -

trójkątny. Dlatego też dopiero od połowy trzonu można odróżnid wyradnie występujące trzy brzegi i

trzy powierzchnie. Brzeg przedni (margo anterior) i brzeg przyśrodkowy (margo medialis) ogranicza

powierzchnię przednią przyśrodkową (facies anterior medialis), brzeg przedni i boczny (margo

lateralis) ogranicza powierzchnię przednią boczną (facies anterior lateralis), a powierzchnia tylna

(facies posterior) jest ograniczona przez brzeg boczny i przyśrodkowy. Na powierzchni przedniej

bocznej w połowie długości trzonu znajduje się rozległe, chropowate pole, tzw. guzowatośd

naramienna (tuberositas deltoidea) dla przyczepu mięśnia naramiennego. Na powierzchni tylnej od

ANATOMIA CZŁOWIEKA

46

góry i strony przyśrodkowej ku dołowi i bocznie biegnie płytka bruzda nerwu promieniowego (sulcus

nervi radialis). Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości ramiennej jest szeroka i spłaszczona w kierunku

przednio-tylnym. Składa się z kłykcia (condylus humeri) i dwóch nadkłykci: bocznego i

przyśrodkowego (epicondylus lateralis et medialis). Oba nadkłykcie służą do przyczepu licznych

mięśni i więzadeł. Kłykied kości ramiennej jest podzielony płytką bruzdą na większą częśd

przyśrodkową zwaną bloczkiem (trochlea humeri) i mniejszą kulistą częśd boczną, stanowiącą główkę

kości ramiennej (capitulum humeri). Bloczek i główka są pokryte powierzchniami stawowymi i biorą

udział w wytworzeniu stawu łokciowego. Rynienkowato zagłębiona powierzchnia stawowa bloczka

zestawia się z wcięciem bloczkowym kości łokciowej, zaś wypukła powierzchnia stawowa główki kości

ramiennej łączy się z dołkiem stawowym głowy kości promieniowej. Od przodu ponad główką kości

ramiennej leży małe zagłębienie zwane dołem promieniowym (fossa radialis), powyżej bloczka

znajduje się większe zagłębienie - dół dziobiasty (fossa coronoidea). Podczas zgięcia przedramienia w

stawie łokciowym oba doły wypełniają się: brzegiem przednim głowy kości promieniowej - pierwszy,

a wyrostkiem dziobiastym - drugi. Na stronie tylnej nad bloczkiem znajduje się głęboki dół łokciowy

(fossa olecrani), do którego wchodzi podczas prostowania przedramienia wyrostek łokciowy kości

łokciowej. Na tylnej stronie nadkłykcia przyśrodkowego znajduje się bruzda nerwu łokciowego

(sulcus n. ulnaris).

Kości przedramienia

Kościec przedramienia (ossa antebrachii) stanowią dwie kości: łokciowa i promieniowa, które

są ułożone równolegle do siebie w przedramieniu odwróconym, tzn. gdy dłoo skierowana jest do

przodu. Kośd łokciowa jest dłuższa, ma silniej rozwiniętą nasadę bliższą i zajmuje w przedramieniu

położenie przyśrodkowe czyli od strony palca piątego. Kośd promieniowa leży bocznie w

przedramieniu po stronie kciuka. W położeniu nawróconym przedramienia, tzn. przy ręce

skierowanej grzbietem do przodu, kośd łokciowa nie zmienia swego położenia, natomiast kośd

promieniowa krzyżuje skośnie od przodu kośd łokciową. Kośd łokciowa głównie odpowiada za

połączenie ramienia z przedramieniem, stąd bardziej rozbudowana nasada bliższa. Kośd

promieniowa służy do połączenia przedramienia z ręką, dlatego ma bardziej rozbudowaną nasadę

dalszą.

Kośd łokciowa

Kośd łokciowa (ulna) jest kością długą. Nasada bliższa (epiphysis proximalis) jest zaopatrzona

w dwa wyrostki. Wyrostek tylny, większy, stanowi górne zakooczenie kości i nazywa się wyrostkiem

łokciowym (olecranon). Mniejszy, niżej położony i skierowany swym wierzchołkiem do przodu to

wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Oba wyrostki ograniczają otwarte ku przodowi wcięcie

bloczkowe (incisura trochlearis), pokryte powierzchnią stawową do połączenia z bloczkiem kości

ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje się wcięcie promieniowe

(incisura radialis), służące do połączenia stawowego z obwodem stawowym głowy kości

promieniowej. Pod wyrostkiem dziobiastym jest położona guzowatośd łokciowa (turberositas ulnae),

będąca polem koocowego przyczepu dla mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej (corpus ulnae)

ma w przekroju poprzecznym kształt trójkątny. Wyróżniamy trzy brzegi ograniczające trzy

powierzchnie: przednią (facies anterior), przyśrodkową (facies medialis) i tylną (facies posterior).

Brzeg przedni (margo anterior), lekko zaokrąglony, oddziela powierzchnię przednią od

ANATOMIA CZŁOWIEKA

47

przyśrodkowej; brzeg tylny (margo posterior) przebiega pomiędzy powierzchnią przyśrodkową i tylną;

najostrzejszy brzeg międzykostny (margo interosseus), skierowany bocznie, oddziela powierzchnię

tylną od przedniej i stanowi miejsce przyczepu błony międzykostnej łączącej trzony obu kości

przedramienia. Nasadę dalszą (epiphysis distalis) stanowi głowa kości łokciowej (caput ulnae),

przedłużająca się po stronie przyśrodkowej w wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Częśd

przednio-boczną głowy pokrywa obwód stawowy (circumferentia articularis), który służy do

połączenia z wcięciem łokciowym kości promieniowej. Głowa kości łokciowej jest zakooczona

powierzchnią dla połączenia z trójkątną chrząstką, oddzielającą tę kośd od nadgarstka.

Kośd promieniowa

Kośd promieniowa (radius) jest kością długą o silnie rozwiniętej nasadzie dalszej, bowiem

tylko ona z obu kości przedramienia bezpośrednio uczestniczy w połączeniu stawowym

przedramienia z ręką. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) kości stanowi głowa (caput radii), na

której są położone dwie powierzchnie stawowe. Jedna wklęsła, skierowana ku górze - to dołek

stawowy głowy (fovea articularis capitis), zestawiający się z główką kości ramiennej. Drugą

powierzchnię tworzy obwód stawowy głowy kości promieniowej (circumferentia articularis capitis

radii), przeznaczony do połączenia z wcięciem promieniowym kości łokciowej. Głowa oddzielona jest

od trzonu szyjką (colum radii). Poniżej szyjki, od strony przedniej znajduje się guzowatośd kości

promieniowej (tuberositas radii), do której przymocowuje się ścięgno koocowe mięśnia dwugłowego

ramienia. Trzon (corpus radii), podobnie jak w kości łokciowej, jest na przekroju trójkątny i posiada

analogiczne brzegi: przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i międzykostny (margo

interosseus), skierowany w stronę przyśrodkową, który jest miejscem przyczepu błony

międzykostnej. Brzegi te ograniczają następujące powierzchnie: przednią (facies anterior) - brzeg

przedni i międzykostny, boczną (facies lateralis) - brzeg przedni i tylny oraz tylną (facies posterior) -

brzeg tylny i międzykostny. Pośrodku powierzchni bocznej znajduje się nierównośd zwana

guzowatością mięśnia nawrotnego (tuberositas pronatoria)Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości

promieniowej jest silniej rozwinięta od nasady bliższej i nieco spłaszczona w kierunku przednio-

tylnym. W swej części bocznej wydłuża się ku dołowi w wyrostek rylcowaty (processus styloideus),

stanowiący najniżej położony punkt przedramienia. Od strony przyśrodkowej nasada dalsza kości

promieniowej jest zaopatrzona we wcięcie łokciowe (incisura ulnaris), służące do połączenia z

obwodem stawowym głowy kości łokciowej. Dolna powierzchnia ma kształt czworokątny, jest lekko

zagłębiona i pokryta dwudzielną powierzchnią nadgarstkową (facies articularis carpea). Częśd boczna

tej powierzchni zestawia się z kością łódeczkowatą, częśd przyśrodkowa z kością księżycowatą

nadgarstka.

Kości ręki

Szkielet ręki (ossa manus) dzieli się na trzy odcinki: kości nadgarstka, śródręcza i palców,

obejmuje on dwadzieścia siedem kości.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

48

Kości nadgarstka

Kości nadgarstka (ossa carpi) są ułożone w dwu szeregach, po cztery w każdym. W szeregu

bliższym (ordo proximalis), idąc od kciuka, znajdują się kolejno następujące kości: kośd łódeczkowata

(os scaphoideum), księżycowata (os lunatum), trójgraniasta (os triquetrum) i leżąca na jej

powierzchni dłoniowej kośd grochowata (os pisiforme). Szereg dalszy (ordo distalis) utworzony jest

przez położoną bocznie kośd czworoboczną większą (os trapezium), następnie kierując się w stronę

przyśrodkową spotykamy kośd czworoboczną mniejszą (os trapezoideum), kośd główkowatą (os

capitatum) i kośd haczykowatą (os hamatum). Wszystkie kości nadgarstka są kośdmi krótkimi i na

każdej z nich,- z wyjątkiem kości grochowatej; wyróżnia się sześd powierzchni: bliższą, dalszą,

przyśrodkową, boczną, dłoniową i grzbietową. W powierzchnie stawowe są zaopatrzone te spośród

nich, które są zwrócone do sąsiednich kości. Pozostałe powierzchnie są nierówne i stanowią pola

przyczepów więzadeł. Kości nadgarstka w całości układają się w taki sposób, że tworzą łuk

wypukłością zwrócony w kierunku grzbietu ręki. Po stronie dłoniowej powstaje w wyniku tego

bruzda nadgarstka (sulcus carpi). Jest ona pogłębiona dwiema wyniosłościami: wzdłuż brzegu

bocznego nadgarstka przebiega wyniosłośd boczna czyli promieniowa (eminentia carpi radialis),

utworzona przez guzek kości łódeczkowatej i guzek kości czworobocznej większej, zaś wyniosłośd

przyśrodkową czyli łokciową (eminentia carpi ulnaris) tworzą kośd grochowata i haczyk kości

haczykowatej. Do obu tych wyniosłości umocowuje się poprzecznie biegnące więzadło zwane

troczkiem zginaczy, które zamyka bruzdę nadgarstka w kanał nadgarstka (canalis carpi). Przez kanał

nadgarstka przebiegają ścięgna mięśni zginaczy palców, nerwy i naczynia krwionośne.

Kości śródręcza

Kości śródręcza (ossa metacarpalia) jest pięd i należą do typu kości długich. Na każdej z nich

wyróżnia się nasadę bliższą zwaną podstawą kości (basis), trzon (corpus) i nasadę dalszą, czyli głowę

(caput). Na podstawie każdej kości znajduje się powierzchnia stawowa zwrócona w kierunku

bliższym, służąca do połączenia stawowego z odpowiednią kością nadgarstka. Na podstawach kości

od II do V występują powierzchnie stawowe boczne dla połączenia z sąsiednimi podstawami kości

śródręcza. Trzony kości śródręcza są przewężone i nieznacznie wygięte, wypukłością skierowane do

grzbietu ręki. Cztery przestrzenie miedzykostne śródręcza (spatia interossea metacarpi) są

wypełnione mięśniami międzykostnymi. Nasada dalsza zwana głową jest pokryta powierzchnią

stawową, bierze ona udział w wytworzeniu połączenia stawowego z paliczkiem bliższym

odpowiedniego palca.

Kości palców

Kości palców (ossa digitorum manus) stanowią tzw. paliczki (phalanges). Kciuk, czyli palec I,

posiada tylko dwa paliczki, tj. bliższy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis). Pozostałe palce,

od II do V, są zbudowane z trzech paliczków: bliższego, środkowego i dalszego (phalanx proximalis,

media et distalis). Każdy paliczek zbudowany jest z podstawy (basis phalangis) będącej nasadą bliższą

kości, trzonu (corpus phalangis) i nasady dalszej, wytwarzającej w paliczkach bliższych i środkowych

głowę (caput phalangis), zaś w paliczkach dalszych - guzowatośd paliczka dalszego (tuberositas

phalangis distalis). Na podstawach i głowach są umieszczone powierzchnie stawowe, służące do

połączeo stawowych między paliczkami każdego palca oraz do połączenia bliższego paliczka z

odpowiadającą mu kością śródręcza. Poszczególne palce mają następujące nazwy: palec I - kciuk

ANATOMIA CZŁOWIEKA

49

(pollex), palec II - wskazujący (index), palec III- środkowy (digitus medius), palec IV - obrączkowy

(digitus anularis), palec V - mały (digitus minimus). Trzeszczki (ossa sesamoidea manus) stanowią

małe kosteczki, występujące w zmiennej liczbie. Do stałych trzeszczek ręki zalicza się dwie,

występujące po stronie promieniowej i łokciowej głowy I kości śródręcza.

Połączenia kooczyny górnej

Połączenia kooczyny górnej dzielimy na połączenia obręczy kooczyny górnej (junctuare cinguli

membri superioris) i połączenia kooczyny górnej wolnej (junctuare membri superioris liberi). Z obu

kości obręczy tylko obojczyk łączy się ze szkieletem osiowym w stawie mostkowo-obojczykowym.

Obie kości obręczy łączą się w stawie barkowo-obojczykowym. Połączenia kooczyny górnej wolnej są

utworzone przez staw ramienny, staw łokciowy, połączenia kości przedramienia i stawy ręki.

Stawy i więzozrosty obręczy kooczyny górnej

Staw mostkowo-obojczykowy

Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis) jest jedynym stawem łączącym

obręcz kooczyny górnej z kośdcem osiowym. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą:

powierzchnia stawowa kooca mostkowego obojczyka (facies articularis sternalis) oraz wcięcie

obojczykowe (incisura clavicularis) mostka wraz z przylegającą częścią chrząstki pierwszego żebra.

Ukształtowanie powierzchni stawowych jest osobniczo bardzo zmienne. Zazwyczaj jednak obie

powierzchnie mają kształt siodełkowaty i nie przylegają ściśle do siebie. Między obu powierzchniami

stawowymi znajduje się krążek śródstawowy (discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej,

który dzieli jamę stawową na częśd górno-boczną i dolno-przyśrodkową. Krążek swym obwodem

zrasta się z częścią włóknistą torebki stawowej i chrząstką I żebra. Torebka stawowa jest ludna, ale

gruba i odporna na rozerwanie. Przymocowuje się ona do kości wzdłuż brzegów powierzchni

stawowych. Więzadła stawowe są silne i wzmacniają torebkę z wszystkich stron z wyjątkiem kąta

przednio-dolnego. Więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius

et posterius) przebiega od kooca mostkowego obojczyka - z przodu i z tyłu - do górnej części

rękojeści mostka. Więzadła te hamują nadmierne ruchy obojczyka do przodu i do tyłu. Więzadło

międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) jest nieparzystym więzadłem, rozpiętym nad wcięciem

szyjnym mostka. Przymocowuje się ono do kooców mostkowych obu obojczyków. Więzadło to

hamuje ruchy obojczyka w dół. Więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) biegnie od

chrząstki I żebra ku górze i bocznie do wycisku tegoż więzadła na powierzchni dolnej obojczyka.

Działa hamująco na ruchy obojczyka ku górze, do przodu i do tyłu. Staw mostkowo-obojczykowy jest

stawem kulistym, wieloosiowym. Można w nim wykonad ruch obojczyka do przodu, ku tyłowi, w

górę i w dół, a także obrót dookoła długiej osi obojczyka. Zakres ruchów jest jednak dośd ograniczony

z uwagi na: 1) umocowanie bocznego czyli barkowego kooca obojczyka do łopatki, 2) bliskie

sąsiedztwo górnych żeber, 3) silne więzadła wzmacniające torebkę stawową.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

50

Staw barkowo-obojczykowy

Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) łączy obojczyk z łopatką.

Utworzony jest przez lekko wypukłą powierzchnię stawową barkową obojczyka (facies articularis

acromialis) oraz przez odpowiednio do niej ukształtowaną, wklęsłą powierzchnię stawową wyrostka

barkowego łopatki (facies articularis acromalis). W jamie stawu często występuje krążek stawowy

(discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej. Torebka stawowa jest dośd ludna, grubsza z

przodu i przymocowuje się do kości wzdłuż granic powierzchni stawowych. Górną powierzchnię

torebki stawowej wzmacnia szerokie, grube więzadło barkowo-obojczykowe (lig.

acromioclaviculare), rozpięte między powierzchnią górną kooca barkowego obojczyka a wyrostkiem

barkowym. Więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) składa się z dwóch silnych pasm, tj.

więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum) odchodzącego od kresy czworobocznej obojczyka i

więzadła stożkowatego (lig. conoideum) odchodzącego od guzka stożkowatego obojczyka. Oba

kooczą się na wyrostku kruczym łopatki. Ruchy w stawie barkowo-obojczykowym są sprzężone z

ruchami obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym. Umożliwiają one unoszenie i obniżanie,

wysuwanie do przodu i cofanie oraz nieznaczne ruchy obrotowe. Ogólnie biorąc zakres powyższych

ruchów jest bardzo ograniczony. Oba stawy obojczykowe znacznie zwiększają zakres ruchu ramienia

we wszystkich kierunkach.

Więzozrosty łopatki

Więzadło kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) jest silnym, szerokim, czworokątnym

pasmem, rozpiętym nad stawem ramiennym, a łączącym wyrostek barkowy i kruczy łopatki.

Więzadło to wraz z dwoma wyrostkami, do których jest umocowane, wytwarza tzw. sklepienie stawu

ramiennego (fornix humeri), chroniące staw przed urazami i kośd ramienną przed wywichnięciem ku

górze. Więzadło poprzeczne łopatki górne (lig. transversum scapulae superius) jest rozpięte nad

wcięciem łopatki, zamykając je w otwór, przez który biegnie nerw nadłopatkowy.

Połączenia kooczyny górnej

Staw ramienny

Staw ramienny (articulatio humeri) łączy kooczynę górną wolną z jej obręczą. Wypukłą

powierzchnię tworzy powierzchnia stawowa głowy kości ramiennej (facies articularis capitis humeri),

pokryta chrząstką szklistą. Stanowi ona prawie 1/2 powierzchni kuli o promieniu około 2,5 cm.

Panewka stawowa jest utworzona przez jajowatego kształtu wydrążenie stawowe (cavitas

glenoidalis) łopatki, pokryte chrząstką szklistą. Chrząstka ta na obwodzie jest grubsza i przechodzi w

obrąbek stawowy (labrum glenoidale) zbudowany z chrząstki włóknistej. Obrąbek stawowy

powiększa i pogłębia powierzchnię stawową, a tym samym utrwala ruchy w stawie. Stosunek

powierzchni stawowej głowy do panewki ma się jak 4:1 i tylko 1/3 powierzchni stawowej głowy

przylega do panewki. Ma to duże praktyczne znaczenie dla możliwości wykonywania obszernych

ruchów. W związku ze znaczną różnicą między wielkością głowy oraz panewki i dużą ruchomością

stawu torebka stawowa jest ludna i bardzo obszerna. Gdy ramię jest opuszczone, dolna częśd torebki

tworzy fałd skierowany do jamy pachowej, natomiast w odwiedzionym położeniu ramienia fałd ten

ANATOMIA CZŁOWIEKA

51

wygładza się i następuje uwypuklenie się części górnej torebki stawowej. Torebka stawowa

przymocowuje się na łopatce do obrąbka stawowego, jedynie w części górnej przekracza tę linię,

dochodząc aż do nasady wyrostka kruczego. W ten sposób guzek nadpanewkowy zostaje włączony

do jamy stawu, a ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia, przymocowane

do guzka nadpanewkowego, w swym początkowym odcinku przebiega wewnątrz jamy stawowej. Na

kości ramiennej torebka stawowa przyczepia się do szyjki anatomicznej. Na wysokości bruzdy

międzyguzkowej w warstwie włóknistej torebki znajduje się otwór, którym opuszcza jamę stawu

ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Torebkę stawową wzmacniają dwa

więzadła.

Więzadło kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) jest silnym, płaskim pasmem, biegnącym od

podstawy wyrostka kruczego do obu guzków kości ramiennej. Więzadło to wzmacnia górną ścianę

torebki i ddwiga ciężar zwisającego ramienia, przeciwdziałając zsuwaniu się głowy kości ramiennej z

panewki stawu. Więzadło obrąbkowo-ramienne (lig. glenohumerale) przebiega w głębokiej warstwie

torebki stawowej, w jej ścianie górnej i przedniej, w związku z czym jest niewidoczne od zewnątrz.

Zazwyczaj składa się z trzech pasm rozpiętych między obrąbkiem stawowym łopatki a szyjką

anatomiczną i ogranicza głównie ruchy obrotowe ramienia na zewnątrz. Poza tym torebkę stawową

wzmacniają ścięgna mięśni przyczepiających się do obu guzków kości ramiennej. Staw ramienny jest

stawem prostym, kulistym i wieloosiowym. W stawie tym można wykonad ruchy dookoła trzech osi:

1) odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio) - wokół osi strzałkowej, 2) unoszenie ramienia

do przodu (anteversio humeri) czyli zginanie i unoszenie ramienia do tyłu (retroversio humeri) czyli

prostowanie - wokół osi poprzecznej, 3) nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio) dookoła osi

podłużnej. W następstwie połączenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem

powstają ruchy obwodzenia (circumductio), w czasie których wolny koniec ramienia zatacza na swej

drodze poprzecznie owalną elipsę. W stawie ruch odwodzenia można wykonad tylko do poziomu

(90°), bowiem dalsze unoszenie uniemożliwia tzw. sklepienie stawu ramiennego (patrz wyżej), o

które opiera się guzek większy kości ramiennej. Unoszenie ramienia (elevatio humeri) powyżej

poziomu odbywa się przy współudziale obu stawów obojczykowych i rotacji łopatki.

Staw łokciowy

Staw łokciowy (articulatio cubiti) jest stawem złożonym. Składa się z trzech połączeo,

objętych wspólną torebką stawową. Dwa połączenia, tj. częśd ramienno-łokciowa i ramienno-

promieniowa stawu łokciowego, stanowią funkcjonalnie jedną całośd, a ruch odbywa się w nich

wokół wspólnej, poprzecznej osi stawu. Są to ruchy zginania i prostowania. Trzecią częśd stawu

łokciowego tworzy połączenie promieniowo-łokciowe, zwane stawem promieniowo-łokciowym

bliższym (articulatio radioulnaris proximalis), który należy do stawów typu obrotowego. Ruchy

obrotowe przedramienia, tj. nawracanie i odwracanie, mogą się odbywad w tym stawie przy

współudziale stawu promieniowo-łokciowego dalszego. W utworzeniu stawu łokciowego uczestniczą

trzy pary powierzchni stawowych: 1) częśd ramienno-łokciową tworzy powierzchnia stawowa bloczka

kości ramiennej (trochlea humeri) i wcięcie bloczkowe kości łokciowej (incisura trochlearis), 2) częśd

ramienno-promieniowa utworzona jest przez powierzchnię stawową główki kości ramiennej

(capitulum humeri) i dołek stawowy głowy kości promieniowej (fovea articularis capitis radii), 3) częśd

promieniowo-łokciową tworzy wcięcie promieniowe kości łokciowej (circumferentia articularis).

Torebka stawowa jest dośd obszerna i cienka od przodu i tyłu, zaś gruba i napięta po stronie bocznej i

przyśrodkowej, gdzie jest wzmocniona silnymi więzadłami. Na kości ramiennej torebka stawowa

przymocowuje się poniżej obu nadkłykci, z przodu i z tyłu wzdłuż górnych granic dołu dziobiastego,

ANATOMIA CZŁOWIEKA

52

promieniowego i dołu wyrostka łokciowego. Na kości łokciowej przyczep torebki biegnie wzdłuż

brzegów wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego z wyjątkiem wierzchołków wyrostków:

łokciowego i dziobiastego, które są objęte torebką i leżą wewnątrz jamy stawowej. Na kości

promieniowej linia przyczepu torebki przebiega dookoła szyjki. Dwa silne więzadła stanowią

wzmocnienie części ramienno-łokciowej i ramienno-promieniowej stawu łokciowego; są to: więzadło

poboczne łokciowe i promieniowe. Więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) składa się z

trzech części, łączących się ze sobą na kształt trójkąta. Więzadło poboczne łokciowe łączy nadkłykied

przyśrodkowy kości ramiennej z wcięciem bloczkowym (bliżej wyrostka łokciowego) i wyrostkiem

dziobiastym kości łokciowej. Częśd poprzeczna tego więzadła, położona najniżej, tworzy więzadło

Coopera. Więzadło poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale) rozpoczyna się na nadkłykciu

bocznym kości ramiennej, biegnąc w dół rozdziela się na dwa pasma, z których jedno przymocowuje

się na przedniej, drugie na tylnej krawędzi wcięcia promieniowego kości łokciowej na wysokości szyjki

kości promieniowej. Przestrzeo między dwoma powyższymi pasmami wypełniają pozostałe włókna,

biegnące od nadkłykcia bocznego do więzadła pierścieniowatego. Dzięki temu, że kośd promieniowa

jest wolna od przyczepów więzadeł, zachowuje swobodę ruchów obrotowych. Do wzmocnieo stawu

promieniowo-łokciowego bliższego należy więzadło pierścieniowate i czworokątne. Więzadło

pierścieniowate (lig. anulare radii) przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia

promieniowego kości łokciowej. Obejmuje ono w swym przebiegu obwód stawowy głowy kości

promieniowej i nie pozwala na oddalenie się głowy od wcięcia oraz uniemożliwia przesuwanie się

kości promieniowej względem kości łokciowej. Więzadło czworokątne (lig. quadratum) jest rozpięte

poziomo między dolnym brzegiem wcięcia promieniowego kości łokciowej, a odpowiadającą mu

częścią szyjki kości promieniowej. Więzadło to napina się podczas ruchów nawracania i odwracania

przedramienia. Staw łokciowy jako całośd można zakwalifikowad do typu stawu zawiasowo-

obrotowego o dwóch osiach ruchu, a ściślej mówiąc stanowi on staw śrubowo-obrotowy. Oś

poprzeczna przebiega przez bloczek i główkę kości ramiennej; jest zatem wspólną osią dla połączenia

ramienno-łokciowego i ramienno-promieniowego. Wokół tej osi wykonuje się ruch zginania (flexio) i

prostowania (extensio). W zasadzie ruchy zginania i prostowania zakreślają wycinek ruchu

śrubowego. Druga oś ruchu przebiega przez środek głowy kości promieniowej, dalej biegnie skośnie

przez błonę międzykostną i u dołu przez głowę kości łokciowej. Jak z tego wynika oś ruchu

obrotowego jest wspólna dla obu stawów promieniowo-łokciowych: bliższego i dalszego. Stawy

promieniowo-łokciowe są stawami sprzężonymi, ruchy odbywają się w nich równocześnie. Są to

ruchy nawracania (pronatio) i odwracania przedramienia (supinatio). Gdy staw łokciowy jest

wyprostowany, oś ruchu obrotowego przedłuża się ku górze przechodząc przez środek głowy kości

ramiennej. Wskutek tego można dookoła tej samej osi wykonad ruch obrotowy całej kooczyny górnej

w stawie ramiennym.

Błona międzykostna przedramienia

Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) stanowi mocną

blaszkę włóknistą rozpiętą między brzegami międzykostnymi kości promieniowej i łokciowej. W

części środkowej jest ona najsilniejsza, zaś w części górnej oraz dolnej traci jednolity przebieg i

zawiera otwory przeznaczone do przejścia naczyo krwionośnych. W górnej części błona

międzykostna kooczy się silną struną skośną (chorda obliqua). Błona międzykostna jest silnie napięta

w pośrednim położeniu przedramienia, tj. między ruchem nawracania i odwracania. Ma ona duże

znaczenie jako czynnik hamujący podłużne przesuwanie się kości promieniowej w stosunku do kości

łokciowej. Błona międzykostna stanowi także pole przyczepów licznych mięśni.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

53

Staw promieniowo-łokciowy dalszy

Staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest zbudowany podobnie

do stawu promieniowo-łokciowego bliższego, z tą jednak różnicą, że kośd promieniowa i łokciowa

zamieniły się rolami. Panewka stawu jest utworzona przez wcięcie łokciowe (incisura urnalis) kości

promieniowej, zaś wypukłą powierzchnię stawową tworzy obwód stawowy głowy kości łokciowej

(circumferentia articularis capitis ulnae), który nie biegnie jednak dookoła całej głowy, tak jak na

kości promieniowej, lecz zajmuje jedynie około połowy powierzchni obwodowej głowy. Do stawu

promieniowo-łokciowego dalszego należy krążek stawowy (discus articularis), który przylega do

dolnej powierzchni głowy kości łokciowej. Jest on przymocowany od strony przyśrodkowej do

wyrostka rylcowatego kości łokciowej, bocznie - do krawędzi między wcięciem łokciowym a

powierzchnią stawową nadgarstkową kości promieniowej. Krążek stawowy jest dwuwklęsły; swą

górną powierzchnią jest zwrócony do głowy kości łokciowej, dolną zaś - do kości trójgraniastej

nadgarstka. Krążek ten oddziela jamę stawu promieniowo-łokciowego dalszego od jamy stawu

promieniowo-nadgarstkowego. Torebka stawowa (capsula articularis) jest ludna, lecz mocna i

najgrubsza po stronie grzbietowej; ze względu na obecnośd krążka jama stawowa nie stanowi

przestrzeni jednokształtnej. Załamana jest pod kątem prostym w ten sposób, że częśd górna zawarta

między kością promieniową i łokciową jest ustawiona w płaszczydnie strzałkowej, natomiast częśd

dolna, ograniczona dolną powierzchnią głowy i krążkiem stawowym, przebiega poziomo.

Czynnościowo staw promieniowo-łokciowy dalszy jest sprzężony ze stawem promieniowo-łokciowym

bliższym (o czym była mowa wyżej) i należy do stawów typu obrotowego.

Stawy ręki

Ręka (manus) zawdzięcza swą ruchomośd licznym stawom, do których należą:

staw promieniowo-nadgarstkowy,

staw śródnadgarstkowy,

połączenia stawowe szeregu bliższego nadgarstka,

połączenia stawowe szeregu dalszego nadgarstka,

stawy między szeregiem dalszym nadgarstka i kośdmi śródręcza, stawy między

kośdmi śródręcza,

stawy śródręczno-paliczkowe,

stawy międzypaliczkowe.

Staw promieniowo-nadgarstkowy

Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) zwany jest także stawem bliższym

ręki. Łączy on kośd promieniową i krążek stawu promieniowo-łokciowego dalszego z trzema kośdmi

szeregu bliższego nadgarstka. Panewka stawowa jest utworzona przez powierzchnię stawową

nadgarstkową kości promieniowej (facies articularis carpea), którą od strony łokciowej uzupełnia

powierzchnia stawowa krążka stawowego (discus articularis). Powierzchnia wypukła ma kształt

jajowaty i z wyjątkiem kości grochowatej jest utworzona przez wszystkie kości szeregu bliższego

nadgarstka, tj. kośd łódeczkowatą, księżycowatą i trójgraniastą. Kości te są silnie złączone ze sobą za

pośrednictwem więzadeł międzykostnych nadgarstka. Torebka stawowa jest obszerna i ludna;

przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych. Jest ona wzmocniona licznymi i silnymi

więzadłami, które są wspólne dla stawu promieniowo-nadgarstkowego i dalszych stawów

nadgarstka. Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem złożonym, eliptycznym o dwóch osiach

ANATOMIA CZŁOWIEKA

54

ruchu. Główna oś stawu biegnie poprzecznie i dookoła niej wykonuje się ruchy zginania dłoniowego

ręki (flexio palmaris manus) i zginania grzbietowego ręki (flexio dorsalis manus). Dookoła osi

dłoniowo-grzbietowej można rękę odwodzid w kierunku łokciowym (abductio ulnaris manus) i w

kierunku promieniowym (abductio radialis manus). W następstwie kombinacji ruchów wykonuje się

ruch obwodzenia ręki (circumductio manus).

Staw śródnadgarstkowy

Staw śródnadgarstkowy (articulatio mediocarpea), czyli staw dalszy ręki, jest stawem

łączącym szereg bliższy z szeregiem dalszym kości nadgarstka. Kształt szczeliny stawowej jest bardzo

nieregularny, upodabnia się do poziomo ułożonej litery S. Torebka stawowa jest napięta po stronie

dłoniowej, ludna po stronie grzbietowej. Kości w obu szeregach nadgarstka są połączone ze sobą

więzadłami międzynadgarstkowymi międzykostnymi (lig. intercarpea interossea).

Stawy międzynadgarstkowe

Stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) występują w obrębie szeregu

bliższego i dalszego nadgarstka, łączą przylegające do siebie kości. Jamy tych stawów otwierają się

do stawu śródnadgarstkowego. Staw kości grochowatej (articulatio ossis pisiformis) jest najbardziej

ruchomym z wszystkich międzynadgarstkowych stawów, ponieważ ma bardzo ludną torebkę

stawową. Staw ten łączy kośd grochowatą z kością trójgraniastą.

Stawy nadgarstkowo-śródręczne

Stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae) są utworzone przez

powierzchnie stawowe dalsze każdej kości szeregu dalszego nadgarstka oraz przez powierzchnie

stawowe bliższe podstaw kości śródręcza. Stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae)

występują w liczbie trzech stawów, a tworzą je zwrócone ku sobie powierzchnie stawowe podstaw

od II do V kości śródręcza. Stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne, z wyjątkiem stawu

nadgarstkowo-śródręcznego kciuka, są stawami płaskimi, z wybitnie napiętymi torebkami stawowymi

i więzadłami. Z tego względu kości szeregu dalszego nadgarstka i kości śródręcza stanowią zwartą

całośd, która porusza się nieznacznie w stosunku do szeregu bliższego i do przedramienia. Staw

nadgarstkowo-śródręczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis) stanowi całkowicie odrębny

staw. Należy on do stawów typu siodełkowatego, który w tak czystej formie nigdzie indziej w ustroju

nie występuje. Powierzchnia stawowa kości czworobocznej większej i powierzchnia stawowa

podstawy I kości śródręcza są ukształtowane siodełkowato i dopasowane do siebie. Torebka

stawowa jest obszerna i ludna. Ruchy w stawie nadgarstkowo-śródręcznym kciuka odbywają się

wokół dwóch głównych osi. Jedna oś jest ustawiona w kierunku dłoniowo-grzbietowym; w stosunku

do niej odbywają się ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia kciuka (adductio pollicis).

Druga oś biegnie w kierunku promieniowo-łokciowym czyli poprzecznie; dookoła niej odbywają się

ruchy przeciwstawiania kciuka (oppositio pollicis) i powrotu do wyjściowego położenia czyli

odprowadzenia (repositio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami

przeciwstawiania i odprowadzania prowadzi do ruchów obwodzenia (circumductio). Ruchy kciuka są

zatem wielostronne, a ruch przeciwstawiania kciuka umożliwia jego współpracę z pozostałymi

ANATOMIA CZŁOWIEKA

55

palcami, dzięki czemu żaden inny palec nie może zastąpid kciuka w jego czynności chwytnej. Opisane

wyżej stawy bliższej części ręki mają w zasadzie wspólny aparat więzadłowy, gdyż szereg spośród

przebiegających tu więzadeł dotyczy zazwyczaj nie jednego lecz większej liczby stawów. Pasma

więzadłowe łączące poszczególne kości na ogół nie dają się odgraniczyd od siebie. Prócz więzadeł

czynnikiem ochronnym stawów ręki są liczne i bardzo silne ścięgna mięśni, które zstępując z

przedramienia na rękę pokrywają i otaczają stawy. Kooce dalsze obu kości przedramienia są

zespolone z kośdmi szeregu bliższego nadgarstka znacznie silniej po stronie promieniowej. Do

więzadeł wzmacniających stawy ręki należą: Więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (lig.

collaterale carpi radiale), rozpięte między wyrostkiem rylcowatym kości promieniowej a kością

łódeczkowatą hamuje ono ruchy odwodzenia łokciowego ręki. Więzadło poboczne łokciowe

nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare) biegnie od wyrostka rylcowatego kości łokciowej do kości

grochowatej i trójgraniastej; hamuje ono ruchy odwodzenia promieniowego ręki. Więzadło

promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. radiocarpeum palmare) rozpoczyna się na brzegu

dłoniowym powierzchni stawowej nadgarstkowej kości promieniowej i wyrostku rylcowatym, i

pasmami dochodzi do kości księżycowatej, trójgraniastej i główkowatej. Więzadło promieniowo-

nadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) odchodzi od brzegu powierzchni stawowej

kości promieniowej po stronie grzbietowej i kooczy się na powierzchni grzbietowej kości szeregu

bliższego nadgarstka. Więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare)

rozpoczyna się na wyrostku rylcowatym kości łokciowej, a kooczy się na kości księżycowatej i

trójgraniastej. Więzadła te napinają się w ruchach zgięcia grzbietowego bądd dłoniowego ręki. Kości

szeregu bliższego nadgarstka są połączone ze sobą za pośrednictwem: Więzadła łukowatego

grzbietowego i dłoniowego nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale et palmare). Więzadeł

nadgarstkowych dłoniowych, grzbietowych i międzykostnych (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et

interossea). Trzecią grupę tworzą więzadła wzmacniające, głównie stawy nadgarstkowo-śródręczne i

międzyśródręczne. Należą do nich: Więzadła nadgarstkowo-śródręczne dłoniowe i grzbietowe (ligg.

arpometacarpea palmaria et dorsalia). Więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne

(ligg. etacarpea palmaria, dorsalia et interossea), które wzmacniają torebki stawów

międzyśródręcznych. Na szczególną uwagę zasługuje:

Więzadło rozpięte między wyniosłością promieniową i łokciową nadgarstka, zwane troczkiem

zginaczy (retinaculum flexorum), dawniej - więzadłem poprzecznym nadgarstka. Więzadło to zamyka

bruzdę nadgarstka (sulcus carpi) w kanał nadgarstka (canalis carpi) i chroni przebiegające w nim

ścięgna mięśni, naczynia krwionośne i nerwy przed możliwością urazu.

Stawy śródręczno-paliczkowe

Stawy śródręczno-paliczkowe II-V (articulationes metacarpophalangeae) czynnościowo

odpowiadają stawom kulistym. Wypukłą powierzchnię stawową tworzą głowy kości śródręcza,

wklęsłą - dołki stawowe położone na podstawie paliczków członów bliższych palców. Torebka

stawowa jest ludna i cienka, wzmocniona po stronie promieniowej i łokciowej więzadłami

pobocznymi (ligg. collateralia), które napinają się silnie w położeniu zgięcia stawu i przeciwdziałają

wtedy ruchom bocznym palców. Ponadto między głowami kości śródręcza (od II do V) przebiega

więzadło poprzeczne głębokie śródręcza (lig. metacarpeum transversum profundum), które

ogranicza nadmierne odwodzenie palców. W stawach śródręczno-paliczkowych można wykonad

ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio) wokół osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia

ANATOMIA CZŁOWIEKA

56

(abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi grzbietowo-dłoniowej. Zakres ruchów odwodzenia

jest największy, gdy palce są wyprostowane. Z kombinacji ruchów zgięcia i prostowania oraz

odwodzenia i przywodzenia powstają ruchy obwodzenia. Stawy śródręczno-paliczkowe należą do

stawów kulistych o ograniczonej ruchomości, bowiem nie można w nich wykonad czynnych ruchów

obrotowych. Staw śródręczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpophalangea pollicis) w

przeciwieostwie do pozostałych stawów śródręcznopaliczkowych jest stawem zawiasowym. Ma on

podobną budowę do stawów międzypaliczkowych palców. W stawie tym można wykonad tylko ruchy

wokół osi poprzecznej, tj. zgięcie (flexio) i wyprost (extensio).

Stawy międzypaliczkowe ręki

Stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalangeae manus) łączą ze sobą paliczki

każdego palca. W kciuku występuje tylko jeden staw międzypaliczkowy, natomiast w palcach od II do

V znajdują się po dwa takie stawy, tj. stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze. Torebkę stawową

każdego stawu międzypaliczkowego wzmacniają silne więzadła poboczne (ligg. collateralia), które

zabezpieczają ruchy członów palców w każdym położeniu stawu. Pod względem budowy zarówno

stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze należą do stawów zawiasowych. Oś ruchu przebiega

poprzecznie, w związku z czym możliwe są ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio).

KOśCI, STAWY I WIĘZADŁA KOOCZYNY DOLNEJ

Kościec kooczyny dolnej składa się z obręczy kooczyny dolnej i kośdca kooczyny dolnej

wolnej. Kościec kooczyny dolnej wolnej dzieli się na trzy odcinki: kośd udową, kości podudzia (kośd

piszczelową i strzałkową) oraz szkielet stopy (7 kości stępu, 5 kości śródstopia i 14 kości palców

stopy).

Kości obręczy kooczyny dolnej

W skład kości obręczy kooczyny dolnej (cingulum membri inferioris) u dorosłego osobnika

wchodzą dwie kości miedniczne. Obie kości miedniczne obejmują u dołu szkielet osiowy i wraz z

kością krzyżową ograniczają miednicę (pelvis).

Kośd miedniczna

Kośd miedniczna (os coxae) jest największą i najszerszą kością szkieletu o kształcie

nieregularnym. Najwęższa jest w części środkowej, a poszerza się ku dołowi i ku górze. We

wczesnych latach życia każda kośd miedniczna składa się z trzech kości połączonych chrząstką. Są to:

kośd biodrowa (os ilium) skierowana ku górze, kośd kulszowa (os ischii) skierowana ku dołowi i do

tyłu oraz kośd łonowa (os pubis) położona u dołu z przodu. Trzy powyższe kości łączą się ze sobą

pośrodku kości miednicznej w miejscu, gdzie po stronie zewnętrznej znajduje się duży, głęboki dół

ANATOMIA CZŁOWIEKA

57

zwany panewką (acetabulum). W utworzeniu panewki uczestniczą zatem wszystkie trzy kości

budujące kośd miedniczną.

Kośd biodrowa

Kośd biodrowa (os ilium) stanowi największy odcinek kości miednicznej i składa się z trzonu

oraz talerza. Granicę między powyższymi składowymi kości biodrowej, po stronie wewnętrznej kości,

tworzy kresa łukowata (linea arcuata). Trzon kości biodrowej (corpus ossis ilii) stanowi dolną,

zgrubiałą częśd kości i wytwarza ok. 2/5 panewki. Po stronie wewnętrznej na granicy przejścia

trzonu kości biodrowej w trzon kości łonowej znajduje się małe wzniesienie, zwane wyniosłością

biodrowo-łonową (eminentia iliopubica). Talerz kości biodrowej (ala ossis ilii) ogranicza bocznie

miednicę większą. Odróżniamy na nim powierzchnię pośladkową (facies glutea), skierowaną bocznie

i ku tyłowi oraz powierzchnię krzyżowo-miedniczną (facies sacropelvina), lekko zagłębioną w części

przedniej i skierowaną do światła miednicy większej. Górną krawędd talerza biodrowego stanowi

grzebieo biodrowy (crista iliaca). Powierzchnia pośladkowa, czyli zewnętrzna jest lekko wypukła i

stosunkowo gładka. Służy ona za miejsce przyczepu trzech mięśni pośladkowych, których przyczepy

są oddzielone kresami. Najkrótsza - kresa pośladkowa tylna (linea glutea posterior) biegnie pionowo

w tylnej części powierzchni pośladkowej i ogranicza małe, chropowate pole, na którym znajduje się

częśd przyczepu mięśnia pośladkowego wielkiego. Kresa pośladkowa przednia (linea glutea anterior)

jest najdłuższa, biegnie łukowato od góry i przodu ku tyłowi i do dołu. Między nią, a kresą tylną i

grzebieniem biodrowym jest położone pole przyczepu mięśnia pośladkowego średniego. Trzecia, to

kresa pośladkowa dolna (linea glutea inferior), przebiegająca nad panewką, jest najsłabiej

zaznaczona. Między nią, a kresą pośladkową przednią znajduje się przyczep mięśnia pośladkowego

małego. Powierzchnia krzyżowo-miedniczna (facies sacropelvina) czyli wewnętrzna, jest oddzielona u

dołu od trzonu kości biodrowej kresą łukowatą (linea arcuata). Przedni odcinek tej powierzchni,

gładki i wklęsły, stanowi dół biodrowy (fossa iliaca), który jest miejscem przyczepu mięśnia

biodrowego. Odcinek tylny powierzchni wewnętrznej w swej części przednio-dolnej stanowi

powierzchnię stawową kości biodrowej, służącą do połączenia się z kością krzyżową. Z uwagi na

kształt nosi ona nazwę powierzchni uchowatej (facies auricularis). Odcinek tylno-górny, silnie

chropowaty, tworzy guzowatośd biodrową (tuberositas iliaca), do której przyczepiają się więzadła

krzyżowo-biodrowe międzykostne i mięśnie. Grzebieo biodrowy (crista iliaca) stanowi górny,

zgrubiały brzeg talerza. Rozpoczyna się wystającym ku przodowi kolcem biodrowym przednim

górnym (spina iliaca anterior superior) a kooczy wystającym ku tyłowi kolcem biodrowym tylnym

górnym (spina iliaca posterior superior). Poniżej kolca przedniego górnego znajduje się kolec

biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Podobnie na brzegu tylnym, pod kolcem

tylnym górnym, jest kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior). Na grzebieniu

biodrowym można wyróżnid trzy mniej więcej równolegle do siebie biegnące listewki kostne: wargę

zewnętrzną (labium externum), wargę wewnętrzną (labium internum) i między nimi pośrodku

położoną i zaznaczoną najsłabiej - kresę pośrednią (linea intermedia). Są one miejscem przyczepu

mięśni brzucha.

Kośd kulszowa

Kośd kulszowa (os ischii) tworzy tylno-dolny odcinek kości miednicznej. Składa się z trzonu i

gałęzi. Trzon kości kulszowej (corpus ossis ischii) tworzy około 2/5 panewki. Na brzegu tylnym trzonu

ANATOMIA CZŁOWIEKA

58

wystaje ku tyłowi wybitnie ostro zakooczony kolec kulszowy (spina ischiadica), który oddziela

położone wyżej wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major) od wcięcia kulszowego

mniejszego (incisura ischiadica minor). Poniżej wcięcia kulszowego mniejszego trzon przechodzi pod

kątem prostym w gałąd kości kulszowej. Tylna powierzchnia tego odcinka, chropowata i wypukła,

tworzy guz kulszowy (tuber ischiadicum). W pozycji siedzącej miednica opiera się o podłoże na obu

guzach kulszowych. Gałąd kości kulszowej (ramus ossis ischii) stanowi spłaszczoną cienką częśd tej

kości; odchodzi od dolnej części trzonu pod kątem prostym i biegnie przyśrodkowo do przodu, łącząc

się z gałęzią dolną kości łonowej.

Kośd łonowa

Kośd łonowa (os pubis) stanowi przednio-dolną częśd kości miednicznej. Składa się z trzonu,

gałęzi górnej i gałęzi dolnej. Trzon kości łonowej (corpus ossis pubis) wytwarza 1/5 częśd panewki.

Przyśrodkowo i nieco do przodu od panewki znajduje się na trzonie wyniosłośd biodrowo-łonowa

(eminentia iliopubica), utworzona wspólnie przez kośd łonową i biodrową. Gałąd górna kości łonowej

(ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu w kierunku przednio-przyśrodkowym. Na przekroju

poprzecznym ma kształt trójkątny. Jej najostrzejszy brzeg górny stanowi grzebieo kości łonowej

(pecten ossis pubis), który ku tyłowi i górze przedłuża się w kresę łukowatą. Obustronnie biegnący

grzebieo łonowy, kresa łukowata oraz linia biegnąca między powierzchnią miedniczną a podstawą

kości krzyżowej wytwarzają kresę graniczną (linea terminalis), która oddziela miednicę większą od

miednicy mniejszej. Grzebieo kości łonowej jest zakooczony przyśrodkowo z przodu małym guzkiem

łonowym (tuberculum pubicum). Drugi, przedni brzeg gałęzi górnej, biegnący od guzka łonowego w

kierunku panewki, nosi nazwę grzebienia zasłonowego (crista obturatoria). Grzebieo ten wraz z

brzegiem tylnym ogranicza bruzdę zasłonową (sulcus obturatorius). W miejscu przejścia gałęzi górnej

w gałąd dolną kości łonowej znajduje się, skierowana przyśrodkowo, powierzchnia spojeniowa (facies

symphysialis) dla połączenia z kością łonową strony przeciwległej. Gałąd dolna (ramus inferior ossis

pubis) jest wąska i płaska, kieruje się w dół i bocznie od gałęzi górnej, przechodząc w gałąd kości

kulszowej. Obie gałęzie kości łonowej i gałąd kości kulszowej ograniczają otwór zasłoniony (foramen

obturatum). Otwór zamyka błona zasłonowa z wyjątkiem bruzdy zasłonowej, która tworzy kanał

zasłonowy.

Panewka

W miejscu zrośnięcia się trzonów wszystkich trzech kości tworzących kośd miedniczną, po

stronie zewnętrznej, znajduje się głęboki dół zwany panewką (acetabulum). Wgłębienie to obejmuje

wysoki wał kostny, przerwany u dołu tzw. wcięciem panewki (incisura acetabuli). Wcięcie panewki

prowadzi do okrągłego chropowatego dna czyli dołu panewki (fossa acetabuli). Dół ten otacza

podkowiastego kształtu gładka powierzchnia stawowa zwana powierzchnią księżycowatą (facies

lunata). Panewka służy do połączenia stawowego kości miednicznej z kością udową.

Kości kooczyny dolnej wolnej

ANATOMIA CZŁOWIEKA

59

Kośd udowa

Kośd udowa (femur) jest najdłuższą i najmocniejszą kością szkieletu. Położenie jej jest nieco

skośne w stosunku do osi pionowej. W związku z tym w pionowej postawie ciała górne kooce obu

kości udowych są bardziej oddalone od siebie, niż kooce dolne. Kośd udowa, jak każda kośd długa,

składa się z trzonu i dwóch nasad - bliższej i dalszej. Nasadę bliższą kości udowej (epiphysis proxinralis

femoris) tworzy głowa (caput femoris) i szyjka (collum femoris). Na głowie znajduje się powierzchnia

stawowa głowy (facies articularis capitis), służąca do połączenia się z powierzchnią księżycowatą

panewki. W swej części przyśrodkowej ma ona chropowate wgłębienie - dołek głowy (fovea capitis),

do którego przyczepia się więzadło głowy kości udowej. Szyjka łączy głowę z trzonem pod kątem

otwartym przyśrodkowo. Wielkośd tego kąta, który jest zawarty między długą osią szyjki i trzonu,

wynosi u dorosłego osobnika przeciętnie 135o. Trzon kości udowej (corpus femoris) jest lekko

wypukły ku przodowi. W swej części górnej, w miejscu złączenia się z szyjką, posiada dwa wydatne

guzy zwane krętarzami. Krętarz większy (trochanter major) jest dużą, czterościenną wyniosłością

skierowaną ku górze w przedłużeniu trzonu i położoną bocznie od szyjki kości udowej. U podstawy

powierzchni przyśrodkowej krętarza większego znajduje się dół krętarzowy (fossa trochanterica).

Krętarz mniejszy (trochanter minor) jest położony niżej i przyśrodkowo od krętarza większego. Oba

krętarze są połączone z tyłu wyradnie zaznaczonym grzebieniem międzykrętarzowym (crista

intertrochanterica); od przodu zaś łączy je mniej wyradna kresa międzykrętarzowa (linea

intertrochanterica). Kresa międzykrętarzowa biegnie skośnie od krętarza większego ku dołowi i

przyśrodkowo, następnie zbacza poniżej krętarza mniejszego ku tyłowi i łączy się z wargą

przyśrodkową kresy chropawej. Trzon kości udowej jest od strony przedniej, przyśrodkowej i bocznej

dośd gładki; nie wyróżnia się na nim brzegów ani powierzchni. Wzdłuż trzonu po stronie tylnej

przebiega kresa chropawa (linea aspera), która składa się z dwóch warg: przyśrodkowej i bocznej

(labium mediale et laterale). Obie wargi kresy chropawej rozchodzą się ku dołowi i kooczą na

odpowiednich nadkłykciach: przyśrodkowym i bocznym, ograniczając trójkątne pole zwane

powierzchnią podkolanową (facies poplitea). Ku górze warga przyśrodkowa rozdwaja się na słabo

zaznaczoną linię dochodzącą do krętarza mniejszego zwaną kresą grzebieniową (linea pectinea) oraz

na cześd przyśrodkową, która nie dochodzi do krętarza mniejszego lecz go omija i łączy się z kresą

międzykrętarzową. Warga boczna przechodzi w swym górnym odcinku w chropowate pole zwane

guzowatością pośladkową (tuberositas glutea), do której przyczepia się częśd mięśnia pośladkowego

wielkiego. Nasada dalsza kości udowej (epiphysis distalis femoris) jest wybitnie zgrubiała i składa się z

dwóch kłykci: większego przyśrodkowego (condylus medialis), i mniejszego bocznego (condylus

lateralis). Kłykcie są silnie uwypuklone w płaszczydnie strzałkowej i zaopatrzone w powierzchnie

stawowe (facies articulares). Oba kłykcie najsilniej uwypuklają się ku tyłowi, gdzie są oddzielone od

siebie głębokim dołem międzykłykciowym (fossa intercondylaris). Dół ten od tyłu i góry jest

ograniczony poprzecznie biegnącą kresą międzykłykciową (linea intercondylaris). Powierzchnie

stawowe kłykci kości udowej, oddzielone dołem międzykłykciowym, są przeznaczone do połączenia

stawowego z kłykciami kości piszczelowej. W przedniej części powierzchnie te zlewają się ze sobą,

tworząc tzw. powierzchnię rzepkową (facies patellaris), która jest pośrodku rynienkowato wklęsła.

Powierzchnie boczne kłykci są chropowate, uwypuklone i tworzą nadkłykcie. Powyżej kłykcia

przyśrodkowego znajduje się nadkłykied przyśrodkowy (epicondylus medialis), a powyżej kłykcia

bocznego - nadkłykied boczny (epicondylus lateralis).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

60

Rzepka

Rzepka (patella) jest to spłaszczona kośd kształtu trójkątnego z zaokrąglonymi brzegami.

Rzepka jest włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i dzięki swemu położeniu chroni staw

kolanowy od przodu. Powierzchnia przednia rzepki jest nierówna i do niej przyczepia się częśd

włókien ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Powierzchnia tylna gładka, stanowi powierzchnię

stawową (facies articularis), podzieloną podłużnie biegnącym wzniesieniem na częśd boczną i

przyśrodkową. Powierzchnia ta jest przeznaczona do połączenia z powierzchnią rzepkową kości

udowej. Najszerszy i najgrubszy brzeg górny stanowi podstawę rzepki (basis patellae); brzegi boczne,

kierując się zbieżnie ku dołowi, łączą się w tzw. wierzchołku rzepki (apex patellae).

Kości goleni

Kościec goleni lub podudzia (ossa cruris) składa się z dwóch kości długich: piszczelowej i

strzałkowej. Kośd piszczelowa jest znacznie silniej zbudowana od strzałki, gdyż tylko ona ddwiga

ciężar ciała i łączy się stawowo z kością udową. Kośd piszczelowa odpowiada w przedramieniu kości

promieniowej i wespół z kością strzałkową, z którą łączy się swym koocem bliższym i dalszym,

ogranicza przestrzeo międzykostną goleni (spatium interosseum cruris).

Kośd piszczelowa

Kośd piszczelowa (tibia) jest kością długą, wyróżnia się na niej silnie rozwiniętą nasadę bliższą,

trzon i nasadę dalszą. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis tibiae) kości piszczelowej tworzą dwa

kłykcie: większy kłykied przyśrodkowy (condylus medialis) i nieco mniejszy kłykied boczny (condylus

lateralis). Na każdym kłykciu znajduje się, skierowana ku górze, powierzchnia stawowa górna (facies

articularis superior). Powierzchnia kłykcia przyśrodkowego jest większa, kształtu owalnego i głębsza,

niż powierzchnia kłykcia bocznego, która jest krótsza i bardziej płaska. Pośrodku między

powierzchniami stawowymi górnymi znajduje się wyniosłośd międzykłykciowa (eminentia

intercondylaris). Oddziela ona od siebie, położone z tyłu i z przodu, pole międzykłykciowe tylne (area

intercondylaris posterior). Od pola międzykłykciowego przedniego (area intercondylaris anterior).

Oba pola stanowią miejsca przyczepu więzadeł krzyżowych stawu kolanowego. Na kłykciu bocznym,

na jego powierzchni przednio-bocznej znajduje się słabo zaznaczone wzniesienie, do którego

przyczepia się pasmo biodrowo-piszczelowe powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Z

tyłu i bocznie leży mała, nieznacznie zagłębiona powierzchnia stawowa (facies articularis fibularis),

służąca do zestawienia z głową strzałki. Trzon kości piszczelowej (corpus tibiae) posiada trzy brzegi i

trzy powierzchnie. Esowato wygięty, najostrzejszy - to brzeg przedni (margo anterior). Brzeg

przyśrodkowy (margo medialis) jest zaokrąglony, a brzeg skierowany do boku nosi nazwę brzegu

międzykostnego (margo interosseus), gdyż służy jako miejsce przyczepu błony międzykostnej

podudzia. Przedni i przyśrodkowy brzeg ograniczają powierzchnię przyśrodkową (facies medialis).

Między brzegiem przednim i międzykostnym położona jest powierzchnia boczna (facies lateralis), zaś

powierzchnię tylną (facies posterior) ogranicza brzeg międzykostny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg

przedni w swym górnym odcinku przechodzi w znaczne zgrubienie zwane guzowatością piszczeli

(tuberositas tibiae), do której przymocowuje się więzadło rzepki. W górnej części powierzchni tylnej

kości piszczelowej biegnie skośnie od góry ku dołowi i od strony bocznej ku przyśrodkowej listewka

kostna zwana kresą m. płaszczkowatego (linea musculi solei). Nasada dalsza kości piszczelowej

(epiphysis distalis) w swej przyśrodkowej części wydłuża się, tworząc kostkę przyśrodkową (malleolus

ANATOMIA CZŁOWIEKA

61

medialis), która po stronie bocznej jest pokryta powierzchnią stawową kostki (facies articularis

malleoli), służącą do połączenia się z bloczkiem kości skokowej. Druga powierzchnia stawowa jest

skierowana ku dołowi i przeznaczona do połączenia kości piszczelowej z kością skokową. Jest ona

znacznie większa, ma kształt czworokątny i nosi nazwę powierzchni stawowej dolnej (facies

articularis inferior). Po stronie bocznej nasady dalszej kości piszczelowej znajduje się wcięcie

strzałkowe (incisura fibularis), do którego przylega koocowy odcinek trzonu kości strzałkowej,

połączonej z kością piszczelową za pośrednictwem więzozrostu.

Kośd strzałkowa

Strzałka (fibula) jest położona bocznie od kości piszczelowej. Jest znacznie cieosza i nie bierze

udziału w budowie stawu kolanowego. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) stanowi głowa kości

strzałkowej (caput fibulae), która ku górze przechodzi w wierzchołek głowy strzałki (apex capitis

fibulae). Od strony przyśrodkowej głowa jest pokryta stosunkowo płaską powierzchnią stawową

głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae), która bierze udział w wytworzeniu stawu

piszczelowo-strzałkowego. Na trzonie kości strzałkowej (corpus fibulae) wyróżniamy trzy

powierzchnie i trzy brzegi. Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis) jest oddzielona od

powierzchni bocznej (facies lateralis) brzegiem przednim (margo anterior), który jest najostrzejszy i

rozwidla się w kierunku nasady dalszej. Powierzchnia tylna (facies posterior), największa z trzech

powierzchni, jest położona między brzegiem tylnym (margo posterior) i brzegiem międzykostnym

(margo interosseus). Na powierzchni tylnej znajduje się grzebieo przyśrodkowy (crista medialis),

który w dolnej części zlewa się z brzegiem międzykostnym. Nasadę dalszą strzałki (epiphysis' distalis

fibulae) tworzy kostka boczna (malleolus lateralis). Jest ona spłaszczona w kierunku boczno-

przyśrodkowym, większa i niżej wysunięta od kostki przyśrodkowej. Na jej przyśrodkowej stronie

znajduje się trójkątna powierzchnia stawowa kostki (facies articularis malleoli), przeznaczona do

połączenia z kością skokową.

Kości stopy

Kości stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, można podzielid na trzy odcinki: tylny,

środkowy i przedni. Odcinek tylny, najlepiej rozwinięty, tworzą kości stępu (ossa tarsi), częśd

środkowa - to kości śródstopia (ossa metatarsalia), odcinek przedni, najkrótszy, jest utworzony z kości

palców stopy (ossa digitorum pedis).

Kości stępu

W skład stępu (tarsus) wchodzi siedem kości: skokowa, piętowa, łódkowata, trzy kości

klinowate i kośd sześcienna. Kośd skokowa i piętowa położone w tylnej części stępu stanowią szereg

bliższy (ordo proximalis), trzy kości klinowate i kośd sześcienna tworzą szereg dalszy (ordo distalis).

Natomiast kośd łódkowata zajmuje położenie między kośdmi szeregu bliższego i dalszego. Obie kości

szeregu bliższego, tj. kośd skokowa i pod nią leżąca kośd piętowa, rozwojowo odpowiadają czterem

kościom szeregu bliższego nadgarstka. Kości szeregu dalszego są rozmieszczone w ten sposób, że

kośd klinowata przyśrodkowa leży przy brzegu przyśrodkowym stopy, następnie kierując się do

brzegu bocznego występują kolejno: kośd klinowata pośrednia, boczna i kośd sześcienna. Jak już

ANATOMIA CZŁOWIEKA

62

wyżej zaznaczono, kośd łódkowata zajmuje położenie pośrednie między kością skokową a trzema

kośdmi klinowatymi, nie należy do żadnego z dwóch szeregów. Kości szeregu dalszego, które łączą

się do przodu z pięcioma kośdmi śródstopia, rozwojowo odpowiadają kościom szeregu dalszego

nadgarstka. Jedynie kośd łódkowata nie ma odpowiednika w nadgarstku.

Kośd skokowa

Kośd skokowa (talus) łączy się od góry z kośdmi podudzia, u dołu z kością piętową, z przodu

zaś z kością łódkowatą. Większą tylną częśd kości stanowi trzon (corpus tali), który ku przodowi

przewęża się w szyjkę (collum tali), zaś zaokrąglony, przedni koniec kości stanowi głowę (caput tali).

Górna częśd trzonu tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali), zaopatrzony w trzy powierzchnie

stawowe. Największa z nich, skierowana ku górze oraz opadająca i zwężająca się ku tyłowi to

powierzchnia górna (facies superior) zestawiająca się z powierzchnią stawową dolną kości

piszczelowej. Od strony przyśrodkowej na bloczku znajduje się powierzchnia kostkowa przyśrodkowa

(facies malleolaris medialis), a od strony bocznej - większa, trójkątnego kształtu powierzchnia

kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis). Obie powierzchnie kostkowe wraz z powierzchnią

stawową górną bloczka biorą udział w utworzeniu stawu skokowo-goleniowego. Powierzchnia

kostkowa boczna ku dołowi przedłuża się w wyrostek boczny (processus lateralis tali), zaś w

przedłużeniu powierzchni stawowej górnej ku tyłowi wystaje wyrostek tylny kości skokowej

(processus posterior tali). Wyrostek tylny jest przedzielony bruzdą ścięgna mięśnia zginacza długiego

palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na guzek boczny i przyśrodkowy (tuberculum

laterale et mediale). Na dolnej stronie trzonu kości skokowej znajduje się duża, czworokątna

powierzchnia stawowa piętowa tylna (facies articularis calcanea posterior). U dołu na wysokości

szyjki kości skokowej przebiega w poprzek i nieco skośnie bruzda kości skokowej (sulcus tali), która z

taką samą bruzdą na kości piętowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Do przodu od bruzdy znajdują

się dwie powierzchnie stawowe, służące do połączenia kości skokowej z kością piętową. Należą do

nich: powierzchnia stawowa piętowa środkowa (facies articularis calcanea media) i położona na

dolnej stronie głowy powierzchnia stawowa piętowa przednia (facies articularis calcanea anterior).

Głowa kości skokowej jest skierowana wypukłością w przód i pokryta powierzchnią stawową łódkową

(facies articularis navicularis).

Kośd piętowa

Kośd piętowa (calcaneus) jest największą kością stępu, położoną pod kością skokową. Składa

się z trzonu (corpus calcanei) i trzech wyrostków. Największym wyrostkiem, stanowiącym zgrubiałą

tylną częśd kości, jest guz kości piętowej (tuber calcanei). Jego dolna, chropowata powierzchnia

stanowi punkt podparcia stopy. Od strony tylnej na guzie piętowym przymocowuje się ścięgno

koocowe mięśnia trójgłowego łydki. Najmniejszy wyrostek położony na bocznej powierzchni trzonu

to bloczek strzałkowy (trochlea peronealis), pod którym biegnie ścięgno mięśnia strzałkowego

długiego. Pośrodku kości, bliżej górnego brzegu powierzchni przyśrodkowej, odchodzi od trzonu tzw.

podpórka kości skokowej (sustentaculm tali). Jest to występ kostny w kształcie gzymsu, skierowany

przyśrodkowo. Trzy powierzchnie stawowe położone na trzonie i skierowane ku górze służą do

ANATOMIA CZŁOWIEKA

63

połączenia się kości piętowej z kością skokową. Należą do nich: największa powierzchnia stawowa

skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), położona na podpórce skokowej powierzchnia

stawowa skokowa środkowa (facies articularis talaris media) i najmniejsza powierzchnia stawowa

skokowa przednia (facies articularis talaris anterior). Między powierzchnią stawową skokową tylną, a

środkową i przednią znajduje się bruzda kości piętowej (sulcus calcanei), która w połączeniu z taką

samą bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Powierzchnia trzonu skierowana do

przodu stanowi powierzchnię stawową sześcienną (facies articularis cuboidea). Pod podpórką

skokową biegnie bruzda ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris

hallucis longi).

Kośd łódkowata

Kośd łódkowata (os naviculare) leży po przyśrodkowej stronie stępu między głową kości

skokowej a trzema kośdmi klinowatymi. Od przodu i od tyłu posiada odpowiednie powierzchnie

stawowe (facies articulares) do połączenia z powyższymi kośdmi. Na powierzchni dolnej, bliżej

brzegu przyśrodkowego, znajduje się guzowatośd kości łódkowatej (tuberositas ossis navicularis).

Kości klinowate

Kośd klinowata przyśrodkowa, pośrednia i boczna (os cuneiforme mediale, intermedium et

laterale) są zbudowane na kształt klina, ułożone szeregowo obok siebie. Kośd klinowata

przyśrodkowa i boczna są zwrócone podstawami w stronę podeszwy, zaś kośd klinowata pośrednia

podstawą kieruje się ku górze. Od strony tylnej kości klinowate łączą się stawowo z kością

łódkowatą, zaś z przodu posiadają powierzchnie stawowe dla połączenia z I, II i III kością śródstopia.

Kośd sześcienna

Kośd sześcienna (os cuboideum) jest największą kością szeregu dalszego. Leży między kością

piętową oraz kośdmi śródstopia IV i V, dla których posiada odpowiednie powierzchnie stawowe.

Powierzchnia przyśrodkowa jest zaopatrzona w powierzchnię stawową do połączenia z kością

klinowatą boczną.

Kości śródstopia

Podobnie jak w śródręczu wyróżnia się pięd kości śródstopia (ossa metatarsalia).

Odpowiadają one kształtem i ogólną charakterystyką kościom śródręcza. Kośd I śródstopia jest

najkrótsza i grubsza od pozostałych, a II jest najdłuższa. W każdej kości wyróżnia się podstawę

(basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Podstawy kości śródstopia są zaopatrzone w powierzchnie

stawowe do połączenia z szeregiem dalszym kości stępu oraz w kościach od II do V powierzchnie

stawowe przeznaczone dla wzajemnego połączenia. Na bocznym brzegu podstawy V kości śródstopia

znajduje się silna guzowatośd, wyczuwalna pod skórą. Trzony kości śródstopia są przewężone i

niewielką wypukłością skierowane do grzbietu stopy. Głowy kości śródstopia są zaopatrzone w

powierzchnie stawowe do połączenia z paliczkami bliższymi.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

64

Kości palców stopy

Kości palców stopy (ossa digitorum pedis) także odpowiadają ogólną budową i liczbą kościom

palców ręki. Paliczki są tu jednak znacznie mniejsze i krótsze od analogicznych paliczków palców ręki.

Palec I zwany paluchem (hallux) posiada, podobnie jak kciuk, tylko dwa silnie rozwinięte paliczki.

Pozostałe palce posiadają po trzy paliczki. Po stronie podeszwowej są położone trzeszczki stopy (ossa

sesamoidea). Największa spośród nich to trzeszczka przyśrodkowa i boczna palucha (os

sesamoideum mediale et laterale hallucis), leżące na wysokości głowy I kości śródstopia.

Połączenia kooczyny dolnej

Połączenia kości kooczyny dolnej dzielimy na połączenia obręczy (juncturae cinguli) i

połączenia kooczyny dolnej wolnej (juncturae membri inferioris liberi). Obręcz kooczyny dolnej

utworzona przez obie kości miedniczne łączy się parzystym stawem krzyżowo-biodrowym. Od

przodu kości miedniczne łączą się spojeniem łonowym. Połączenia te uzupełniają połączenia

więzozrostowe miednicy. Połączenia kooczyny dolnej wolnej są utworzone przez: staw biodrowy,

staw kolanowy, połączenia kości goleni i stawy stopy.

Połączenia obręczy kooczyny dolnej

Staw krzyżowo-biodrowy

Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) jest stawem prostym, płaskim, łączącym

obustronnie obręcz kooczyny dolnej z kością krzyżową. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą

powierzchnie uchowate (facies articulares) kości biodrowej i kości krzyżowej. Są one pokryte

chrząstką stawową, która jest znacznie grubsza na kości krzyżowej. Jama stawowa jest wąska, a

torebka stawowa (capsula articularis) silnie napięta, przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni

stawowych. Więzadła stawu krzyżowo-biodrowego dzielą się na więzadła bezpośrednie i pośrednie.

Do pierwszej grupy należą:Więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia),

rozpięte w postaci licznych cienkich pasm między kością krzyżową i biodrową z przedniej strony

torebki stawowej. Więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligg. sacroiliaca dorsalia) wzmacniają

tylną częśd torebki stawowej. Więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligg. sacroiliaca

interossea) występują w postaci najkrótszych, silnych pasm łącznotkankowych, wypełniających

szczelinę zawartą między guzowatością kości krzyżowej a guzowatością kości biodrowej. Więzadła

pośrednie stawu krzyżowo-biodrowego są dłuższe od więzadeł bezpośrednich i bardziej oddalone od

stawu. Więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig. iliolumbale) stanowi mocne płaskie pasmo,

rozpoczynające się na wyrostkach żebrowych dwóch ostatnich kręgów lędźwiowych, a kooczące się

na przyśrodkowym odcinku grzebienia biodrowego. Więzadło krzyżowo-guzowe (lig. acrotuberale)

rozpoczyna się wachlarzowato w tylnym odcinku kości biodrowej oraz na brzegu bocznym kości

krzyżowej i guzicznej, a kooczy się na guzie kulszowym. Więzadło krzyżowo-kolcowe (lig.

acrospinale), znacznie cieosze i krótsze od poprzedniego, rozpoczyna się na brzegu bocznym kości

krzyżowej i kości guzicznej. Więzadło to dochodzi do kolca kulszowego. Oba powyższe więzadła

zamykają od tyłu światło miednicy mniejszej oraz przekształcają wcięcia kulszowe - większe i mniejsze

- w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i niżej położony otwór kulszowy mniejszy

ANATOMIA CZŁOWIEKA

65

(foramen ischiadicum minus). Przez oba otwory przechodzą mięśnie, naczynia i nerwy. Z uwagi na

bardzo małą ruchomośd staw krzyżowo-biodrowy należy do stawów półścisłych.

Spojenie łonowe

Spojenie łonowe (symphysis pubica) jest bezpośrednim połączeniem kości miednicznych od

przodu. Powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales) obu kości łonowych są pokryte chrząstką

szklistą, do której jest przymocowany krążek międzyłonowy (discus interpubicus). Jest on zbudowany

z chrząstki włóknistej, ma kształt klina, podstawą skierowanego ku przodowi. Wewnątrz krążka

międzyłonowego znajduje się szczelinowata, podłużna jama spojenia (cavum symphyseos)

zawierająca mad stawową. Od strony górnej spojenie łonowe jest wzmocnione rozpiętym między

guzkami łonowymi i przytwierdzonym także do krążka więzadłem łonowym górnym (lig. pubicum

superius). Od strony dolnej przebiega, łącząc gałęzie dolne kości łonowej, więzadło łukowate łonowe

(lig. arcuatum pubis). Gałęzie dolne kości łonowej tworzą kąt podłonowy (angulus subpubicus),

ostrzejszy u mężczyzn, natomiast zbieżny przebieg gałęzi kulszowych i dolnych gałęzi łonowych

tworzy łuk łonowy (arcus pubis). Ruchomośd spojenia łonowego jest bardzo mała, gdyż ograniczają ją

stawy krzyżowo-biodrowe.

Błona zasłonowa i więzadło pachwinowe

W obrębie miednicy mniejszej ściana boczna jest uzupełniona silną błoną łącznotkankową,

która zamyka otwór zasłoniony i z uwagi na to nosi nazwę błony zasłonowej (membrana obturatoria).

Tylko w górnej części pozostawia wolną przestrzeo, przekształcając bruzdę zasłonową w kanał

zasłonowy (canalis obturatorius), poprzez który wychodzą z miednicy nerwy i naczynia zasłonowe. W

obrębie miednicy większej biegnie długie, obłe więzadło pachwinowe (lig. inquinale), rozpięte

między kolcem biodrowym przednim górnym a guzkiem łonowym. Daje się ono łatwo wyczud

poprzez skórę i jest widoczne z zewnątrz jako tzw. bruzda pachwinowa (sulcus inguinalis). Więzadło

pachwinowe wraz z brzegiem przednim miednicy ograniczają przestrzeo dla przejścia mięśni, naczyo i

nerwów z jamy brzusznej na kooczynę dolną.

Miednica jako całośd

Miednicę (pelvis) tworzą bocznie położone dwie kości miedniczne i od tyłu złączona z nimi

kośd krzyżowa. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednicę na częśd górną - miednicę większą

(pelvis major), która jest niższa i szersza, i częśd dolną - miednicę mniejszą (pelvis minor), która jest

znacznie węższa. Kresa graniczna biegnie od wzgórka (promontorium), utworzonego przez przedni

brzeg ostatniego krążka międzykręgowego, wzdłuż kresy łukowatej (linea arcuata) kości biodrowej,

po czym dalej kieruje się do spojenia łonowego jako grzebieo kości łonowej (pecten ossis pubis).

Miednica większa jest szeroko otwarta ku górze i do przodu. Od strony tylnej ogranicza ją kręgosłup

lędźwiowy, bocznie - talerze kości biodrowych. Topograficznie miednica większa należy do jamy

brzusznej. Miednica mniejsza stanowi kanał ograniczony od tyłu kością krzyżową i guziczną, od

strony bocznej - kośdmi kulszowymi i częściowo biodrowymi; od przodu zamykają spojenie łonowe.

Granicę oddzielającą miednicę większą od mniejszej stanowi płaszczyzna wejścia miednicy (planum

aditus pelvis), zwana otworem górnym miednicy (apertura pelvis superior). Wyjście miednicy (exitus

pelvis) lub otwór dolny miednicy (apertura pelvis inferior) ograniczają gałęzie kości kulszowych i

gałęzie dolne kości łonowych, więzadła krzyżowo-guzowe i wierzchołek kości guzicznej. W żadnej

innej części szkieletu różnice płci nie zaznaczają się tak wyradnie, jak w budowie miednicy. U

mężczyzn miednica jest wąska, wysoka, u kobiet - niska i posiada znacznie szersze światło,

ANATOMIA CZŁOWIEKA

66

szczególnie w obrębie miednicy mniejszej. Jeżeli przyrównamy światło miednicy do odcinka stożka,

to miednica kobieca jest odcinkiem stożka położonym bliżej podstawy, miednica męska stanowi

natomiast odcinek stożka odcięty bliżej wierzchołka.

Wymiary miednicy

Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalają na poprowadzenie pomiarów, które

szczególnie u kobiet mają duże znaczenie. Na tej podstawie można wnioskowad o wymiarach

miednicy mniejszej, która u kobiet jest kanałem rodnym. Wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary:

sprzężna anatomiczna (conjugata anatomica), wymiar poprzeczny (diameter transversa) i wymiar

skośny (diameter obliqua). Sprzężna anatomiczna (wymiar strzałkowy) to odległośd między

wzgórkiem (kąt lędźwiowo-krzyżowy) a górnym brzegiem spojenia łonowego. Wymiar poprzeczny to

największa odległośd między dwoma punktami kresy granicznej w płaszczydnie czołowej. Wymiar

skośny obejmuje odległośd stawu krzyżowo-biodrowego do wyniosłości biodrowo-łonowej strony

przeciwległej. Do wymiarów miednicy większej należy: szerokośd miednicy mierzona między bocznie

położonymi punktami grzebieni biodrowych, szerokośd międzykolcowa jest wyznaczona odległością

między kolcami biodrowymi przednimi górnymi, szerokośd międzykrętarzowa - mierzona między

bocznie położonymi punktami krętarzy większych i sprzężna zewnętrzna - odległośd od górnego

brzegu spojenia łonowego do wyrostka kolczystego V kręgu lędźwiowego. Natomiast pochylenie

miednicy wyznaczone jest kątem rozwartym między płaszczyzną poziomą, a płaszczyzną wejścia

miednicy.

Połączenia kooczyny dolnej wolnej

Staw biodrowy

Staw biodrowy (articulatio coxae) łączy miednicę z częścią wolną kooczyny dolnej. Jest

stawem kulisto-panewkowym, prostym, wieloosiowym. Powierzchnie stawowe tworzą: powierzchnia

księżycowata (facies lunata) panewki kości miednicznej i wypukła powierzchnia stawowa głowy kości

udowej (facies articularis capitis femoris). Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista, która w

obrębie panewki przedłuża się powyżej jej brzegu w chrząstkę włóknistą wytwarzając obrąbek

panewkowy (labrum acetabulare). Tylko w dolnej części panewki obrąbek nie zrasta się z jej

brzegiem, lecz przechodzi ponad wcięciem panewki i wytwarza więzadło poprzeczne panewki (lig

transversum acetabuli). Więzadło to przekształca wcięcie w otwór. Poprzez otwór ten przechodzi do

dna panewki tętnica, unaczyniająca tkankę tłuszczową dołu panewki, więzadło głowy i głowę kości

udowej, do której podąża wewnątrz tego więzadła. Dół panewki nie jest pokryty chrząstką stawową;

wypełnia go tkanka tłuszczowa i rozpoczynające się tu więzadło głowy kości udowej (lig. capitis

femoris), które swój przyczep koocowy posiada w dołku głowy kości udowej. Torebka stawowa w

porównaniu z torebką stawu ramiennego jest krótsza i bardziej napięta. Pod względem grubości i

mocy żaden inny staw ustroju ludzkiego jej nie dorównuje. Na kości miednicznej torebka rozpoczyna

się na kostnym ograniczeniu panewki, włączając obrąbek do jamy stawu. Na kości udowej przyczepia

się z przodu do kresy międzykrętarzowej, z tyłu zaś dochodzi tylko do połowy długości szyjki. W

przeciwieostwie do stawu ramiennego torebkę stawu biodrowego wzmacniają liczne i bardzo silne

więzadła. Więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) jest najmocniejszym więzadłem ustroju.

Wzmacnia ono przednią ścianę torebki stawowej. Więzadło biodrowo-udowe przypomina swym

kształtem odwróconą literę V. Skierowany ku górze wierzchołek przymocowuje się do kolca

ANATOMIA CZŁOWIEKA

67

biodrowego przedniego dolnego. Następnie biegnie ono rozbieżnie dwoma pasmami: pasmo górne

kooczy się w górnej części kresy międzykrętarzowej, pasmo przednie przyczepia się wzdłuż kresy

międzykrętarzowej. Więzadło to hamuje ruchy prostowania uda, a także ogranicza ruch

przywodzenia, nawracania i odwracania. Ma to duże znaczenie podczas chodu, czy biegu, kiedy

kooczyna zakroczna siłą bezwładności dąży ku tyłowi. Więzadło to ma również znaczenie dla

utrzymania stawu w normalnym położeniu w pozycji stojącej. Więzadło biodrowo-udowe może

ddwigad ciężar do 350 kg i jest tak mocne, że nawet przy zwichnięciu stawu biodrowego nie ulega

zerwaniu. Więzadło kulszowo-udowe (lig. ischiofemorale) wzmacnia tylną ścianę torebki.

Rozpoczyna się ono grubym i szerokim pasmem na trzonie kości kulszowej, w przyczepie koocowym

dzieli się w ten sposób, że częśd włókien przymocowuje się do przedniej części krętarza większego,

pozostałe zaś wplatają się w warstwę okrężną. Więzadło to hamuje ruchy nawracania i przywodzenia

uda. Więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale) biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od

trzonu i gałęzi górnej kości łonowej do krętarza mniejszego i warstwy okrężnej. Ogranicza ono

głównie ruchy odwodzenia uda i jest najsłabszym więzadłem stawu biodrowego. Warstwa okrężna

(zona orbicularis) przebiega dookoła najwęższego miejsca szyjki po wewnętrznej stronie błony

włóknistej torebki stawowej w postaci silnego, okrężnego pierścienia. Powstaje ona głównie z

włókien więzadła kulszowo-udowego i łonowo-udowego. Wskutek tego połączenia z więzadłami o

przebiegu podłużnym warstwa okrężna przesuwa się wraz z nimi podczas ruchów stawu biodrowego.

Ponieważ jest ona znacznie węższa od równika głowy kości udowej i obejmuje ją u dołu, nie pozwala

na wysunięcie się głowy z panewki. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, w związku z

czym ruchy mogą się w nim odbywad - podobnie jak w stawie ramiennym - dookoła niezliczonej liczby

osi, z których wyróżnia się trzy główne. Zakres ruchu jest jednak znacznie mniejszy, niż w stawie

ramiennym. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) osiągają największy zakres, gdy udo jest

lekko odwiedzione. Jeszcze wybitniejsze ruchy są możliwe do wykonania przy zgiętym stawie

kolanowym, ustaje wtedy hamujące działanie mięśni tylnych uda. Ruchy odwodzenia (abductio) i

przywodzenia (adductio) dookoła osi strzałkowej osiągają największy zakres, gdy udo jest zgięte w

stawie biodrowym. Dookoła osi pionowej wykonuje się ruchy nawracania (pronatio) i odwracania uda

(supinatio) lub w ustalonym położeniu kooczyny wolnej - skręty miednicy. Stopieo ruchomości

wzrasta także w położeniu zgięcia i odwiedzenia uda w stawie biodrowym. Zakres ruchu nawracania

jest zawsze większy od zakresu odwracania uda. Przez kombinację ruchów przywodzenia i

odwodzenia oraz zginania i prostowania możemy wykonad tzw. ruch obwodzenia (circumductio).

Staw kolanowy

Staw kolanowy (articulatio genus) jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo

z golenią, przy czym ze strony podudzia tylko kośd piszczelowa uczestniczy w tym połączeniu. Staw

kolanowy jest stawem złożonym, gdyż biorą w nim udział trzy kości: udowa, piszczelowa i rzepka.

Wypukłą powierzchnię stawową tworzą oba kłykcie kości udowej (condyli femoris), które przylegają

do lekko zagłębionych powierzchni stawowych górnych kłykci kości piszczelowej (facies articulares

superiores), Od przodu przylega do kłykci kości udowej rzepka (patella), uzupełniając niejako

panewkę stawową. Powierzchnię stawową pokrywa gruba warstwa chrząstki szklistej, wskutek czego

zwiększa się sprężystośd stawu, a wstrząsy powstające podczas chodzenia, biegów i skoków zostają

wybitnie zmniejszone. W jamie stawu znajdują się ruchome uzupełnienia panewki w postaci dwóch

przesuwalnych, półksiężycowatych tworów włóknisto-chrzęstnych, zwanych łąkotkami. Łąkotka

boczna (meniscus lateralis) jest krótsza i silniej zakrzywiona od łąkotki przyśrodkowej (meniscus

medialis). W każdej łąkotce można wyróżnid róg przedni umocowany w polu międzykłykciowym

przednim i róg tylny kooczący się w polu międzykłykciowym tylnym kości piszczelowej. Brzegi łąkotek

skierowane obwodowo są grubsze i zrastają się z warstwą włóknistą torebki stawowej. Na przekroju

ANATOMIA CZŁOWIEKA

68

pionowym każda łąkotka ma kształt klina, ostrzem zwróconego do wnętrza stawu. Dzięki takiej

budowie i odpowiedniemu ułożeniu łąkotki znacznie pogłębiają panewkę stawową oraz dzielą

obwodowe części jamy stawowej na dwa piętra: górne łąkotkowo-udowe i dolne łąkotkowo-

piszczelowe. W piętrze górnym odbywają się głównie ruchy zgięcia i prostowania, zaś w piętrze

dolnym ruchy obrotowe. Torebka stawu kolanowego ma przebieg dośd zawiły, szczególnie gdy chodzi

o jej warstwę maziową. Błona włóknista znajduje się w zasadzie z tyłu i po bokach stawu,

przymocowując się do brzegów powierzchni stawowych. Z przodu jest ona w dużym stopniu

zastąpiona przez ścięgno koocowe mięśnia czworogłowego uda. Błona maziowa z przodu sięga

powyżej powierzchni stawowej rzepkowej kości udowej, następnie obustronnie stromo opada i

poniżej obu nadkłykci ściśle przylega do błony włóknistej. W dole międzykłykciowym obie błony

torebki ponownie oddzielają się od siebie; błona włóknista przebiega nad dołem, błona maziowa

natomiast biegnie wzdłuż brzegów chrząstki stawowej obu kłykci, obejmując więzadła krzyżowe

kolana z boków i od przodu. Na piszczeli przyczep błony maziowej torebki stawowej przebiega mniej

więcej wzdłuż brzegu powierzchni stawowych każdego kłykcia. Na obu łąkotkach błona maziowa

przyczepia się do ich brzegów bocznych zarówno od góry, jak i dołu, tak że brzeg obwodowy każdej

łąkotki zrasta się z błoną włóknistą torebki stawowej. Na rzepce przyczep błony maziowej biegnie

wzdłuż brzegów chrząstki stawowej. Poniżej rzepki znajduje się ciało tłuszczowe podrzepkowe, które

nie dopuszcza do fałdowania się torebki stawowej w czasie ruchów w stawie. Jama stawowa nie jest

przestrzenią jednolitą. Położone wewnątrz stawu, mniej więcej w płaszczydnie pośrodkowej,

więzadła krzyżowe kolana oraz otaczająca je błona maziowa wytwarzają niezupełną przegrodę, która

dzieli jamę stawu na połowę prawą i lewą. Drugą przegrodę, także niezupełną, tworzą poprzecznie

ułożone łąkotki stawowe, dzieląc jamę stawu na piętro górne i dolne. Ponieważ obie przegrody są

niezupełne, wszystkie cztery komory jamy stawowej łączą się ze sobą pośrednio lub bezpośrednio.

Więzadła stawu kolanowego dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne.

Więzadła wewnętrzne

Więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciata genus), stanowią pozostałośd pionowej przegrody

stawu. Więzadło krzyżowe przednie (lig. cruciatum anterius) biegnie od pola międzykłykciowego

przedniego do przyśrodkowej powierzchni kłykcia bocznego kości udowej. Więzadło krzyżowe tylne

(lig. cruciatum posterius) jest rozpięte między polem międzykłykciowym tylnym a boczną

powierzchnią kłykcia przyśrodkowego kości udowej. Prócz więzadeł krzyżowych wewnątrz stawu

znajduje się więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum genus), które łączy rogi przednie obu

łąkotek.

Więzadła zewnętrzne

Więzadło poboczne piszczelowe (lig. collaterale tibiale) biegnie od nadkłykcia

przyśrodkowego kości udowej do kości piszczelowej, zrastając się z torebką stawową i łąkotką

przyśrodkową. Więzadło poboczne strzałkowe (lig. collaterale fibulare) rozpoczyna się na nadkłykciu

bocznym kości udowej, a kooczy na głowie strzałki. Więzadło rzepki (lig. patellae) stanowi

przedłużenie części środkowej ścięgna mięśnia czworogłowego uda i biegnie od rzepki do

guzowatości piszczeli. Częśd włókien ścięgna koocowego mięśnia czworogłowego, położonych

bocznie i przyśrodkowo od więzadła rzepki, biegnie rozbieżnie ku dołowi do kłykci kości piszczelowej,

tworząc troczek rzepki przyśrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale). Więzadło

podkolanowe skośne (lig. popliteum obliquum) wzmacnia tylną powierzchnię torebki stawowej.

Biegnie ono od góry z okolicy kłykcia bocznego kości udowej skośnie ku dołowi i przyśrodkowo,

ANATOMIA CZŁOWIEKA

69

gubiąc się. po części w torebce stawowej, częściowo przechodzi w ścięgno koocowe mięśnia

półbłoniastego. Więzadło to hamuje nadmierne prostowanie kolana i ruchy obrotowe. Więzadło

podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum) rozpoczyna się także w okolicy kłykcia bocznego

kości udowej, a kooczy w środkowej okolicy tylnej ściany torebki stawowej. Pod względem budowy

staw kolanowy można zaliczyd do stawów typu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, tj.

poprzecznej i

ANATOMIA CZŁOWIEKA

70

kooczące się na kościach: łódkowatej, skokowej i piętowej. Po stronie bocznej staw skokowo-

goleniowy jest wzmocniony przez trzy więzadła. Więzadła te odchodzą od kostki bocznej i

przyczepiają się do kości skokowej i piętowej. Są to: więzadło skokowo-strzałkowe przednie (lig.

talofibulare anterius), więzadło skokowo-strzałkowe tylne (lig. talofibulare posterius) i więzadło

piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare). Więzadła te są bardzo mocne i zabezpieczają staw przed

zwichnięciem. Staw skokowy górny jest stawem złożonym, bloczkowym, o jednej poprzecznej osi

ruchu. Dookoła tej osi można wykonywad ruchy zgięcia grzbietowego (flexio dorsalis pedis) i zgięcia

podeszwowego stopy (flexio plantaris pedis).

Staw skokowo-piętowy

Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris), zwany także stawem skokowym tylnym,

stanowi połączenie między powierzchnią stawową piętową tylną (facies articularis calcanea

posterior) kości skokowej, a powierzchnią stawową skokową tylną (facies articularis talaris posterior)

kości piętowej. Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i

wzmacniają ją następujące więzadła: więzadło skokowo-piętowe boczne (lig. calcaneum laterale),

więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe (lig. calcaneum mediale) oraz bardzo silne więzadło

skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), które wypełnia zatokę stępu i

oddziela staw skokowo-piętowy od leżącego przed nim stawu skokowo-piętowo-łódkowego.

Czynnośd tego stawu jest związana z czynnością stawu skokowo-piętowo-łódkowego.

Staw skokowo-piętowo-łódkowy

Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneonaviulnaris), jak wynika z nazwy,

łączy trzy kości stępu - jest stawem złożonym. Ze strony kości skokowej biorą udział trzy

powierzchnie stawowe. Dwie z nich, skierowane ku tyłowi, przeznaczone są do połączenia z kością

piętową, są to: powierzchnia stawowa piętowa środkowa i przednia (facies articularis calcanea media

et anterior). Na kości piętowej odpowiadają im: powierzchnia stawowa skokowa środkowa i przednia

(facies articularis talaris media et anterior). Trzecią powierzchnię kości skokowej stanowi wypukła

powierzchnia stawowa łódkowa głowy (facies articularis navicularis), która przylega do bliższej

powierzchni kości łódkowatej. Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż powierzchni stawowych. Od

strony grzbietowej jest wzmocniona przez częśd piszczelowo-łódkową więzadła przyśrodkowego

(pars tibonavicularis lig. mediale), więzadło skokowo-łódkowe (lig. talonaviculare) oraz przez

więzadło piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare), będące przyśrodkową częścią więzadła

rozdwojonego (lig. bifurcatum). Od strony dolnej na wysokości omawianego stawu przebiega

więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare) oraz więzadło

podeszwowe długie (lig. plantare longum), które rozprzestrzenia się od okolicy guza piętowego do

kości sześciennej i podstaw kości śródstopia. Do wzmocnieo tego stawu należy również opisane

wyżej więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum). Staw skokowo-

piętowy i staw skokowo-piętowo-łódkowy zwane są także stawem skokowym dolnym, gdyż pod

względem czynnościowym są ze sobą ściśle powiązane. Wykonuje się w nich ruchy dolnej części

stępu i śródstopia wraz z palcami w stosunku do podudzia i kości skokowej. Ruch stopy w stawie

skokowym dolnym odbywa się dookoła osi nietypowej, tzw. "kompromisowej", ustawionej skośnie

pod ostrym kątem do długiej osi stopy. Jest ona wypadkową trzech głównych osi ruchu i przebiega

od tyłu, dołu i strony bocznej z okolicy guza piętowego do przodu, w górę i przyśrodkowo. Wokół tej

osi można wykonad ruch odwracania (supinatio pedis) i nawracania stopy (pronatio pedis), przy czym

z czynnością odwracania jest związany równoczesny ruch przywodzenia (adductio pedis) i zgięcia

podeszwowego (flexio plantaris pedis), podczas gdy nawracaniu towarzyszy zawsze odwodzenie

(abductio pedis) i zgięcie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). Dzięki współdziałaniu stawu

ANATOMIA CZŁOWIEKA

71

skokowego dolnego ze stawem skokowym górnym stopa odznacza się swobodą ruchu trzech stopni.

Ruchy w stawie skokowym górnym występują podczas chodzenia, natomiast staw skokowy dolny

dostosowuje stopę do nierówności podłoża.

Pozostałe stawy stopy

Staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneocuboidea) jest utworzony przez siodełkowatą

powierzchnię stawową sześcienną kości piętowej i odpowiadającą jej kształtem powierzchnię

stawową bliższą kości sześciennej. Torebkę stawową wzmacniają następujące więzadła: więzadło

piętowo-sześcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare), więzadło podeszwowe długie

(lig. plantare longum) i więzadło piętowo-sześcienne (lig. calcaneocuboideum), będące boczną

częścią więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). W stawie piętowo-sześciennym odbywają się ruchy

dookoła osi strzałkowej (oś równoległa do długiej osi stopy), które zwiększają zakres ruchów

nawracania i odwracania w stawach skokowych dolnych. Dwa wyżej opisane stawy ze względów

praktycznych określa się w chirurgii mianem stawu poprzecznego stępu (articulatio tarsi transversa),

zwanym również stawem Choparta. Linia tego stawu jest utworzona z połączenia jamy stawu

piętowo-sześciennego od strony bocznej oraz przyśrodkowo przez częśd jamy stawu skokowo-

piętowo-łódkowego, położoną między głową kości skokowej a kością łódkowatą. Więzadło

rozdwojone, łączące kośd piętową łódkową i sześcienną, zostało nazwane kluczem do stawu

poprzecznego stępu. Linia Choparta jest wykorzystywana przy amputacji przedniej części stopy. Staw

klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis) łączy trzy kości klinowate z kością łódkowatą.

Torebka stawowa (capsula articularis) jest silna, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i

obejmuje zazwyczaj także powierzchnie stawowe kości klinowatych zwrócone ku sobie oraz

powierzchnię kości sześciennej skierowaną do kości klinowatej bocznej i kości łódkowatej. Staw ten

ma ograniczone możliwości ruchu z uwagi na płaskie powierzchnie stawowe oraz liczne silne i krótkie

więzadła zespalające kości ze sobą. Stawy stępowo-śródstopne (articulationes tarsmetatarseae) łączą

trzy kości klinowate i kośd sześcienną z podstawami I-V kości śródstopia. Torebkę stawową

wzmacniają liczne więzadła. Na wysokości jamy stawów stępowo-śródstopnych przebiega druga

poprzeczna linia, zwana linią Lisfranca. Wzdłuż tej linii wykonuje się amputację dalszych części

kostnych stopy.

Stawy międzyśródstopne (articulationes intermetatarseae) występują w liczbie trzech

stawów i łączą skierowane do siebie powierzchnie stawowe podstaw kości śródstopia II-V. Zarówno

stawy stępowo-śródstopne, jak i międzyśródstopne należą do stawów płaskich o minimalnych

możliwościach ruchowych. Ruchy w tych stawach to nieznaczne ruchy ślizgowe.

Stawy palców stopy

Stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) łączą głowy kości

śródstopia z podstawami paliczków bliższych palców. Torebki stawowe są dośd wiotkie, szczególnie

od strony podeszwowej i wzmacniają je następujące więzadła: więzadła poboczne (ligg. collateralia),

więzadła podeszwowe (ligg. plantaria) oraz więzadła poprzeczne głębokie śródstopia (ligg.

metatarsea transversa profuda). W stawach tych możliwe są ruchy zgięcia podeszwowego i

grzbietowego oraz w stanie zgięcia grzbietowego ruchy odwodzenia i przywodzenia palców stopy.

Stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae) wykazują duże podobieostwo do

analogicznych stawów ręki zarówno pod względem budowy, jak i czynności. Torebki stawowe

wzmacniają więzadła poboczne (ligg. collateralia). W stawach tych występują ruchy zgięcia

podeszwowego i grzbietowego palców stopy. Mimo niewielkiej ruchomości palce stopy mają duże

ANATOMIA CZŁOWIEKA

73

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca. Włókna mięśnia sercowego, w

przeciwieostwie do włókien mięśni szkieletowych, tworzą charakterystyczne

rozwidlenia, które służą do połączenia się z sąsiednimi włóknami. Nie są to

połączenia za pomocą zespólni (syncytium), jak dawniej przypuszczano, ale za

pomocą tzw. wstawek, które są oddzielone od siebie podwójnymi błonkami

poprzecznymi. Jądro jest umieszczone pośrodku włókna mięśniowego. W

sarkoplazmie, podobnie jak we włóknach szkieletowych, miofibryle składają się z

odcinków izo- i anizotropowych, a błonki graniczne oddzielające sarkomery,

przyczepiają się do nieco cieoszej niż w mięśniach szkieletowych sarkolemy.

Mięsieo serca jest zbudowany z włókien poprzecznie prążkowanych, których

czynnośd jest niezależna od naszej woli.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa funkcjonalnie jest zależna

od naszej woli. Włókna mięśniowe poprzecznie prążkowane mają dośd znaczne

wymiary: grubośd włókien waha się w granicach 10-100 mikrometrów, długośd zaś

od 1 milimetra do kilkunastu centymetrów. Włókno mięśnia poprzecznie

prążkowanego jest otoczone cienką błoną - sarkolemą. W cytoplazmie

(sarkoplazmie) poza organami, wnętrze włókna zajmują włókienka kurczliwe -

miofibryle. Miofibryle mają bardzo złożoną budowę; składają się z na przemian

ułożonych odcinków jaśniejszych, izotropowych, załamujących światło pojedynczo

i ciemniejszych, anizotropowych, załamujących światło podwójnie. Odcinki te leżą

we wszystkich miofibrylach na tych samych poziomach dając obraz jasnych i

ciemnych prążków położonych w poprzek włókna mięśniowego. W zależności od

liczby miofibryli, poszczególne włókna mięśniowe mogą byd ubogie w sarkoplazmę

(włókna białe) lub też bogate w nią (włókna czerwone). Sarkoplazma włókien

czerwonych jest zaopatrzona w większą liczbę mioglobiny, w związku z tym

włókna czerwone pracują wolniej ale też wolniej się męczą i odwrotnie włókna

białe zawierające mniejszą ilośd mioglobiny pracują szybciej i szybciej się męczą.

Budowa i czynności mięśni szkieletowych

Mięśnie szkieletowe nazwę swą zawdzięczają przyczepom, które w przeważającej mierze

znajdują się na kościach szkieletu. Są one zbudowane z włókien mięśniowych poprzecznie

prążkowanych, kurczą się szybko, a czynnośd ich jest uzależniona od naszej woli; unerwione są

bowiem przez układ nerwowy somatyczny. Dzięki swym kostnym przyczepom mięśnie szkieletowe

podczas skurczu powodują ruchy kośdca lub też ustalają położenie jednych kości względem drugich.

Mięśnie te tworzą więc czynny układ ruchu. Poszczególne włókna mięśniowe są zespolone ze sobą

ludną tkanką łączną, tzw. śródmięsną (endomysium) w pęczki mięśniowe. Tkanka łączna wiążąca

pęczki mięśniowe to omięsna wewnętrzna (perimysium internum). W większych mięśniach

występuje jeszcze omięsna zewnętrzna (perimysium externum), tworząca grubsze przegrody między

pęczkami mięśniowymi, w których rozgałęziają się większe naczynia i nerwy. Cały mięsieo, a więc

wszystkie pęczki mięśniowe należące do niego, obejmuje włóknista błona mięsna (epimysium), którą

często pokrywa od zewnątrz łącznotkankowa błona zwana powięzią (fascia). Ilośd mięśni

szkieletowych nie jest ściśle określona ani stała. Przeciętnie przyjmuje się, że w skład czynnego

narządu ruchu wchodzi od 300 do 500 mięśni. Wszystkie mięśnie szkieletowe, z wyjątkiem przepony

ANATOMIA CZŁOWIEKA

74

i mięśni międzykolcowych lędźwi, są mięśniami parzystymi, a ich łączna masa u dorosłego osobnika

stanowi około 38% całkowitej masy ciała. U sportowców wysokiej klasy wielkośd masy mięśniowej

może przekraczad nawet 50"/o masy ciała. Kształt mięśni szkieletowych jest bardzo zróżnicowany.

Można wyróżnid mięśnie długie, krótkie i płaskie. Mięśnie długie są zlokalizowane głównie na

kooczynach, mięśnie płaskie na tułowiu, a mięśnie krótkie znajdują się wszędzie tam, gdzie zakres

ruchów jest nieduży, a równocześnie jest wymagana znaczna siła (np. mięśnie wokół kręgosłupa).

Każdy mięsieo przyczepia się co najmniej dwoma przyczepami, stąd wyróżnia się tzw. przyczep

początkowy (origo) i przyczep koocowy mięśnia (insertio). Przyczep początkowy leży bliżej głównej

osi ciała, zaś przyczep koocowy zajmuje położenie bardziej peryferyjne. Często jako przyczep

początkowy określa się punkt bardziej stały (punctum fixum), natomiast punkt bardziej ruchomy

przyczepu (punctum mobile) przyjmuje się za przyczep koocowy. Najczęściej mięsieo jest

przymocowany do miejsca swego przyczepu za pomocą ścięgna. ścięgno (tendo) jest bardzo ważnym

składowym elementem mięśnia, dzięki niemu bowiem zostaje przeniesiona praca mięśnia na części

szkieletu. ścięgna mięśni przybierają różny kształt w obrębie poszczególnych mięśni; mogą mied

kształt walcowaty, wydłużonych taśm lub szerokich płaskich błon, zwanych rozcięgnami

(aponeuroses). ścięgna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej zbitej, zabarwienie ich jest biało-

srebrzyste. ścięgna są bardzo wytrzymałe, a ich sprężystośd jest ograniczona; mogą się wydłużad nie

więcej niż do 4% swej długości pierwotnej. Każdy mięsieo składa się zatem z części kurczliwej o

ciemnoczerwonym zabarwieniu, zbudowanej z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych

zwanej brzuścem (venter) oraz z umieszczonego na jednym lub na obu koocach ścięgna (tendo),

które łączy mięsieo z kośdcem. Częśd początkową mięśnia można nazywad także głową (caput). Są

mięśnie, które rozpoczynają się kilkoma głowami, w zależności od ich liczby nazywamy takie mięśnie:

dwugłowym (m. biceps), trójgłowym (m. triceps) lub czworogłowym (m. quadriceps). W

poszczególnych mięśniach stosunek masy mięśniowej do ścięgien bywa bardzo różny, co ma duże

znaczenie dla pracy mięśnia. W mięśniach o kształcie płaskim i wrzecionowatym włókna mięśniowe

układają się równolegle do siebie i biegną w przedłużeniu włókien ścięgnistych. Długie i niezbyt

liczne włókna takich mięśni mogą wykonywad rozległe ruchy, lecz dośd słabe, albowiem siła mięśnia

zależy od liczby włókien. Mięśnie charakteryzujące się znaczną siłą mają zupełnie odmienny układ

włókien mięśniowych. Są to tzw. mięśnie pierzaste (mm. bipennati) i półpierzaste (mm.

unipennati). Zarówno w jednym, jak i w drugim typie mięśni włókna mięśniowe dochodzą skośnie do

ścięgna, są bardzo liczne lecz stosunkowo krótkie. W mięśniu półpierzastym włókna mięśniowe łączą

się ze ścięgnem tylko z jednej strony, natomiast w mięśniu pierzastym dochodzą do niego skośnie z

obu stron. Są mięśnie, które prócz ścięgna początkowego i koocowego posiadają dodatkowo tzw.

ścięgno pośrednie (tendo intermedius), dzielące mięsieo na dwa po sobie następujące brzuśce (m.

dwubrzuścowy). Spotyka się także mięśnie (np. m. prosty brzucha), które są częściowo lub

całkowicie podzielone na odcinki przez krótkie smugi ścięgniste (intersectiones tendineae). Przekrój

anatomiczny mięśnia jest to przekrój przeprowadzony prostopadle do długiej osi mięśnia w miejscu

jego największego obwodu. Przekrój fizjologiczny jest to przekrój, a raczej suma przekrojów,

przeprowadzonych prostopadle do wszystkich włókien mięśniowych. Dzięki skośnemu przebiegowi

włókien w mięśniu półpierzastym i pierzastym będzie w nich zawarta znacznie większa liczba włókien

mięśniowych. niż w mięśniu wrzecionowatym o takim samym przekroju anatomicznym Włókna

mięśniowe będą jednak znacznie krótsze w swoim przebiegu. W związku z tym mięśnie o

analogicznym przekroju anatomicznym mogą zdecydowanie różnid się pod względem rozległości

wykonywanych ruchów, jak i siły. Siła mięśnia jest bowiem proporcjonalna do liczby zawartych w nim

włókien mięśniowych, czyli do przekroju fizjologicznego. Mięśnie pierzaste i półpierzaste będą zatem

reprezentowały znacznie większą siłę od mięśni wrzecionowatych, zaś te ostatnie będą zdolne do

wykonywania obszerniejszych ruchów. Przeciętna siła mięśni wynosi średnio około l00 N na 1 cm

powierzchni przekroju fizjologicznego. Wielkośd ta nosi nazwę bezwzględnej siły mięśniowej, zwanej

ANATOMIA CZŁOWIEKA

75

także jednostką siły mięśni. Zdolnośd skracania się mięśnia jest proporcjonalna do długości

zawartych w nim włókien mięśniowych. Na ogół przyjmuje się, że mięsieo może się skurczyd o

połowę swej długości pierwotnej.

Narządy pomocnicze mięśni

Narządy pomocnicze mięśni występują pod różnymi postaciami jako: powięzie, kaletki

maziowe, pochewki ścięgien, bloczki ścięgien i trzeszczki. Powięzie (fasciae) są to silne błony

zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, otaczające pojedynczy mięsieo lub grupę mięśniową. Powięd

pojedynczego mięśnia tworzy nieruchomy kanał, w którym mięsieo przesuwa się jak w łożysku.

Powięd służy zatem do ustalenia położenia mięśnia (np. m. krawiecki), grup mięśniowych i wreszcie

całej masy mięśniowej (powięd powierzchowna ciała). Włókna w powięzi przebiegają równolegle do

siebie, a prostopadle do kierunku włókien mięśniowych. W okolicach stawów ręki i stopy powięzie są

silnie rozwinięte i wzmocnione licznymi włóknami o przebiegu poprzecznym. Tkanka łączna powięzi

często zawiera również włókna sprężyste. Powięzie obejmują w swym przebiegu także ścięgna

mięśni, które często przytwierdzają się do nich swymi dodatkowymi przyczepami. Kaletki maziowe

(bursae synoviales) najczęściej występują między kością a skórą, pomiędzy kością a mięśniem lub

ścięgnem, między torebką stawową a ścię5nem, tzn. wszędzie tam, gdzie podczas pracy mięśni może

nastąpid tarcie lub ucisk. Zadanie ich polega na zmniejszeniu do minimum tarcia, dzięki czemu

ułatwiają przesuwanie się narządów względem siebie. Kaletka maziowa ma podobną budowę do

torebki stawowej. Kształtem przypomina pęcherzyk różnej wielkości, wypełniony mazią. ściana

pęcherzyka składa się z zewnętrznej warstwy zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej i wewnętrznej,

stanowiącej błonę maziową. Pochewki ścięgien (vaginae tendinum) stanowią odmianę kaletek

maziowych. Pochewki mają kształt cewy i obejmują ścięgna mięśni. Podobnie jak w kaletce wyróżnia

się zewnętrzną błonę włóknistą oraz wewnętrzną - maziową, która występuje tu jednak w dwu

warstwach. Pierwsza warstwa tzw. ścienna przylega do błony włóknistej, druga - trzewna

bezpośrednio pokrywa ścięgno mięśnia i jest przedłużeniem pierwszej; obie blaszki łączą się poprzez

tzw. krezkę ścięgna. Przestrzeo miedzy dwiema warstwami błony maziowej jest wypełniona cieczą

maziową, co zmniejsza tarcie ułatwiając ślizganie się ścięgna na kości. Bloczki mięśni (trochleae

musculares) stanowią urządzenia służące do zmiany kierunku działania mięśni. Wyróżnia się bloczki

więzadłowe, chrzęstne i kostne. Działają one mechanicznie jako punkty podparcia (hypomochlion#),

dookoła których przewijają się ścięgna mięśni zmieniając kierunek przebiegu. Trzeszczki (ossa

sesamoidea) pełnią podobną funkcję do bloczków mięśni. Trzeszczki są to małe kostki włączone w

ścięgna mięśni blisko ich przyczepu. Stanowią one ruchome bloczki, gdyż zależnie od swej wielkości

w mniejszym lub większym stopniu zmieniają kierunek przebiegu ścięgna, ustawiając je skośnie lub

nawet poprzecznie do długiej osi kości.

Biologiczne właściwości mięśni

Wszystkie mięśnie charakteryzują się pewną sprężystością, można je bowiem rozciągad i

wracają pódniej do swej wyjściowej długości. Sprężystośd mięśni zmniejsza się jednak w czasie pracy,

gdy mięsieo jest zmęczony. Sprężystośd mięśni w dużej mierze jest uzależniona od wieku osobnika.

U dzieci jest stosunkowo duża, zmniejsza się z wiekiem, w związku z czym u osób starych na skutek

bardzo małej sprężystości może nastąpid zerwanie mięśnia. Każde żywe włókno mięśniowe oprócz

sprężystości posiada odpowiednie napięcie spoczynkowe (tonus). Napięcie to jest kontrolowane

ANATOMIA CZŁOWIEKA

76

przez układ nerwowy autonomiczny czyli niezależnie od naszej woli. Stan napięcia mięśniowego jest

także uzależniony od wieku; w młodości napięcie jest większe niż w wieku dojrzałym, a tym bardziej

w starczym. W czasie snu napięcie mięśniowe zmniejsza się. Również psychiczne czynniki wywierają

wpływ na stan napięcia mięśniowego, który uzewnętrznia się w postawie ciała osobnika i należy do

właściwości konstytucyjnych jednostki. Jak wiadomo, włókna mięśniowe mają zdolnośd skracania się

pod wpływem zadziałania dostatecznie silnego boddca. Boddce te mogą byd natury chemicznej,

mechanicznej, termicznej czy elektrycznej. W warunkach normalnych skurcz mięśnia następuje

zazwyczaj pod wpływem boddca pochodzącego z ośrodkowego układu nerwowego, który dociera do

mięśnia za pośrednictwem nerwu ruchowego. Tylko częśd energii mięśnia zostaje przemieniona w

pracę mechaniczną reszta energii uwalnia się w postaci ciepła. Wyzwolona energia cieplna, która

powstała dzięki pracy mięśnia, jest bardzo ważnym dródłem ciepła w ustroju ludzkim. Podczas pracy

mięśnia powstaje ponadto dwutlenek węgla i kwas mlekowy, które to związki zmniejszają sprawnośd

mięśnia powodując jego zmęczenie. Po długotrwałej pracy jest on twardy i bolesny, a objawy te

może usunąd masaż, który pobudza krążenie krwi w mięśniu, dzięki czemu szybciej mogą zostad

usunięte szkodliwe produkty. Stężenie pośmiertne (rigor mortis), występujące w parę godzin po

śmierci, powstaje w wyniku zmian fizykochemicznych białek mięśnia i wytwarzania się kwasu

mlekowego. Stężenie rozpoczyna się w mięśniach żuchwy i rozszerza się na całe ciało. W tej samej

kolejności po kilku dniach stężenie ustępuje.

Mechanika mięśni

Mięśnie można podzielid na: jednostawowe, dwustawowe i wielostawowe, w zależności od

tego, ile stawów mięsieo mija w swoim przebiegu. Mięśnie wielostawowe zazwyczaj leżą bardziej

powierzchownie od jednostawowych. Działanie mięśni wielostawowych może się objawiad w różny

sposób; mogą one działad jednokierunkowo na wszystkie stawy, nad którymi przebiegają, lub też

odmiennie, np. na jeden staw jako zginacze, zaś na drugi jako prostowniki. Kierunek działania

mięśnia jest uzależniony od położenia mięśnia w stosunku do osi ruchu stawu. Mięśnie działają jako:

zginające, prostujące, odwodzące i przywodzące. Mięśnie przebiegające skośnie lub poprzecznie do

podłużnej osi stawu wykonują ruchy obrotowe, tj. nawracanie lub odwracanie. Mięsieo podczas

skurczu działa na punkty przyczepu, zbliżając je do siebie. Tego rodzaju działanie nosi nazwę pracy

dynamicznej, w odróżnieniu od pracy statycznej, w czasie której, mimo że mięsieo pracuje, nie

zmienia jednak położenia punktów przyczepów (mięsieo nie pokonuje drogi). Praca statyczna jest

sześciokrotnie bardziej uciążliwa od pracy dynamicznej, gdyż mięsieo nie wypoczywa (nie ma przerw

w pracy) i w związku z tym przepływ krwi jest bardzo utrudniony. Poszczególne ruchy ciała

najczęściej są wykonywane przez wiele mięśni równocześnie. Nawet najprostszy nich jest udziałem

całej grupy mięśniowej a często łaocucha mięśniowego. Zespół mięśni, wykonujących określone

ruchy w danym stawie, np. zginanie, nazywamy mięśniami współdziałającymi czyli synergistycznymi;

natomiast grupę mięśni, które wykonują ruch przeciwny, w omawianym przypadku prostowanie

stawu, nazywamy mięśniami przeciwdziałającymi, antagonistycznymi. Podczas wykonywania ruchu

zgięcia w stawie biorą udział zarówno mięśnie zginacze, jak i mięśnie grupy antagonistycznej czyli

prostowniki, z tym jednak, że zginacze pracują znacznie silniej od prostowników, których zadanie

polega na hamowaniu ruchu zginania po to, by mógł byd on wykonany w sposób precyzyjny. Ruch

harmonijny jest wynikiem współpracy grup synergistycznych i antagonistycznych. Niejednokrotnie

poszczególne części tego samego mięśnia działają antagonistycznie względem siebie. Ruch wykonany

celowo i dokładnie jest ruchem skoordynowanym, a stopieo koordynacji jest ściśle uzależniony od

sprawnego funkcjonowania układu nerwowego. Człowiek musi się wyuczyd prawie wszystkich

ANATOMIA CZŁOWIEKA

78

rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni oddziaływających

na kręgosłup. Mięśnie powierzchowne grzbietu są mięśniami płaskimi, pokrywają mięśnie głębokie

na całej powierzchni tułowia, a rozwojowo należą do mięśniówki brzusznej, o czym świadczy między

innymi dródło ich unerwienia; są unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami

ventrales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni działających na kooczynę górną i

żebra.

Powierzchowne mięśnie grzbietu

Powierzchowne mięśnie grzbietu (mm. dorsi superficiales) z uwagi na swe przyczepy dzielą się na

dwie grupy: mięśnie kolcowo-ramienne (mm. spinohumerales) i kolcowo-żebrowe (mm.

spinocostales). W skład mięśni kolcowo-ramiennych wchodzą:

mięsieo czworoboczny,

mięsieo najszerszy grzbietu,

mięśnie równoległoboczne,

mięsieo ddwigacz łopatki.

W skład mięśni kolcowo-żebrowych wchodzą:

mięsieo zębaty tylny górny,

mięsieo zębaty tylny dolny.

Mięśnie kolcowo-ramienne

Mięsieo czworoboczny (m. trapezius) jest mięśniem płaskim, szerokim, kształtu trójkątnego,

podstawą skierowany do kręgosłupa, swym wierzchołkiem zwraca się do okolicy barku. Pokrywa on

okolicę karku i górną częśd grzbietu, leżąc najbardziej powierzchownie ze wszystkich mięśni tej grupy.

Przyczep początkowy mięśnia jest rozległy, ciągnie się bowiem od kości potylicznej do XII kręgu

piersiowego. Na kości potylicznej przymocowuje się do kresy karkowej górnej i guzowatości

potylicznej zewnętrznej. W odcinku szyjnym biegnie wzdłuż więzadła karkowego, przyczepia się do

wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego i więzadła karkowego, zaś w odcinku piersiowym - do

wszystkich wyrostków kolczystych i więzadła nadkolcowego. Przyczep koocowy oraz kierunek

przebiegu pęczków mięśniowych pozwala na wyodrębnienie w tym mięśniu trzech części:

górnej - zstępującej (pars descendens), przyczepiającej się do kooca barkowego obojczyka,

środkowej - poprzecznej (pars transversa), kooczącej się na wyrostku barkowym łopatki,

dolnej - wstępującej (pars ascendens), zakooczonej na grzebieniu łopatki.

Czynnośd. Obustronny skurcz całego mięśnia cofa barki, zbliża łopatki do kręgosłupa, tak jak to

się czyni w postawie "na bacznośd". Skurcz części zstępującej ddwiga bark ku górze, a przy ustalonej

obręczy zgina głowę w bok w czasie jednostronnego działania, zaś podczas skurczu obustronnego

pochyla głowę do tyłu. Częśd wstępująca obniża bark lub przy ustalonej obręczy kooczyny górnej

unosi tułów np. podczas zwisu. Częśd poprzeczna zbliża łopatkę do kręgosłupa. Unerwienie.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

79

Pochodzi od nerwu dodatkowego (n. accessorius XI) i gałęzi splotu szyjnego (plexus cervicalis).

Spadek napięcia mięśnia lub jego porażenie prowadzi do obniżenia obojczyka, wysunięcia wyrostka

barkowego ku przodowi i oddaleniu się brzegu przyśrodkowego łopatki od kręgosłupa. Utrudniony

jest ruch odwodzenia ramienia do poziomu w płaszczydnie czołowej. Mięsieo najszerszy grzbietu (m.

latissimus dorsi) pokrywa dolną okolicę grzbietu i boczną klatki piersiowej. Kształtem jest zbliżony do

trójkąta zwróconego podstawą do kręgosłupa, a wierzchołkiem do dołu pachowego. Mięsieo ten

zajmuje największą powierzchnię ze wszystkich mięśni. Przyczep początkowy dzieli się na cztery

części:

częśd kręgowa (pars vertebralis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych sześciu dolnych

kręgów piersiowych, wszystkich lędźwiowych i na grzebieniu krzyżowym pośrodkowym,

częśd biodrowa (pars iliaca) bierze początek na wardze zewnętrznej części przyśrodkowej

grzebienia biodrowego, częśd żebrowa (pars costalis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni

trzech lub czterech ostatnich żeber

częśd łopatkowa (pars scapularis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni kąta dolnego łopatki.

Przyczep koocowy. Wszystkie pęczki włókien mięśniowych biegną zbieżnie w kierunku dołu

pachowego, przechodzą w krótkie ścięgno, które owijając się po stronie przyśrodkowej ramienia

przyczepia się do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. Czynnośd. Przy ustalonym

kręgosłupie mięsieo opuszcza uniesione ramię, przywodzi i tyłozgina oraz silnie nawraca. Przy

ustalonej kooczynie unosi dolne żebra, działając jako pomocniczy mięsieo wdechowy. W

przeciwieostwie do tej czynności boczny brzeg mięśnia podczas skurczu uciska łuk żebrowy i działa

podczas wydechu, a ściślej podczas kaszlu i odkrztuszania. Unerwienie. Pochodzi od nerwu

piersiowo-grzbietowego (n. thoracodorsalis), należącego do splotu ramiennego. Mięśnie

równoległoboczne (mm. rhomboidei) są położone w dolnej okolicy karku i górnej okolicy grzbietu, a

nazwę zawdzięczają swemu kształtowi. Dzielą się na: równoległoboczny mniejszy i większy - (m.

rhomboideus minor et major). Przyczep początkowy tych mięśni znajduje się na więzadle karkowym i

wyrostkach kolczystych dwóch dolnych kręgów szyjnych oraz na więzadle nadkolcowym i wyrostkach

kolczystych czterech pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep koocowy. Włókna mięśni kierują się

skośnie w dół i ku bokowi, koocząc się na brzegu przyśrodkowym łopatki na przestrzeni od grzebienia

do kąta dolnego. Czynnośd. Mięśnie zbliżają łopatkę do kręgosłupa, unosząc ją równocześnie ku

górze. Mięśnie te wraz z mięśniem zębatym przednim (m. serratus anterior) i czworobocznym

grzbietu (m. trapezius) przyciskają łopatkę do klatki piersiowej. Unerwienie. Pochodzi od n.

grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae) odchodzącego od splotu ramiennego. Porażenie mięśnia

powoduje oddalenie kąta dolnego łopatki od kręgosłupa, a brzegu przyśrodkowego od tułowia.

Obserwuje się wówczas tzw. łopatkę skrzydłowatą (scapula alata). Mięsieo ddwigacz łopatki (m.

levator scapulae) ma kształt wydłużonego trójkąta i leży w bocznej okolicy szyi. Przyczep początkowy

stanowią wyrostki poprzeczne czterech pierwszych kręgów szyjnych. W swoim przebiegu mięsieo

kieruje się ku dołowi, do tyłu nieco bocznie. Przyczep koocowy. Kąt górny łopatki i górny odcinek

brzegu przyśrodkowego łopatki. Czynnośd. Mięsieo ten współpracuje z częścią zstępującą m.

czworobocznego grzbietu, pociągając łopatkę ku górze i przyśrodkowo. Przy ustalonej obręczy

barkowej zgina kręgosłup szyjny bocznie, przy skurczu obustronnym, ku tyłowi. Unerwienie.

Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae), odchodzącego od splotu ramiennego i

gałązek splotu szyjnego.

Mięśnie kolcowo-żebrowe

ANATOMIA CZŁOWIEKA

80

Mięsieo zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior) jest położony w górnej części

grzbietu pod mięśniem równoległobocznym. Przyczep początkowy leży na pograniczu kręgosłupa

szyjnego i piersiowego. Mięsieo ten odchodzi od więzadła karkowego i wyrostków kolczystych

dwóch ostatnich kręgów szyjnych oraz od więzadła nadkolcowego i wyrostków kolczystych dwóch

pierwszych kręgów piersiowych. Włókna mięśnia biegną bocznie ku dołowi. Przyczep koocowy.

Mięsieo kooczy się czterema pasmami na zewnętrznej powierzchni od II do V żebra. Czynnośd.

Mięsieo ten unosi górne żebra, jest mięśniem wdechowym. Mięsieo zębaty tylny dolny (m. serratus

posterior inferior) leży pod mięśniem najszerszym grzbietu, w dolnym odcinku klatki piersiowej.

Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na powięzi piersiowo-lędźwiowej i wyrostkach

kolczystych dwóch ostatnich kręgów piersiowych i dwóch pierwszych kręgów lędźwiowych. Przyczep

koocowy znajduje się na dolnym brzegu czterech ostatnich żeber. Czynnośd. Działanie jego jest

antagonistyczne do m. zębatego tylnego górnego; pociąga on ostatnie żebra w dół, dzięki czemu jest

zaliczany do mięśni wydechowych. Unerwienie obu mm. zębatych należy do odpowiednich nn.

międzyżebrowych (nn. intercostales) I-IV i IX-XI oraz n. podżebrowego (n. subcostalis).

Głębokie mięśnie grzbietu

Mięśnie głębokie grzbietu (mm. dorsi profundi) sięgają od miednicy do czaszki i przebiegają w

bruddzie po obu stronach kręgosłupa, którą zamyka łącznotkankowa blaszka powięziowa. Można je

podzielid na dwie grupy, tj. pasmo przyśrodkowe i boczne. Pasmo przyśrodkowe leży głębiej od

bocznego, wypełniając bruzdę ograniczoną od strony bocznej wyrostkami poprzecznymi kręgów, a od

strony przyśrodkowej - wyrostkami kolczystymi. Mięśnie pasma bocznego zajmują przestrzeo

ograniczoną wyrostkami poprzecznymi i nie przekraczają linii pionowej, przebiegającej wzdłuż

przyśrodkowego brzegu łopatki. Mięśnie pasma bocznego leżą bardziej powierzchownie od mięśni

pasma przyśrodkowego, a ich włókna są zazwyczaj dłuższe i przebiegają bardziej pionowo. Im głębiej

są położone mięśnie, tym odznaczają się krótszym i bardziej skośnym przebiegiem włókien w

stosunku do podłużnej linii kręgosłupa. Ogólnie biorąc głęboka mięśniówka grzbietu służy głównie do

utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej i do prostowania kręgosłupa, a jej antagonistyczną grupę

stanowią mięśnie brzucha. Mięśnie głębokie grzbietu są unerwione przez gałęzie grzbietowe nerwów

rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Mięśnie grzbietu obu pasm tworzą trzy grupy:

mięśnie długie grzbietu,

mięśnie krótkie grzbietu,

mięśnie podpotyliczne.

W skład długich mięśni grzbietu wchodzą:

pasmo boczne:

mięsieo płatowaty,

mięsieo prostownik grzbietu,

ANATOMIA CZŁOWIEKA

81

pasmo przyśrodkowe:

mięsieo kolcowy,

mięsieo półkolcowy,

mięsieo wielodzielny,

mięśnie skręcające.

W skład krótkich mięśni grzbietu wchodzą:

ANATOMIA CZŁOWIEKA

82

mięsieo biodrowo-żebrowy klatki piersiowej (m. iliocostalis thoracis), który rozpoczyna się na

kątach sześciu dolnych żeber a kooczy na kątach sześciu żeber górnych,

mięsieo biodrowo-żebrowy szyi (m. iliocostalis cervicis), mięsieo bierze początek na kątach

żeber, od III do VI i kooczy się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI.

Mięsieo najdłuższy (m. longissimus), stanowiący pasmo przyśrodkowe prostownika grzbietu,

przebiega w zasadzie między wyrostkami poprzecznymi lub ich odpowiednikami. Ma on

bardziej skomplikowaną budowę i przebieg od m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis).

Dzieli się on na trzy części:

mięsieo najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), biorący także

początek od wspólnej masy mięśniowej, kieruje się ku górze; boczne wiązki tego

mięśnia kooczą się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych oraz w odcinku

piersiowym na kątach żeber, wiązki przyśrodkowe - na wyrostkach dodatkowych

kręgów lędźwiowych oraz na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów

piersiowych,

mięsieo najdłuższy szyi (m. longissimus cervicis) zaczyna się na wyrostkach

poprzecznych od I do VI kręgu piersiowego, a kooczy - na wyrostkach poprzecznych

od II do V kręgu szyjnego,

mięsieo najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), bierze początek na wyrostkach

poprzecznych kręgów piersiowych od I do III i kręgów szyjnych od III do VII.

Przyczep koocowy mięsieo ten osiąga na wyrostku sutkowym kości skroniowej. Czynnośd.

Mięsieo biodrowo-żebrowy działając jednostronnie, dzięki swym przyczepom do żeber, silnie zgina

kręgosłup w kierunku bocznym. Mięsieo najdłuższy głowy przy skurczu jednostronnym zgina i

pochyla głowę bocznie w tę samą stronę. Obustronny skurcz całego m. prostownika grzbietu

prostuje kręgosłup i zgina ku tyłowi. Ponadto m. najdłuższy głowy pochyla głowę do tyłu. Mięsieo

prostownik grzbietu utrzymuje równowagę tułowia a także jest pomocniczym mięśniem

wdechowym, gdyż dzięki prostowaniu kręgosłupa piersiowego przyczynia się do zwiększenia

wymiarów klatki piersiowej.

Długie mięśnie grzbietu - pasmo przyśrodkowe

Mięsieo kolcowy (m. spinalis) jest to cienki, symetryczny mięsieo, biegnący po bokach

wyrostków kolczystych, które stanowią jego miejsca początkowych i koocowych przyczepów. Dzieli

się na trzy części:

mięsieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis) rozpoczyna się na

wyrostkach kolczystych górnych kręgów lędźwiowych i dolnych kręgów

piersiowych, a kooczy się na wyrostkach kolczystych od II do VII kręgu piersiowego,

mięsieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych

górnych kręgów piersiowych i dolnych kręgów szyjnych a kooczy się na wyrostkach

kolczystych od II do IV kręgu szyjnego,

mięsieo kolcowy głowy (m. spinalis capitis) rozpoczyna się na wyrostkach

kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych szyjnych, a kooczy się na kości

potylicznej w sąsiedztwie guzowatości potylicznej zewnętrznej.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

83

Czynnośd. Przy działaniu jednostronnym bierze udział w bocznych zgięciach kręgosłupa,

kurcząc się obustronnie wspomaga m. prostownik grzbietu (m. erector spinae) przy prostowaniu

kręgosłupa i pochylaniu głowy ku tyłowi. Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą silne pasmo

mięśniowe, ciągnące się od miednicy do czaszki, wypełniając bruzdę między wyrostkami

poprzecznymi i kolczystymi kręgów. Włókna mięśniowe tej grupy biegną zawsze od wyrostków

poprzecznych do wyrostków kolczystych. Mięśnie położone na powierzchni mają bardziej stromy

kierunek przebiegu włókien od mięśni leżących głębiej. Warstwę powierzchowną tworzy m.

półkolcowy (m. semispinalis), którego włókna przeskakują od 4 do 6 kręgów. Nie występuje on w

odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Warstwę środkową stanowi m. wielodzielny (m. multifidus), który

biegnie wzdłuż całego kręgosłupa, a jego włókna mijają tylko od 2 do 4 kręgów. W warstwie

głębokiej położone są mięśnie skręcające (mm. rotatores), które także ciągną się od kości krzyżowej

do kręgu obrotowego i składają się z najkrótszych wiązek mięśniowych, mijających 1 lub najwyżej 2

kręgi. Czynnośd. Zasadniczą funkcją tej grupy mięśni jest skręcanie kręgosłupa w stronę przeciwną w

stosunku do kurczących się mięśni. Działając obustronnie wspomagają pozostałe głębokie mięśnie

grzbietu w prostowaniu kręgosłupa.

Krótkie mięśnie grzbietu

Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) występują w przestrzeniach między sąsiednimi

wyrostkami kolczystymi w szyjnej i lędźwiowej części kręgosłupa, przy czym w części lędźwiowej są

one mięśniami nieparzystymi. Mięśnie międzykolcowe biorą udział w prostowaniu kręgosłupa

szyjnego i lędźwiowego. Mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) są to małe mięśnie

występujące w okolicy szyi i lędźwi. Łączą one wyrostki poprzeczne lub żebrowe dwóch sąsiednich

kręgów. Wyróżnia się:

mięśnie międzypoprzeczne przednie i tylne szyi (mm. intertransversarii anteriores

et posteriores cervicis),

mięśnie międzypoprzeczne boczne i przyśrodkowe lędźwi (mm. intertransversarii

laterales et mediales lumborum). Czynnośd. Mięśnie międzypoprzeczne biorą

udział w bocznych zgięciach kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego.

Mięśnie podpotyliczne

Mięsieo prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major) jest to mięsieo

rozpoczynający się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego, a kooczący się w środkowym odcinku

kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Mięsieo prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis

posterior minor) biegnie od guzka tylnego kręgu szczytowego, koocząc się poniżej kresy karkowej

dolnej kości potylicznej. Mięsieo skośny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior) przebiega od

wyrostka kolczystego kręgu obrotowego do wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego. Mięsieo

skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior) rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu

szczytowego. Włókna jego biegną przyśrodkowo i kooczą się poniżej bocznego odcinka kresy

karkowej dolnej kości potylicznej. Czynnośd. Trzy pierwsze mięśnie podczas obustronnego działania

pociągają głowę ku tyłowi, zaś przy skurczu jednostronnym obracają głowę kierując ją twarzą w tę

samą stronę. Mięsieo skośny górny głowy kurcząc się jednostronnie skręca głowę w stronę

przeciwną, przy obustronnym skurczu pociąga głowę ku tyłowi.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

84

Powięzie grzbietu

Powięd powierzchowna grzbietu (fascia superficialis dorsi) jest częścią ogólnej powięzi

powierzchownej i pokrywa mięsieo czworoboczny i najszerszy grzbietu.

Powięd piersiowo-lędźwiowa (fascia thoracolumbalis) tworzy wraz z kręgosłupem kanał

kostno-włóknisty dla mięśni głębokich grzbietu.

Powięd karku (fascia nuchae) jest położona pod mięśniem czworobocznym i

równoległobocznym i pokrywa mięśnie płatowate. Ku dołowi przedłuża się w powięd

piersiowo-lędźwiową.

MIĘŚNIE GŁOWY

Mięśnie głowy (musculi capitis) dzielą się na trzy grupy

mięśnie mimiczne, czyli wyrazowe twarzy, które nadają jej charakterystyczny wyraz, a

przyczepiają się co najmniej jednym przyczepem do części miękkich,

mięśnie żuchwy, których przyczepy znajdują się na czaszce i żuchwie, a czynnośd tych mięśni

ogranicza się do poruszania żuchwą,

mięśnie języka, gałki ocznej i narządu słuchu, które zostaną omówione przy opisie

odpowiednich układów.

Mięśnie mimiczne

Mięśnie mimiczne różnią się tym od pozostałych mięśni szkieletowych, że albo w ogóle nie są

przytwierdzone do kości, albo też tylko jednym przyczepem są przymocowane do szkieletu. Z

wyjątkiem mięśnia policzkowego wszystkie mięśnie mimiczne nie posiadają powięzi, bowiem

przyczepiają się głównie do skóry lub błony śluzowej, zatem kurcząc się wywołują ruchy skóry:

Mięśnie mimiczne poruszając skórą twarzy nadają jej określony wyraz. Mięśnie wyrazowe są

najlepiej rozwinięte u człowieka, a mimika twarzy pozostaje w ścisłym związku ze stanem

psychicznym osobnika - radością, smutkiem, cierpieniem, spokojem, skupieniem uwagi, niepokojem,

itp. U osób starszych, gdy sprężystośd skóry jest mniejsza, fałdy nie wygładzają się tworząc

charakterystyczne zmarszczki (rugae). Mięśnie mimiczne układają się głównie wokół naturalnych

otworów twarzy wykonując różne czynności, jak: mruganie, otwieranie i zamykanie szpary ust,

wytwarzanie ddwięków, itp. Mięśnie mimiczne dzielą się na kilka grup topograficznych :

Mięśnie sklepienia czaszki

Mięsieo naczaszny (m. epicranius), składa się z : m. potyliczno-czołowego (m. occipito

frontalis) i m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis), między którymi jest rozpięte

szerokie, płaskie rozcięgno zwane czepcem ścięgnistym (galea aponeurotica). Czepiec ścięgnisty

ANATOMIA CZŁOWIEKA

85

przykrywa kości ciemieniowe, jest ludno złączony z okostną, natomiast bardzo silnie zrasta się ze

skórą głowy. Z tyłu łączy się z nim parzysty brzusiec potyliczny (venter occipitalis), z przodu zaś

parzysty brzusiec czołowy (venter frontalis) mięśnia potyliczno-czołowego. Po obu stronach

bocznych czepca ścięgnistego bierze początek parzysty mięsieo skroniowo-ciemieniowy, który kooczy

się na chrząstce małżowiny usznej. Skurcz mięśnia potyliczno-czołowego wywołuje poprzeczne

zmarszczki na czole nadając twarzy wyraz uwagi.

Mięśnie szpary powiek

Mięśnie szpary powiek stanowią ochronę oka i zaliczamy do nich m. okrężny oka, m.

marszczący brwi i m. podłużny. Mięsieo okrężny oka (m. orbicularis oculi) składa się z trzech części:

oczodołowej, powiekowej i łzowej. Częśd oczodołowa jest najsilniejsza, położona obwodowo

dookoła wejścia do oczodołu, zachodzi na czoło, skroo i policzek. Częśd powiekowa jest położona

dośrodkowo od poprzedniej a jej włókna przebiegają w obu powiekach. Częśd łzowa jest najmniejsza

i położona najgłębiej, do tyłu od woreczka łzowego. Czynnośd. Częśd oczodołowa zaciska powieki,

pociąga brwi przyśrodkowo i ku dołowi; częśd powiekowa spokojnie zwiera szparę powiek

(mruganie); częśd łzowa rozwiera woreczek łzowy. Mięsieo marszczący brwi (m. corrugator

supercilii) jest małym mięśniem, leży obok nasady nosa, skąd biegnie do skóry brwi. Wytwarza on 2-3

pionowe fałdy między brwiami. Mięsieo podłużny (m. procerus) jest również małym mięśniem,

położony jest w okolicy międzybrwiowej, wywołuje poprzeczne fałdy u nasady nosa.

Mięśnie szpary ust

Mięśnie szpary ust w zależności od kierunku przebiegu włókien i ich czynności można

podzielid na mięśnie okrężne (zwieracze) i mięśnie dochodzące do ust promieniście. Do pierwszych

należy mięsieo okrężny ust, który stanowi rusztowanie obu warg. Pozostałe mięśnie są bardzo liczne

i dochodzą do warg od dołu, od góry i od boków. Mięsieo okrężny ust (m. orbicularis oris) otacza

szparę ust i nadaje wargom charakterystyczny kształt. Składa się z części brzeżnej, położonej bliżej

szpary ust oraz części wargowej położonej obwodowo. W rejonach kątów ust z mięśniem tym

przeplatają się liczne mięśnie biegnące promieniście do szpary ust. Czynnośd. Mięsieo zwiera szparę

ust, bierze udział w jedzeniu. Skurcz części brzeżnej zwęża czerwieo wargową i zwraca wargi do

wewnątrz. Przy skurczu części wargowej poszerza czerwieo wargową i wywija wargi na zewnątrz, np.

: podczas gwizdania czy pocałunku. Mięsieo obniżacz wargi dolnej (m. depressor labii inferioris) jest

położony poniżej szpary ust, kształtu czworokątnego. Mięsieo ten biegnie do skóry wargi dolnej.

Podczas skurczu obniża i uwypukla wargę dolną. Mięsieo bródkowy (m. mentalis) jest ułożony

strzałkowo, przyśrodkowo od mięśnia poprzedniego. Uwypukla bródkę i nadaje twarzy wyraz

nadąsany. Mięsieo obniżacz kąta ust (m. depressor anguli oris) jest mięśniem płaskim, trójkątnym.

Rozciąga się od żuchwy do kąta ust. Jego skurcz obniża kąt ust, nadając twarzy wyraz smutku,

cierpienia lub niesmaku. Mięsieo śmiechowy (m. risorius) osobniczo zmienny, biegnie poprzecznie z

okolicy policzka do kąta ust. Mięsieo pociąga kąt ust do boku, poszerzając szparę ust. Może

wywoływad w skórze policzka tzw. "dołek śmiechowy". Czasami m. śmiechowy występuje

jednostronnie. Mięsieo jarzmowy większy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor). Oba mięśnie

biegną z okolicy kości jarzmowej. Mięsieo jarzmowy większy kooczy się w okolicy kąta ust i jest

właściwym mięśniem śmiechu. Mięsieo jarzmowy mniejszy dochodzi do skóry bruzdy nosowo-

wargowej, którą pogłębia. Mięsieo ten pociąga wargę górną ku górze i do boku. Mięsieo ddwigacz

ANATOMIA CZŁOWIEKA

86

wargi górnej i skrzydła nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi) jest położony bocznie od nosa i

kooczy się w skórze bruzdy nosowo-wargowej. W czasie skurczu unosi skrzydła nosa, rozwiera

nozdrza. Mięsieo ddwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris) jest położony bocznie od

poprzedniego. Biegnie z okolicy podoczodołowej do skóry bruzdy nosowo-wargowej. Mięsieo

powoduje uniesienie wargi górnej i odsłonięcie górnych siekaczy. Mięsieo ddwigacz kąta ust (m.

levator anguli oris) biegnie z dołu nadkłowego do skóry kąta ust, unosząc kąt ust w czasie skurczu.

Mięsieo policzkowy (m. buccinator) położony jest w ścianie policzka. Mięsieo rozpoczyna się na

wyrostkach zębodołowych szczęki i żuchwy na wysokości zębów trzonowych, a kooczy się w skórze i

błonie śluzowej kąta ust i obu warg. Włókna mięśniowe biegnąc ku przodowi krzyżują się w okolicy

kąta ust. Czynnośd mięśnia polega na przyciskaniu policzków do zębów, wydmuchiwaniu powietrza z

jamy ustnej. Poza tym pociąga kąt ust do boku, bierze udział podczas ruchu żucia pokarmu.

Mięśnie otoczenia nozdrzy

Mięśnie nozdrzy są położone dookoła nosa zewnętrznego, a ich czynnośd polega na zwieraniu

i rozwieraniu nozdrzy. Należą do nich: Mięsieo nosowy (m. nasalis) rozpoczyna się na szczęce na

wysokości kła i siekacza bocznego. Posiada dwie części: częśd poprzeczna biegnie wachlarzowato do

grzbietu nosa, częśd skrzydłowa kooczy się na boczno-tylnym brzegu skrzydła nosa. Czynnośd części

poprzecznej polega na zwężaniu nozdrzy, części skrzydłowe rozwierają nozdrza. Mięsieo obniżacz

przegrody (m. depressor septi) jest położony poniżej nosa od wysokości bocznego siekacza szczęki

do części błoniastej przegrody nosa. Czynnośd polega na pociąganiu przegrody ku dołowi.

Mięśnie ucha zewnętrznego

Mięśnie małżowiny usznej, przyczepione między małżowiną uszną i sąsiednimi powięziami, są

u człowieka w stanie zaniku, służyły bowiem do poruszania małżowiną uszną. Zaliczamy do nich trzy

mięśnie uszne: przedni, górny i tylny (m. auricularis anterior, superior et posterior). Unerwienie

ruchowe mięśni mimicznych pochodzi od n. twarzowego (n. facialis - VII n. czaszkowy), włókna

czuciowe otrzymują drogą n. trójdzielnego (n. trigeminus - V n. czaszkowy). Porażenie n.

twarzowego najwyradniej uzewnętrznia się w niemożności zamknięcia szpary powiek i szpary ust,

obniżeniu kąta ust i w związku z tym - sączeniu się śliny. Obserwuje się również wygładzenie

zmarszczek skóry twarzy po stronie porażonej oraz wystąpienie asymetrii twarzy.

Mięśnie żuchwy

Do grupy tej należą cztery pary mięśni, których skurcze powodują ruchy obniżania i unoszenia

żuchwy, wysuwania i cofania oraz boczne ruchy żuchwy. Mięśnie żucia są antagonistami mięśni

nadgnykowych. Są unerwione przez trzecią gałąd nerwu trójdzielnego, czyli n. żuchwowy - n.

mandibularis (V3). W skład mięśni żuchwy wchodzą mięśnie: skroniowy, żwacz, skrzydłowy boczny i

skrzydłowy przyśrodkowy: Mięsieo skroniowy (m. temporalis) jest największym i najsilniejszym

mięśniem tej grupy, wypełnia cały dół skroniowy (fossa temporalis). Mięsieo ten rozpoczyna się na

całej powierzchni dołu skroniowego i na powięzi skroniowej, sięgając u góry do kresy skroniowej

dolnej, zaś u dołu do łuku jarzmowego i grzebienia podskroniowego. Przednie włókna tego mięśnia

biegną pionowo, tylne poziomo. Mięsieo kooczy się płaskim ścięgnem na wyrostku dziobiastym

żuchwy. Mięsieo skroniowy ma duży przekrój fizjologiczny, gdyż jest mięśniem typu pierzastego.

Czynnośd. Skurcz całego mięśnia unosi żuchwę, obracając ją nieco na zewnątrz oraz zaciska zęby.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

87

Skurcz części poziomej cofa wysuniętą żuchwę. Mięsieo żwacz (m. masseter) jest krótkim i grubym

mięśniem o kształcie czworoboku. Przykrywa on powierzchnię boczną gałęzi żuchwy. Przyczep

początkowy tego mięśnia znajduje się na kości jarzmowej i łuku jarzmowym. Przyczep koocowy

mięśnia jest usytuowany na bocznej powierzchni dolnej części gałęzi żuchwy oraz na kącie żuchwy.

Włókna przedniej, powierzchownej części tego mięśnia przebiegają skośnie w dół i ku tyłowi, zaś

części tylnej - głębokiej kierują się z góry prosto w dół. Czynnośd. Mięsieo żwacz współdziała z m.

skroniowym w unoszeniu i obracaniu żuchwy na zewnątrz. Częśd powierzchowna z uwagi na skośny

przebieg włókien mięśniowych bierze udział w wysuwaniu żuchwy ku przodowi. Mięsieo skrzydłowy

przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) jest położony po wewnętrznej stronie gałęzi żuchwy.

Przyczep początkowy znajduje się w dole skrzydłowym kości klinowej i przylegającym do niej małym

odcinku kości podniebiennej i kości szczękowej. Przyczep koocowy tego mięśnia znajduje się na

powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy na tzw. guzowatości skrzydłowej. Czynnośd. Mięsieo

skrzydłowy przyśrodkowy współdziała z m. skroniowym i m. żwaczowym. Mięsieo skrzydłowy

boczny (m. pterygoideus lateralis) ma kształt trójściennego graniastosłupa, podstawą skierowanego

do czaszki, a wierzchołkiem do stawu skroniowo-żuchwowego. Przyczep początkowy mięśnia ma

dwie głowy: górną i dolną. Głowa górna przyczepia się na powierzchni podskroniowej skrzydła

większego kości klinowej, głowa dolna na bocznej powierzchni wyrostka skrzydłowatego i na

powierzchni podskroniowej szczęki. Włókna biegną poziomo i zbieżnie ku tyłowi, do dołu i w bok.

Przyczep koocowy znajduje się w dołku skrzydłowym wyrostka kłykciowego żuchwy oraz w torebce

stawu skroniowo-żuchwowego. Czynnośd. Obustronny skurcz mięśnia wysuwa żuchwę do przodu.

Skurcz jednostronny skręca żuchwę do wewnątrz.

Powięzie głowy

Na głowie wyróżnia się cztery powięzie (fasciae capitis): policzkowo-gardłową, skroniową,

przyuszniczą i żwaczową. Powięd policzkowo-gardłowa (fascia buccopharyngea) jest bardzo cienka i

oddziela mięsieo policzkowy od tzw. poduszki tłuszczowej policzka (corpus adiposum buccae).

Mięsieo policzkowy jest spośród wszystkich mięśni wyrazowych, który posiada własną powięd. Ku

tyłowi i dołowi powięd ta pokrywa zewnętrzną powierzchnię mięśni gardła. Powięd skroniowa (fascia

temporalis) zamyka od strony bocznej dół skroniowy (fossa temporalis), w którym jest położony

mięsieo skroniowy. Jest ona bardzo mocna i rozpięta między kresą skroniową górną a łukiem

jarzmowym. Powięd przyusznicza i powięd żwaczowa (fascia parotidea et fascia masseterica) są to

dwie powięzie rozpoczynające się na łuku jarzmowym, a przedłużające się u dołu w blaszkę

powierzchowną powięzi szyi. Powięd przyusznicza pokrywa śliniankę przyuszną, a powięd żwaczowa

mięsieo żwacz.

MIĘŚNIE SZYI

Topograficznie mięśnie szyi (musculi colli) dzielimy na trzy grupy powierzchowną, środkową i

głęboką. W skład grupy powierzchownej wchodzą mięśnie: m. szeroki szyi i m. mostkowo-

obojczykowo-sutkowy. W skład grupy środkowej wchodzą mięśnie podgnykowe: mm. mostkowo-

gnykowy, mostkowo-tarczowy, tarczowo-gnykowy i łopatkowo-gnykowy oraz mięśnie nadgnykowe:

mm. dwubrzuścowy, rylcowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy. W skład grupy głębokiej wchodzą

mięśnie: mm. pochyły przedni, pochyły środkowy i pochyły tylny oraz mięśnie przedkręgowe.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

88

Powierzchowne mięśnie szyi

Mięsieo szeroki szyi (m. platysma) leży ponad powięzią powierzchowną szyi i sięga u dołu

poza granicę szyi, schodząc na przednią ścianę klatki piersiowej do wysokości II żebra, gdzie

przyczepia się do tkanki podskórnej. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia biegną ku górze i

przymocowują się do zewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, okolicy kąta ust oraz bocznie do

powięzi przyuszniczej i żwaczowej. Czynnośd. Mięsieo ten unosi skórę szyi, przez co zmniejsza ucisk

na żyłę szyjną zewnętrzną, a z uwagi na swe przyczepy w skórze należy do mięśni wyrazowych:

pociąga kąty ust w dół i do boku nadając twarzy wyraz strachu. Unerwienie. Pochodzi od gałęzi n.

twarzowego (n. facialis). Mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus)

jest charakterystycznym mięśniem szyi. Dzieli on szyję właściwą na dwie okolice: przyśrodkową i

boczną. Przyczep początkowy. Głowa przyśrodkowa rozpoczyna się na rękojeści mostka. Głowa

boczna rozpoczyna się na koocu mostkowym obojczyka. Przyczep koocowy. Obie części mięśnia

kierują się ku górze i do tyłu, łączą się ze sobą w połowie wysokości szyi i przyczepiają się do wyrostka

sutkowego kości skroniowej i kresy karkowej górnej kości potylicznej. Czynnośd. Skurcz

jednostronny mięśnia przy ustalonej klatce piersiowej powoduje pochylenie głowy w tę samą stronę

z jednoczesnym obrotem głowy w przeciwną stronę i uniesieniem twarzy ku górze. Jednoczesny

skurcz obu mięśni zwraca twarz ku górze i pogłębia lordozę szyjną. W pozycji leżącej mięsieo unosi

głowę. Przy ustalonej głowie mięsieo unosi mostek, działa więc jako pomocniczy mięsieo wdechowy.

Unerwienie. Nerw dodatkowy (n. accessorius) i gałązki splotu szyjnego.

Mięśnie środkowe szyi

Mięśnie środkowe z uwagi na swe położenie w stosunku do kości gnykowej dzielą się na

mięśnie podgnykowe i nadgnykowe.

Mięśnie podgnykowe

Mięsieo mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus) rozpięty jest między górną częścią mostka i

kością gnykową. Mięsieo mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) rozciąga się od mostka do

chrząstki tarczowatej. Mięsieo tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus) biegnie w przedłużeniu

poprzedniego mięśnia i dochodzi do kości gnykowej. Mięsieo łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus)

przyczepia się na górnym brzegu łopatki i dochodzi do kości gnykowej. Mięsieo ten ma w środkowej

części ścięgno pośrednie, które dzieli go na brzusiec dolny i górny. Czynnośd mięśni polega na

pociąganiu kości gnykowej ku dołowi, działają zatem głównie w czasie żucia i przełykania. Mięśnie te

ustalają kośd gnykową umożliwiając pracę innych mięśni, przyczepiających się do kości gnykowej.

ścięgno pośrednie m. łopatkowo-gnykowego zrasta się z błoną zewnętrzną żyły szyjnej wewnętrznej i

w czasie skurczu rozszerza światło tej żyły. Unerwienie. Pochodzi w przeważającej mierze ze splotu

szyjnego, drogą gałązek pętli szyjnej.

Mięśnie nadgnykowe

Mięśnie nadgnykowe rozpięte są między kością gnykową, żuchwą i podstawą czaszki.

Działają one zarówno na kośd gnykową, pociągając ją ku górze, jak i na żuchwę - opuszczając ją w dół

ANATOMIA CZŁOWIEKA

89

w zależności od tego, która kośd jest ustalona w swym położeniu. Mięsieo dwubrzuścowy (m.

digastricus) składa się z dwóch brzuśców, przedniego i tylnego (venter anterior et posterior),

połączonych ścięgnem pośrednim (tendo intermedius). Brzusiec tylny rozpoczyna się we wcięciu

sutkowym kości skroniowej, biegnie ukośnie ku dołowi i przyśrodkowo, przytwierdzając się ścięgnem

pośrednim do kości gnykowej, skąd bierze początek brzusiec przedni, który kooczy się w dole

dwubrzuścowym żuchwy. Czynnośd. Przy ustalonej żuchwie mięsieo ten unosi kośd gnykową, a przy

ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Tylny brzusiec przez gałąd n. twarzowego (n.

facialis), brzusiec przedni - gałąd n. trójdzielnego (trigeminus). Mięsieo rylcowo-gnykowy (m.

stylohyoideus) przebiega od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kości gnykowej. Czynnośd.

Mięsieo ten pociąga kośd gnykową ku górze i do tyłu. Unerwienie. Pochodzi od n. twarzowego (n.

facialis).

Mięsieo żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) wytwarza dno jamy ustnej i stąd nosi nazwę

przepony jamy ustnej. Rozpoczyna się na wewnętrznej stronie trzonu żuchwy, biegnie w dół

przyśrodkowo i kooczy się na trzonie kości gnykowej oraz na szwie ścięgnistym. Szew ten łączy

pośrodku mięśnie obu stron i ciągnie się od kolca bródkowego do trzonu kości gnykowej. Czynnośd.

Przy ustalonej żuchwie unosi kośd gnykową, napina dno jamy ustnej i unosi język. Przy ustalonej

kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Pochodzi od n. trójdzielnego (n. trigeminus). Mięsieo

bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kolca bródkowego żuchwy do kości gnykowej.

Czynnośd. Mięsieo ten pociąga kośd gnykową ku górze i do przodu, zaś przy ustalonej kości gnykowej

obniża żuchwę. Unerwienie. Włókna splotu szyjnego dochodzą do mięśnia poprzez n. podjęzykowy

(n. hypoglossus).

Mięśnie głębokie szyi

Mięśnie głębokie szyi można podzielid na mięśnie boczne, do których zaliczane są mięśnie

pochyłe oraz mięśnie leżące przyśrodkowo, bezpośrednio przed kręgosłupem szyjnym, czyli tzw.

mięśnie przedkręgowe.

Mięśnie pochyłe

Mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior) rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych

kręgów szyjnych od III do VI, biegnie w dół i nieco do przodu, koocząc się na guzku mięśnia pochyłego

przedniego I żebra. Mięsieo pochyły środkowy (m. scalenus medius) jest największym z trzech

mięśni pochyłych, rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów szyjnych, a kooczy

się na górnej powierzchni I żebra, do boku od bruzdy tętnicy podobojczykowej. Mięsieo pochyły

tylny (m. scalenus posterior) odchodzi od wyrostków poprzecznych dwóch, trzech ostatnich kręgów

szyjnych, a kooczy się na brzegu górnym drugiego żebra. Czynnośd. Skurcz jednostronny wszystkich

trzech mięśni pochyłych zgina kręgosłup szyjny w bok. Oba mięśnie pochyłe przednie przy

obustronnym skurczu biorą udział w zginaniu szyi ku przodowi. Przy ustalonym kręgosłupie szyjnym

skurcz mm. pochyłych powoduje unoszenie górnych żeber, stąd są zaliczane do pomocniczych mięśni

wdechowych. Unerwienie. Mięśni pochyłych pochodzi od gałązek ze splotu szyjnego i ramiennego.

Między mięśniem pochyłym przednim a środkowym znajduje się szczelina, przez którą przechodzi

splot ramienny i t. podobojczykowa.

Mięśnie przedkręgowe

ANATOMIA CZŁOWIEKA

90

Mięśnie przedkręgowe położone są na przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego. Mięśnie

te biegną wzdłuż trzonów kręgowych, bądź też od trzonów do wyrostków poprzecznych i podstawy

czaszki. Do grupy tej należą:

mięsieo długi szyi (m. longus colli),

mięsieo długi głowy (m. longus capitis),

mięsieo prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior),

mięsieo prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis).

Powyższe mięśnie podczas skurczu jednostronnego zginają kręgosłup szyjny w bok. Skurcz

obustronny mięśni powoduje zgięcie kręgosłupa oraz głowy do przodu. Unerwienie. Gałązki splotu

szyjnego i ramiennego.

Powięd szyi

Powięd szyi (fascia cervicalis) jest złożona z blaszek, które oddzielają mięśnie, duże naczynia i

nerwy. Poza tym między blaszkami powięziowymi poruszają się kośd: gnykowa i krtao podczas

mowy, połykania i kaszlu. Powięd szyi ma trzy blaszki:

blaszka powierzchowna rozciąga się od żuchwy do mostka i obojczyka i dochodzi do okolicy

barku, a ku tyłowi przechodzi w powięd karku,

blaszka przedtchawicza jest mocna, rozciąga się od kości gnykowej do obojczyka i mostka, i

obejmuje mięśnie podgnykowe,

blaszka przedkręgowa pokrywa mięśnie głębokie szyi i ciągnie się od podstawy czaszki do

górnych kręgów piersiowych.

Trójkąty szyi

Mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy dzieli szyję na okolicę przednią i parzystą okolicę

boczną szyi, którą od tyłu, czyli karku, oddziela brzeg mięśnia czworobocznego. W okolicy przedniej

szyi, w trójkącie przednim szyi wyróżniamy:

Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) położony w części górnej między

brzuścami m. dwubrzuścowego i żuchwą. Trójkąt ten zawiera śliniankę podżuchwową, węzły

chłonne, naczynia i nerwy.

Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) jest ograniczony brzegiem przednim m.

mostkowo-obojczykowo-sutkowego, brzuścem górnym m. łopatkowo-gnykowego i

brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego. Trójkąt zawiera tętnicę szyjną wspólną, (która dzieli

się na tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną oraz żyłę szyjną wewnętrzną) i nerwy.

Trójkąt boczny szyi zawiera dwa dalsze trójkąty:

ANATOMIA CZŁOWIEKA

91

Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) jest dnem dołu

nadobojczykowego większego. Jest on ograniczony przez obojczyk, dolny brzusiec m.

łopatkowo-gnykowego oraz tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W trójkącie

tym znajdują się naczynia podobojczykowe i splot ramienny.

Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) wyznaczają: m. mostkowo-

obojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny i łopatkowo-gnykowy. Trójkąt zawiera częśd

nerwów splotu szyjnego i gałąd zewnętrzną n. dodatkowego.

MIĘŚNIE KLATKI PIERSIOWEJ

Mięśnie klatki piersiowej (musculi thoracis) stanowią pochodną mięśniówki brzusznej tułowia i są

unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nn. spinalium). Dzielą się na

trzy grupy:

mięśnie powierzchowne kooczące się w obrębie kośdca kooczyny górnej,

mięśnie głębokie będące właściwą mięśniówką ścian klatki piersiowej,

przeponę, która jest nieparzystym mięśniem oddzielającym jamę klatki piersiowej od jamy

brzusznej.

Powierzchowne mięśnie klatki piersiowej

W skład powierzchownych mięśni klatki piersiowej wchodzą:

mięsieo piersiowy większy,

mięsieo piersiowy mniejszy,

mięsieo podobojczykowy,

mięsieo zębaty przedni.

Mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major) kształtem zbliżony do trójkąta jest

najbardziej powierzchownym mięśniem klatki piersiowej. Podstawa jego jest zwrócona do mostka,

wierzchołek do dołu pachowego. Przyczep początkowy tego mięśnia dzieli się na trzy części:

obojczykową, mostkowo-żebrową i brzuszną. Częśd obojczykowa (pars clavicularis) przymocowuje

się do kooca mostkowego obojczyka, częśd mostkowo-żebrowa (pars sternocostalis) - na powierzchni

przedniej mostka i chrząstek żeber prawdziwych, częśd brzuszna (pars abdominalis) odchodzi od

przedniej blaszki pochewki mięśnia prostego brzucha. Przyczep koocowy całego mięśnia znajduje się

na grzebieniu guzka większego kości ramiennej. Włókna części obojczykowej przebiegają w bok i ku

dołowi, i kooczą się w dolnym odcinku grzebienia guzka większego. Częśd mostkowo-żebrowa

przebiega najbardziej zbieżnie w kierunku kości ramiennej i swym przyczepem koocowym rozkłada

się wzdłuż grzebienia guzka większego w ten sposób, że pęczki włókien rozpoczynające się najwyżej

kooczą się u dołu i przeciwnie, włókna mięśniowe odchodzące od dolnej części mostka i chrząstek

żebrowych zachodzą najwyżej w swym przyczepie koocowym. ścięgno koocowe mięśnia piersiowego

większego składa się zatem z dwóch warstw: grubszej - przedniej, utworzonej przez włókna całej

części obojczykowej i górnych pęczków części mostkowo-żebrowej oraz cieoszej części tylnej, którą

stanowią włókna odchodzące od dolnego odcinka części mostkowo-żebrowej i całej części brzusznej.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

92

W następstwie takiego rozmieszczenia pęczków mięśniowych wytwarza się w obrębie ścięgna

koocowego rodzaj "kieszonki" otwartej ku górze, którą wypełnia tkanka łączna i tłuszczowa.

Czynnośd. Równoczesny skurcz wszystkich trzech części mięśnia przyciąga ramię przyśrodkowo do

przodu, czyli przywodzi (adductio) do przedniej ściany klatki piersiowej, a także nawraca ramię

(pronatio). Uniesione ramię opuszcza i w tej czynności jest on najsilniejszy. Gdy zaś ramię jest

ustalone, ddwiga całe ciało ku górze, np. podczas wspinania się na linie. Przy ustalonej kooczynie jest

także pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części obojczykowej wysuwa ramię

w przód (anterversio), czyli przodozgina. Mięsieo piersiowy większy, współdziałając z m. najszerszym

grzbietu, przywodzi ramię w płaszczydnie czołowej. Unerwienie. Pochodzi od splotu ramiennego -

nn. piersiowe(nn. pectorales). Mięsieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) leży na przedniej

ścianie klatki piersiowej pod mięśniem piersiowym większym. Przyczep początkowy tego mięśnia

znajduje się na zewnętrznej powierzchni przednich kooców żeber kostnych od III do V. Przyczep

koocowy. Mięsieo kooczy się krótkim, płaskim ścięgnem na wyrostku kruczym łopatki. Czynnośd.

Mięsieo obniża obręcz kooczyny górnej oraz pociąga ją przyśrodkowo i do przodu. Współpracując z

m. równoległobocznym i m. ddwigaczem łopatki obraca łopatkę dookoła osi strzałkowej, obniżając

boczny kąt łopatki. Przy ustalonej kooczynie górnej działa jako pomocniczy mięsieo wdechowy.

Unerwienie. Nerwy piersiowe (nn. pectorales) splotu ramiennego. Mięsieo podobojczykowy (m.

subclavius) jest to mały mięsieo, rozpięty poprzecznie do długiej osi ciała między chrząstką

pierwszego żebra a dolną powierzchnią kooca barkowego obojczyka. Czynnośd. Mięsieo ten pociąga

obojczyk ku dołowi i do przodu. Unerwienie. Nerw podobojczykowy (n. subclavius) ze splotu

ramiennego. Mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior) jest mięśniem płaskim o dużych

rozmiarach, położonym na bocznej ścianie klatki piersiowej. Przyczep początkowy mięśnia zębatego

przedniego znajduje się na zewnętrznej powierzchni dziewięciu górnych żeber. Przyczep koocowy

Cały mięsieo kieruje się w swym przebiegu ku tyłowi, przylegając do bocznej ściany klatki piersiowej.

Częśd górna mięśnia kooczy się na kącie górnym łopatki, częśd środkowa - na jej brzegu

przyśrodkowym, zaś częśd dolna na kącie dolnym łopatki od strony żebrowej. Czynnośd. Cały m.

zębaty przedni przyciska łopatkę do ściany klatki piersiowej, przeciwdziałając odstawaniu brzegu

przyśrodkowego od tułowia i przesuwa łopatkę bocznie i do przodu. Przy ustalonej kooczynie górnej

unosi żebra, jest więc pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części górnej

pociąga bark do przodu, a części dolnej ku - dołowi. Częśd dolna spełnia bardzo ważną funkcję w

czasie unoszenia ramienia powyżej poziomu. Pociąga bowiem dolny kąt łopatki do przodu, a kąt

boczny zawierający wydrążenie stawowe przesuwa ku górze. Dzięki temu ramię może byd

odwiedzione ponad poziom. W razie spadku napięcia mięśnia łopatka przyjmuje ustawienie na

kształt skrzydła. jej brzeg przyśrodkowy oddala się od ściany klatki piersiowej, szczególnie w okolicy

kąta dolnego; utrudnione jest także unoszenie ramienia powyżej poziomu.

Głębokie mięśnie klatki piersiowej

W skład głębokich mięśni klatki piersiowej wchodzą:

mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne,

mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne,

mięśnie podżebrowe,

mięsieo poprzeczny klatki piersiowej.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

93

Mięśnie tej warstwy tworzą właściwą mięśniówkę klatki piersiowej, a rola ich polega na

ruchach żeber, dzięki czemu stanowią one zasadnicze mięśnie oddechowe. Mięśnie tej grupy są

unerwione przez nn. międzyżebrowe (nn. intercostales), pochodzące od gałęzi brzusznych nerwów

piersiowych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi) stanowią płaskie,

cienkie i krótkie mięśnie, wypełniające przestrzenie międzyżebrowe. Przyczep początkowy znajduje

się na dolnej krawędzi żebra wyżej położonego. Przyczep koocowy. Włókna tych mięśni biegną

równolegle do siebie, kierują się przyśrodkowo w dół i kooczą na górnym brzegu żebra niżej

położonego. Występują one tylko w międzykostnych przestrzeniach międzyżebrowych. Pomiędzy

chrząstkami żebrowymi w przedłużeniu mięśni biegną błony międzyżebrowe zewnętrzne

(membranae intercostales externae). Czynnośd. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne unoszą żebra,

są więc głównymi mięśniami wdechowymi. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales

interni) są położone także w przestrzeniach międzyżebrowych (spatia intercostalia), począwszy od

kątów żeber aż do mostka. Brak ich zatem w tylnych odcinkach przestrzeni międzyżebrowych, gdzie

występują błony międzyżebrowe wewnętrzne (membranae intercostales internae). Przyczep

początkowy znajduje się na wewnętrznej powierzchni żebra niżej położonego. Włókna biegną

równolegle do siebie ku górze i kooczą się na dolnym brzegu żebra położonego wyżej. Czynnośd.

Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne należą do mięśni wydechowych, gdyż obniżają żebra,

zmniejszając tym samym objętośd jamy klatki piersiowej. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i

wewnętrzne dzięki swemu napięciu i skrzyżowanemu ułożeniu włókien obu mięśni przeciwstawiają

się zarówno zewnętrznemu, jak i wewnętrznemu ciśnieniu w różnych fazach oddychania. Nie

dopuszczają do wpuklania lub uwypuklania się ścian klatki piersiowej w stosunku do powierzchni

żeber.

Mięśnie podżebrowe (mm. subcostales) są to małe trójkątnego kształtu mięśnie,

występujące tylko w dolnej i tylnej części klatki piersiowej. Posiadają ten sam kierunek przebiegu, co

mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, ale mijają jedno lub dwa żebra. Są mięśniami szczątkowymi,

których czynnośd wspomaga mm. międzyżebrowe wewnętrzne.

Mięsieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) jest cienkim, płaskim

mięśniem położonym do tyłu od mostka i ma charakter zanikowy. Przyczep początkowy znajduje się

na tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego i dolnej części trzonu mostka. Mięsieo ten kooczy

się na granicy kostno-chrzęstnej II-VI żebra. Jest on pomocniczym mięśniem wydechowym.

Przepona

Przepona (diaphragma) stanowi mięśniową przegrodę, oddzielającą jamę klatki piersiowej od

jamy brzusznej. Ponieważ przepona jest wpuklona w głąb klatki piersiowej, może się przesuwad ku

dołowi i ku górze, powiększając na przemian jedną jamę kosztem drugiej. Dzięki temu przepona

wywołuje ruchy oddechowe, zwiększając podłużny wymiar jamy klatki piersiowej, a tym samym

zmniejsza panujące w niej ciśnienie. Pod względem pochodzenia przepona należy do mięśniówki szyi

i dlatego unerwiona jest przez nerw przeponowy ze splotu szyjnego. Przepona jest mięśniem, który

podobnie jak m. sercowy pracuje przez całe życie, z tą jednak różnicą, że serce pracuje niezależnie od

naszej woli, podczas gdy ruchy przepony mogą byd w pewnym stopniu dowolnie regulowane.

Porażenie nerwu przeponowego uniemożliwia wykonanie głębokich wdechów w torze brzusznym.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

94

Funkcje oddechowe przejmują wówczas mm. międzyżebrowe zewnętrzne oraz inne pomocnicze

mięśnie wdechowe. Przepona jest mięśniem kształtu nerkowatego, cienkim i płaskim. Składa się z

obwodowej części mięśniowej oraz ze środka ścięgnistego (centrum tendineum), położonego

pośrodku. Wszystkie jej włókna mięśniowe zaczynają się na obwodzie, kierują się w dalszym

przebiegu koncentrycznie i spotykają się w środku ścięgnistym przepony, nieznacznie wgłębionym, na

którym spoczywa serce. Najsilniej przepona uwypukla się ku górze w swych częściach bocznych, po

prawej i lewej stronie środka ścięgnistego. W zależności od przyczepów początkowych dzielimy

przeponę na trzy części: lędźwiową, żebrową i mostkową. Przyczep początkowy

Częśd lędźwiowa (pars lumbalis) stanowi najgrubszą i najsilniejszą częśd przepony.

Rozpoczyna się ona odnogą prawą i lewą, które po każdej stronie dzielą się na częśd

przyśrodkową i boczną. Odnoga prawa (crus dextrum) w swej przyśrodkowej części jest

dłuższa i silniejsza od lewej, przymocowuje się do przednich powierzchni trzonów trzech do

czterech pierwszych kręgów lędźwiowych. Częśd przyśrodkowa odnogi lewej (crus sinistrum)

przymocowuje się do dwóch lub trzech pierwszych kręgów lędźwiowych, również na

przedniej powierzchni ich trzonów. Na wysokości XII kręgu piersiowego obie odnogi łączą się

i wraz z trzonem tego kręgu ograniczają otwór zwany rozworem aortowym (hiatus aorticus),

przez który przechodzi aorta i przewód piersiowy. Do przodu, nieco w lewo od rozworu

aortowego, w części mięśniowej przepony położony jest rozwór przełykowy (hiatus

esophageus) dla przejścia przełyku i obu nerwów błędnych. Boczne części obu odnóg

przebiegają symetrycznie i każda z nich składa się z dwóch łuków ścięgnistych. Łuk ścięgnisty

przyśrodkowy, zwany więzadłem łukowatym przyśrodkowym (lig. arcuatum mediale),

rozpięty jest między trzonem a wyrostkiem żebrowym pierwszego kręgu lędźwiowego nad m.

lędźwiowym większym. Łuk ścięgnisty boczny, czyli więzadło łukowate boczne (lig. arcuatum

laterale), biegnie od wyrostka żebrowego pierwszego kręgu lędźwiowego do XII żebra nad m.

czworobocznym lędźwi.

Częśd żebrowa (pars costalis) rozpoczyna się sześcioma wiązkami od wewnętrznej

powierzchni chrząstek sześciu dolnych żeber.

Częśd mostkowa (pars sternalis) jest najmniejsza i rozpoczyna się na wewnętrznej

powierzchni wyrostka mieczykowatego mostka. Przyczep koocowy.

Wszystkie części zbiegają się mniej więcej pośrodku mięśnia, gdzie włókna mięśniowe przechodzą we

włókienka ścięgniste, które łączą się ze sobą i wytwarzają tzw. środek ścięgnisty (centrum

tendineum); jest on wspólnym ścięgnem koocowym wszystkich trzech części przepony. środek

ścięgnisty ma kształt trójlistnej koniczyny, można w nim wyróżnid płatek przedni, na którym spoczywa

serce w worku osierdziowym i dwa płatki boczne, do których od góry przylega częśd przyśrodkowa

powierzchni podstawnych płuc. Na granicy prawego i przedniego płatka znajduje się w środku

ścięgnistym otwór żyły głównej (foramen venae cavae). Czynnośd. Przepona jest głównym mięśniem

wdechowym. Podczas skurczu przepony następuje obniżenie się mięśnia, dzięki czemu wzrasta

pojemnośd jamy klatki piersiowej, maleje ciśnienie, a powietrze atmosferyczne napływa przez drogi

oddechowe do płuc. Przy spokojnym wdechu obie kopuły przepony obniżają się o około 2 cm.

Podczas bardzo głębokiego wdechu ruchy przepony są zdecydowanie większe. Przepona jest także

mięśniem tłoczni brzusznej (prelum abdominale), bowiem wespół z mięśniami brzucha uciskając na

trzewa zwiększa ciśnienie panujące w jamie brzucha. Unerwienie. Nerw przeponowy (n. phrenicus)

odchodzący ze splotu szyjnego. Ponieważ przyczep początkowy przepony składa się z trzech części,

występują w niej miejsca stwarzające dogodne warunki do wytworzenia się przepuklin. Do okolic

ANATOMIA CZŁOWIEKA

95

zmniejszonego oporu przepony należą: trójkąt mostkowo-żebrowy, trójkąt lędźwiowo-żebrowy oraz

rozwór przełykowy. W obu trójkątach na niewielkiej przestrzeni opłucna ścienna zazwyczaj przylega

bezpośrednio do otrzewnej. Może więc dojśd w tych okolicach do wpuklenia się trzew w głąb klatki

piersiowej i wystąpienia tzw. przepukliny przeponowej (hernia diaphragmatica). Większośd

przepuklin występuje po stronie lewej, ponieważ po stronie prawej wątroba stanowi dla nich zaporę.

Ruchomośd klatki piersiowej

Oddychanie składa się z dwóch zasadniczych faz: wdechu, który jest wywołany

powiększeniem się objętości klatki piersiowej i wydechu będącego następstwem jej zmniejszenia się.

Najbardziej efektywną kombinację ruchów wdechowych stanowią: skurcz przepony przy

rozludnionych mięśniach powłok brzucha, czynne uniesienie żeber oraz wyprostowanie kręgosłupa

piersiowego. Podniesienie się żeber powoduje poszerzenie i pogłębienie jamy klatki piersiowej,

skurcz przepony i wyprost kręgosłupa zwiększa jej wymiar długościowy. Najskuteczniejszy wydech

jest następstwem czynnego napięcia mięśni brzucha z równoczesnym rozludnieniem się przepony

oraz czynnego opuszczania żeber i zgięcia kręgosłupa. Jednak w czasie wzmożonego wdechu i

wydechu mogą brad udział oprócz przepony i mm. międzyżebrowych liczne mięśnie pomocnicze,

których przyczepy początkowe lub koocowe znajdują się na żebrach, mostku i kręgosłupie. U

człowieka występują dwa typy oddechowe: żebrowy i brzuszny. W typie żebrowym

charakterystyczna jest większa ruchomośd żebrowo-mostkowa, w typie brzusznym większa jest

ruchomośd przepony. Typ żebrowy przeważa u kobiet i ludzi młodych, typ brzuszny częściej pojawia

się u mężczyzn. Intensywne oddychanie jest oddychaniem mieszanym.

Powięzie klatki piersiowej

Powięd piersiowa (fascia pectoralis) pokrywa przednią i tylną powierzchnię m. piersiowego

większego, przyczepiając się do obojczyka.

Powięd obojczykowo-piersiowa (fascia clavipectoralis) pokrywa m. piersiowy mniejszy,

przymocowuje się do obojczyka, a ku bokowi przechodzi w powięd pachową.

Powięd wewnątrzpiersiowa (fascia endothoracica) położona jest na wewnętrznej powierzchni

żeber i mm. międzyżebrowych, przylega do opłucnej.

MIĘŚNIE BRZUCHA

Mięśnie brzucha (musculi abdominis) wypełniają przestrzeo między klatką piersiową i górnym

brzegiem miednicy. Biorą one zatem udział w wytworzeniu ściany jamy brzusznej. Mięśnie brzucha

dzielą się na: boczne, przednie i tylne. Przyśrodkowe części mięśni grupy bocznej brzucha przechodzą

w rozcięgna, których włókna krzyżują się z analogicznymi rozcięgnami mięśni strony przeciwnej i

tworzą kresę białą (linea alba). Kresa biała biegnie od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia

łonowego.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

96

Mięśnie boczne brzucha

Mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis) jest mięśniem

płaskim, szerokim, kształtu czworokątnego i położony jest w bocznej i przedniej okolicy powłok

brzucha. Przyczep początkowy. Rozpoczyna się on na zewnętrznej powierzchni od V do XII żebra,

zachodząc w swej części górnej między zęby przyczepu początkowego m. zębatego przedniego, zaś w

części dolnej - między wiązki m. najszerszego grzbietu. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia

przebiegają skośnie ku dołowi i przyśrodkowo, tak jak włókna mm. międzyżebrowych zewnętrznych.

Większa częśd górna mięśnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, które przebiega przed m.

prostym brzucha i w linii pośrodkowej włókna ścięgniste krzyżują się z włóknami strony przeciwnej,

koocząc się w kresie białej. Dolne pęczki mięśnia przechodzą w więzadło pachwinowe (lig.

inguinale), zaś włókna mięśnia rozpoczynające się najbardziej z tyłu, kooczą się na wardze

zewnętrznej grzebienia biodrowego. Czynnośd. Obustronny skurcz mięśnia powoduje zgięcie

kręgosłupa lędźwiowego wraz z klatką piersiową do przodu, a przy ustalonym kręgosłupie unosi

miednicę. Pociągając dolne żebra ku dołowi działa jako mięsieo wydechowy. Jednostronny skurcz

zgina kręgosłup i klatkę piersiową w stronę boczną oraz skręca tułów w stronę przeciwną.

Unerwienie. Przeważającej części mięśnia pochodzi od nn. międzyżebrowych (nn. intercostales),

jedynie dolna częśd otrzymuje gałązki od n. biodrowo-podbrzusznego (n. iliohypogastricus) i

biodrowo-pachwinowego (n. ilioinguinalis); oba pochodzą ze splotu lędźwiowego.

Mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), podobnie jak

poprzedni, jest mięśniem płaskim, czworokątnym oraz znacznie dłuższym z przodu niż z tyłu.

Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na powięzi piersiowo-lędźwiowej, za pośrednictwem

której dochodzi do kręgów lędźwiowych, na kresie pośredniej grzebienia biodrowego i na więzadle

pachwinowym. Przyczep koocowy. Tylne włókna mięśnia, rozpoczynające się na powięzi piersiowo-

lędźwiowej, biegną ku górze i przyśrodkowo, zachowując ten sam kierunek przebiegu co włókna mm.

międzyżebrowych wewnętrznych i kooczą się na trzech ostatnich żebrach. Główna częśd mięśnia

przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, kooczące się w kresie białej (linea alba). Rozcięgno biegnąc

do kresy białej dzieli się na dwie blaszki położone przed i za m. prostym brzucha. Obie blaszki biorą

udział w wytwarzaniu pochewki m. prostego brzucha. Od dolnej części m. skośnego wewnętrznego

brzucha odchodzą włókna mięśniowe, które z włóknami m. poprzecznego brzucha (m. transversus

abdominis) tworzą u mężczyzn m. ddwigacz jądra (m. cremaster). Czynnośd. Równoczesny skurcz

obu mm. skośnych wewnętrznych brzucha zgina kręgosłup do przodu oraz pociąga klatkę piersiową

w dół powodując wydech. Skurcz jednostronny skręca tułów w tę samą stronę, a współpracując z m.

skośnym zewnętrznym brzucha tej samej strony powoduje boczne zgięcie tułowia. Unerwienie. Jak

m. skośny zewnętrzny brzucha.

Mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis) charakteryzuje się poprzecznym

przebiegiem włókien mięśniowych, które ciągną się od kręgosłupa do kresy białej. Mięsieo ten jak

szeroki pas obejmuje trzewa jamy brzusznej i obok przepony jest głównym mięśniem tłoczni

brzusznej. Przyczep początkowy. Mięsieo ten rozpoczyna się na: wewnętrznej powierzchni sześciu

dolnych żeber, poprzez powięd piersiowo-lędźwiową na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych,

na wardze wewnętrznej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep koocowy.

Wszystkie włókna mięśniowe biegną równolegle w kierunku przednim i przechodzą przyśrodkowo w

płaskie rozcięgno przebiegające do tyłu od m. prostego brzucha (m. ectus abdominis). Rozcięgno

ANATOMIA CZŁOWIEKA

97

bierze udział w wytworzeniu pochewki m. prostego brzucha i kresy białej. Czynnośd. Mięsieo zwęża

dolną częśd jamy klatki piersiowej przyczyniając się do wydechu. Główna jego czynnośd polega na

zwiększaniu ciśnienia w jamie brzucha, czyli na wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale).

Unerwienie. Wspólne z mięśniami skośnymi brzucha.

Mięśnie przednie brzucha

W skład mięśni przednich brzucha wchodzą

mięsieo prosty brzucha,

mięsieo piramidowy.

Mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis) jest położony symetrycznie po obu stronach

kresy białej. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na przedniej powierzchni od V do VII

chrząstki żebrowej i wyrostku mieczykowatym mostka. Przyczep koocowy. Włókna mięśniowe

biegną równolegle w dół i są w swym przebiegu poprzedzielane przez 3-4 smugi ścięgniste

(intersectiones tendineae) na poszczególne odcinki czyli segmenty. U dołu mięsieo zwęża się,

przechodzi w płaskie ścięgno, które przyczepia się do gałęzi górnej kości łonowej oraz do przedniej

powierzchni spojenia łonowego. Cały mięsieo prosty brzucha otoczony jest dwuścienną pochewką

(vagina m. recti abdominis), utworzoną przez rozcięgna mięśni bocznych brzucha. Czynnośd.

Mięsieo prosty brzucha działając obustronnie zgina tułów do przodu lub - gdy tułów jest ustalony -

unosi miednicę. Ponadto opuszcza dolne żebra, działając jako mięsieo wydechowy. Mięsieo prosty

brzucha jest najsilniejszym antagonistą m. prostownika grzbietu (m. erector spinae) oraz bierze

udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Nerwy międzyżebrowe

VI-XII (nn. intercostales).

Mięsieo piramidowy (m. pyramidalis) jest to mały mięsieo położony w przedniej i dolnej

części ściany brzucha. Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, jego włókna mięśniowe biegną

zbieżnie ku górze i przyśrodkowo, koocząc się w kresie białej (linea alba). Mięsieo ten napina kresę

białą. Unerwienie. Nerw międzyżebrowy XII zwany nerwem podżebrowym (n. subcostalis).

Mięśnie tylne brzucha

W skład tylnych mięśni brzucha wchodzi mięsieo czworoboczny lędźwi. Mięsieo

czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum) jest mięśniem kształtu czworobocznego, położonym

po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego i składa się z dwóch warstw. Przyczep początkowy.

Warstwa przednia mięśnia rozpoczyna się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych, a kooczy

na XII żebrze. Warstwa tylna biegnie od wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego do wyrostków

żebrowych kręgów lędźwiowych i XII żebra. Czynnośd. Skurcz jednostronny mięśnia zgina kręgosłup

lędźwiowy w bok, skurcz obustronny obniża XII parę żeber. Mięsieo czworoboczny lędźwi w swym

napięciu spoczynkowym ustala częśd lędźwiową kręgosłupa. Unerwienie. Nerw podżebrowy XII (n.

subcostalis) i krótkie gałązki ze splotu lędźwiowego.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

98

Powięzie brzucha

Powięd piersiowa (fascia pectoralis) przedłuża się ku dołowi w powięd powierzchowną

brzucha (fascia superficialis abdominis), która przyśrodkowo zrasta się z kresą białą (linea alba), a u

dołu z więzadłem pachwinowym (lig. inguinale). Nad przyśrodkowym odcinkiem więzadła

pachwinowego powięd powierzchowna brzucha uwypukla się lejkowato i zstępuje u mężczyzn do

worka mosznowego, tworząc powięd ddwigacza jądra (fascia cremasterica).

Powięd podskórna (fascia subcutanea) pokrywa powięd powierzchowną i od wewnątrz -

podskórną tkankę tłuszczową brzucha. Między obu powięziami biegną naczynia krwionośne i nerwy

skórne.

Powięd poprzeczna (fascia transversalis) położona jest na wewnętrznej powierzchni mięśnia

poprzecznego brzucha. Powięd ta przedłuża się ku tyłowi w powięd pokrywającą mięsieo

czworoboczny lędźwi oraz w powięd lędźwiową i biodrową. Powyżej więzadła pachwinowego powięd

poprzeczna wzmocniona jest przez sierp pachwinowy i więzadło międzydołkowe.

Kanał pachwinowy

Powyżej przyśrodkowego odcinka więzadła pachwinowego ściana brzucha jest skośnie przebita

kanałem pachwinowym (canalis inguinalis), który stanowi drogę w procesie zstępowania jądra z jamy

brzusznej do worka mosznowego. W wędrówce tej jądro wraz ze swym przewodem

wyprowadzającym - nasieniowodem pociąga za sobą wszystkie warstwy ściany brzucha położone pod

skórą, tj. powięd powierzchowną, włókna m. skośnego wewnętrznego brzucha i m. poprzecznego

brzucha oraz powięd poprzeczną (fascia transversalis), która pokrywa mięsieo poprzeczny brzucha od

strony wewnętrznej, oddzielając go od otrzewnej ściennej, będącej ostatnią warstwą powłok

brzucha. Wszystkie te osłonki, otaczając nasieniowód wraz z naczyniami i nerwami, wytwarzają

powrózek nasienny (funiculus spermacticus), który stanowi zawartośd kanału pachwinowego. U

kobiet przez kanał pachwinowy przechodzi więzadło obłe macicy. Kanał pachwinowy ma dwa

pierścienie - powierzchowny i głęboki oraz ściany kanału. Pierścieo pachwinowy powierzchowny

(angulus inguinalis superficialis) położony jest w rozcięgnie m. skośnego zewnętrznego brzucha,

którego włókna wytwarzają dwie odnogi - przyśrodkową i boczną. Pierścieo ten jest wyczuwalny

przez skórę. Pierścieo pachwinowy głęboki (angulus inguinalis profundus) leży w połowie długości

więzadła pachwinowego i nieco powyżej, w powięzi poprzecznej brzucha. Skośnie biegnący kanał

pachwinowy ma przednią ścianę utworzoną przez rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha,

ścianę tylną tworzy powięd poprzeczna brzucha, dolną - więzadło pachwinowe i górną - włókna mm.

skośnego wewnętrznego i poprzecznego brzucha.

Miejsca zmniejszonego oporu

Występujące w powłokach brzucha miejsca zmniejszonego oporu zasługują na szczególną uwagę,

gdyż pod wpływem wzmożonego wysiłku fizycznego (np. podnoszenie ciężarów) i związanego z nim

ANATOMIA CZŁOWIEKA

99

podwyższenia ciśnienia w jamie brzusznej mogą wytworzyd się tzw. przepukliny. Do tych miejsc

należą:

Trójkąt lędźwiowy (trigonum lumbale) - ograniczony jest przez grzebieo biodrowy, dolno-

boczny brzeg mięśnia najszerszego grzbietu i brzeg tylny mięśnia skośnego zewnętrznego

brzucha. W tym rejonie może wytworzyd się przepuklina lędźwiowa dolna (hernia lumbalis

inferior).

Trójkątne lub czworokątne pole położone nieco wyżej, zwane ścięgnistą przestrzenią

lędźwiową (spatium tendineum lumbale), stanowi okolicę, w której może powstad

przepuklina lędźwiowa górna (hernia lumbalis superior). ścianę tej okolicy tworzy m.

najszerszy grzbietu i rozcięgno mięśnia poprzecznego brzucha. Górną granicę wytycza

dwunaste żebro, przyśrodkową - m. prostownik grzbietu, a boczną mm. skośne brzucha

zewnętrzny i wewnętrzny.

Pierścieo pępkowy (anulus umbilicalis), wytwarzający w pośrodkowej okolicy powłok brzucha

dołek pępkowy (fovea umbilicalis), stanowi dogodne miejsce do wytworzenia się przepukliny

pępkowej (hernia umbilicalis).

Doły pachwinowe przyśrodkowy i boczny, położone nad więzadłem pachwinowym w

miejscach obu ujśd kanału pachwinowego są wywołane pierścieniem pachwinowym

powierzchownym i głębokim. Na skutek przebiegu kanału pachwinowego w miejscach tych

doszło do znacznej redukcji warstw mięśniowych. W obrębie dołu pachwinowego

przyśrodkowego może wytworzyd się przepuklina przyśrodkowa lub prosta (hernia medialis s.

recta). Przepuklina boczna lub skośna (hernia lateralis s. obliqua), odpowiadająca dołowi

pachwinowemu bocznemu, jest znacznie rzadsza od przyśrodkowej; zazwyczaj występuje

jako wada wrodzona u dzieci.

MIĘŚNIE KOOCZYNY GÓRNEJ

Mięśnie kooczyny górnej (musculi membri superioris) dzielą się na poszczególne grupy topograficzne,

do których zaliczamy mięśnie obręczy kooczyny górnej, ramienia, przedramienia i ręki. Poszczególne

grupy unaczynione są przez odgałęzienie tętnicy pachowej, ramiennej, promieniowej i łokciowej.

Nerwy dla mięśni kooczyny górnej pochodzą ze splotu ramiennego (plexus brachialis).

Mięśnie obręczy kooczyny górnej

W skład mięśni obręczy kooczyny górnej wchodzą:

mięsieo naramienny,

mięsieo nadgrzebieniowy,

mięsieo podgrzebieniowy,

mięsieo obły mniejszy,

mięsieo obły większy,

mięsieo podłopatkowy.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

100

Z mięśni obręczy kooczyny górnej (mm. cinguli membri superioris) tylko m. naramienny

rozpoczyna się na obu kościach, tj. łopatce i obojczyku, i pokrywa staw ramienny od góry, przodu i

tyłu. Pozostałe mięśnie obręczy kooczyny górnej rozpoczynają się tylko na łopatce. Przyczepy

koocowe omawianych mięśni znajdują się w części bliższej ramienia. Mięsieo naramienny (m.

deltoideus) jest mięśniem kształtu trójkątnego, podstawą skierowany ku górze, a wierzchołkiem w

dół. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na koocu barkowym obojczyka, na wyrostku

barkowym i na grzebieniu łopatki. Przyczep koocowy. Pęczki mięśniowe kierują się zbieżnie ku

dołowi, gdzie kooczą się na guzowatości naramiennej kości ramiennej. Z uwagi na przyczepy

początkowe mięsieo ten dzieli się na: częśd przednią - obojczykową (pars clavicularis), częśd środkową

- barkową (pars acromialis) i częśd tylną - grzebieniową (pars spinalis). Czynnośd. Skurcz

równoczesny wszystkich trzech części mięśnia naramiennego odwodzi ramię i w funkcji tej jest

najsilniejszym mięśniem ze wszystkich odwodzicieli ramienia. Samodzielny skurcz części

obojczykowej we współpracy z częścią obojczykową m. piersiowego większego wysuwa do przodu i

nawraca ramię. Częśd grzebieniowa pociąga ramię ku tyłowi i odwraca je. Jakkolwiek cały mięsieo

odwodzi kooczynę górną w stawie ramiennym, to skurcz części obojczykowej pociąga odwiedzione

ramię do przodu, zaś skurcz części grzebieniowej i barkowej - ku tyłowi. Mięsieo naramienny ma

duże znaczenie dla ustalenia kości ramiennej w stawie ramiennym. Przy znacznym nawet obciążeniu

kooczyny górnej mięsieo ten przeciwdziała wysuwaniu się głowy kości ramiennej z wydrążenia

stawowego łopatki. Z kolei częśd górna m. czworobocznego grzbietu ddwigając łopatkę utrzymuje ją

w prawidłowym położeniu. Oba te mięśnie współdziałając ze sobą tworzą silną taśmę mięśniową,

która podtrzymuje obciążoną kooczynę. Unerwienie. Pochodzi od n. pachowego (n. axillaris),

należącego do splotu ramiennego. W razie porażenia nerwu ramię jest obniżone i nie ma możliwości

wykonania pełnego ruchu odwodzenia.

Mięsieo nadgrzebieniowy (m. supraspinalis). Przyczep początkowy znajduje się w dole

nadgrzebieniowym łopatki. Przyczep koocowy. Mięsieo ten w swym przebiegu kieruje się w bok,

biegnie pod wyrostkiem barkowym, nad stawem ramiennym i kooczy na szczycie guzka większego

kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo nadgrzebieniowy jest - po m.

naramiennym - drugim co do siły odwodzicielem ramienia. Wiązki kooczące się w ścianie torebki

stawowej wygładzają jej fałdy podczas ruchu odwodzenia ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n.

nadłopatkowego (n. suprascapularis) ze splotu ramiennego.

Mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) wypełnia dół podgrzebieniowy i jest znacznie

większym mięśniem od m. nadgrzebieniowego. Przyczep początkowy znajduje się na powierzchni

grzbietowej łopatki w okolicy należącej do dołu podgrzebieniowego oraz na powięzi

podgrzebieniowej. Przyczep koocowy. Mięsieo ten kieruje się do boku i nieco w górę. Kooczy się na

guzku większym kości ramiennej. Częśd włókien ścięgna koocowego wplata się w błonę włóknistą

torebki stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo ten odwraca ramię i napina torebkę stawową.

Unerwienie. Jak w m. nadgrzebieniowym.

Mięsieo obły mniejszy (m. teres minor) rozpoczyna się na brzegu bocznym łopatki, a kooczy na guzku

większym kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo odwraca ramię i

napina torebkę stawową. Unerwienie. Przez n. pachowy (n. axillaris) ze splotu ramiennego.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

101

Mięsieo obły większy (m. teres major) rozpoczyna się na powierzchni grzbietowej kąta dolnego

łopatki. Biegnie w bok ku górze, przylegając do koocowej części m. najszerszego grzbietu, z którym

wspólnie kooczy się na grzebieniu guzka mniejszego kości ramiennej. Czynnośd. Współdziała z m.

najszerszym grzbietu w ruchach nawracania przywodzenia i tyłozgięcia ramienia. Oba mięśnie obłe,

zdążając do przyczepu koocowego, oddalają się od siebie, a przez powstałą w ten sposób szczelinę

przechodzi głowa długa m. trójgłowego ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. piersiowo-

grzbietowego (n. thoracodorsalis). Mięsieo podłopatkowy (m. subscapularis) jest dużym, silnym

mięśniem wypełniającym dół podłopatkowy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na całej

powierzchni dołu podłopatkowego i na powięzi podłopatkowej. Przyczep koocowy. Mięsieo ten ma

utkanie pierzaste, czemu zawdzięcza znaczną siłę. Jego ścięgno koocowe przebiega do przodu od

torebki stawu ramiennego, z którą zrasta się częściowo, zaś kostny przyczep koocowy osiąga na guzku

mniejszym kości ramiennej. Czynnośd. Mięsieo podłopatkowy silnie nawraca, a także przywodzi

ramię. Unerwienie. Nerw podłopatkowy (n. subscapularis) ze splotu ramiennego.

Powięzie okolicy barku

Powięd naramienna (fascia deltoidea) łączy się z sąsiednimi powięziami i pokrywa m.

naramienny.

Powięd nadgrzebieniowa, podgrzebieniowa i podłopatkowa (fascia supraspinata, infraspinata

et subscapularis) pokrywają mięśnie tej samej nazwy i przymocowują się dookoła

odpowiednich dołów łopatki.

Powięd pachowa (fascia axillaris) jest przedłużeniem powięzi piersiowej i tworzy podstawę

jamy pachowej. W części środkowej powięzi znajdują się liczne otworki dla przejścia naczyo i

nerwów.

Dół pachowy i jama pachowa

Dół pachowy ograniczony jest z przodu fałdem pachowym przednim (plica axillaris anterior),

utworzonym przez brzeg mięśnia piersiowego większego i od tyłu fałdem pachowym tylnym (plica

axillaris posterior), wywołanym przez brzeg mięśnia najszerszego grzbietu. Dół pokrywa skóra

pokryta włosami. Powyżej dołu pachowego znajduje się jama pachowa. Przy uniesionym ramieniu

ma kształt trójściennego ostrosłupa, którego wierzchołek skierowany jest do obojczyka. ścianę

przednią jamy wyznaczają oba mm. piersiowe, ścianę tylną mięśnie: najszerszy grzbietu, obły większy

i podłopatkowy, a ścianę przyśrodkową tworzy m. zębaty przedni. Jama pachowa zawiera poza

tkanką tłuszczową tętnicę i żyłę pachową nerwy splotu ramiennego i węzły chłonne pachowe.

Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia (m. brachii) dzielimy na grupę przednią i tylną. Do grupy przedniej należą

zginacze unerwione przez nerw mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus), należący do długich

nerwów splotu ramiennego. Są to: m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia i m. ramienny.

Tylną grupę mięśni ramienia, czyli prostowniki zaopatruje nerw promieniowy (m. radialis), należący

ANATOMIA CZŁOWIEKA

102

także do długich nerwów splotu ramiennego. Grupę tę stanowią m. trójgłowy ramienia i m.

łokciowy.

Grupa przednia mięśni ramienia

W skład grupy przedniej mięśni ramienia wchodzą

mięsieo dwugłowy ramienia,

mięsieo kruczo-ramienny,

mięsieo ramienny.

Mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii). Przyczep początkowy tego mięśnia składa się z

dwóch głów. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki,

położonym w jamie stawu ramiennego. Zatem ścięgno tej głowy w swym początkowym odcinku

biegnie w jamie stawowej nad głową kości ramiennej, następnie przebija błonę włóknistą torebki

stawowej i wydostaje się na zewnątrz stawu bruzdą międzyguzkową, otoczone wypustką błony

maziowej torebki stawu ramiennego, zwaną pochewką maziową międzyguzkową (vagina synovialis

intertubercularis). ~cięgno początkowe głowy długiej zmienia więc kierunek swego przebiegu z

poprzecznego na pionowy i kieruje się dalej w dół wzdłuż kości ramiennej, przechodząc w częśd

mięśniową. Głowa krótka (caput breve) przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki razem z m.

kruczo-ramiennym. Przyczep koocowy. Na wysokości połowy ramienia obie głowy łączą się, tworząc

wspólny brzusiec. Brzusiec przechodzi w krótkie mocne ścięgno, które przyczepia się na guzowatości

kości promieniowej. Częśd włókien wytwarza rozcięgno m. dwugłowego ramienia, które przechodzi

w powięd przedramienia. Czynnośd. Czynnośd tego mięśnia jest bardzo urozmaicona z uwagi na

zróżnicowane przyczepy początkowe. Jest mięśniem dwustawowym. Główna jednak funkcja m.

dwugłowego ramienia przejawia się w działaniu na staw łokciowy. W stawie tym mięsieo zgina i

odwraca przedramię. Przy ustalonym przedramieniu, jak np. podczas zwisu, czy w podporze, mięsieo

zgina ramię w stosunku do przedramienia, dzięki czemu bierze udział w podciąganiu tułowia ku

górze. Głowa długa, która przebiega nad stawem ramiennym, bierze udział w odwodzeniu ramienia.

Głowa krótka współdziała głównie z m. kruczo-ramiennym, zgina ramię, czyli wysuwa do przodu i

przywodzi. Mięsieo dwugłowy współdziała z m. naramiennym w przytrzymywaniu kości ramiennej w

stawie ramiennym, co ma szczególne znaczenie przy ddwiganiu ciężkich przedmiotów. Wzdłuż obu

brzegów mięśnia biegną bruzdy: przyśrodkowa i boczna. W głębszej bruddzie przyśrodkowej znajduje

się nerw pośrodkowy (n. medianus), tętnica ramienna (a. brachialis) i żyła odłokciowa (v. basilica).

W płytszej bruddzie bocznej m. dwugłowego ramienia biegnie żyła odpromieniowa (v. cephalica).

Mięsieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis) rozpoczyna się razem z głową krótką m.

dwugłowego ramienia na wyrostku kruczym łopatki, biegnie w dół i nieco bocznie, koocząc się na

kości ramiennej w połowie długości trzonu. Czynnośd. Współdziała on z głową krótką m.

dwugłowego ramienia; unosi ramię do przodu oraz przywodzi ramię do przedniej ściany klatki

piersiowej i nawraca.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

103

Mięsieo ramienny (m. brachialis) jest pokryty przez m. dwugłowy ramienia. Rozpoczyna się

na przedniej powierzchni trzonu kości ramiennej poniżej przyczepu koocowego m. naramiennego.

Włókna mięśniowe biegną ku dołowi i pokrywają torebkę stawu łokciowego. Kooczy się on krótkim,

silnym ścięgnem na guzowatości kości łokciowej. Czynnośd. Jest mięśniem jednostawowym, silnie

zgina przedramię w stawie łokciowym i pociąga fałdy torebki stawowej, nie pozwalając na wpuklenie

się do wewnątrz stawu.

Grupa tylna mięśni ramienia

W skład grupy tylnej mięśni ramienia wchodzą:

mięsieo trójgłowy ramienia,

mięsieo łokciowy.

Mięsieo trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) posiada w przyczepie początkowym trzy

głowy: długą, boczną i przyśrodkową. Przyczep początkowy. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna

się na guzku podpanewkowym łopatki i w swym początkowym odcinku położona jest między m.

obłym większym i mniejszym. W dalszym przebiegu, na wysokości kości ramiennej, głowa długa

prawie całkowicie pokrywa głowę przyśrodkową, która leży najgłębiej. Głowa boczna (caput laterale)

rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, w części górno-bocznej tej powierzchni,

tj. powyżej bruzdy nerwu promieniowego. Głowa przyśrodkowa (caput mediale) rozpoczyna się

także na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, lecz u dołu i przyśrodkowo od bruzdy nerwu

promieniowego. Przyczep koocowy. Wszystkie trzy głowy kooczą się krótkim, płaskim ścięgnem

koocowym na wyrostku łokciowym kości łokciowej. Czynnośd. Mięsieo trójgłowy ramienia jest

bardzo silnym prostownikiem stawu łokciowego. Głowa długa mięśnia bierze ponadto udział w

czynnościach stawu ramiennego, gdzie uczestniczy w prostowaniu i przywodzeniu ramienia.

Mięsieo łokciowy (m. anconeus) jest małym trójkątnym mięśniem rozpoczynającym się na

nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato w dół i kooczą

częściowo w błonie włóknistej torebki stawowej oraz na brzegu tylnym kości łokciowej. Czynnośd.

Jest on słabym prostownikiem stawu łokciowego; zasadnicza jego czynnośd polega na wygładzaniu

fałdów torebki stawowej.

Powięd ramienia

Powięd ramienia (fascia brachii) jest bezpośrednim przedłużeniem powięzi pachowej po swej

przedniej stronie, natomiast od tyłu stanowi kontynuację powięzi naramiennej. U dołu umocowuje

się do obu nadkłykci kości ramiennej. Powięd ta wysyła w kierunku kości ramiennej dwa pasma, z

których przyśrodkowe, zwane przegrodą międzymięśniową ramienia przyśrodkową (septum

intermusculare brachii mediale), wnika między m. trójgłowy i m. ramienny, przyczepiając się do

brzegu przyśrodkowego trzonu kości ramiennej. Drugie pasmo, zwane przegrodą międzymięśniową

ramienia boczną (septum intermusculare brachii laterale), oddziela m. trójgłowy od m. ramiennego i

ANATOMIA CZŁOWIEKA

104

ramienno-promieniowego, zrastając się z brzegiem bocznym trzonu kości ramiennej. Tym sposobem

powięd ramienia wraz z trzonem kości ramiennej wytwarza dwa kanały kostno-włókniste,

przeznaczone dla przedniej i tylnej grupy mięśni.

Mięśnie przedramienia

Mięśnie przedramienia (m. antebrachii) podzielone są na trzy grupy: przednią (dłoniową),

tylną (grzbietową) i boczną (promieniową). Brzuśce mięśniowe większości mięśni położone są w

odcinku bliższym przedramienia, zaś w części dalszej przebiegają ich ścięgna koocowe. Dlatego

obwód przedramienia jest największy w części bliższej i maleje stopniowo w kierunku dalszym.

Mięśnie przedramienia działają na liczne stawy zarówno w obrębie ręki, jak i przedramienia. Grupa

przednia składa się z ośmiu mięśni, które układają się w dwie warstwy: powierzchowną i głęboką.

Pięd mięśni stanowiących warstwę powierzchowną rozpoczyna się wspólnie na nadkłykciu

przyśrodkowym kości ramiennej, zaś przyczepy początkowe trzech mięśni warstwy głębokiej

położone są niżej, w obrębie obu kości i błony międzykostnej przedramienia. Wszystkie mięśnie

grupy przedniej z wyjątkiem m. zginacza łokciowego nadgarstka unerwione są przez nerw

pośrodkowy (n. medianus) ze splotu ramiennego. Mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka oraz częśd

mięśnia zginacza głębokiego palców otrzymują gałązki od nerwu łokciowego (n. ulnaris).

Grupa przednia

W skład grupy przedniej mięśni wchodzą:

Warstwa powierzchowna:

mięsieo nawrotny obły,

mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka,

mięsieo dłoniowy długi,

mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka,

mięsieo zginacz powierzchowny palców.

Warstwa głęboka:

mięsieo zginacz głęboki palców,

mięsieo zginacz długi kciuka,

mięsieo nawrotny czworoboczny.

Warstwa powierzchowna

Mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres) biegnie skośnie od strony przyśrodkowej do kości

promieniowej. Przyczep początkowy obejmuje nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej (głowa

ramienna) i wyrostek dziobiasty kości łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep koocowy znajduje się na

bocznej powierzchni w połowie trzonu kości promieniowej. Czynnośd. Ponieważ włókna mięśnia

biegną od góry ku dołowi oraz od strony przyśrodkowej do boku, dlatego mięsieo ten silnie nawraca i

współdziała w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

105

Mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis) jest także mięśniem

rozpoczynającym się od wspólnej masy mięśniowej na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej.

Biegnie on skośnie ku dołowi wzdłuż kości promieniowej, a jego ścięgno koocowe przymocowuje się

do podstawy II i III kości śródręcza po stronie dłoniowej. Czynnośd. Mięsieo ten bierze udział w

zginaniu przedramienia w stawie łokciowym, jednak z największą siłą zgina dłoniowo rękę, którą

także odwodzi w kierunku promieniowym, działając wspólnie z m. prostownikiem promieniowym

długim nadgarstka. Dzięki skośnemu przebiegowi mięsieo bierze udział w ruchu nawracania

przedramienia. Mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus) jest mięśniem niestałym, na ogół

słabym, o długim i cienkim ścięgnie koocowym. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym k.

ramiennej, a jego ścięgno koocowe umocowuje się do troczka zginaczy i przedłuża się w szerokie,

płaskie rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris), które wzmacnia powięd dłoni. Czynnośd.

Mięsieo zgina dłoniowo rękę i napina rozcięgno dłoniowe ręki.

Mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris). Przyczep początkowy stanowi

nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej (głowa ramienna) i odcinek bliższy tylnego brzegu kości

łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep koocowy. ścięgno koocowe tego mięśnia dochodzi do kości

grochowatej, a dalej jako więzadło grochowo-śródręczne (lig. pisometacarpeum) przymocowuje się

na powierzchni dłoniowej podstawy V kości śródręcza. Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i

odwodzi ją w kierunku łokciowym współdziałając w tym ruchu z m. prostownikiem łokciowym

nadgarstka.

Mięsieo zginacz powierzchowny palców(m. flexor digitorum superficialis). Przyczep

początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, na wyrostku

dziobiastym kości łokciowej (głowa ramienno-łokciowa) i na przedniej powierzchni kości

promieniowej w odcinku bliższym (głowa promieniowa). Przyczep koocowy. Brzusiec mięśniowy

dzieli się na cztery brzuśce, które przechodzą w cztery ścięgna koocowe. Dwa ścięgna

powierzchowne dochodzą do podstaw paliczków środkowych III i IV palca, zaś dwa ścięgna położone

głębiej podążają do palca II i V. Wszystkie cztery ścięgna przebiegają przez kanał nadgarstka (canalis

carpi), gdzie razem ze ścięgnem m. zginacza głębokiego palców objęte są pochewką maziową

wspólną mm. zginaczy. Dla wysokości paliczków bliższych każde z czterech ścięgien koocowych

rozszczepia się widełkowato tworząc szczelinę, przez którą przechodzi odpowiednie ścięgno koocowe

m. zginacza głębokiego palców, podążające do paliczka dalszego. Czynnośd. Jest to mięsieo

wielostawowy i zgina wszystkie stawy, nad którymi przebiega. Najsłabsze jego działanie przejawia się

w odniesieniu do stawu łokciowego. Prócz współdziałania w zginaniu stawu łokciowego zgina

dłoniowo rękę, a także stawy śródręczno-paliczkowe i międzypaliczkowe bliższe. Może on działad na

wszystkie wymienione stawy równocześnie lub na każdy z nich oddzielnie.

Warstwa głęboka

Mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus) ma rozległy przyczep

początkowy. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony

międzykostnej przedramienia. Przyczep koocowy. Mięsieo kooczy się czterema ścięgnami, które

przebiegają przez kanał nadgarstka pod troczkiem zginaczy i pod rozwidleniem ścięgien koocowych

m. zginacza powierzchownego palców i dochodzą do podstaw paliczków dalszych od II do V palca.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

106

Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i wszystkie stawy palców II-V oraz zbliża do siebie

rozstawione palce. Samodzielne zgięcie wybranego stawu międzypaliczkowego jest najczęściej

niemożliwe i pociąga za sobą zgięcie w pozostałych stawach palców trójczłonowych.

Mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus) rozpoczyna się na przedniej

powierzchni trzonu kości promieniowej i na przyległej części błony międzykostnej. ścięgno koocowe

mięśnia przebiega przez kanał nadgarstka i kooczy się na podstawie dalszego paliczka kciuka.

Czynnośd. Mięsieo ten silnie zgina rękę i stawy kciuka.

Mięsieo nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus) jest małym, płaskim,

czworokątnym mięśniem. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni części dalszej trzonu kości

łokciowej, biegnie w bok, koocząc się na przedniej i bocznej powierzchni trzonu kości promieniowej.

Czynnośd. Skurcz mięśnia działa wyłącznie na staw promieniowo-łokciowy dalszy, powodując

nawracanie przedramienia.

Grupa boczna

Grupa boczna składa się z czterech mięśni, które leżą na stronie przedniej i bocznej

przedramienia, a swymi przyczepami sięgają ku górze aż do połowy wysokości ramienia,

przymocowując się do brzegu i nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Wszystkie mięśnie tej grupy

unerwione są przez gałęzie nerwu promieniowego (n. radialis).

W skład grupy bocznej mięśni przedramienia wchodzą:

mięsieo ramienno-promieniowy,

mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka,

mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka,

mięsieo odwracacz.

Mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) rozpoczyna się na brzegu bocznym kości

ramiennej poniżej połowy jej długości, biegnie wzdłuż kości promieniowej i kooczy się na wyrostku

rylcowatym kości promieniowej. Czynnośd. Mięsieo zgina przedramię w stawie łokciowym, najsilniej

w położeniu nawrócenia przedramienia. Ponadto nawrócone przedramię odwraca, a odwrócone -

nawraca.

Mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus)

rozpoczyna się na brzegu bocznym kości ramiennej, poniżej m. ramienno-promieniowego, a kooczy

się na powierzchni grzbietowej podstawy II kości śródręcza.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

107

Mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis) bierze

początek na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep koocowy osiąga na podstawie III kości

śródręcza po stronie grzbietowej. Czynnośd. Oba mięśnie prostują i zginają grzbietowo rękę, oraz

biorą udział w zginaniu stawu łokciowego. Mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka razem

z m. zginaczem promieniowym nadgarstka odwodzi rękę w kierunku promieniowym.

Mięsieo odwracacz (m. supinator) leży na tylnej stronie przedramienia, rozpoczyna się na

nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej stronie nasady bliższej kości łokciowej. Włókna tego

mięśnia biegną skośnie w bok i ku dołowi, owijając się dookoła bliższej części kości promieniowej,

której mięsieo kooczy się z przodu poniżej guzowatości kości promieniowej. Czynnośd. Mięsieo ten

odwraca przedramię.

Grupa tylna

Grupa tylna, podobnie jak przednia, dzieli się na warstwę mięśni powierzchownych i

głębokich. Trzy mięśnie warstwy powierzchownej zrastają się w swym przyczepie początkowym,

który znajduje się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Warstwę głęboką tworzą cztery mięśnie,

rozpoczynające się na kościach i błonie międzykostnej przedramienia po stronie tylnej. Wszystkie

mięśnie grupy tylnej unerwione są - podobnie jak mięśnie grupy bocznej - przez nerw promieniowy

(n. radialis).

W skład grupy tylnej mięśni przedramienia wchodzą:

Warstwa powierzchowna:

mięsieo prostownik palców,

mięsieo prostownik palca małego,

mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka.

Warstwa głęboka:

mięsieo odwodziciel długi kciuka,

mięsieo prostownik krótki kciuka,

mięsieo prostownik długi kciuka,

mięsieo prostownik wskaziciela.

Warstwa powierzchowna

Mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum). Przyczep początkowy znajduje się na

nadkłykciu bocznym kości ramiennej i więzadle pobocznym promieniowym. Przyczep koocowy.

Brzusiec mięśniowy przechodzi w cztery ścięgna koocowe, które na wysokości ręki przedłużają się w

ANATOMIA CZŁOWIEKA

108

rozcięgna grzbietowe, kooczące się na podstawach dalszych paliczków palców trójczłonowych.

Czynnośd. Mięsieo ten prostuje i zgina grzbietowo rękę, prostuje palce i odwodzi w stawach

śródręczno-paliczkowych. Mięsieo prostownik palców nie oddziałuje bezpośrednio na stawy

międzypaliczkowe, gdyż wielkośd skracania się jego włókien jest niedostateczna. Na stawy te działają

mm. międzykostne i glistowate.

Mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Przyczep początkowy znajduje

się wspólnie z poprzednim na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep koocowy. Mięsieo

kooczy się rozdwojonym rozcięgnem grzbietowym V palca. Czynnośd. Mięsieo prostuje i przywodzi

palec V.

Mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris) jest w grupie tylnej

mięśniem leżącym najbardziej przyśrodkowo. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na

nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej powierzchni kości łokciowej, a kooczy się na

podstawie V kości śródręcza po stronie grzbietowej. Czynnośd. Mięsieo ten jest silnym

prostownikiem ręki i najsilniejszym spośród jej odwodzicieli łokciowych.

Warstwa głęboka

Mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus) jest największym z mięśni

warstwy głębokiej. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na tylnej powierzchni obu kości

przedramienia i na błonie międzykostnej. Przyczep koocowy. ścięgno tego mięśnia kooczy się na

podstawie I kości śródręcza. Czynnośd. Jest on głównym odwodzicielem ręki w kierunku

promieniowym, odwodzi również i odprowadza kciuk. Ponieważ jego ścięgno koocowe zachodzi od

strony promieniowej na powierzchnię dłoniową nadgarstka, mięsieo ten zgina rękę dłoniowo, mimo

iż należy do grupy mięśni tylnych przedramienia.

Mięsieo prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis) rozpoczyna się na tylnej

powierzchni kości promieniowej i przyległej części błony międzykostnej, a kooczy się długim, cienkim

ścięgnem na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo prostuje i odwodzi kciuk w

stawie śródręczno-paliczkowym oraz odwodzi rękę w kierunku promieniowym.

Mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus) rozpoczyna się na tylnej

powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony międzykostnej. Przyczep koocowy

mięśnia znajduje się na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnośd. Jest on prostownikiem kciuka

we wszystkich jego stawach, ponadto przywodzi kciuk oraz jest słabym prostownikiem ręki. Mięsieo

prostownik wskaziciela (m. extensor indicis) rozpoczyna się poniżej poprzedniego mięśnia, również

na kości łokciowej i błonie międzykostnej, a jego ścięgno koocowe zlewa się z rozcięgnem

grzbietowym dla wskaziciela m. prostownika palców. Czynnośd. Prostuje palec II.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

109

Powięd przedramienia

Powięd przedramienia (fascia antebrachii) jest przedłużeniem powięzi ramienia w kierunku

dalszym kooczyny. Podobnie do powięzi ramienia oddaje przegrody międzymięśniowe, które wraz z

kośdmi przedramienia wytwarzają trzy przestrzenie kostno-włókniste dla trzech grup mięśni:

zginaczy, prostowników bocznych i prostowników grzbietowych. W części dolnej przedramienia

powięd wzmocniona jest dodatkowymi włóknami o przebiegu okrężnym. Uczestniczą one w

wytworzeniu dwóch troczków, umocowujących ścięgna mięśni przedramienia. Po stronie

grzbietowej znajduje się troczek prostowników (retinaculum extensorum), w którym znajduje się

sześd przedziałów kostno-włóknistych, mieszczących ścięgna mięśni otoczone pochewkami

maziowymi ścięgien (vaginae synoviales tendinum). Po stronie dłoniowej powięd przedramienia,

przedłużając się na okolicę nadgarstka, pokrywa n. łokciowy i t. łokciową. Spoczywają one na

troczku zginaczy (retinaculum flexorum), rozpiętym poprzecznie na wyniosłościach nadgarstka.

Troczek ten zamyka bruzdę w kanał nadgarstka (canalis carpi), którym biegną ścięgna mięśni zginaczy

palców otoczone pochewkami maziowymi. Jedna pochewka otacza ścięgno m. zginacza długiego

kciuka, druga obejmuje osiem ścięgien obu mięśni zginaczy palców trójczłonowych i nazywa się

pochewką maziową wspólną mm. zginaczy (vagina synovialis communis mm. flexorum). Pochewki

te kooczą się na wysokości połowy śródręcza. Wyjątek stanowi pochewka nadgarstkowa łokciowa,

która łączy się z pochewką V palca. Ponadto w kanale nadgarstka przebiega n. pośrodkowy i

towarzysząca mu t. pośrodkowa. Po stronie dłoniowej znajdują się oddzielne pochewki maziowe

ścięgien dla wszystkich palców (vagine synoviales tendinum digitorum manus). Pochewki maziowe są

wzmocnione silnymi więzadłami pochwowymi (lig. vaginalia), które przytwierdzają je do kości. Dół

łokciowy (fossa cubitalis) od przodu zamknięty jest powięzią, od strony przyśrodkowej ograniczony

m. nawrotnym obłym, od strony bocznej mięśniami: ramienno-promieniowym, prostownikiem

promieniowym długim i krótkim nadgarstka. Dno dołu tworzą m. dwugłowy ramienia i m. ramienny.

W dole łokciowym przebiegają: t. ramienna, która tutaj dzieli się na t. promieniową i t. łokciową, t.

poboczna promieniowa, n. pośrodkowy i n. promieniowy.

Mięśnie ręki

Krótkie mięśnie ręki (m. manus) położone są na stronie dłoniowej śródręcza i między kośdmi

śródręcza. Strona grzbietowa ręki jest pozbawiona mięśni. Palec pierwszy, najkrótszy i najgrubszy,

nosi nazwę kciuka (pollex). Posiada on własne mięśnie, których częśd znana jest już z opisu mięśni

przedramienia. Pozostałe, krótkie mięśnie kciuka tworzą na dłoni u jego podstawy wzniesienie zwane

kłębem (thenar). Palec drugi, wskaziciel (index) jest drugim co do ruchomości palcem ręki. Palec

piąty, mały (digitus minimus), podobnie jak kciuk, posiada grupę własnych krótkich mięśni,

tworzących wzniesienie wzdłuż brzegu łokciowego ręki zwane kłębikiem (hypothenar). Oprócz

mięśni kłębu i kłębika, przeznaczonych wyłącznie dla pierwszego i piątego palca, ręka posiada trzecią

grupę mięśni tworzących środkowe mięśnie dłoni, które działają na wszystkie stawy palców - od

drugiego do piątego.

Mięśnie kłębu

W skład mięśni kłębu wchodzą:

mięsieo odwodziciel krótki kciuka,

ANATOMIA CZŁOWIEKA

110

mięsieo zginacz krótki kciuka,

mięsieo przeciwstawiacz kciuka,

mięsieo przywodziciel kciuka.

Mięsieo odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis) rozpoczyna się na troczku

zginaczy (retinaculum flexorum) i na kości łódeczkowatej, a kooczy się na brzegu bocznym podstawy

bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo ten odwodzi i przeciwstawia kciuk.

Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus).

Mięsieo zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis) rozpoczyna się pod mięśniem

poprzednim i nieco przyśrodkowo od niego, na troczku zginaczy, obu kościach czworobocznych i kości

główkowatej, a kooczy się na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo zgina kciuk w

stawie śródręczno-paliczkowym oraz ustawia pierwszą kośd śródręcza w położeniu opozycji, dzięki

czemu opuszka kciuka kieruje się ku stronie dłoniowej pozostałych palców. Unerwienie. Nerw

pośrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris).

Mięsieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis) leży pod poprzednim i ma podobne

przyczepy początkowe, a kooczy się na powierzchni bocznej pierwszej kości śródręcza. Czynnośd.

Mięsieo ten przywodzi kciuk i przeciwstawia go pozostałym palcom. Unerwienie. Nerw pośrodkowy

(n. medianus).

Mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis) jest największym i najgłębiej położonym

mięśniem kłębu. Rozpoczyna się dwiema głowami: poprzeczną i skośną (caput transversum et

obliquum), na więzadle promienistym nadgarstka i kości główkowatej oraz na III kości śródręcza.

Obie głowy zbiegają się u podstawy kciuka, koocząc się na bliższym paliczku kciuka. Czynnośd. Jest

on głównym przywodzicielem kciuka, przeciwstawia kciuk innym palcom ręki, a także zgina w stawie

śródręczno-paliczkowym. Unerwienie. Nerw łokciowy (n. ulnaris).

Mięśnie kłębika

Grupę tę tworzą cztery mięśnie unerwione przez nerw łokciowy (n. ulnaris). W skład mięśni

kłębika wchodzą:

mięsieo dłoniowy krótki,

mięsieo odwodziciel palca małego,

mięsieo zginacz krótki palca małego,

mięsieo przeciwstawiacz palca małego.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

111

Mięsieo dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) rozpoczyna się na brzegu łokciowym rozcięgna

dłoniowego ręki oraz na troczku zginaczy, a kooczy się w skórze brzegu łokciowego ręki. Czynnośd.

Wywołuje zmarszczki na brzegu łokciowym dłoni.

Mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na wyniosłości

przyśrodkowej nadgarstka i kooczy na brzegu przyśrodkowym bliższego paliczka palca V. Czynnośd.

Odwodzi palec mały, zgina go w stawie śródręczno-paliczkowym, a prostuje w stawach

międzypaliczkowych, dzięki połączeniu z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis).

Mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się jak

poprzedni, a kooczy na podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnośd. Zgina palec mały w

stawie śródręczno-paliczkowym. Mięsieo przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi)

rozpoczyna się jak dwa poprzednie i dochodzi do przyśrodkowej powierzchni V kości śródręcza.

Czynnośd. Nieznacznie przeciwstawia palec V.

Mięśnie środkowe dłoni

W skład mięśni środkowych dłoni wchodzą:

mięśnie glistowate,

mięśnie międzykostne.

Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) położone są w liczbie czterech małych mięśni między

ścięgnami m. zginacza głębokiego palców (m. flexor digitorum profundus), które to ścięgna służą im

jako miejsca przyczepów początkowych. Na wysokości stawów śródręczno-paliczkowych ścięgna

koocowe czterech mięśni glistowatych przechodzą na stronę grzbietową, gdzie łączą się z rozcięgnem

grzbietowym (aponeurosis dorsalis) palców. Czynnośd. Mięśnie glistowate zginają palce

trójczłonowe w stawach śródręczno-paliczkowych, a prostują w obu stawach międzypaliczkowych

poprzez przyczepy do rozcięgna grzbietowego. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus) i n.

łokciowy (n. ulnaris).

Mięśnie międzykostne (mm. interossei) są to krótkie, silne mięśnie występujące w dwóch

warstwach - dłoniowej i grzbietowej. Wypełniają one przestrzenie międzykostne śródręcza (spalia

interossea metacarpi). Mięśnie międzykostne rozpoczynają się na kościach śródręcza i kooczą się,

podobnie jak mięśnie glistowate, na rozcięgnach grzbietowych palców. Czynnośd. Wspólne działanie

mm. międzykostnych dłoniowych i grzbietowych powoduje zginanie palców w stawach śródręczno-

paliczkowych. Ponieważ mm. międzykostne grzbietowe w swym przyczepie koocowym kierują się

zbieżnie do długiej osi ręki, przebiegającej przez palec środkowy, kurcząc się - niezależnie od mm.

międzykostnych dłoniowych, odwodzą palce w stawach śródręczno-paliczkowych. I przeciwnie, mm.

międzykostne dłoniowe biegną rozbieżnie w stosunku do powyższej osi, działają więc

antagonistycznie, czyli w tychże stawach przywodzą palce. Dzięki swym przyczepom koocowym w

ANATOMIA CZŁOWIEKA

112

rozcięgnach grzbietowych, podobnie jak mięśnie glistowate, prostują palce w stawach

międzypaliczkowych. Unerwienie. Wszystkie mm. międzykostne są unerwione są przez n. łokciowy

(n. ulnaris)

Powięzie ręki

W rejonie ręki po stronie grzbietowej znajduje się powięd grzbietowa ręki (fascia dorsalis

manus), która pokrywa spłaszczone ścięgna mm. prostowników długich palców. Na dłoni występują

trzy komory oddzielające mięśniówkę kłębu kciuka, kłębika palca V i częśd środkową dłoni. Częśd

środkową wypełniają mm. glistowate, ścięgna mm. zginaczy długich palców oraz naczynia i nerwy.

Od zewnątrz komory te ograniczone są rozcięgnem dłoniowym. Rozcięgno dłoniowe (aponeurosis

palmaris) jest włóknistą płytą, która chroni dłoo przed uciskiem z zewnątrz. Powierzchownie

położone są pęczki podłużne, biegnące w przedłużeniu ścięgna koocowego m. dłoniowego długiego.

Natomiast głębiej położone są pęczki poprzeczne, które w części dystalnej związane są z więzadłem

poprzecznym powierzchownym śródręcza.

MIĘŚNIE KOOCZYNY DOLNEJ

Podobnie jak w kooczynie górnej mięśnie kooczyny dolnej (musculi membri inferioris) dzielą

się na: mięśnie obręczy kooczyny dolnej, mięśnie uda, goleni i stopy. Unerwienie wszystkich mięśni

kooczyny dolnej pochodzi od splotu lędźwiowo-krzyżowego (plexus lumbosacralis).

Mięśnie obręczy kooczyny dolnej, czyli mięśnie miednicy

Mięśnie miednicy (musculi pelvis) są na ogół krótkie, rozpoczynają się na kościach miednicy, a

kooczą w bliższej części kości udowej. Stanowią one zazwyczaj silne mięśnie o dużym przekroju

fizjologicznym. Z uwagi na rozmieszczenie dzielą się na: wewnętrzne, czyli przednie i zewnętrzne czyli

tylne mięśnie miednicy. Mięśnie wewnętrzne miednicy otrzymują nerwy odchodzące od splotu

lędźwiowego (plexus lumbalis), zaś większośd mięśni zewnętrznych unerwionych jest przez nerwy

splotu krzyżowego (plexus sacralis).

Wewnętrzne mięśnie miednicy

W skład mięśni wewnętrznych miednicy wchodzą:

mięsieo biodrowo-lędźwiowy,

mięsieo lędźwiowy większy.

Mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas) składa się z dwóch mięśni: m. lędźwiowego

większego i m. biodrowego, które kooczą się wspólnym ścięgnem. Mięsieo lędźwiowy większy (m.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

113

psoas major) jest długim mięśniem, wchodzącym w skład tylnej ściany jamy brzusznej. Przyczep

początkowy ma dwie warstwy: powierzchowną i głęboką. Warstwa powierzchowna tego mięśnia

odchodzi od bocznej powierzchni trzonów ostatniego kręgu piersiowego i czterech górnych kręgów

lędźwiowych. Warstwa głęboka przymocowuje się do wyrostków żebrowych wszystkich kręgów

lędźwiowych. Między dwiema warstwami tego mięśnia leży splot lędźwiowy (plexus lumbalis).

Przyczep koocowy. Mięsieo lędźwiowy większy biegnie ku dołowi, nieco w bok, wydostaje się z jamy

miednicy przez rozstęp mięśniowy (lacuna musculorum) położony pod boczną częścią więzadła

pachwinowego (lig. inguinale) i wspólnie z mięśniem biodrowym kooczy się wąskim ścięgnem na

krętarzu mniejszym kości udowej. Mięsieo biodrowy (m. iliacus) wypełnia dół biodrowy, w którym

przymocowuje się wachlarzowato swym przyczepem początkowym. Włókna mięśniowe biegną

zbieżnie w dół i przechodzą we wspólne ścięgno razem z m. lędźwiowym większym. ścięgno

koocowe przyczepia się na krętarzu mniejszym kości udowej. Czynnośd. Mięsieo biodrowo-

lędźwiowy jest bardzo silnym zginaczem stawu biodrowego, może mu dorównad jedynie m. prosty

uda (m. rectus femoris). W działaniu tym m. lędźwiowy większy dzięki znacznej długości swych

włókien wpływa na wielkośd i zakres ruchu zgięcia, m. biodrowy natomiast ze względu na swój duży

przekrój fizjologiczny dysponuje znaczną siłą. Przy ustalonych kooczynach dolnych lub w pozycji leżąc

na plecach, podczas podnoszenia tułowia oba mięśnie współpracują z mięśniami prostymi brzucha.

Jest on bardzo czynnym mięśniem podczas chodzenia. Mięsieo biodrowo-lędźwiowy również

przywodzi i odwraca udo. Z uwagi na przyczepy początkowe m. lędźwiowy większy działa także na

kręgosłup lędźwiowy. Kurcząc się obustronnie zgina kręgosłup w przód przy jednostronnym skurczu

w bok. Unerwienie. Oba mięśnie lędźwiowe otrzymują gałązki odchodzące bezpośrednio od splotu

lędźwiowego (plexus lumbalis) i od n. udowego (n. femoralis). Porażenie mięśnia biodrowo-

lędźwiowego upośledza w znacznej mierze funkcję chodzenia.

Mięsieo lędźwiowy mniejszy (m. psoas minor) jest położony do przodu od m. lędźwiowego

większego. Jest mięśniem niewielkim i niestałym, występuje w połowie przypadków. Czynnośd jego

polega na napinaniu powięzi biodrowej.

Zewnętrzne mięśnie miednicy

W skład mięśni zewnętrznych miednicy wchodzą:

mięsieo pośladkowy wielki,

mięsieo napinający powięd szeroką,

mięsieo pośladkowy średni,

mięsieo pośladkowy mały,

mięsieo gruszkowaty,

mięsieo zasłaniacz wewnętrzny,

mięśnie bliźniacze górny i dolny,

mięsieo czworoboczny uda,

mięsieo zasłaniacz zewnętrzny.

Mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus) jest bardzo duży, przykrywa pozostałe

mięśnie tej grupy. Przyczep początkowy. Mięsieo ten rozpoczyna się wzdłuż linii podłużnej na

ANATOMIA CZŁOWIEKA

114

pograniczu kości biodrowej i krzyżowej: na powierzchni pośladkowej talerza biodrowego do tyłu od

kresy pośladkowej tylnej, na bocznym brzegu kości krzyżowej i guzicznej oraz na więzadle krzyżowo-

guzowym. Włókna jego biegną równolegle i skośnie ku dołowi i do boku. Przyczep koocowy znajduje

się w dwóch miejscach. Włókna części górnej mięśnia kierują się bardziej do boku, przechodzą nad

krętarzem większym kości udowej i dołączają do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej

uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Włókna dolnej części przyczepiają się do guzowatości

pośladkowej (tuberositas glutea) kości udowej. Czynnośd. Najważniejszym zadaniem mięśnia

pośladkowego wielkiego jest utrzymanie pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia. Jest on

najsilniejszym prostownikiem stawu biodrowego, a tym samym antagonistą m. biodrowo-

lędźwiowego. Obustronny skurcz mm. pośladkowych wielkich, przy ustalonej kooczynie dolnej

wysuwa miednicę ku przodowi, zaś skurcz jednostronny w bok. Poprzez przyczep do pasma

biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda prostuje kolano. Mięsieo ten jest także najsilniejszym

odwracaczem i przywodzicielem uda (przyczep udowy). Częśd mięśnia koocząca się w powięzi

szerokiej, odwodzi udo. Unerwienie. Mięsieo jest unerwiony przez n. pośladkowy dolny (n. gluteus

inferior) ze splotu krzyżowego, który z miednicy wydostaje się przez otwór podgruszkowaty i wnika

do mięśnia od dołu. W przypadku uszkodzenia n. pośladkowego dolnego występują trudności w

chodzeniu po nierównym podłożu, utrzymanie równowagi ciała jest zakłócone, występują trudności

prostowania stawu biodrowego podczas wstawania z pozycji siedzącej.

Mięsieo napinający powięd szeroką (m. tensor fasciae latae) jest jedynym mięśniem tej

grupy, położonym do przodu od poprzecznej osi stawu biodrowego. Rozpoczyna się na kolcu

biodrowym przednim górnym i powięzi pośladkowej, biegnie ku dołowi i nieco do tyłu, a w okolicy

krętarza większego przechodzi w ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi

szerokiej, które kooczy się na kłykciu bocznym kości piszczelowej. Czynnośd. Mięsieo ten działa na

staw biodrowy i kolanowy. Działanie jego jest silniejsze w stawie biodrowym, w którym mięsieo

zgina, nawraca i odwodzi udo. Mięsieo ten, napinając powięd szeroką, ustala wyprostowany staw

kolanowy, przyczyniając się tym samym do utrzymania pionowej postawy ciała, natomiast zgięty staw

kolanowy zgina jeszcze silniej. Unerwienie. Do mięśnia wnikają gałązki n. pośladkowego górnego (n.

gluteus superior) ze splotu krzyżowego.

Mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) jest mięśniem grubym i silnym, położonym

pod m. pośladkowym wielkim. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na powierzchni

pośladkowej talerza biodrowego między kresą pośladkową przednią a tylną. Przyczep koocowy.

Wszystkie włókna tego mięśnia biegną zbieżnie ku dołowi, gdzie mięsieo kooczy się krótkim ścięgnem

na krętarzu większym kości udowej.

Mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) rozpoczyna się wachlarzowato na

powierzchni pośladkowej talerza kości biodrowej, między kresą pośladkową dolną i przednią. Kooczy

się również na krętarzu większym kości udowej. Czynnośd. Działanie m. pośladkowego małego i m.

pośladkowego średniego jest podobne i bardzo wielostronne. Najsilniej czynnośd ich przejawia się w

odwodzeniu uda, a przy ustalonej kooczynie dolnej pochylają miednicę w stronę boczną. Ze względu

na wachlarzowaty przebieg włókien przednia i tylna częśd obu mięśni działa antagonistycznie. Częśd

przednia, której przyczepy początkowe leżą do przodu od poprzecznej osi stawu, zgina staw biodrowy

ANATOMIA CZŁOWIEKA

115

i nawraca, zaś częśd tylna prostuje i odwraca. Unerwienie obu mięśni pośladkowych, średniego i

małego pochodzi od n. pośladkowego górnego (n. gluteus superior). Z porażeniem nerwu wiąże się

zazwyczaj nieprawidłowe ustawienie miednicy, szczególnie widoczne w trakcie czynności

lokomocyjnych. Spostrzega się wówczas tzw. chód kaczkowaty.

Mięsieo gruszkowaty (m. piriformis) rozpoczyna się na miednicznej powierzchni kości

krzyżowej na wysokości od drugiego do czwartego jej segmentu. Biegnie on zbieżnie w bok,

wydostaje się z jamy miednicy mniejszej przez otwór kulszowy większy i przechodzi w cienkie długie

ścięgno, które kooczy się na przyśrodkowej stronie krętarza większego kości udowej. Czynnośd.

Działanie mięśnia jest stosunkowo słabe. Najsilniej odwraca udo, słabiej odwodzi, a najsłabiej

prostuje. Unerwienie. Gałązki nerwowe splotu krzyżowego, który na nim spoczywa.

Mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), podobnie jak poprzedni,

rozpoczyna się wewnątrz miednicy mniejszej. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na

powierzchni wewnętrznej błony zasłonowej (membrana obturatoria) i na kostnym ograniczeniu

otworu zasłonionego. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia kierują się zbieżnie do otworu kulszowego

mniejszego. W tym rejonie mięsieo zmienia kierunek przebiegu pod kątem prostym i przewija się

przez brzeg wcięcia kulszowego mniejszego. Częśd zewnątrz miedniczna przechodzi w ścięgno

koocowe i dochodzi do dołu krętarzowego kości udowej. Czynnośd. Główna czynnośd tego mięśnia

polega na odwracaniu uda, ponadto słabo przywodzi i prostuje udo. Unerwienie. Gałązki splotu

krzyżowego.

Mięśnie bliźniacze górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior) towarzyszą w swym

przebiegu mięśniowi zasłaniaczowi wewnętrznemu. Mięsieo bliźniaczy górny rozpoczyna się na kolcu

kulszowym, m. bliźniaczy dolny na guzie kulszowym. Oba mięśnie kooczą się razem z m.

zasłaniaczem wewnętrznym w dole krętarzowym kości udowej. Czynnośd. Oba mięśnie bliźniacze

wspomagają działanie m. zasłaniacza zewnętrznego. Unerwienie. Jak w mięśniu poprzednim.

Mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris) w postaci czworobocznej płytki biegnie

poprzecznie od guza kulszowego do grzebienia międzykrętarzowego kości udowej. Czynnośd.

Mięsieo ten odwraca, przywodzi i nieznacznie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie.

Pochodzi ze splotu krzyżowego

Mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus) jest mięśniem spłaszczonym,

wachlarzowatym, rozpoczynającym się na zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej i kostnym

ograniczeniu otworu zasłonionego. ścięgno koocowe tego mięśnia dołącza do ścięgna m. zasłaniacza

wewnętrznego, koocząc się także w dole krętarzowym kości udowej. Czynnośd. Wspomaga on

czynnośd mięśnia czworobocznego uda. Unerwienie. Pochodzi ze splotu lędźwiowego, gdyż

rozwojowo należy on do grupy mięśni przyśrodkowych uda. Dlatego otrzymuje unerwienie z gałęzi

tylnej n. zasłonowego (n. obturatorius).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

116

Mięśnie uda

Mięśnie uda (m. femoris) dzielą się na trzy grupy

mięśnie przednie,

mięśnie przyśrodkowe czyli przywodziciele uda,

mięśnie tylne. Mięśnie grupy przedniej prostują staw kolanowy i mają znaczną przewagę nad

grupą tylną - zginaczami.

Przednie mięśnie uda

Grupa mięśni przednich zajmuje największą przestrzeo w obrębie uda. Zasadnicza czynnośd tych

mięśni polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Razem z mięśniami zewnętrznymi

miednicy, które prostują udo w stawie biodrowym, mięśnie przednie uda utrzymują kooczynę dolną

w stanie wyprostu w stawie biodrowym i kolanowym. Mięśnie grupy przedniej są unerwione przez

nerw udowy (n. femoralis), wychodzący ze splotu lędźwiowego. W skład mięśni przednich uda

wchodzą:

mięsieo krawiecki,

mięsieo czworogłowy uda,

mięsieo stawowy kolana.

Mięsieo krawiecki (m. sartorius) jest najdłuższym mięśniem ustroju ludzkiego i ma kształt

długiej, wąskiej taśmy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na kolcu biodrowym przednim

górnym i w swoim przebiegu towarzyszy tętnicy udowej. Przyczep koocowy. Włókna tego mięśnia

biegną równolegle ku dołowi w kierunku przyśrodkowej strony uda. Następnie mięsieo przebiega do

tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kooczy się płaskim, rozbieżnym ścięgnem poniżej

kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej, przyśrodkowo od guzowatości piszczeli w tzw. gęsiej

stopce (pes anserinus). Czynnośd. Jest to mięsieo dwustawowy. Jako jedyny mięsieo, zginając udo w

stawie biodrowym, równocześnie zgina podudzie w stawie kolanowym. W działaniu na staw

biodrowy jest zginaczem, odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. W stawie kolanowym mięsieo

ten zgina i nawraca goleo. Mimo licznych czynności jest słabym mięśniem, gdyż posiada mały

przekrój fizjologiczny.

Mięsieo czworogłowy uda (m. quadriceps femoris). Jest to największy pod względem masy

mięsieo ustroju człowieka. Położony jest na przedniej powierzchni uda i z uwagi na swe przyczepy

początkowe dzieli się na cztery głowy: najbardziej powierzchowną głowę stanowi m. prosty uda,

który jest m. dwustawowym i najbardziej niezależnym spośród wszystkich czterech głów. Trzy

pozostałe głowy to:

mięsieo obszerny boczny, mięsieo obszerny przyśrodkowy i mięsieo obszerny

pośredni.

Mięsieo prosty uda (m. rectus femoris) jest mięśniem wrzecionowatym, grubym,

który rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim dolnym i na torebce stawu

ANATOMIA CZŁOWIEKA

117

biodrowego. W dolnej części uda brzusiec mięśniowy przechodzi w grube, wspólne

ścięgno koocowe dochodzące do rzepki.

Mięsieo obszerny boczny (m. vastus lateralis) jest najsilniejszą częścią m.

czworogłowego uda i zajmuje boczną powierzchnię trzonu kości udowej. Rozpoczyna

się na krętarzu większym, kresie międzykrętarzowej i wardze bocznej kresy

chropawej kości udowej. Włókna biegną łukowato w kierunku przyśrodkowym i w

dół, przechodząc we wspólne ścięgno koocowe.

Mięsieo obszerny przyśrodkowy (m. vastus medialis) jest położony po stronie

przyśrodkowej i przedniej uda. Rozpoczyna się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy

chropawej kości udowej. Włókna jego biegną równolegle, łukowato w kierunku

bocznym ku dołowi i przechodzą we wspólne ścięgno koocowe.

Mięsieo obszerny pośredni (m. vastus intermedius) przylega do przedniej i częściowo

bocznej powierzchni trzonu kości udowej, przykryty całkowicie przez m. prosty uda.

Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na przednio-bocznej stronie trzonu

kości udowej, poniżej kresy międzykrętarzowej, sięgając u dołu do około 3/4 długości

trzonu, gdzie przechodzi we wspólne ścięgno koocowe. Wspólne ścięgno koocowe

m. czworogłowego uda przyczepia się do podstawy i brzegów rzepki i przechodzi

dalej w więzadło rzepki (lig. patellae), które stanowiąc przedłużenie ścięgna

koocowego m. czworogłowego uda kooczy się na guzowatości piszczeli. Częśd

włókien ścięgna koocowego, należących do głowy przyśrodkowej i bocznej, rozchodzi

się poniżej rzepki ku dołowi do powierzchni przedniej kłykcia bocznego i

przyśrodkowego piszczeli jako troczek boczny i przyśrodkowy rzepki (retinaculum

patellae laterale et mediale). Czynnośd. Mięsieo czworogłowy uda jest jedynym i

bardzo silnym prostownikiem stawu kolanowego; trzykrotnie przewyższa swą siłą

wszystkie mięśnie zginacze tego stawu. Mięsieo prosty uda (m. rectus femoris)

działa także na staw biodrowy. Jest obok m. biodrowo-lędźwiowego (m. iliopsoas)

najsilniejszym zginaczem uda w stawie biodrowym. Ponadto m. prosty uda jest dośd

silnym odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. Unerwienie. Mięsieo otrzymuje

liczne gałązki od nerwu udowego (n. femoralis). W przypadku porażenia n.

udowego niemożliwe jest aktywne prostowanie podudzia w stawie kolanowym.

Charakterystycznym objawem dla porażenia n. udowego jest brak odruchu

rzepkowego. Mięsieo stawowy kolana (m. articularis genus) jest niedużym

mięśniem, rozpoczynającym się na przedniej powierzchni uda poniżej przyczepu

początkowego głowy pośredniej m. czworogłowego uda, a kooczy się w torebce

stawu kolanowego. Czynnośd. Wygładza fałdy torebki stawowej podczas

prostowania stawu kolanowego.

Przyśrodkowe mięśnie uda

W skład mięśni przyśrodkowych uda wchodzą:

mięsieo grzebieniowy,

mięsieo smukły,

mięsieo przywodziciel długi,

mięsieo przywodziciel krótki,

mięsieo przywodziciel wielki.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

118

Mięśnie grupy przyśrodkowej swymi początkowymi przyczepami pokrywają zewnętrzną

powierzchnią gałęzi kości łonowej i gałęzi kości kulszowej, sięgając od przodu ku górze do grzebienia

łonowego, u dołu i z tyłu - po guz kulszowy. Wszystkie mięśnie tej grupy, z wyjątkiem m. smukłego,

są mięśniami jednostawowymi, a ich przyczepy koocowe mieszczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej

kresy chropawej kości udowej. Mięśnie przyśrodkowe są silnymi przywodzicielami uda, ponadto

biorą udział w odwracaniu i nieznacznie zginają udo w stawie biodrowym. Unerwione są przez nerw

zasłonowy (n. obturatorius) odchodzący od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis). Uszkodzenie n.

zasłonowego powoduje zanik funkcji przywodzenia, osłabienie zginania i prostowania w stawie

biodrowym. Chodzenie i stanie jest niepewne.

Mięsieo grzebieniowy (m. pectineus) jest płaskim mięśniem położonym przyśrodkowo od m.

biodrowo-lędźwiowego. Rozpoczyna się na grzebieniu i guzku łonowym, a kooczy na kresie

grzebieniowej kości udowej, poniżej krętarza mniejszego. Czynnośd. Przywodzi, odwraca i

nieznacznie zgina udo w stawie biodrowym.

Mięsieo smukły (m. gracilis) jest najdłuższym i jedynym dwustawowym mięśniem tej grupy.

Rozpoczyna się na gałęzi dolnej kości łonowej i przyległej części gałęzi kości kulszowej. Włókna jego

biegną równolegle ku dołowi i w trzeciej dolnej części uda przechodzą w długie, cienkie ścięgno, które

owija się razem z m. krawieckim od tyłu, dookoła nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kooczy

poniżej kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej w tzw. gęsiej stopce. Trzy mięśnie kooczą się tu

swymi spłaszczonymi ścięgnami, zachodząc wachlarzowato na siebie wytwarzają tzw. gęsią stopkę

(pes anserinus). Oprócz m. krawieckiego z grupy mięśni przednich uda i m. smukłego - będącego

przedstawicielem grupy przyśrodkowej, w skład "gęsiej stopki" wchodzi jeszcze m. półścięgnisty,

należący do grupy mięśni tylnych uda. Czynnośd. Mięsieo smukły jest mięśniem dwustawowym. Na

staw biodrowy działa tak, jak wszystkie mięśnie tej grupy, tzn. przywodzi, odwraca i nieznacznie

zgina udo. W działaniu na staw kolanowy jest zginaczem tego stawu i równocześnie słabo nawraca

podudzie.

Mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus) ma kształt wydłużonego trójkąta.

Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, obok spojenia łonowego, a kooczy się na środkowej

trzeciej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Czynnośd. Silnie przywodzi,

słabiej odwraca i zgina udo.

Mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis). Rozpoczyna się na przedniej powierzchni

gałęzi dolnej kości łonowej i kooczy się na trzeciej górnej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej

kości udowej. Czynnośd. Silnie przywodzi, chod słabiej od poprzedniego odwraca i zgina udo.

Wspólnie z m. przywodzicielem długim i m. grzebieniowym umożliwia wykonanie ruchu zakładania

nogi na nogę w pozycji siedzącej.

Mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) jest najgłębiej położonym i największym

z wszystkich mięśni grupy przyśrodkowej. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej

kości łonowej, na gałęzi kości kulszowej i na przyległej części guza kulszowego. Przyczep koocowy

ANATOMIA CZŁOWIEKA

119

składa się z dwóch części. Włókna mięśnia rozpoczynające się na gałęzi dolnej kości łonowej i na

gałęzi kości kulszowej kooczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej.

Wszystkie włókna mięśniowe odchodzące swym przyczepem początkowym od guza kulszowego

biegną w dół, przechodząc w samodzielny brzusiec, zakooczony silnym obłym ścięgnem, które

przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej. Między przyczepami koocowymi obu

części mięśnia znajduje się kanał przywodzicieli (canalis adductorius). Czynnośd. Mięsieo ten jest

najsilniejszym przywodzicielem uda. Poza tym częśd mięśnia, koocząca się na kresie chropawej - tak

jak wszystkie mięśnie tej grupy odwraca i zgina udo, natomiast częśd koocząca się na nadkłykciu

przyśrodkowym uda nawraca i silnie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Ma dwa dródła.

Częśd mięśnia, która kooczy się na kresie chropawej, jest unerwiona przez n. zasłonowy (splot

lędźwiowy), natomiast częśd dochodząca do nadkłykcia przyśrodkowego - przez n. piszczelowy (splot

krzyżowy).

Tylne mięśnie uda

Do grupy tej należą trzy mięśnie: półścięgnisty i półbłoniasty, położone przyśrodkowo oraz m.

dwugłowy uda, biegnący bocznie. Z wyjątkiem głowy krótkiej m. dwugłowego uda, wszystkie

rozpoczynają się na guzie kulszowym i są mięśniami dwustawowymi, które prostują staw biodrowy, a

zginają goleo w stawie kolanowym Unerwienie pochodzi od splotu krzyżowego (plexus sacralis) drogą

nerwu kulszowego (n. ischiadicus) oraz jego rozgałęzieo w postaci nerwu piszczelowego (n. tibialis) i

nerwu strzałkowego wspólnego (n. peroneus communis).

W skład tylnych mięśni uda wchodzą:

mięsieo półścięgnisty,

mięsieo półbłoniasty,

mięsieo dwugłowy uda.

Mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), położony najbardziej przyśrodkowo w tylnej okolicy

uda, rozpoczyna się na guzie kulszowym, biegnie w dół, gdzie w połowie długości uda przechodzi w

obłe ścięgno koocowe. Przyczep koocowy znajduje się poniżej kłykcia przyśrodkowego piszczeli w

tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). Czynnośd. Jest on prostownikiem i słabym przywodzicielem uda

w stawie biodrowym. W stawie kolanowym uczestniczy w zginaniu i nawracaniu goleni.

Mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus). Rozpoczyna się długim, płaskim ścięgnem na

guzie kulszowym. ścięgno to sięga zazwyczaj aż do połowy długości mięśnia, po czym przechodzi

stopniowo w szeroki brzusiec, który ogranicza od strony górnej i przyśrodkowej dół podkolanowy

(fossa poplitea). ścięgno koocowe kierując się ku dołowi przechodzi do tyłu od nadkłykcia

przyśrodkowego kości udowej i na wysokości kłykcia przyśrodkowego piszczeli dzieli się na trzy

odnogi. Jedna odnoga kooczy się na powierzchni kłykcia przyśrodkowego piszczeli, druga przechodzi

ANATOMIA CZŁOWIEKA

120

w więzadło podkolanowe skośne, odnoga trzecia kieruje się ku dołowi i wnika do powięzi goleni.

Czynnośd. Działanie mięśnia półbłoniastego jest podobne do mięśnia półścięgnistego, znacznie

silniejsze. Jest silnym prostownikiem i przywodzicielem stawu biodrowego, w stawie kolanowym

zgina i nawraca.

Mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) jest mięśniem długim, położonym po stronie

bocznej, na tylnej powierzchni uda. W przyczepie początkowym mięśnia wyróżnia się głowę długą i

krótką. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzie kulszowym, głowa krótka (caput breve)

na środkowej trzeciej części wargi bocznej kresy chropawej. Biegnąc ku dołowi obie głowy łączą się i

tworzą górną i boczną granicę dołu podkolanowego. Silne ścięgno koocowe jest umocowane na

głowie strzałki. Czynnośd. Na staw biodrowy działa tylko głowa długa mięśnia dwugłowego. Jest on

prostownikiem tego stawu, poza tym przywodzi i słabo odwraca udo. W działaniu na staw kolanowy

obie głowy przejawiają wspólną funkcję: tj. silnie zginają i odwracają goleo.

Powięzie biodra i uda

Powięd biodrowa (fascia iliaca), pokrywająca m. biodrowo-lędźwiowy przyczepia się u dołu

do więzadła pachwinowego i wyniosłości biodrowo-łonowej, wytwarza tu ścięgnisty łuk biodrowo-

łonowy (arcus iliopectineus), który dzieli całą przestrzeo, położoną między więzadłem pachwinowym

(lig. inguinale) a przednim brzegiem kości miednicznej, na częśd boczną i przyśrodkową. Częśd

boczna, zwana rozstępem mięśniowym (lacuna musculorum) jest drogą wyjścia z miednicy m.

biodrowo-lędźwiowego i nerwu udowego; przez częśd przyśrodkową czyli przez rozstęp naczyniowy

(lacuna vasorum) biegną naczynia udowe i nerwy.

Powięd pośladkowa (fascia glutea) pokrywa cały m. pośladkowy wielki oraz częśd górną m.

pośladkowego średniego. Przymocowana jest w górze do grzebienia biodrowego, a u dołu przedłuża

się w powięd szeroką (fascia lata), która otacza wszystkie mięśnie uda. Powięd szeroka w określonych

okolicach rozszczepia się na dwie blaszki obejmujące: m. napinający powięd szeroką, m. krawiecki i

naczynia udowe. Włókna ścięgna koocowego m. napinającego powięd szeroką wplatają się w nią, a

biegnąc ku dołowi do kłykcia bocznego piszczeli wytwarzają ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe

(tractus iliotibialis) powięzi szerokiej uda. Powięd szeroka uda wysyła dwie przegrody

międzymięśniowe: przyśrodkową (septum intermusculare femoris mediale) i boczną (septum

intermusculare femoris laterale), które dochodzą odpowiednio do wargi przyśrodkowej i bocznej

kresy chropawej kości udowej. Przegroda międzymięśniowa boczna - szersza i dłuższa od

przyśrodkowej - oddziela grupę mięśni prostowników od zginaczy. Przegroda międzymięśniowa

przyśrodkowa, węższa i krótsza, oddziela prostowniki od przywodzicieli. Mięśnie grupy

przyśrodkowej (przywodziciele) są oddzielone od mięśni tylnej grupy (zginaczy) warstwą ludnej tkanki

łącznej. W ten sposób każda z trzech grup mięśni uda posiada własną komorę kostno-włóknistą.

Ponadto istnieje osobny przedział dla m. krawieckiego. Ku dołowi powięd szeroka uda przechodzi w

powięd podkolanową i powięd goleni.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

121

Trójkąt udowy (trigonum femorale) leży w górnej, przedniej części uda. Podstawę trójkąta

tworzy więzadło pachwinowe, brzeg boczny - m. krawiecki, a przyśrodkowy - m. przywodziciel długi.

W rejonie wierzchołka trójkąta udowego znajduje się wejście do kanału przywodzicieli.

Kanał przywodzicieli (canalis adductorius) długości kilku centymetrów prowadzi z wierzchołka

trójkąta udowego do dołu podkolanowego. Wejście do kanału ograniczają od boku m. obszerny

przyśrodkowy, przyśrodkowo - m. przywodziciel wielki i od przodu blaszka ścięgnista. Otwór dolny,

zwany rozworem ścięgnistym przywodzicieli, jest położony między kością udową a ścięgnem

przywodziciela wielkiego. Przez kanał przechodzą naczynia i nerwy, biegnące do dołu

podkolanowego i do stawu kolanowego. Kanał udowy (canalis femoralis) jest położony w środkowej

części rozstępu naczyo. Wejście do kanału stanowi pierścieo udowy. Ograniczają go: żyła udowa,

więzadło pachwinowe, grzebieo kości łonowej i więzadło rozstępowe. Od jamy brzusznej jest

oddzielony przegrodą udową i otrzewną. Tą drogą mogą dostawad się pod skórę górno-

przyśrodkowej powierzchni uda trzewa tworząc przepuklinę udową (hernia femoralis). Przepuklina ta

częściej występuje u kobiet.

Mięśnie goleni

Mięśnie goleni (m. cruris) posiadają brzuśce położone bliżej stawu kolanowego i - podobnie

jak w mięśniach przedramienia - w dolnej trzeciej części przechodzą one w ścięgna koocowe. Z tego

powodu goleo stożkowato zwęża się ku dołowi. Większośd mięśni goleni bierze początek na kościach

podudzia i błonie międzykostnej goleni, a ich przyczepy koocowe znajdują się na kościach stopy.

Biorą one udział w ruchach stopy względem podudzia, a także w zginaniu i prostowaniu palców

stopy. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: przednią, boczną i tylną.

Przednie mięśnie goleni

Cztery mięśnie grupy przedniej wypełniają przestrzeo położoną do przodu od błony

międzykostnej goleni, ograniczoną od strony przyśrodkowej powierzchnią boczną kości piszczelowej,

a od strony bocznej - powierzchnią przyśrodkową trzonu strzałki. Wszystkie mięśnie grupy przedniej

unerwione są przez n. strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) - odgałęzienie n. strzałkowego,

który jest przedłużeniem n. kulszowego. Porażenie n. strzałkowego głębokiego upośledza czynnośd

odwracania stopy (supinatio pedis) i najczęściej prowadzi do opadnięcia jej brzegu przyśrodkowego.

Wypadnięcie funkcji mięśni przednich goleni uniemożliwia czynne zginanie grzbietowe stopy (flexio

dorsalis pedis). W skład mięśni przednich goleni wchodzą:

mięsieo piszczelowy przedni,

mięsieo prostownik długi palców,

mięsieo strzałkowy trzeci,

mięsieo prostownik długi palucha.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

122

Mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior) rozpoczyna się na kłykciu bocznym, górnej

części powierzchni bocznej trzonu kości piszczelowej oraz przyległej części błony międzykostnej

goleni. Włókna tego mięśnia kierują się w dół, przechodzą w mocne ścięgno podążające po stronie

przedniej piszczeli nad stawami skokowymi przez górny i dolny troczek mm. prostowników

(retinaculum mm. extensorum superius et inferius). Mniej więcej w połowie długości stopy, ścięgno

owija się na jej brzegu przyśrodkowym i kooczy na stronie podeszwowej kości klinowatej

przyśrodkowej i I kości śródstopia. Czynnośd. Główna czynnośd tego mięśnia polega na zginaniu

grzbietowym stopy; jest on silniejszym prostownikiem od wszystkich pozostałych prostowników,

które biorą udział w zginaniu grzbietowym stopy. Poza tym przywodzi i odwraca stopę, tj. unosi jej

brzeg przyśrodkowy, dzięki czemu wywiera wpływ na prawidłowe wysklepienie stopy. Przy ustalonej

stopie pochyla goleo do przodu.

Mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus) leży bocznie od

poprzedniego i rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, na głowie strzałki i jej brzegu przednim

oraz na przyległej części błony międzykostnej goleni. Brzusiec mięśniowy już w połowie goleni

przechodzi w silne ścięgno. ścięgno to po wyjściu spod górnego i dolnego troczka prostowników na

grzbiecie stopy dzieli się na cztery ścięgna dla palców od II do V, które w tym rejonie są objęte

pochewkami maziowymi. Kooczy się w rozcięgnach grzbietowych palców (aponeuroses dorsales

digitorum pedis) razem z m. prostownikiem krótkim palców (m. extensor digitorum brevis).

Mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius) stanowi zazwyczaj odszczepioną boczną

częśd prostownika długiego palców i kooczy się po stronie grzbietowej podstawy V kości śródstopia.

Czynnośd. Oba mięśnie zginają stopę grzbietowo i wspomagają nawracanie i odwodzenie stopy.

Mięsieo prostownik długi palców wspomaga znacznie silniejszy od niego m. prostownik krótki

palców w prostowaniu palców stopy.

Mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus) jest położony najgłębiej z

wszystkich mięśni tej grupy, gdyż rozpoczyna się na środkowej części powierzchni przyśrodkowej

trzonu strzałki i na przyległym odcinku błony międzykostnej goleni. ścięgno koocowe tego mięśnia

kieruje się do przodu i przyśrodkowo na grzbietową powierzchnię stopy i kooczy się na podstawie

dalszego paliczka palucha. Czynnośd. Prostuje paluch i zgina grzbietowo stopę.

Boczne mięśnie goleni

Do grupy bocznej zalicza się dwa mięśnie strzałkowe: długi i krótki, które przebiegają wzdłuż

bocznej powierzchni strzałki. Mięśnie strzałkowe długi i krótki unerwione są przez nerw strzałkowy

powierzchowny (n. peroneus superficialis), drugą gałąd n. strzałkowego wspólnego. Porażenie n.

strzałkowego powierzchownego najsilniej upośledza czynnośd nawracania stopy (pronatio pedis), a

istniejąca wówczas przewaga napięcia mięśni antagonistycznych powoduje ustawienie stopy w

pozycji odwróconej. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. stopą kooską, w której dochodzi

do nadmiernego obciążenia brzegu bocznego stopy podczas stania i chodzenia. W skład mięśni

bocznych goleni wchodzą:

ANATOMIA CZŁOWIEKA

123

mięsieo strzałkowy długi,

mięsieo strzałkowy krótki.

Mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus). Rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli,

głowie strzałki, torebce stawu piszczelowo-strzałkowego i w górnym odcinku powierzchni bocznej

trzonu strzałki. ~cięgno koocowe biegnie w dół po stronie tylnej kostki bocznej (malleolus lateralis),

przytwierdzone do niej troczkami (retinaculum mm. peroneorum superius et inferius) zmienia

kierunek przebiegu i wzdłuż bocznej powierzchni kości piętowej podąża do brzegu bocznego stopy.

Na wysokości kości sześciennej ścięgno wstępuje na stronę podeszwową stopy, kierując się następnie

do jej brzegu przyśrodkowego i kooczy się obok przyczepu koocowego m. piszczelowego przedniego,

tj. na kości klinowatej przyśrodkowej i na podstawie I kości śródstopia.

Mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis) jest położony poniżej m. strzałkowego długiego.

Rozpoczyna się na środkowej trzeciej części powierzchni bocznej trzonu strzałki, a ścięgno koocowe

biegnie razem ze ścięgnem m. strzałkowego długiego do wysokości kości sześciennej. Przyczep

koocowy znajduje się na guzowatości V kości śródstopia. Czynnośd. Oba mięśnie strzałkowe są

głównymi nawracaczami stopy, równocześnie ją odwodzą. Ponieważ mięśnie te biegną za kostką

boczną, czyli do tyłu od poprzecznej osi górnego stawu skokowego, zginają stopę w kierunku

podeszwowym. Działanie m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego podtrzymuje

wysklepienie stopy.

Tylne mięśnie goleni

Mięśnie tylne podudzia stanowią najliczniejszą grupę mięśni w obrębie goleni i dzielą się na

warstwę powierzchowną (trzy mięśnie) i głęboką (cztery mięśnie). Wszystkie tylne mięśnie goleni

unerwia nerw piszczelowy (n. tibialis), będący przedłużeniem n. kulszowego (n. ischiadicus).

Porażenie nerwu znosi prawie całkowicie funkcję zginania podeszwowego stopy i palców. Jako

zginacze stopy działają wówczas jedynie mm. strzałkowe. Wypadnięcie funkcji mięśni tylnych

podudzia uniemożliwia przyciskanie stopy do podłoża oraz stawanie na palcach. W skład mięśni

tylnych goleni wchodzą:

mięsieo brzuchaty łydki,

mięsieo płaszczkowaty,

mięsieo podeszwowy,

mięsieo podkolanowy,

mięsieo zginacz długi palców,

mięsieo piszczelowy tylny,

mięsieo zginacz długi palucha.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

125

Mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) rozpoczyna się na tylnej

powierzchni piszczeli poniżej kresy m. płaszczkowatego. W dolnej części goleni brzusiec mięśniowy

przechodzi w ścięgno, które biegnie w dół po tylnej stronie kostki przyśrodkowej, przechodzi na

stronę podeszwową stopy, gdzie dzieli się na cztery odnogi, kooczące się na dalszych paliczkach od II

do V palca. W rejonie kostki przyśrodkowej ścięgno omawianego mięśnia wraz ze ścięgnami mięśni:

piszczelowego tylnego i zginacza długiego palucha oraz naczyniami i nerwami piszczelowymi jest

objęte troczkami zginaczy (retinaculum mm. flexorum) i przytwierdzone do kości. Czynnośd.

Mięsieo ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Wzmacnia wysklepienie stopy

szczególnie, gdy stopa jest obciążona. Działanie jego na palce, które zgina jest słabsze.

Mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior) jest położony pośrodku między dwoma

długimi zginaczami palców. Rozpoczyna się na błonie międzykostnej goleni i przyległych częściach

tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałki. W dolnej części podudzia przechodzi w ścięgno, które

biegnie za kostką przyśrodkową i na stronie podeszwowej stopy rozdziela się na odnogi, kooczące się

na: kości łódkowatej, trzech kościach klinowatych, kości sześciennej i trzech środkowych kościach

śródstopia. Czynnośd. Wśród mięśni głębokich jest on najsilniejszym odwracaczem i

przywodzicielem stopy, natomiast słabym zginaczem podeszwowym. Obok m. piszczelowego

przedniego i m. strzałkowego długiego ma decydujące znaczenie dla utrzymania wysklepienia stopy.

Mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni

trzonu strzałki. ścięgno tego mięśnia przebiega przez własną bruzdę położoną na kości skokowej i

piętowej (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi), następnie przechodzi na stronę podeszwową

stopy i kooczy się na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnośd. Działając na stawy skokowe

mięsieo ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Ponieważ ścięgno koocowe przebiega w

swym rowku pod podpórką skokową (sustentaculum tali) kości piętowej, zabezpiecza właściwe

ustawienie kości skokowej, dzięki czemu wzmacnia podłużne wysklepienie stopy i chroni przed

płaskostopiem. Mięsieo zgina także paluch w obu stawach.

Powięzie goleni

Dół podkolanowy (fossa poplitea) leży w okolicy kolanowej tylnej, na granicy przejścia uda w

goleo. Kształtem przypomina równoległobok, którego ostre kąty są skierowane w górę i dół.

Ograniczeniem tego dołu są: od góry i przyśrodkowo położone mm. półbłoniasty i półścięgnisty, od

boczno-górnej strony - m. dwugłowy uda. Dolne granice wyznaczają: głowa boczna i przyśrodkowa

m. brzuchatego łydki. Dół podkolanowy wypełnia tkanka tłuszczowa. Poza tym w dole

podkolanowym znajdują się: n. piszczelowy, ż. i t. podkolanowa oraz n. strzałkowy wspólny. Dół

podkolanowy pokrywa powięd podkolanowa.

Powięd goleni (fascia cruris) otacza wszystkie mięśnie goleni, a na powierzchni przyśrodkowej

piszczeli zrasta się z okostną. Od powięzi goleni odchodzą dwie przegrody międzymięśniowe:

przednia i tylna. Przegrody te dzielą goleo na trzy komory mięśniowe: przednią dla prostowników,

boczną dla mm. strzałkowych i tylną dla zginaczy. Częśd tylna powięzi goleni dzieli się na dwie

ANATOMIA CZŁOWIEKA

126

blaszki: powierzchowną - pokrywa m. trójgłowy łydki i głęboką pokrywa warstwę głęboką zginaczy

goleni. Ku górze powięd goleni przechodzi poprzez powięd podkolanową w powięd szeroką uda. W

dolnym odcinku przedniej części goleni występuje poprzeczne więzadło zwane troczkiem górnym

prostowników (retinaculum mm. extensorum superius). Troczek ten przymocowuje się jednym

swym koocem do kości piszczelowej, a drugim - do kości strzałkowej na wysokości stawu skokowego

górnego. Ponadto wysyła przegrodę do kości piszczelowej, dzieląc przestrzeo położoną między

troczkiem a kośdmi goleni na dwa przedziały: przyśrodkowy dla m. piszczelowego przedniego oraz

boczny dla m. prostownika długiego palców i m. prostownika długiego palucha.

Troczek dolny prostowników (retinaculum mm. extensorum inferius) znajduje się nieco niżej,

na pograniczu goleni i stopy oraz posiada trzy przedziały dla przejścia trzech wyżej podanych mięśni.

Wzmocnienie powięzi goleni od strony bocznej wytwarzają dwa troczki mięśni strzałkowych

(retinacula mm. peroneorum). Górny troczek jest rozpięty między kostką boczną a powierzchnią

boczną kości piętowej; dolny troczek, położony nieco niżej, przytrzymuje ścięgna mm. strzałkowych

przy bocznej powierzchni kości piętowej. Po stronie tylnej w dolnej części goleni powięd wytwarza

troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum), który przymocowuje się do tylnej powierzchni kostki

przyśrodkowej i do guza piętowego, a przytrzymuje ścięgna mięśni: piszczelowego tylnego, zginacza

długiego palucha i zginacza długiego palców.

Mięśnie stopy

Mięśnie stopy (mm. pedis), w przeciwieostwie do mięśni ręki są rozmieszczone nie tylko po stronie

podeszwowej, lecz występują ponadto na stronie grzbietowej stopy. Mięśnie grzbietowe stanowią

dwa mięśnie: prostownik krótki palucha i prostownik krótki palców. Mięśnie znajdujące się na

stronie podeszwowej, podobnie do mięśni ręki, tworzą trzy grupy:

mięśnie wyniosłości przyśrodkowej (eminentia plantaris medialis),

mięśnie wyniosłości bocznej (eminentia plantaris lateralis),

mięśnie wyniosłości pośredniej (eminentia plantaris intermedia).

Mięśnie grzbietowe stopy unerwione są przez nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus

profundus), natomiast mięśnie podeszwowe przez koocowe gałęzie n. piszczelowego (n. tibialis), w

postaci n. podeszwowego przyśrodkowego (n. plantaris medialis) i n. podeszwowego bocznego (n.

plantaris lateralis).

Mięśnie grzbietu stopy

W skład mięśni grzbietu stopy wchodzą:

mięsieo prostownik krótki palców,

mięsieo prostownik krótki palucha.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

127

Mięsieo prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis) rozpoczyna się na grzbietowo

bocznej powierzchni kości piętowej przed zatoką stępu. Brzusiec mięśniowy przechodzi w trzy

ścięgna dla II, III i IV palca, które zlewają się z odpowiednimi ścięgnami prostownika długiego palców i

kooczą się w rozcięgnach grzbietowych palców stopy.

Mięsieo prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis) rozpoczyna się wspólnie z

prostownikiem krótkim palców, a kooczy się na paliczku bliższym palucha. Czynnośd. Oba mięśnie

prostują i zginają grzbietowo odpowiednie palce.

Mięśnie podeszwowe stopy

Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej

W skład mięśni wyniosłości przyśrodkowej wchodzą:

mięsieo odwodziciel palucha,

mięsieo zginacz krótki palucha,

mięsieo przywodziciel palucha.

Mięsieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis) jest najsilniejszym krótkim mięśniem stopy,

który głównie kształtuje wyniosłośd przyśrodkową podeszwy. Rozpoczyna się na: kości piętowej,

łódkowatej, klinowatej przyśrodkowej i na rozcięgnie podeszwowym (aponeurosis plantaris). ścięgno

koocowe przyczepia się do podstawy paliczka bliższego palucha i do trzeszczki przyśrodkowej.

Czynnośd. Zgina i odwodzi paluch oraz wzmacnia przyśrodkową, najbardziej wypukłą częśd sklepienia

stopy.

Mięsieo zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) rozpoczyna się na podeszwowej

powierzchni trzech kości klinowatych i na kości łódkowatej, a kooczy się dwoma ścięgnami na

podstawie paliczka bliższego palucha i na obu trzeszczkach. Czynnośd. Zgina paluch i wzmacnia

podłużne sklepienie stopy.

Mięsieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis) posiada dwie głowy w przyczepie

początkowym: skośną i poprzeczną. Przyczep początkowy głowy skośnej (caput obliquum) znajduje

się na podstawach od II do IV kości śródstopia, na kości klinowatej bocznej, kości sześciennej i

więzadle podeszwowym długim (lig. plantare longum). Głowa poprzeczna (caput transversum)

przyczepia się na torebkach stawów śródstopno-paliczkowych II-V i na więzadłach tych stawów. Obie

głowy kooczą się na podstawie bliższego paliczka palucha i na trzeszczce bocznej. Czynnośd. Mięsieo

ten przywodzi paluch i zgina go w stawie śródstopno-paliczkowym. Poza tym głowa poprzeczna

zwęża stopę, jest więc jednym z głównych mięśni, który wzmacnia wysklepienie poprzeczne stopy.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

128

Mięśnie wyniosłości bocznej

W skład mięśni wyniosłości bocznej wchodzą:

odwodziciel palca małego,

zginacz krótki palca małego.

Mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na dolnej

powierzchni kości piętowej i na rozcięgnach podeszwowych, a kooczy się na V kości śródstopia i na

podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnośd. Zgina i nieznacznie odwodzi palec mały oraz

wzmacnia podłużne wysklepienie stopy.

Mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się na

podstawie V kości śródstopia i kooczy się na podstawie paliczka bliższego palca małego. Czynnośd.

Zgina mały palec i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy przez połączenie z więzadłem

podeszwowym długim.

Mięśnie wyniosłości pośredniej

W skład mięśni wyniosłości pośredniej wchodzą:

mięsieo zginacz krótki palców,

mięsieo czworoboczny podeszwy,

mięśnie glistowate,

mięśnie międzykostne.

Mięsieo zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) rozpoczyna się na dolnej powierzchni

guza piętowego i na rozcięgnie podeszwowym, przechodzi w cztery brzuśce, których ścięgna kooczą

się na środkowym paliczku II-V palca. Czynnośd. Zgina palce II-V i wzmacnia podłużne wysklepienie

stopy.

Mięsieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) rozpoczyna się na dolnej i

przyśrodkowej powierzchni kości piętowej, a dochodzi do ścięgna m. zginacza długiego palców.

Czynnośd. Reguluje on kierunek pociągania ścięgna zginacza długiego palców i wzmacnia

wysklepienie stopy.

Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) są to cztery małe, wrzecionowate mięśnie,

rozpoczynające się na ścięgnach koocowych m. zginacza długiego palców, a kooczące się na

ANATOMIA CZŁOWIEKA

129

podstawach paliczków bliższych II-V palca. Czynnośd. Mięśnie te zginają paliczki bliższe II-V palca i

przywodzą je do palucha.

Mięśnie międzykostne (mm. interossei) wypełniają przestrzenie międzykostne śródstopia i

tak, jak w ręce, dzielą się na: podeszwowe i grzbietowe. Rozpoczynają się na trzonach kości

śródstopia a kooczą na podstawach paliczków bliższych i torebkach stawów śródstopno-

paliczkowych. Czynnośd. Mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares) zginają

bliższe paliczki w kierunku podeszwowym i przywodzą palce do osi orientacyjnej, biegnącej przez

drugi palec. Mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) odwodzą palce od tej osi.

Ważnym zadaniem tych mięśni jest ustalanie stawów śródstopno-paliczkowych a tym samym

ustalanie przednich punktów podparcia sklepienia stopy.

Powięzie stopy

Mięśnie grzbietu stopy pokrywa cienka powięd grzbietowa stopy (fascia dorsalis pedis),

dochodząca do troczka dalszego prostowników. Powięd podeszwowa stopy wytwarza rozcięgno

podeszwowe (aponeurosis plantaris). Rozpoczyna się ona na guzie piętowym, podąża do przodu i

dzieli się na pięd odnóg dla pięciu palców, sięgając do głów śródstopia. Rozcięgno to stanowi silne,

bierne wzmocnienie wysklepienia stopy. Od brzegów rozcięgna podeszwowego w głąb do kośdca

przebiegają przegrody, które oddzielają od siebie trzy grupy mięśni podeszwowych. Podobnie jak w

długich ścięgnach, mm. przedramienia także wszystkie długie ścięgna mm. goleni są objęte w swym

przebiegu pochewkami maziowymi ścięgien (vaginae tendinum). Pochewki te rozpoczynają się w

okolicy odpowiednich troczków, utrzymując ścięgna przy szkielecie stopy. Po stronie grzbietowej

występują trzy pochewki ścięgien, osobno dla każdego mięśnia (piszczelowego przedniego,

prostownika długiego palców i prostownika długiego palucha). Po stronie bocznej ścięgna obu mięśni

strzałkowych są otoczone wspólną pochewką, zaś każde ścięgno trzech tylnych mięśni głębokich

posiada własną pochewkę maziową. Na wysokości palców stopy ścięgna zginaczy, podobnie jak na

palcach ręki, objęte są pochewkami ścięgien.

Stopa jako całośd

Stopa jako narząd podporowy ciała odznacza się dużą odpornością, a dzięki licznym stawom i

charakterystycznemu sklepieniu jest również bardzo sprężysta. Wysklepienie stopy składa się z

pięciu podłużnych łuków kostnych i łuków poprzecznych. Trzy przyśrodkowe łuki podłużne biegną od

przodu ku tyłowi przez trzy kości klinowate, kośd łódkowatą do kości skokowej, zaś dwa boczne łuki

podłużne przechodzą przez kośd sześcienną do kości piętowej. Najwyższy jest pierwszy łuk

przyśrodkowy. W kierunku bocznego brzegu stopy wysokośd kolejnych łuków podłużnych stopniowo

maleje. Podłużne wysklepienie stopy jest wzmocnione i ubezpieczone licznymi więzadłami, w

szczególności zaś rozcięgnem podeszwowym stopy (aponeurosis plantaris pedis), więzadłem

podeszwowym długim (lig. plantare longum) i licznymi mięśniami. Poprzeczne łuki sklepienia są

całkowite w tylnej części śródstopia i przedniej stępu, jednak dalej ku tyłowi nie są już pełne i kierują

się wklęsłością ku dołowi i przyśrodkowo. Są one także wzmocnione więzadłami podeszwowymi i

mięśniami. Stopa posiada trzy główne punkty podparcia: podporę tylną stanowi guz piętowy,

przednimi punktami podparcia są głowy I i V kości śródstopia. Stopa jest odpowiedzialna za

ANATOMIA CZŁOWIEKA

130

dźwiganie masy całego ciała, zatem konstrukcja jej przystosowana jest do funkcji, jaka na niej

spoczywa. Sama konstrukcja kostno-więzadłowa nie byłaby jednak w stanie podoład tak dużemu

naciskowi (obciążeniu), jaki wywierany jest na stopę. Niepoślednią rolę dla utrzymania prawidłowego

sklepienia stopy odgrywają zarówno liczne krótkie mięśnie podeszwowe, jak i niektóre spośród

długich mięśni goleni. Dokładny opis przebiegu i funkcji mięśni, które są czynnie zaangażowane w

utrzymaniu sklepienia stopy, przedstawiono w rozdziałach zawierających szczegółowy opis mięśni i

goleni. Podkreślid tu jednak należy, że poprzeczne wysklepienie jest zawieszone niejako na pętli

ścięgnistej, wytworzonej przez ścięgna koocowe m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego

długiego, którą to pętlę uzupełnia i wzmacnia m. piszczelowy tylny i m. strzałkowy krótki. Spośród

krótkich mięśni stopy najistotniejszą rolę odgrywa tu głowa poprzeczna m. przywodziciela palucha,

która zwęża stopę w jej części dalszej, tj. na wysokości stawów śródstopno-paliczkowych. Podłużne

wysklepienie stopy utrzymuje głównie m. zginacz długi palucha, którego ścięgno koocowe,

przebiegając pod podpórką skokową kości piętowej, unosi częśd przednią tej kości, ustawiając ją

bardziej stromo. Dzięki temu kośd skokowa zachowuje swe właściwe położenie. W utrzymaniu

przyśrodkowej, najbardziej wypukłej części podłużnego łuku, m. zginacz długi palucha jest najsilniej

wspomagany przez m. odwodziciel i m. zginacz krótki palucha oraz przez głowę skośną m.

przywodziciela palucha. Skurcz opisanych mięśni, którego siła jest regulowana odruchowo przy

stawianiu stopy, działa jako siła ciągnąca sklepienie ku górze. Dzięki temu nawet przy zwiększonym

obciążeniu stopa nie ulega spłaszczeniu, a tym samym nie następuje oddalenie się od siebie

poszczególnych punktów jej podparcia. W prawidłowych warunkach obserwuje się raczej zjawisko

przeciwne, tzn. skrócenie się stopy a tym samym silniejsze uwypuklenie się jej sklepienia pod

wpływem nacisku. Istotne znaczenie dla podtrzymania podłużnego wysklepienia stopy ma rozcięgno

podeszwowe (aponeurosis plantaris), które jest zgrubiałą i silnie rozwiniętą środkową częścią

powierzchownej powięzi podeszwowej stopy. Rozcięgno podeszwowe rozpoczyna się na guzie

piętowym, biegnie do przodu, pokrywając m. zginacz krótki palców i w połowie długości podeszwy

dzieli się na pięd odnóg ścięgnistych, które umocowują się do torebek stawów śródstopno-

paliczkowych. Pasma podłużne są zespolone w części przedniej poprzecznymi pęczkami ścięgnistymi.

Podłużny układ włókien rozcięgna podeszwowego silnie spaja kościec stopy, przeciwdziałając

spłaszczeniu podłużnemu wysklepienia stopy. Przy płaskiej stopie wysklepienie jej jest obniżone do

tego stopnia, że przyśrodkowy brzeg przylega do podłoża, stopa przybiera położenie pronacji.

Równocześnie kości stępu zmieniają nie tylko swe położenie, ale z czasem nawet kształt. Wtedy

dopiero można się przekonad, jak ważną rolę odgrywa prawidłowe wysklepienie stopy, które

zabezpiecza przed uciskiem nerwy i naczynia krwionośne oraz stanowi bardzo ważny czynnik,

amortyzujący wstrząsy.

IV. CHARAKTERYSTYKA MECHANIKI STAWOW I ZESTAWIENIE CZYNNOśCIOWE MIĘśNI

ZESTAWIENIE CZYNNOŚCIOWE MIĘŚNI KRĘGOSŁUPA I GŁOWY

Częśd przedkrzyżowa kręgosłupa stanowi łaocuch elementów kostnych, którego ruchomośd jest

różna w poszczególnych odcinkach: największa w odcinku górnym, w odcinku dolnym zmniejsza się

wskutek obciążenia. Stosunkowo najmniej ruchoma jest częśd piersiowa zarówno ze względu na

budowę kręgów piersiowych, jak i udział w budowie klatki piersiowej. Główne ruchy kręgosłupa to:

ANATOMIA CZŁOWIEKA

131

ruchy zgięcia i prostowania w płaszczyźnie pośrodkowej (strzałkowej), ruchy zgięcia bocznego w

płaszczyźnie czołowej i ruchy obrotowe.

Ruchy zgięcia i prostowania kręgosłupa (flexio et extensio), zwane także zgięciem do przodu i

zgięciem w tył (anteflexio et retroflexio), są ruchami symetrycznymi, odbywającymi się wokół

osi poprzecznej. Łączny zakres obu tych ruchów wynosi u człowieka 170-250 przy czym

zakres zgięcia do przodu jest większy niż ku tyłowi. Ruchy zgięcia do przodu i ku tyłowi

zachodzą głównie w części szyjnej i lędźwiowej kręgosłupa. Podczas zgięcia do przodu

rozluźniają się więzadła kręgosłupa, części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i

części torebek stawowych położone do przodu od poprzecznej osi ruchu, natomiast napięciu

ulegają analogiczne elementy, przebiegające do tyłu od tej osi, hamując nadmierne

wychylenie. Podczas zgięcia kręgosłupa do tyłu stosunki te przedstawiają się odwrotnie.

Silnym czynnikiem hamującym ruchy są także mięśnie antagonistyczne, tzn. w zgięciu do

przodu rozciąganiu ulegają mięśnie głębokie grzbietu stawiając opór mięśniom brzucha, które

kurcząc się powodują to zgięcie; i przeciwnie - w trakcie prostowania i tyłozgięcia opór

stawiają mięśnie brzucha. Ruch zgięcia i prostowania głowy (flexio et extensio capitis), zwany

także ruchem potakiwania odbywa się w stawach głowowych górnych wokół wspólnej osi

poprzecznej, przebiegającej przez oba kłykcie kości potylicznej. Łączny zakres tego ruchu jest

niewielki - wynosi bowiem około 30°. Ruch ten może byd jednak znacznie obszerniejszy i

dochodzid do 125o, gdy bierze w nim udział kręgosłup szyjny.

Mięśnie zginające głowę i kręgosłup do przodu:

a) w stawach głowy:

mięsieo długi głowy (m. longus capitis),

mięsieo długi szyi (m. longus coli),

mięsieo prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior),

mięsieo prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis), b) w części szyjnej:

mięsieo długi szyi (m. longus coli),

mięsieo długi głowy (m. longus capitis),

mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior),

c) w części piersiowo-lędźwiowej:

mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),

mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),

mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),

mięsieo lędźwiowy większy (m. psoas major).

Mięśnie prostujące głowę i kręgosłup oraz zginające do tyłu: a) w stawach głowy:

mięsieo czworoboczny (m. trapezius); częśd górna,

mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

132

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - m. najdłuższy głowy (m. longissimus

capitis),

mięsieo półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis),

mięsieo prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major),

mięsieo prosty tylny mniejszy głowy (m. irectus capitis posterior minor),

mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior),

mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),

b) w części szyjnej:

mięsieo płatowaty (m. splenius),

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśd szyjna m. biodrowo-żebrowego (m.

iliocostalis cervicis) oraz najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis),

mięsieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis),

mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales),

mięsieo wielodzielny (m. multifidus),

c) w części piersiowo-lędźwiowej:

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśd lędźwiowa i piersiowa m. biodrowo-

żebrowego (m. iliocostalis lumborum et thoracis) i m. najdłuższy klatki piersiowej (m.

longissimus thoracis),

mięsieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis),

mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales),

mięsieo półkolcowy (m. semispinalis),

mięsieo wielodzielny (m. multifidus).

Ruchy zginania bocznego kręgosłupa (flexio lateralis) są ruchami asymetrycznymi dookoła osi

strzałkowej. U człowieka łączny zakres ruchów bocznych kręgosłupa wynosi około 110°. W

zgięciu bocznym, podobnie jak uprzednio, czynnikami hamującymi są zarówno więzadła,

części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i torebki stawowej przeciwnej

strony, jak i mięśnie antagonistyczne. W odcinku piersiowym dodatkowym czynnikiem

hamującym są zachodzące na siebie żebra po stronie wykonywanego ruchu. W ruchach

zgięcia bocznego najczęściej uczestniczą zarówno zginacze, jak i prostowniki kręgosłupa oraz

głowy, kurcząc się jednostronnie (po stronie wykonywanego ruchu).

Mięśnie zginające głowę i kręgosłup w bok:

a) w stawach głowy:

mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis),

mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

133

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae); m. najdłuższy głowy (m. longissimus

capitis)

mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior),

mięsieo półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis),

b) w części szyjnej:

mięsieo pochyły przedni, środkowy i tylny (m. scalenus anterior, medius et posterior),

mięsieo płatowaty głowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis),

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) częśd szyjna m. biodrowo-żebrowy (m.

iliocostalis cervicis) oraz m. najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis),

mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae) przy ustalonym położeniu łopatki,

mięsieo czworoboczny grzbietu (m. trapezius) - częśd górna przy ustalonym położeniu

obręczy kooczyny górnej,

mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),

c) w części piersiowo-lędźwiowej:

mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),

mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis

lumborum et thoracis) oraz m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis),

mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),

mięsieo lędźwiowy większy (m. psoas major).

Ruchy skręcania kręgosłupa są ruchami asymetrycznymi wokół osi pionowej przebiegającej

przez środek jądra miażdżystego krążków międzykręgowych i przez wierzchołek zęba kręgu

obrotowego w stawie głowowym dolnym. Łączny zakres ruchów obrotowych kręgosłupa w

prawo i w lewo wynosi około 160°, a w stawie głowowym dolnym około 60°. Ruch rotacyjny

kręgosłupa zwiększa się w kierunku doczaszkowym. Podczas ruchu obrotowego w stawach

głowowych dolnych, które czynnościowo stanowią jeden staw, kręg szczytowy obraca się

wraz z czaszką dookoła zęba kręgu obrotowego. Ponieważ ruch ten nie odbywa się wyłącznie

w stawach szczytowo-obrotowych pośrodkowych (przednim i tylnym), lecz równocześnie w

symetrycznych stawach szczytowo-obrotowych bocznych, nie przedstawia on czystej formy

ruchu obrotowego. Leżące bowiem na trzonie kręgu obrotowego powierzchnie stawowe

górne są pochylone lekko ku dołowi, toteż w czasie obrotu następuje nieznaczne obniżenie

się głowy wraz z kręgiem szczytowym. Dokonujący się zatem ruch w stawach głowowych

dolnych składa się z ruchu obrotowego dookoła osi podłużnej zęba z równoczesnym ruchem

wzdłuż tej osi, co w efekcie daje ruch śrubowy. Ruch rotacyjny kręgosłupa i głowy w stronę

prawą lub lewą jest następstwem jednostronnego skurczu określonych mięśni.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

134

Mięśnie skręcające kręgosłup i głowę w prawo

a) w stawach głowy:

mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus),

mięsieo płatowaty głowy prawy (m. splenius capitis),

mięsieo skośny dolny prawy głowy (m. obliquus capitis inferior),

mięsieo prosty tylny większy głowy prawy (m. rectus capitis posterior major),

mięsieo czworoboczny grzbietu lewy (m. trapezius), częśd górna,

mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis),

b) w części szyjnej:

mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus),

mięsieo płatowaty prawy (m. splenius),

mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis),

mięsieo wielodzielny lewy (m. multifidus),

mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores),

c) w części piersiowo-lędźwiowej:

mięsieo skośny zewnętrzny brzucha lewy (m. obliquus externus abdominis),

mięsieo skośny wewnętrzny brzucha prawy (m. obliquus internus abdominis),

mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis),

mięsieo wielodzielny lewy (m. multifidus),

mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores).

Ruch obwodzenia (circumductio), czyli krążenie kręgosłupa i głowy, jest możliwy do

wykonania dzięki sumowaniu się wszystkich trzech wyżej opisanych postaci ruchu.

KLATKA PIERSIOWA MIĘŚNIE ODDECHOWE

Podczas spokojnego oddychania w obu pozycjach: wdechu i wydechu udział biorą mięśnie

główne (właściwe), tj. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i przepona oraz międzyżebrowe

wewnętrzne. Natomiast w czasie intensywnego oddychania niezbędna jest większa siła mięśni tzw.

pomocniczych, czyli tych, które przyczepiają się do żeber i kręgów lub też tworzą powłoki brzuszne.

Najskuteczniejszy wdech występuje wówczas, gdy kurczy się przepona przy rozludnionych powłokach

brzusznych, żebra unoszą się i następuje prostowanie kręgosłupa. Przeciwny ruch, wydech, związany

jest z rozludnieniem przepony przy napiętych mięśniach brzucha z równoczesnym opuszczeniem

żeber i zgięciem kręgosłupa.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

135

I. Mięśnie wdechowe

Właściwe (główne):

przepona (diaphragma),

mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi). Pomocnicze:

mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior),

mięsieo pochyły środkowy (m. scalenus medius),

mięsieo pochyły tylny (m. scalenus posterior),

mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),

mięsieo zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior),

mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major),

mięsieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor),

mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior),

mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae),

mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).

II. Mięśnie wydechowe

Właściwe (główne)

mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni),

mięsieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis). Pomocnicze:

mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),

mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),

mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),

mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),

mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),

mięsieo zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior),

mięśnie podżebrowe (mm. subcostales),

mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) - w czasie kaszlu lub odkrztuszania.

MIĘŚNIE TŁOCZNI BRZUSZNEJ

Równoczesny skurcz przepony wraz z mięśniami powłok brzucha wytwarza tłocznię brzuszną

(prelum abdominis), która powoduje zmniejszenie objętości trzew oraz wzrost ciśnienia w jamie

brzucha, co ma ważne znaczenie w podstawowych czynnościach fizjologicznych, takich jak:

oddawanie moczu i stolca oraz w czasie porodu, wymiotów, kaszlu. Do najsilniejszych mięśni tłoczni

brzusznej należą:

mięsieo przepona (diaphragma),

mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),

mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

136

mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),

mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),

mięśnie krocza, tworzące przeponę miednicy (diaphragma pelvis).

ZESTAWIENIE CZYNNOŚCIOWE MIĘŚNI KOOCZYNY GÓRNEJ

Staw ramienny i staw obojczyka

Ruchy kooczyny górnej jako całości odbywają się w stawach: ramiennym, barkowo-

obojczykowym i mostkowo-obojczykowym. Staw ramienny jest stawem kulistym, wieloosiowym i w

związku z tym można w nim wykonywad ruchy wokół niezliczonej liczby osi. Wszystkim jednak

ruchom kooczyny górnej w stawie ramiennym, zwłaszcza powyżej poziomu, towarzyszą ruchy

obojczyka i łopatki. Staw ramienny odznacza się szczególnie dużą swobodą ruchu dzięki temu, że:

wydrążenie stawowe jest stosunkowo płytkie i małe w porównaniu z dużą głową stawową,

torebka stawowa jest bardzo obszerna, luźna i gruba.

Wielostronne ruchy w stawie ramiennym można sprowadzid do czterech zasadniczych:

ruchy zgięcia i prostowania inaczej zwane przodozgięciem (anteversio) i tyłozgięciem

(retroversio),

odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio),

nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio),

obwodzenia (circumductio).

Ruchy zgięcia i prostowania, zwane przodozgięciem i tyłozgięciem ramienia, stanowią ruchy

wahadłowe kooczyny górnej. W ruchach tych ramiona poruszają się skośnie do przodu i w kierunku

przyśrodkowym lub do tyłu i bocznie. W całości wynoszą one około 115°.

Ruch przodozgięcia wykonują:

mięsieo naramienny - częśd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis),

mięsieo piersiowy większy (- częśd obojczykowa (m. mectoralis major - pars clavicularis),

mięsieo dwugłowy ramienia - głowa krótka (m. biceps brachii - caput breve),

kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch tyłozgięcia wykonują:

mięsieo naramienny - częśd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

137

mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),

mięsieo obły większy ( m. teres major et minor),

mięsieo obły mniejszy (m. teres major et minor),

mięsieo trójgłowy ramienia - głowa długa ( m. triceps brachii - caput longum).

Ruchy odwodzenia i przywodzenia. W płaszczyźnie czołowej ciała dookoła osi strzałkowej ruch

odwodzenia wynosi około 700. Jeżeli natomiast ruch ten wykonujemy w płaszczyźnie łopatki, można

wówczas unieśd ramię do poziomu (900).

Ruch odwodzenia wykonują:

mięsieo naramienny (m. deltoideus),

mięsieo nadgrzebieniowy (m. supraspinatus),

mięsieo dwugłowy ramienia - głowa długa ( m. biceps brachii - caput longum),

mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) - częśd górna.

Ruchy przywodzenia wykonują:

mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major),

mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),

mięsieo obły większy ( m. teres major),

mięsieo trójgłowy ramienia - głowa długa (m. triceps brachii - caput longum),

mięsieo naramienny - częśd obojczykowa i grzebieniowa (m. deltoideus - pars clavicularis et

spinalis),

mięsieo dwugłowy ramienia - głowa krótka (m biceps brachii - caput breve)

mięsieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch nawracania i odwracania ramienia w całości wynosi około 90°. Jednak przy współudziale

stawów promieniowo-łokciowych (wzrasta do około 120°) i obu stawów obojczyka można wykonad

prawie pełny obrót ręki, tzn. około 360°.

Ruch nawracania wykonują:

mięsieo podłopatkowy (m. subscapularis),

mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major),

mięsieo naramienny - częśd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis),

mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),

mięsieo obły większy (m. teres major).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

138

Ruch odwracania wykonują:

mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus),

mięsieo obły mniejszy (m. teres minor),

mięsieo naramienny - częśd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis).

Ruch obwodzenia w stawie ramiennym powstaje w wyniku połączenia ruchów zgięcia i

prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem. Ruch obwodzenia (circumductio) czyli krążenia

możliwy jest do wykonania przy współudziale stawów obojczyka; w samym tylko stawie ramiennym

ruch ten jest niepełny.

Częścią składową ruchu obwodzenia jest tzw. ruch unoszenia (elevatio brachii) ramienia powyżej

poziomu, który może nastąpid dopiero wtedy, gdy zmieni się położenie łopatki. Ruch odwodzenia w

stawie ramiennym możliwy jest bowiem do wykonania tylko w zakresie 90°; dalszy ruch ramienia ku

górze jest hamowany na skutek oparcia się guzka większego kości ramiennej o tzw. sklepienie barku

(wyrostek barkowy), wyrostek kruczy i rozpięte między nimi więzadło kruczo-barkowe, stanowiące

ochronę stawu ramiennego. Ażeby wykonad ruch unoszenia powyżej poziomu i dzięki temu pełny

ruch obwodzenia, musi nastąpid skręt łopatki dookoła jej osi strzałkowej, co spowoduje uniesienie

kąta bocznego łopatki (wydrążenia stawowego) ku górze, a kąta dolnego do boku. W ruchu tym biorą

udział:

mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior),

mięsieo czworoboczny grzbietu - częśd górna i dolna (m. trapezius),

mięsieo naramienny (m. deltoideus),

mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae),

mięśnie równoległoboczne (mm. rhomboidei).

Staw łokciowy i staw promieniowo-łokciowy dalszy

Pod względem czynnościowym w stawie łokciowym można wyodrębnid dwie części składowe:

1. połączenie między kością ramienną a dwiema kośdmi przedramienia (częśd ramienno-łokciowa i

częśd ramienno-promieniowa stawu) oraz 2. połączenie między kością promieniową i łokciową (staw

promieniowo-łokciowy bliższy). 1. Oś pierwszej części stawu łokciowego jest poprzeczną osią ruchu,

która biegnie poniżej nadkłykci, przechodząc przez środek bloczka i główki kości ramiennej. Dookoła

tej osi wykonujemy zgięcie i prostowanie przedramienia (flexio et extensio). W położeniu

wyprostowanym ramię i przedramię tworzą u mężczyzn kąt około 175o, u kobiet - 180°. W położeniu

maksymalnego zgięcia ramię i przedramię tworzą kąt około 40°. Nadmierne prostowanie w stawie

łokciowym występuje częściej u kobiet i dzieci, niż u mężczyzn, gdyż wyrostek łokciowy i dziobiasty są

u nich słabiej rozwinięte. Zahamowanie ruchu prostowania następuje w momencie oparcia się

wyrostka łokciowego o dno dołu tego wyrostka. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie tylnej

ściany torebki stawowej i mięśni prostujących, a ostatecznie przez zetknięcie się wyrostka

ANATOMIA CZŁOWIEKA

139

dziobiastego z dołem tegoż wyrostka. Połączenie stawowe ramienia z przedramieniem tworzy staw

zawiasowy. Jednak oś obrotu nie jest tu typową osią poprzeczną gdyż częśd ramienno-łokciowa

stawu łokciowego jest stawem śrubowym. Odchylenia od czystego ruchu zawiasowego są jednak

bardzo nieznaczne i praktycznie powodowane są przede wszystkim układem mięśni. Jedynie m.

ramienny jest wyłącznie mięśniem zginającym; wszystkie pozostałe równocześnie ze zgięciem

wykonują nawracanie lub odwracanie przedramienia. 2. Częśd promieniowo-łokciowa stawu

łokciowego (staw promieniowo-łokciowy bliższy) stanowi połączenie stawowe typu obrotowego.

Wspólna oś ruchu dla tego stawu i dla stawu promieniowo-łokciowego dalszego biegnie przez środek

głowy kości promieniowej, skośnie przez błonę międzykostną przedramienia oraz przez głowę kości

łokciowej. Podczas ruchu nawracania (pronatio antebrachii) kośd promieniowa krzyżuje od przodu

kośd łokciową. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym głowa kości promieniowej, otoczona

więzadłem pierścieniowym i wcięciem promieniowym kości łokciowej, obraca się dookoła własnej

osi, zaś w stawie promieniowo-łokciowym dalszym nasada dalsza kości promieniowej wraz z ręką

wykonuje ruch obrotowy wokół głowy kości łokciowej. Zakres ruchów obrotowych przedramienia

waha się w granicach 120-140°. Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oś ruchów obrotowych

przedłuża się w kierunku górnym na kośd ramienną i przechodzi przez jej głowę, dzięki czemu można

dookoła tej samej osi wykonad ruch obrotowy w stawie ramiennym.

Ruch zgięcia stawu łokciowe wykonują:

mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii),

mięsieo ramienny (m. brachialis),

mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis),

mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),

mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres),

mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),

mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus).

Ruch prostowania stawu łokciowego wykonuje:

mięsieo trójgłowy ramienia (m. triceps brachii).

Ruch odwracania przedramienia wykonują:

mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii),

mięsieo odwracacz (m. supinator),

mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), odwraca tylko w położeniu pośrednim i

podczas prostowania przedramienia,

mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) przy

prostowaniu przedramienia.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

140

Ruch nawracania przedramienia wykonują:

mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres),

mięsieo nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus),

mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),

mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) podczas zginania przedramienia,

mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus)

podczas zginania przedramienia.

Stawy ręki

Staw promieniowo-nadgarstkowy należy do stawów złożonych o dwóch osiach ruchu:

poprzecznej, wokół której wykonujemy zgięcie dłoniowe i grzbietowe ręki (flexio palmaris et dorsalis

manus) oraz strzałkowej (dłoniowo-grzbietowe), dookoła której odwodzimy rękę w kierunku

promieniowym i łokciowym (abductio radialis et ulnaris manus). Zakres zgięcia dłoniowego ręki jest

wydajniejszy i średnio wynosi około 80°, podczas gdy zakres zgięcia grzbietowego sięga 60°. Zakres

ruchu odwodzenia łokciowego wynosi około 45o, a odwodzenia promieniowego 20-30°.

Ruch zginania dłoniowego ręki nadgarstka wykonują:

mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),

mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris),

mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus),

mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis),

mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),

mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus),

mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus).

Ruch zginania grzbietowego ręki wykonują:

mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),

mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis),

mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris),

mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),

mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),

mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Ruch odwodzenia promieniowego ręki wykonują:

mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),

mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

141

mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis),

mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus),

mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus).

Ruch odwodzenia łokciowego ręki wykonują:

mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris),

mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris),

mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),

mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),

mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka jest stawem prostym typu siodełkowatego. Dzięki

kształtowi powierzchni stawowych kciuk może dotknąd prawie każdego punktu pozostałych palców

ręki. Obie główne osie stawu nie leżą w tych samych płaszczyznach, jak w pozostałych stawach

śródręczno-paliczkowych, lecz tworzą z nimi kąt prawie 45o. Jest to spowodowane wysklepieniem

nadgarstka w kierunku grzbietu ręki i dlatego ruch kciuka, odpowiadający zgięciu dłoniowemu i

grzbietowemu, ma tu charakter przeciwstawiania (opposito) i odprowadzania (repositio). Dzięki tej

właśnie zdolności przeciwstawiania kciuka ręka posiada zdolności chwytne i w tej czynności żaden

inny palec nie może zastąpid kciuka. Druga oś ruchu tego stawu biegnie w kierunku dłoniowo-

grzbietowym i w stosunku do niej kciuk wykonuje ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i

przywodzenia (adductio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami

przeciwstawiania i odprowadzania umożliwia ruch obwodzenia, w którym kciuk zakreśla stożek o

owalnej podstawie. Wielostronna czynnośd kciuka nie może byd zastąpiona przez inny palec i dlatego

jest on najważniejszym palcem ręki.

Ruch przeciwstawiania kciuka wykonują:

mięsieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis),

mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),

mięsieo zginacz krótki i długi kciuka (m. flexor pollicis brevis et longus).

Ruch odprowadzania kciuka wykonują:

mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus),

mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus),

mięsieo prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis).

Ruch odwodzenia kciuka wykonują:

ANATOMIA CZŁOWIEKA

142

mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus),

mięsieo odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis),

mięsieo prostownik krótki kciuk (m. extensor pollicis brevis).

Ruch przywodzenia kciuka wykonują:

mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),

mięsieo międzykostny grzbietowy I (m. interosseus dorsalis I),

mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus),

mięsieo przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis).

Stawy śródręczno-paliczkowe palców trójczłonowych. Stawy te odpowiadają stawom kulistym z

uwagi na kształt powierzchni stawowych. Przebieg i przyczep więzadeł i ścięgien mięśni

wyeliminował jednak z tych stawów ruchy obrotowe. Zakres ruchu zgięcia i prostowania (flexio et

extensio) wynosi około 110°. Ruchy odwodzenia i przywodzenia (abductio et adductio) wokół osi

grzbietowo-dłoniowej można wykonywad tylko wtedy, gdy palce są wyprostowane. Zakres tych

ruchów zmniejsza się w miarę zginania palców, a nawet całkowicie zanika, gdy są one ustawione w

stosunku do śródręcza pod kątem prostym. Palec wskazujący odznacza się największą ruchomością

(60°), nieco mniejszą ruchomośd ma palec V (50°), a najmniejszą palec III i IV (40°).

Ruchy zginania wykonują:

mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis),

mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),

mięśnie międzykostne (mm. interossei),

mięśnie glistowate (mm. lumbricales)

mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis).

Ruchy prostowania wykonują:

mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),

mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),

mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Ruchy odwodzenia palców wykonują:

mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales),

mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),

mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

143

Ruchy przywodzenia palców wykonują:

mięśnie międzykostne dłoniowe (mm. interossei palmares),

mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis),

mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),

mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),

mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Staw śródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka. Oba powyższe stawy są typowymi

stawami zawiasowymi, o poprzecznej osi ruchu. Zakres ruchu I stawu śródręczno-paliczkowego jest

nieduży, wynosi około 50-70°, podczas gdy w stawie międzypaliczkowym sięga około 90°. Zginanie

obu stawów jest wykonywane przez:

mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus),

mięsieo zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis). Prostowanie może odbywad się dla

każdego stawu oddzielnie; staw śródręczno-paliczkowy prostuje m. prostownik krótki kciuka

(m. extensor pollicis brevis), staw międzypaliczkowy - m. prostownik długi kciuka (m.

extensor pollicis longus).

Stawy międzypaliczkowe palców trójczłonowych. Zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe,

jak i dalsze są stawami zawiasowymi o jednej poprzecznej osi ruchu. W stawach tych można zatem

wykonywad zginanie i prostowanie, przy czym zakres ruchu w stawie bliższym wynosi około 120°, w

dalszym tylko 70°. Samodzielne zginanie dalszego stawu międzypaliczkowego nie jest w zasadzie

możliwe, jednak poprzez wydwiczenie zginacza głębokiego palców można doprowadzid do tej

umiejętności.

Ruch zginania palców wykonują:

mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis) - zgina wyłącznie

stawy bliższe,

mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus).

Ruch prostowania palców wykonują:

mięśnie glistowate (mm. lumbricales),

mięśnie międzykostne (mm. interossei),

mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),

mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi),

mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

144

ZESTAWIENIE CZYNNOŚCI MIĘŚNI KOOCZYNY DOLNEJ

Staw biodrowy

Staw biodrowy jest stawem prostym, kulisto-panewkowym, którego panewka obejmuje ponad

połowę powierzchni kuli, czyli głowy kości udowej. Dzięki temu, że głowa kości udowej zagłębiona

jest ponad równik, ciśnienie atmosferyczne może dośd silnie utrzymywad w zwarciu powierzchnie

stawowe. Pod względem liczby osi ruchu staw biodrowy, podobnie jak staw ramienny, jest stawem

wieloosiowym, w którym wyróżnia się trzy zasadnicze osie ruchu: poprzeczną, strzałkową i podłużną.

Różnice funkcjonalne pomiędzy stawem ramiennym i biodrowym polegają na tym, że ten ostatni ma

ograniczone możliwości pod względem zakresu ruchu. Czynnikami, które ograniczają swobodę ruchu

w stawie biodrowym są:

bardzo głębokie osadzenie głowy w panewce,

silna, gruba i stosunkowo napięta torebka stawowa,

liczne i mocne więzadła stawowe.

Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) odbywają się wokół poprzecznej osi, która

przebiega przez środkowe punkty głów kości udowych. Ruchy te dotyczą uda lub miednicy; przy

ustalonej miednicy zginamy i prostujemy udo, zaś przy ustalonym udzie możemy zginad i prostowad

miednicę. W płaszczyźnie strzałkowej ruch zgięcia dochodzi do 120°, podczas gdy zakres ruchu

prostowania, czyli zgięcia do tyłu, wynosi zaledwie 15o. W położeniu lekkiego odwiedzenia uda

zakres ruchu zgięcia i prostowania powiększa się do 165o. Tak wybitne ruchy stawu biodrowego w

płaszczyźnie strzałkowej i przy lekko odwiedzionym udzie są możliwe jedynie wtedy, gdy staw

kolanowy jest zgięty i ustaje w związku z tym hamujące działanie mięśni tylnych uda. Przy ustalonych

udach, gdy ruch zgięcia lub prostowania odbywa się równocześnie w obu stawach biodrowych,

miednica pochyla się do przodu lub do tyłu. Ruchy zgięcia i prostowania hamowane są przez

więzadła i mięśnie. Ruch prostowania hamuje głównie więzadło biodrowo-udowe. Natomiast ruchy

zgięcia hamują wyłącznie mięśnie antagonistyczne, czyli prostujące staw biodrowy.

Ruch zginania uda w stawie biodrowym wykonują:

mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),

mięsieo prosty uda (m. rectus femoris),

mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae),

mięsieo krawiecki (m. sartorius),

mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus),

mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis),

mięsieo grzebieniowy (m. pectineus),

mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd przednia,

mięsieo smukły (m. gracilis),

mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medialis) - częśd przednia,

mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd przednia.

ANATOMIA CZŁOWIEKA

145

Ruch prostowania uda w stawie biodrowym wykonują:

mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),

mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd tylna,

mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),

mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris, caput longus) - głowa długa,

mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),

mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśd tylna,

mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd tylna,

mięsieo gruszkowaty (m. piriformis),

mięsieo zasłaniacz wewnętrzny i zewnętrzny (m. obturatorius internus et externus),

mięśnie bliźniacze, górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior).

Ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) w wyprostowanej postawie ciała są

możliwe w każdą stronę w zakresie około 40°. Podczas zgięcia stawu biodrowego, kiedy następuje

rozludnienie więzadła biodrowo-udowego, rozległośd ruchu odwodzenia wzrasta nawet do 90°. W

odniesieniu do miednicy, ruchy odbywające się wokół osi strzałkowej przy ustalonym udzie

nazywamy bocznym pochyleniem miednicy. Ruchy odwodzenia hamowane są głównie przez napięcie

więzadła łonowo-udowego, przywodzenia - przez częśd poprzeczną więzadła biodrowo-udowego oraz

przez więzadło głowy kości udowej. Siła mięśni odwodzących jest znacznie mniejsza niż mięśni

przywodzących.

Ruchy odwodzenia uda wykonują:

mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius),

mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus),

mięsieo gruszkowaty (m. piriformis),

mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae),

mięsieo prosty uda (m. rectus femoris),

mięsieo krawiecki (m. sartorius).

Ruchy przywodzenia uda wykonują:

mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus),

mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),

mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),

mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis),

mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus),

mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris),

mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus),

mięsieo smukły (m. gracilis),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

146

mięsieo grzebieniowy (m. pectineus),

mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),

mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),

mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus),

mięśnie bliźniacze (mm. gemelli),

mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa.

Ruch nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) uda odbywa się wokół osi pionowej, która

odpowiada linii nośnej kooczyny dolnej, łączącej środkowe punkty stawu biodrowego, kolanowego i

skokowego. W postawie prawidłowej zakres ruchu odwracania wynosi około 15o, nawracania 35o.

Ruchy rotacyjne kości udowej towarzyszą zazwyczaj ruchom zginania i prostowania. Spowodowane

jest to tym, że oś szyjki kości udowej nie jest ustawiona w tej samej płaszczydnie, wobec której

obracają się kłykcie kości udowej w stawie kolanowym. W związku z tym w czasie zginania uda w

stawie biodrowym następuje równoczesny jego obrót do boku (supinatio), zaś z prostowaniem łączy

się ruch nawracania (pronatio). Tłumaczy to znacznie większą siłę mięśni odwracających udo. W

czasie zginania uda w stawie biodrowym wymagana jest większa siła, aniżeli podczas jej prostowania,

co w dużym stopniu jest aktem biernym (kooczyna opada pod wpływem ciężaru własnego), wtedy

także rotacja jest ruchem biernym, nie wymagającym znacznej siły mięśni.

Ruch odwracania uda wykonują:

mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),

mięsieo pośladkowy średni - częśd tylna (m. gluteus medius),

mięsieo pośladkowy mały - częśd tylna (m. gluteus minimus),

mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus),

mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),

mięsieo krawiecki (m. sartorius),

mięsieo prosty uda (m. rectus femoris),

mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis),

mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus),

mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd przednia,

mięsieo grzebieniowy (m. pectineus),

mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus),

mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa,

mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris),

mięsieo bliźniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior),

mięsieo gruszkowaty (m. piriformis).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

147

Ruch nawracania uda wykonują:

mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśd przednia,

mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd przednia,

mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),

mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),

mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae),

mięsieo smukły (m. gracilis).

Staw kolanowy

Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) w stawie kolanowym odbywają się wokół osi

poprzecznej w płaszczydnie strzałkowej i stanowią kombinację toczenia i ślizgania. W początkowej

fazie zgięcia (20°) kłykcie kości udowej toczą się po powierzchniach stawowych kłykci piszczeli i

łąkotek podobnie do kół wozu po ziemi. Dalsze toczenie jest jednak niemożliwe z uwagi na napięcie

więzadeł krzyżowych, które przeszkadzają w tym ruchu. W następnej fazie zgięcia występuje więc

ruch przesuwania (ślizgania), podczas którego inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi

samymi punktami piszczeli i łąkotek. W czasie zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, przy

prostowaniu - do przodu. Również i rzepka zmienia swe położenie przy ruchach zginania stawu

kolanowego; w trakcie zgięcia przesuwa się w dół, podczas prostowania - ku górze. Zakres ruchu

zgięcia w stawie kolanowym jest duży i wynosi 160-170°. Zaznaczyd jednak należy, że mięśnie są w

stanie wykonad ruch zgięcia tylko w zakresie do około 130°, dalszy bowiem ruch aż do momentu

zetknięcia się pięty z pośladkiem może byd wykonany tylko wtedy, gdy zadziałają siły zewnętrzne.

Maksymalne prostowanie stawu kolanowego doprowadza do położenia uda i podudzia w jednej linii

prostej. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie mięśni prostowników stawu oraz przez

uwypuklanie się zginaczy w okolicy podkolanowej, a także przez napięcie więzadeł krzyżowych

kolana. Z kolei prostowanie hamowane jest przez napięcie zginaczy tylnej części torebki stawowej

oraz więzadła podkolanowe, krzyżowe kolana i więzadła poboczne.

Ruch zginania podudzia w stawie kolanowym wykonują:

mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),

mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),

mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris),

mięsieo smukły (m. gracilis),

mięsieo krawiecki (m. sartorius),

mięsieo brzuchaty łydki (m. gastrocnemius),

mięsieo podkolanowy (m. popliteus),

mięsieo podeszwowy (m. plantaris).

ANATOMIA CZŁOWIEKA

148

Ruch prostowania podudzia w stawie kolanowym wykonują:

mięsieo czworogłowy uda (m. quadriceps femoris),

mięsieo naprężacz powięzi szerokiej uda (m. tensor fasciae latae).

Ruchy rotacyjne można wykonad tylko przy zgiętym stawie kolanowym. W stanie wyprostu, a

także podczas maksymalnego zgięcia, ruchy obrotowe są niemożliwe do wykonania. Wyłączenie

ruchu obrotowego w kraocowym położeniu wyprostnym stawu kolanowego wzmaga statycznośd

wyprostowanej kooczyny podporowej i zabezpiecza ją w stanie największego obciążenia. Zakres

ruchów obrotowych indywidualnie jest bardzo zróżnicowany. Ruch obrotowy do wewnątrz, a więc

nawracanie (pronatio), wykonad można w zakresie 5- 10°, podczas gdy ruch odwracania (supinatio),

czyli obrót na zewnątrz - do 52o. Czynnikiem hamującym ruch odwracania są więzadła poboczne,

ruch nawracania hamowany jest przez więzadła krzyżowe stawu kolanowego. Z uwagi na to, że ruchy

obrotowe odbywają się tylko przy zgiętym stawie kolanowym, wszystkie mięśnie zginacze stawu są

równocześnie mięśniami wykonującymi ruchy obrotowe.

Ruch odwracania podudzia w stawie kolanowym wykonują:

mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris),

mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae late),

mięsieo brzuchaty łydki - głowa przyśrodkowa (m. gastrocnemius).

Ruch nawracania podudzia w stawie kolanowym wykonują:

mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),

mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),

mięsieo smukły (m. gracilis),

mięsieo krawiecki (m. sartorius),

mięsieo podkolanowy (m. popliteus),

mięsieo brzuchaty łydki - głowa boczna (m. gastrocnemius).

Stawy stopy

Stawy skokowe

Trzy anatomiczne stawy tworzą zespół stawów skokowych, które z uwagi na funkcje różnicujemy

na: staw skokowy górny i staw skokowy dolny. Staw skokowy górny, czyli staw skokowo-goleniowy,

jest stawem złożonym, bloczkowym, o poprzecznej osi ruchu. Przebiega ona przez kostkę boczną,

przez środek bloczka kości skokowej i nieco poniżej kostki przyśrodkowej. Ruchy w stawie skokowym

górnym umożliwiają zgięcie stopy ku górze i ku dołowi. Ruch zgięcia ku górze nazywamy zgięciem

ANATOMIA CZŁOWIEKA

149

grzbietowym stopy (flexio dorsalis pedis). Ruch zgięcia ku dołowi nazywamy zgięciem podeszwowym

stopy (flexio plantaris pedis). Łączny zakres zgięcia grzbietowego i podeszwowego w stawie

skokowym górnym wynosi około 40-50°. Zakres ruchów zgięcia stopy może byd dośd znacznie

powiększony przy współudziale stawów skokowych dolnych i w związku z tym zgięcie grzbietowe

stopy osiąga zakres 45o, zaś zgięcie podeszwowe 60°. Ruch zgięcia stopy w obu kierunkach wynosi

zatem w całości około 100°. Zgięcie grzbietowe stopy jest ograniczone przez napięcie mięśni łydki i

napięcie tylnej ściany torebki stawowej oraz przez więzadła położone do tyłu od poprzecznej osi

stawu. Ruch zgięcia podeszwowego jest hamowany napięciem przednich mięśni goleni, przednią

częśd torebki stawowej i więzadłami leżącymi przed poprzeczną osią stawu. Staw skokowy dolny

składa się z dwóch odrębnych anatomicznie stawów:

stawu skokowego tylnego, czyli stawu skokowo-piętowego,

stawu skokowego przedniego, czyli skokowo-piętowo-łódkowego.

Jakkolwiek staw skokowy dolny anatomicznie składa się z dwóch stawów, mechanicznie tworzy

jedną całośd o wspólnej osi ruchu. Ta wspólna oś ruchu dla obu stawów skokowych dolnych jest

ustawiona skośnie do długiej osi stopy, nazywa się osią "kompromisową" i biegnie od tyłu ku

przodowi, od boku w kierunku przyśrodkowym i od dołu ku górze. Przechodzi ona poczynając od tyłu

- przez kośd piętową, zatokę stępu i przez kośd skokową, opuszczając ją w części przednio-

przyśrodkowej. W stawie skokowym dolnym wykonuje się:

ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego stopy,

przywodzenie i odwodzenie,

odwracanie i nawracanie stopy.

Ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego o łącznym zakresie 20-45o pogłębia analogiczne

ruchy stawu skokowego górnego. Ruchy nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) są sprzężone

z ruchem odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio). Najczęściej wykonuje się zgięcie

podeszwowe z równoczesnym przywodzeniem i odwróceniem stopy; i przeciwnie - zgięciu

grzbietowemu towarzyszy odwodzenie i nawrócenie stopy. Zakres ruchów odwodzenia i

przywodzenia jest nieduży i wynosi w każdą stronę około 300. Wielkośd ruchów obrotowych także

nie przekracza 30° w każdą stronę, kiedy odbywają się one wyłącznie w stawie skokowym dolnym.

Jednak pogłębienie tego ruchu może nastąpid, gdy udział biorą również stawy poprzeczne stępu.

Mięśnie przebiegające do przodu od osi poprzecznej stawów skokowych zginają stopę grzbietowo,

natomiast zginacze podeszwowe leżą do tyłu od tej osi. Podkreślid należy, że siła zginaczy

podeszwowych jest przeszło czterokrotnie większa od siły grupy mięśni antagonistycznych z uwagi na

to, że mięśnie zginające grzbietowo stopę nie biorą większego udziału podczas chodzenia.

Ruch podeszwowego zginania stopy wykonują:

mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae),

mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus),

mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus),

mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),

mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus),

mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis),

ANATOMIA CZŁOWIEKA

150

mięsieo podeszwowy (m. plantaris).

Ruchy grzbietowego zginania stopy wykonują:

mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),

mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus),

mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus),

mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius).

Ruch odwracania i przywodzenia stopy wykonują:

mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae),

mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),

mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),

mięsieo podeszwowy (m. plantaris),

mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus),

mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus).

Ruch nawracania i odwodzenia stopy wykonują:

mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus),

mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis),

mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius),

mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus),

mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus).

Pozostałe stawy stępu

W porównaniu do opisanych wcześniej stawów, łączących kości tylnej części stępu, stawy

przedniego odcinka stępu oraz i stawy stępowo-śródstopne są stawami o bardzo niewielkiej

ruchomości. Płaskie powierzchnie stawowe oraz bardzo silny aparat więzadłowy tej okolicy

powoduje, że ruchy polegają na nieznacznych przesunięciach się kości względem siebie. Dzięki temu

jednak stopa stanowi silny, a równocześnie sprężysty narząd podporowy ciała.

Stawy palców stopy

Mechanika stawów śródstopno-paliczkowych i stawów międzypaliczkowych jest na ogół

analogiczna do mechaniki odpowiednich stawów ręki. Jednak w stawach śródstopno-paliczkowych

możemy wykonad prócz wyprostu dośd znaczne zgięcie grzbietowe palców (około 30°). W stawach

ANATOMIA CZŁOWIEKA

151

międzypaliczkowych zakres ruchów zgięcia jest także mniejszy od zakresu jednoimiennych stawów

ręki. Ponadto paluch nie może wykonywad samodzielnie czynnych ruchów bocznych.

Ruch zginania palców w kierunku podeszwowym wykonują:

mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) - ostatnie człony palców II-V,

mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) - ostatni człon palca I,

mięsieo zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) - środkowe człony II-V,

mięśnie międzykostne (mm. interossei), - pierwsze człony palców II-V,

mięśnie glistowate (m. lumbricales) - pierwsze człony palców II-V,

mięsieo zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) - pierwszy człon palucha,

mięsieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) - dołącza do ścięgien m. zginacza

długiego palców.

Ruch zginania palców w kierunku grzbietowym wykonują:

mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus),

mięsieo prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis),

mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus),

mięsieo prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis).

Ruch odwodzenia palców stopy wykonują:

mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales),

mięsieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis),

mięsieo odwodziciel palca V (m. abductor digiti V).

Ruch przywodzenia palców stopy wykonują:

mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares),

mięsieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis),

mięsieo przywodziciel palca V (m. adductor digiti V),

mięśnie glistowate (mm. lumbricales).