SRAL PETROL ARZI GVENL

dris DEMR

zet Petrol fakiri bir lke olan srail iin petrol arzn gvenlik altna almak, kuruluunun ilk aamalarndan beri bir sorun olmutur. srail asndan ithal etmek zorunda olduu yksek petrol faturasn demek byk bir ekonomik sorun olmutur. Ancak asl sorun srailin politik ilikileri ierisinde yatmaktadr. Byk miktarlarda petrol satn alabi-lecei komu Arap lkeleri ile politik sorunlar olan srail, petrol ihtiyacn devlet poli-tikas gerei farkl zaman dilimleri ierisinde yakn ilikiler gelitirdii eitli petrol ihracats lkeler yoluyla karlamtr. Uluslararas petrol irketleri ile gelitirilen ilikiler yerini SSCB ve ah ynetimindeki ran ile gelitirilen kurumsal ilikilere b-rakmtr. srailin petrol gereksinimi karlama almalar erevesinde ABD ile yapt ibirliinin ise farkl bir boyutu vardr. Uluslararas lekteki petrol irketleri ile srail, gnmzde kresel petrol endstrisi zincirinin etkili bir halkas konumunda-dr. znde byk oranda ekonomik bir sorun olan petrol arzn gvenlik altna alma almalar srail asndan politik ilikileri ierisinde yatan bir sorun olagelmitir. srail asndan bu sorun grlebilir bir gelecek ierisinde de politik bir sorun olmaya devam edecek izlenimini vermektedir

.

Anahtar Kelimeler: srail, Arz Gvenlii, Arap- srail Sorunu, ABD

ISRAEL- SECURITY OF OIL SUPPLY

Summary

Security of oil supply has been a problem for oil poor Israel since its establishment. It

has been a great problem for Israel to pay the enormous oil bill that the country has to

import. However, the real problem lies within the politic relations of Israel. Israel, that

has problematic relations with her Arab neighbours that she can buy oil in great

amounts, faces her demand of oil from various oil exporting countries that she

developed friendly relations in different time periods as a state policy. The relations

that were formed with international oil companies left their place to the

institutionalized relations with USSR and Iran under Shah governance. Israeli

cooperation with the USA has a different dimension in the attempts of facing the

demand of oil for Israel. Israel is in an effective position in the global oil industry

chain by her oil companies in international scale. Security of oil supply efforts which

are economic considerations in great amounts in essence have been a problem that lies

within the Israeli political relations. It is observed that this problem is going to

continue to be a political problem for Israel in the foreseable future, too.

Key Words: Israel, Security of Supply, Arab- Israeli Conflict, USA

Dr, Uluslararas likiler

Akademik ORTA DOU, Cilt 3, Say 2, 2009

98

Giri

Srdrlebilir kalknmann kesintisiz olarak devam edebilmesi iin

enerji arz gvenlii hayati bir konuma sahiptir. Fabrikalarn srekli olarak

retime devam edebilmeleri iin gvenilir bir enerji girdisine gereksinimleri

vardr. Ulam sektrnde aralarn bir noktadan bir dierine ulaabilmeleri

iin belirli bir oranda enerji tketimine ihtiyalar bulunmaktadr. G santral-

lerinin elektrik retebilmeleri iin de belirli bir enerji tketimine ihtiya du-

yulmaktadr. lkelerin politika yapclarnn ncelikli vazifelerinden biri de

sosyal ve ekonomik hayatn standardnn korunmas asndan birincil bir ko-

numa sahip olan enerji arznn gvenilir bir ekilde temin edilmesidir.

Enerji kaynaklarna deiik formlaryla, maddi olarak denebilecek bir

faturayla yeterli bir miktarda srekli olarak eriimi amalayan enerji arz g-

venlii kuram1 ierisinde petrol arz gvenlii merkezi bir konuma sahiptir.

Petroln bu merkezi konumu byk oranda sahip olduu yksek enerji ierii,

dier enerji trleri ile kyaslandnda depolanmasndaki kolaylklar ve hliha-

zrda gnmzde kullanana enerji tketen aralarn alet ve edevat stokundan

kaynaklanmaktadr.

Genelinde enerji arz gvenlii, zelinde ise petrol arz gvenliini

salamak iin politika yapclar eitli stratejiler gelitirmek zorundadrlar.

tketim ihtiyalarn karlayabilecek kadar yerli petrol kaynana sahip lke-

ler, kendi tasarruflar altndaki petrol rezervlerini ileyip rnlerine ayrdktan

sonra i tketim ihtiyalarnn hizmetine sunabilmektedirler. Yeterli yerli kay-

naa sahip olmayan lkeler asndan ise eitli politikalar gelitirme zorunlu-

luu bulunmaktadr.

Tketici lkelerin bavurduklar bir yol, uluslararas petrol pazarndan

yaptklar spot petrol almlardr. Spot petrol almlar tketici lkelerin petrol

ihtiyalarn ksa vadede karlyor olsa da uzun vadede kalc bir zm sun-

maktan uzak bir grnt arz etmektedir. Uzun sreli kalc zmler iin ise

farkl stratejiler gelitirme zorunluluu bulunmaktadr. Petrol dardan ithal

etmek zorunda olan lkeler, retim Paylam Anlamalar ve mtiyaz Anlama-

lar gibi eitli farkl yollarla petrol zengini lkelerin rezervlerini ileyip ihtiya

duyduklar petroln bir ksmn garanti altna alma yoluna gitmektedirler. T-

ketici lkelerin bavurduklar bir dier yol ise nde belen petrol ihracats

lkeler ile iyi ilikiler gelitirip eitli ittifaklar kurarak uzun vadeli petrol alm

1 Philip Andrews- Speed, Xuanli Liao ve Donald Dannreuther, The Strategic Implications of

Chinas Energy Needs, Adelphi Paper 346, Oxford University Press, New York, 2002, s. 13

99

anlamalarna varmalardr. Petrol reticileri ile tketicilerinin sz konusu tr-

den anlamalara varabilmeleri iin uluslararas politikada birbirlerine yakn

dzlemler zerinde bulunmalar gerekmektedir. Sz konusu lkelerin enerji,

dolaysyla ekonomik ihtiyalarnn karlanmas politik ilikilerinin glgesi

altnda yatmaktadr.2

Bu alma, bu balamda srailin petrol ihtiyacn kesintisiz olarak

gvence altna alabilmesinin yolunun gemite olduu gibi gnmzde de

komular ile olan politik ilikileri ile sk skya baml olduu savn ileri

srmektedir. srailin petrol arz gvenliini kesintisiz olarak uygun fiyatlarla

salayabilmesi blgesel bar dinamikleri ierisinde gizlidir.

ne srd savn kantlanmas iin bu almada u ekilde bir yn-

tem izlenmitir: almann ilk blmnde srailin kuruluunun ilk aamala-

rnda petrol arzn gvenlik altna almak iin izledii yol ortaya konmutur.

kinci blmde yabanc petrol irketleri ile srail hkmeti arasndaki ilikiler

irdelenmitir. Bu ilikilerin sonucunda bir gereklilik olarak ortaya kan Delek

petrol irketinin kurulmas ise nc blmn konusudur. Drdnc blm

ise ilgili dnemde blgesel politik ilikiler gerei randan elde edilen petrol

teminini incelemektedir. srailin Sina blgesinde bulunan petrol kaynaklarn

ileyip kullanmas konusu beinci blmde incelenmitir. ran slam Devrimi-

nin etkisi altnc, Amerika Birleik Devletlerinin destei ise yedinci blmde

ilenmitir. almann son blm ise kresel petrol endstrisi zincirinin bir

halkas olarak srailin petrol arzn gvence altna alma giriimleri bnyesinde

gnmzdeki konumunu ortaya koymaktadr.

Kuruluunun lk Aamalarnda srailin Petrol Arz Gvenlii

1948 ylnda Orta Dou corafyas ve dnya politikas ierisinde kilit

bir yer sahibi olan srail asndan petrol; d kaynakl maddi destek, silah edi-

nimi ve kalifiye insan g kadar hayati bir neme sahip olmutur. srailin

petrol diplomasisi, kuruluunun ilk aamalarndan itibaren Arap- srail sorunu

glgesi altnda gemitir. Birincil enerji kaynaklar tketimi denklemi ierisine

gnmzde nkleer enerji, kmr ve doal gaz gibi dier unsurlar da ilave

eden srail asndan petrol, kurulu srecinin ilk aamalarndan itibaren hzla

artan nfusu ve geliip modernleen ekonomisi iin yegne enerji kayna ol-

mutur. Petrol, srailin enerji denklemi ierisindeki birincil hayati konumunu

gnmzde de srdrmeye devam etmektedir. Ancak gemite olduu gibi

2 Gawdat Bahgat, Energy Security in a New World Order, The Journal of Energy and Development, Cilt. 30, No. 1, s. 46

100

gnmzde de ham petrol ve rnlerini elde etmek, srail asndan maddi bir

sorun olmakla birlikte, bunun tesinde politik bir sorun olma zelliine sahip-

tir. 1955 ylnda srail topraklarnda petrol bulunana kadar rdn ve Akdeniz

arasnda kalan halk asndan enerji tketimi neredeyse petrol tketimi ile e

anlaml idi.3 srail asndan petrol arzn temin etmenin politik bir sorun olma-

nn tesinde balca iki nemli aya daha bulunmaktayd. Bunlar; d kaynak-

lara tamamen bamllk ve greceli yksek fiyatlardr. Petroln satn alnan

kaynaktan Hayfaya kadar olan nakliye masraflar hesaplanrken Meksika Kr-

fezi temel olarak ele alnmaktayd.4 Bu nedenle de 1930lu yllar ve 1940l

yllarn balarna kadar Filistin blgesinde petrol fiyatlar Amerika Birleik

Devletleri ve Orta Doudaki dier lkelerden daha yksek seyretmekteydi.

srailin kuruluundan nce ngiliz firmalar tarafndan Hayfada kuru-

lan petrol rafinerisi Filistin Manda Ynetimi altnda bulunan Yahudi ve Araplar

asndan ilenmi petrol ihtiyacnn karlanmas amacna hizmet etmekteydi.

Rafinerinin ham petrol ihtiyac ngiliz firmalar ve blgedeki balca petrol re-

ticileri olan Arap lkeleri tarafndan karlanmaktayd. Rafine edilen petrol de

her iki halkn ihtiyacn karlamaktayd. Akdeniz kysnda konulanan Hayfa

rafinerisinin bir baka zellii de Avrupa lkelerine ilenmi petrol rnleri

salamasyd.

srail Devletinin kurulmas ile birlikte, politik gelimeler nedeni ile

bir sre kapatlan Hayfa rafinerisinin en elverili ekilde tekrar almaya ba-

lamas ve ileyecek ham petrol bulmas byk bir sorun haline gelmitir. lgili

blgedeki ngiliz ynetimi srecinde Kerkk- Hayfa arasna ina edilen petrol

boru hattndan Hayfa rafinerisinde ilenmek zere tekrar petrol pompalanmas

plann Irak ynetiminin kabul etmesi gerekmekteydi.5 Bu dnceye kar

kan Irak ynetiminin kabuln salamak iin Hayfa rafinerisinde ilenen

rnlerin blgede yaayan Yahudi ve Arap halklarnn ortak kullanmna taraf-

sz olarak sunulaca garantileri verilmekteydi. Buna ilaveten Irak ynetiminin

Hayfaya petrol pompalamay kabul etmemesi durumunda ise srailin baka

pazarlardan petrol satn alabilecei de belirtilmekte, Irakn olas petrol gelirle-

rinden mahrum kalaca ifade edilmekteydi.6

Ancak Irak, Kerkkten Hayfaya petrol pompalamay reddetmi, sra-

ili petrol arzn gvenlik altna alma yolunda baka araylar ierisine girmeye

itmitir. srailin ilk kurulu ylarnda petrol elde etme giriimleri bnyesinde

3 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, Mcmillan Press, London, 1999, s. 2 4 Cenk Pala, Yirminci Yzyln eytan geni, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996, s. 41 5 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 49 6 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 50

101

karlat bir baka zorluk da 1949 ylnda Arap Ligi tarafndan alnan, srail

ile i yapan taraflar bundan vazgeirmeye ynelik karardr. srail bayra ta-

yan gemilere ynelik olarak balayan engelleme sreci, sonrasnda sraile silah

ve petrol tayan dier taraflarn gemilerine de uygulanmaya balanmtr. Arap

Ligi lkeleri tarafndan uygulanan bu blokaj, sraile gelen btn petrol kes-

meye ynelik asl amacna tam olarak ulaamam olmakla birlikte,7 uygulan-

d sre boyunca srailin petrol arzn gvenlik altna alma abas faturasn

bir hayli kabartm, kurulu aamasnn ilk yllarndan itibaren bu lkeyi bu

konuda ekonomik olarak da zor durumda brakmtr.

Yabanc Petrol irketleri le Olan likiler

srailin kuruluundan sonraki sre ierisinde petrol arzn gvenlik

altna alma giriimleri erevesinde karlat bir baka glk ise, snrlar

dhilinde faaliyet gsteren yabanc petrol irketleri ile olan ilikileri ereve-

sinde gereklemitir. Bu sre zarfnda srail snrlar dhiline ithal edilen, s-

nrlar dhilinde ilenip rnlerine ayrlan, ilenmi bir rn olarak piyasasna

srlen ve ihra edilen bu rn, hibir aamasnda devletin aidiyetine geme-

mi bir rn olarak ilem grmtr. Devlet olarak srail bu ekonomik etkinlik-

lerden herhangi bir kazan salamam, vatandalarnn ve i piyasasnn ihti-

yacn karlayabilmenin yksek maliyetini stlenmek durumunda kalmtr.8

srail hkmetinin petrol ve rnlerine bu kadar ok byk bir nem

atfetmesinin en temel nedeni lkenin yksek bir endstrileme dzeyine ula-

m olmasndan veya tarm yntemlerinin modernlemesinden kaynaklanma-

maktayd. Bunun en temel nedeni, sosyal ve ekonomik hayatn kesintisiz ve

sorunsuz olarak devamn salamak iin gerekli olan enerji arz iin srailin

kmr, doal gaz ve hidroelektrik kaynaklar gibi alternatif enerji kaynaklarn-

dan yoksun olmasyd.

Delek Petrol irketinin Kurulmas

Petrol arzn gvenlik altna alma giriimleri bnyesinde srailin bir

baka hamlesi de kendi petrol irketini kurma yoluna gitmesidir. Hlihazrda

lkede bulunan ithalat ve datm ebekesi ierisine eklemlenecek, milli kar-

lar gzetecek bir yapnn gereklilii zerinde durulmutur. Bu ekilde bir yap-

lanma hem lke ierisinde faaliyet gsteren firmalar arasnda oluacak olan

rekabet ortamna bir katk sunacak hem de petrol maliyetlerinin dmesine

7 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 92 8 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 97

102

neden olacakt.9 Buna ilaveten srail ynetimi kademelerinde lkenin gelecei

asndan petrol kadar hayati neme sahip bir konunun yabanclarn ellerine

terk edilmemesi gerektii gr hkimdi. Bu nedenlerle srailde bir milli

petrol irketi hviyetinde hareket eden Delek irketi 12 Aralk 1951 tarihinde

kurulmutur.

srail hkmetinin belirli bir yzde sahibi olduu bu irketin katlmc

ortaklar bir ksm yerli ve yabanc irketleri de kapsamaktayd. Delek irketi-

nin ana amac dardan petrol satn alp bunu rafine edip irketin kendi tasarru-

funa sunmakt. Gelien zaman ierisinde i piyasada etkili bir rol stlenen ir-

ket ordu, donanma, marina, Filistin Elektrik irketi, yerleim merkezleri ve

dier baz kurularla sat szlemeleri gerekletirmitir.10 Yabanc irketlerin

srailin altyapsna yatrm yapma konusunda isteksiz davranmalar zerine

Delek, petroln rafine edildii Hayfadan ana tketim merkezi olan Tel Avive

bir boru hatt ina etme yoluna gitmitir. Bu ekilde nakliye masraflarnda bir

indirime gidip retim ve iletim maliyetlerini drmtr. ledii petrol lke

ii tketime sunan Delek asndan uluslararas pazardan ilenecek rn satn

alabilmek bir sorun olmutur. Balca petrol satclarndan srailde ilenip t-

ketilmek zere makul fiyatlarla rn satn almak hem ekonomik hem de politik

bir sorun hviyetini almaktayd.

Delek irketinin srail iin gvenli, eitli ve ekonomik petrol arz sa-

lama almalar erevesinde stesinden gelmesi gereken iki temel sorun bu-

lunmaktayd. Bunlar; potansiyel ihracat saysnn ok snrl olmas ve petrol

nakliyesidir. Bir rafinerinin en etkili bir ekilde ileyip ekonomik olarak ka-

zanl bir yatrm haline gelebilmesi iin birka farkl tip ve kalite ham petrol

deil de belirli bir kaynaktan gelen ham petrol rnlerine ayrmas gerekmek-

tedir. Petrol ihracatlar ile yaplacak uzun sreli sat anlamalaryla petrol

akn garanti altna almay amalayan srail iin seenek says snrl idi. ili,

Kanada ve Peru gibi lkeler ana ihracat gzerghlarnn Pasifik Okyanusundan

gemesi nedeni ile nakliye masraflar denebilecek bir dzeyin tesindeydi.

Bat Avrupa lkelerinin kendileri birer ithalat olduklar iin sraile petrol

satma potansiyeline sahip deildiler. Politik nedenlerle Irak ve Suudi Arabistan

da sraile petrol satmamaktaydlar. srailin uzun sreli anlamalarla petrol

satn alabilecei potansiyel ihracatlar Venezella, Kuveyt, SSCB ve randan

ibaretti. Venezella ve Kuveytten petrol uzun sreli ticaret anlamalar ile

9 Leslie Grayson, National Oil Companies, John Wiley and Sons Publishers, Chichester, 1981, s.

7 10 Uri Bialer, Between East and West: Israels Foreign Policy Orientation 1948- 1966, Cambridge University Press, Cambridge, 1990, s. 128

103

petrol ithal etme giriimleri baarsz olmu, SSCB ve ran seenekleri srailli

yneticiler asndan zerinde dikkatle durulmas gereken yegne seenekler

olarak kalmtr.11

randan Petrol Temin Edilmesi

Souk Savan scak zamanlar srasnda ortaya kan bu durum da

yalnzca alc ve satc lkenin ekonomik alglamalar erevesi ierisinde e-

killeniyor olmaktan uzakt. Amerika Birleik Devletleri ve Britanyal ynetici-

lerin, Sovyetler Birliinin ekonomik gcn kullanarak yerkrenin eitli bl-

gelerinde nfuz sahibi olmas fikrine pek scak bakmadklar bilinen bir gerek-

ti. Ancak uluslararas ilikiler disiplini ierisinde srekli ilkelerin olmad;

srekli karlarn olduu hatrda tutulunca, ABD ve Britanyann bir mttefiki

olan srailin 1950li yllarda SSCBden yksek miktarlarda petrol satn alma-

snn mant anlalabilir.

Sovyetler Birlii, srail pazarna girdikten bir sre sonra ise petrol tica-

retinin hacmini ykseltmemi, satt petroln fiyatn drmedii gibi daha

nceden dnya fiyatlarnn altnda salad fuel oil fiyatn ykseltmi ve uzun

sreli bir szleme imzalamay yelememitir. Srekli ilkeler yerine srekli

karlar prensibini ne karan uluslararas ilikiler mant sraili baka kay-

naklar aramaya ve nceden balatt petrol diplomasisini hzlandrmaya yn-

lendirmitir. Bu ise, teorik bir varsaym olan randan uzun sreli petrol sala-

ma seeneini, uygulanmas gereken bir seenek haline sokmutur.

Yegne ihra rn ve gelir kayna olan petrol gelirlerini arttrma ve

yeni pazarlar aray ierisinde olan ran ynetiminin srail pazarna girme d-

ncesi, srail pazarn elinde tutan Britanya petrol irketleri tarafndan engel-

lenmiti. Ancak srailin kendi petrol irketi olan Delek firmasn kurmasndan

sonra bu firma randan petrol alp, Hayfa rafinerisinde ileyip, i pazar tketi-

mine sunma imknna kavumu oluyordu.

Arap boykotundan12

syrlp dnyann en zengin petrol yataklarna sa-

hip olan yksek kalite Orta Dou petrollerinden istifade etme imknna kavu-

an srail iin ran petrolnn Rusya kaynakl Sovyetler Birlii petrolne tercih

edilmesinin bir eit zorunluluk dnda baka sebepleri de vard. Bunun en

banda ran petrolnn kalitesinin Hayfa rafinerisinin damtma standartlarna

uymasyd. ran petrol, milliletirilmesinden nce Britanya kkenli firmalar

tarafndan iletilmekteydi. srail pazarn elinde bulunduran Britanyal firmalar,

11 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 129 12 Fuad Itayim, Arab Oil The Political Dimansion, Journal of Paletsine Studies, Cilt. 3, No. 2, 1974, s. 93

104

Hayfada ilenip srailde tketime sunulacak petrol Abadandan temin et-

mekteydiler. Hayfa rafinerisinin hlihazrdaki alet edevat stoku, bu tip ve kalite

petroln iletilip rnlerine ayrlmas almalarna elveriliydi.

ran petrolnn Rusya petrolne tercih edilmesinin bir dier nedeni de,

ran petrolnn ierdii eitli gaz miktarlar ve kalitesiydi. ran petrol, ier-

dii kimyasallar ile petro kimya endstrisi asndan da uygun olanaklar sun-

maktayd. Bununla birlikte Sovyetler Birliinin bu sre zarfndaki petrol tke-

timi, retiminin yaklak olarak % 90 civarndayd. Sovyetler Birliinin i

tketiminde grlecek bir art durumunda, sraile yaplan petrol aknda

sknt yaanabilirdi.13 Souk Savan scak zamanlar zarfnda gerekleen

srail ve Sovyetler Birlii arasndaki petrol ticaretinin bir sre sonra kesintiye

uramasnn ve srailin petrol ithalatnda rann ok ne kmasnn bir dier

nedeni de politik kayglardan kaynaklanmaktayd. Petroln politikasnn ve

ekonomisinin ok i ie getii gz nnde bulundurulunca, politik ve ekono-

mik olarak bir zaman dilimi ierisinde belirli bir lkenin karnn deiik za-

manlarda farkllklar gstermesinin mant anlalabilir. Sovyetler Birliinden

petrol satn almaktan ve bir eit ekonomik iliki gelitirmekten ekinmeyen

srail, bu sre zarfnda Sovyetler Birlii ile resmi diplomatik ilikilerini ok

ileri bir dzeye tama yoluna gitmemitir.14 Bat dnyas ile stratejik ilikiler

gelitirmeyi uygun bulmu, petrol ticareti konusunda da Bat lkeleri ile yakn

ilikileri bulunan ran ile ticaret hacmini gelitirmeyi yelemitir.

1960l yllarn ba ile birlikte hi phesiz ran, srail petrol arz stra-

tejisinin en temel tan oluturmaktayd. srailin ran ile yapt petrol ticareti

Eilat ile Ashdod arasna ina edilen bir petrol boru hatt ile bir eit kurumsal

kimlik hviyetine brnmtr. randan yola kan petrol tankerlerinin tadk-

lar ham petrol srailin Eilat limanndan Ashdoda ve bir sre sonra da doru-

dan Hayfaya pompalanmaya balanmtr. Bir sre sonra da ilgili petrol boru

hattnn kapasitesi arttrlarak, srail ve ran arasndaki petrol ticaretinin hacmi

de genilemitir.

Sina Blgesi Petrol Kaynaklar

Tarihsel sre ierisinde srailin petrol arzn gven altna alma a-

lmalarnn bir baka basaman da 1967 Arap srail sava oluturmaktadr.

1967 Arap srail sava sonunda srail Sina ln ele geirmi15 ve bu blge-

13 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 175 14 William Quandt, The Middle East Conflict in US Strategy, Journal of Palestine Studies, Cilt. 1, No. 1, 1971, s. 51 15 Trel Ylmaz, Uluslararas Politikada Orta Dou, Aka, Ankara, 2004, s. 152

105

deki petrol kaynaklarn retme ve gelitirme zerine almalarna hz vermi-

tir. srail, Sina blgesini daha nceden, 1956 ylnda da kontrol altna alm,

bu sre zarfnda da blgedeki petrol kaynaklar zerinde sismik ve jeolojik

aratrmalar yrtmtr. 1967 sava ile birlikte srail daha nceleri bir Msr

irketi ve bir talyan petrol irketi tarafndan kurulan ve ortak giriim olarak

yrtlen Sina blgesindeki petrol arama, gelitirme ve retim almalarn

kendi bnyesine dhil etmi oluyordu.

Sina blgesi petrolnn kontrol srail asndan birka farkl boyutta

katk salamtr. srail bu yolla kendi tasarrufunda kullanabilecei bir yerli

kaynaa sahip olmutur. Bu gelime neticesinde srail petrol diplomasisi yurt

dnda ok daha rahat hareket edebilmi, ihracatlarla yapt mzakerelerde

manevra alann gelitirebilmitir. Bunlara ilaveten srailin petrol faturas da

azalmtr.16 Petrol alm iin yurt dna aktarlan kaynaklar srail ierisinde

kalm, eitli yatrmlara ynlendirilmi, bylece ekonomisi daha fazla g

kazanan bir devlet olarak srail, uluslararas diplomaside daha etkili olma yolu-

na gitmitir.

1967 ylndan nce neredeyse tamamen rana baml olan srail Sina

blgesi petrollerini ele geirmesinden sonra i piyasasn doyurmann yan sra

bir petrol ihracats olma snfna ykselmitir. Buna ilaveten srail retim ve

tketim pazarlarn birbirine balayan nemli bir transit lke konumuna yk-

selmitir. Eilat ile Akdeniz kysndaki Ashkelon liman arasna yeni bir petrol

boru hatt ina edilmitir ki, bu boru hatt 1970 ylnda hizmete girdii zaman

dnyann en byk nc boru hatt olma zelliini tayordu.17

Petrol elde etmedeki zorluu byk oranda siyaseti ve komular ile

ilikileri ierisinde gizli olan srail asndan sahip olduu bu petrol reticisi,

nakliyecisi, ihracats ve rafine edicisi olma statsnn devam, yine politik

gelimelere sk skya bamlyd. 1967 Arap srail sava sonucunda ele ge-

irdii Sina blgesinden ekilip blgenin kontroln Msra brakmas duru-

munda srail bu avantajl konumlarnn tmn yitirmekteydi. Nitekim 1973

ylnda btn dnyada bir petrol krizi yaanm; ancak srail ilgili petrol krizi-

nin olumsuz etkilerini ok byk bir arlk ierisinde hissetmemitir. Ele ge-

irdii Sina blgesi petroln bir i kaynak olarak deerlendirmi, da bam-

llk orann olabildiince dk bir seviyede tutmaya gayret gstermitir.18

Gerilmi ilikileri normalletirme ve yumuatma admlar erevesinde Sina

blgesinde bulunan petrol kaynaklarn ileriki zaman dilimleri ierisinde b-

16 David Kochav, Haaretz, 15 Aralk 1972 17 Elias Shoufani, The Sinai Wedge, Journal of Palestine Studies, Cilt. 1, No. 3, 1972, s. 90 18 Elias Shoufani, The Sinai Wedge, Journal of Palestine Studies, s. 94

106

rakmak durumunda kalan srail, hi phesiz, ad geen kaynaklardan ok b-

yk yararlar salamtr. lgili petrol kaynaklarn kontrol altnda tuttuu za-

man dilimi ierisinde kendi i piyasa ihtiyalarn gzetecek ekilde ilemi,

maksimum fayda elde etme yoluna gitmitir.

ran slam Devriminin Etkisi

srailin petrol salama sknts 1979 ran slam Devrimi ile daha fark-

l bir boyut kazanmtr. Krfez blgesinde Bat lkeleri ile yakn ve dost iliki-

ler gelitiren ah ynetimi, yerini Humeyni rejimine brakmtr. Humeyni

rejiminin Bat lkeleri ile pek dostane olmayan ilikilerinin bir boyutu da srail

ile olan ilikilerine yansmtr. Blgede bulunun dier Mslman devletlerin

tepkilerinden ekinen ah ynetimi, srail ile aikr ilikiler gelitirmese de

petrol ticareti yapmaya devam edip belirli bir ekonomik kazanm elde etme

yoluna gitmitir. Ne var ki, randa ynetimi ele geiren yeni ynetimin srail

ile politik ve diplomatik ilikiler ierisinde bulunmak bir yana ekonomik iliki-

ler ierisinde bulunmaya niyeti olmad akt.19

nceleri srail asndan gvenli olarak tabir edilen bir petrol kay-

na olan ran artk politikasn deitirmitir. srail bu ekilde i piyasa ihtiya-

cnn karlanmasnda ok nemli bir role sahip olan Eilat- Ashkleon boru hat-

tna srekli olarak petrol tedarik eden en nemli unsur olan ran unsurundan

artk mahrum kalmtr. Srdrlebilir kalknmann en temel girdilerinin ban-

da gelen petrol arz gvenlii tehlikeye giren srail yeni araylar ierisine gir-

mitir.

Amerika Birleik Devletlerinin Destei

Tarihin ilk zamanlarndan beri hareketli bir corafya olan Orta Dou

blgesinde kurulan srailin kuruluundan gnmze kadar petrol arzn gven-

ce altna alma almalar hep zorlu bir sre ierisinde gereklemitir. Hayati

bir neme sahip olan petrol arznn kesintisiz devam etmesi hususunda eitli

sorunlarla karlaan srail asndan Amerika Birleik Devletlerinin eitli

ekillerde salad garantiler ayr bir nem arz etmektedir.

Ulatrma, endstri ve srdrlebilir kalknmann kesintisiz bir ekilde

devam iin hayati bir neme sahip olan petroln faturasnn denmesi ekono-

mik olarak sraili zorlamakla birlikte satn alnacak petrol bulmak bal ba-

na politik bir ura gerektirmitir. Arap komularnn artan ekonomik ve politik

gc sorunun srail asndan daha da karmak bir hale gelmesine ve uluslara-

ras petrol arenasnda yalnz bana kalmasna neden olmutur. 1980lere kadar

19 Erol Guiney, Israel After Shah, MERIP Reports, No. 75/76, Mart, Nisan 1979, s. 34

107

dnya petrol pazarnn sadece % 5i sraile akt. Yalnzca birka lke uzun

dnemli szlemelerle sraile petrol satmaktayd. srail, fiyat dalgalanmalarna

ok ak maruz kalan spot piyasasna baml kalmak zorundayd.20

ABDnin 1973 Arap-srail Savandan sonra Msr ve srail arasnda

balatt mekik diplomasisi srailin petrol arzn gvence altna alma sreci

bnyesinde nemli bir yer tekil etmektedir. Eyll 1974te srail ile Msr ara-

snda varlan anlamaya gre, srail ele geirdii Sina geitlerini ve petrol ku-

yularn Msra geri brakyordu. Petrol ihtiyacnn karlanmasnda ok nemli

bir yer igal eden Sina blgesinde bulunan petrol kuyularnn Msra geri ve-

rilmesi srail asndan byk bir kayp olarak alglanmaktayd. Msr ile var-

lan anlamann bu maddesinin kabul edilmesinde, srail ile ABD arasnda var-

lan mutabakatn byk bir etkisinin olduunu belirtmekte fayda vardr.

srail ile ABD arasnda varlan mutabakat ile ABD, srailin enerji ih-

tiyacnn ve ekonomik gereksinimlerinin karlanmas konusunda her trl

abay gsterme konusunda duyarl davranacan beyan etmekteydi. srailin

sregelen petrol gereksiniminin karlanmas iin her iki lkenin uzmanlarnn

her yl bir araya gelecei belirtilmekteydi. srailin enerji ihtiyacn karlamak

amacyla hazrlanan bu formle gre srailin satn ald petroln nakliyatn

gvenli bir ekilde yapamamas durumunda ABD ilgili petrol nakliyatnn da

gvenliini salamay garanti ediyordu.21

ABDnin srailin petrol arzn gvenlik altna alma abalarna sundu-

u katk bnyesine Ekim 1980de taraflar arasnda varlan anlamann ayr bir

nemi vardr. ABD-srail Petrol Anlamasna gre srailin normal lke ii

ihtiyalarn karlayamamas durumunda ABD bu lkeye petrol salamay

garanti ediyordu. Orta Dou bar srecinde ok nemli bir yer tutan Msr ve

srail arasnda gerekleen Eyll 1978 Camp David grmeleri ve Mart

1979da taraflar arasnda varlan bar anlamalar srecinde srailin enerji

gvenliinin salanamamas durumunda herhangi bir bar anlamasnn mm-

kn olmayaca kans kendisini hissettirmitir.

ABD ile srail arasnda varlan Petrol Anlamas sraile cretsiz pet-

rol salanmasn ngrmemekteydi. Anlama hkmlerince taraflarn uzman-

larnn yllk ya da daha ksa aralklarda yaplan toplantlarnda belirlenen mik-

tarlarda petrol satn ngrmekteydi. Yaplan petrol sat, petrol nakliyesinin

yapld srada dnya petrol piyasalarnda ilem gren fiyatlarla uyumlu olmak

durumundayd. ABD Senatosunun onayn gerektirmeyen bu anlama, imza-

20 Bishara Bahbah, The United States and Israels Energy Security, Journal of Palestine Studies, Cilt. 11, No. 2, 1982, s. 114 21 Bishara Bahbah, The United States and Israels Energy Security, 117

108

landktan hemen sonra yrrle girmitir. Kasm 1994e kadar yrrlkte

kalmas ngrlen ABD srail Petrol Anlamas ile srail kendisine ak spot

piyasalardan karlamakta yetersiz kald petrol arzn kesintisiz olarak garanti

altna alma yolunda ok nemli bir mesafe kat etmitir.22

Kresel Petrol Endstrisi Zincirinin Bir Halkas Olarak srail

1900l yllarn balarndan gnmze kadar gelen sre ierisinde

kresel petrol endstrisi bnyesinde bir takm deiikliklerin olduu aktr.23

Petrol endstrisinin kuruluunun ilk aamalarnda kresel petrol retimini kont-

rol altnda tutan yedi kz kardeler artk tarih olmulardr. Bu byk petrol

irketlerinin yerlerini, byk oranda yeraltndan karlan petrole ev sahiplii

yapan lkelerin milli petrol irketleri almlardr. Petrol retiminin yapld

arama tarama, sondaj faaliyetlerinin yapld st ksm etkinliklerden damtma

ileminin ve datm ilemlerinin yapld alt ksm etkinliklere kadar dikey bir

entegrasyon yap ierisinde ilgili halkalarn tmnn kontrollerini ellerinde

bulunduran byk petrol irketleri bu kontrollerini byk oranda kaybetmiler-

dir. nceleri byk oranda uzun sreli szlemeler ile yaplan kresel petrol

ticareti yerini byk oranda spot petrol satlarna brakmtr.

Petrol, artk MYMEX, IPE ve Dubai Exchange gibi borsalarda ilem

grp fiyat kresel olarak belirlenen bir rn halini almtr. Alclarn ve sat-

clarn kimliklerinin ok da nemli olmad bu kresel pazarda yaplan petrol

ticareti bir byk havuz hviyetini almtr.24 Srdrlebilir kalknmalarnn

kesintisiz devam iin petrol arz gvenliine ihtiya duyan alc lkelerin bu

gereksinimleri, lke ekonomilerinin yegne girdisi petrol gelirleri olan satc

lkelerin petrol talebi gvenliine duyduklar ihtiya ile kesimektedir.

Birok alcnn ve farkl birok satcnn olduu bu kresel pazarda

spot petrol ticaretinin hacmi gnmzde byk oranda artmtr. Politik konu-

mu ve Arap komular ile arasndaki ilikiler nedeni ile uzun sreli szleme-

lerle petrol alm yapabilecek kaynak bulmakta glk eken srail, gnmzde

petrol ihtiyacnn ok byk bir ksmn rahatlkla spot piyasadan karlayabil-

mektedir.

2005 yl itibariyle srail petrol ihtiyacnn yalnzca ok kk bir ks-

mn kendi retimi tarafndan karlayabilmitir. Yaklak olarak gnde 249000

22 Bishara Bahbah, The United States and Israels Energy Security, 130 23 Peter Davies, The Changing World Petroleum Industry- Bigger Fish in a Larger Pond, CEPMLP Online Journal, Cilt. 6, Makale no. 14, (eriim tarihi: 14 Mays 2008) 24 Oystein Noreng, Ham G Petrol Politikalar ve Pazar, Elips Kitap, Ankara, 2004, s. 227

109

varil petrol ithal etmitir.25 Gemiin aksine, byk oranlardaki bu petrol al-

mn yapabilecei taraflar bulmak iin gnmzde pek zorlanmamtr. Sov-

yetler Birliinin dalmasndan sonraki sre ierisinde Hazar blgesi ve Orta

Asyada kurulan yeni devletler zengin yeralt kaynaklarna sahiptiler. srail,

gnmzde petrol ihtiyacnn byk bir ksmn kresel pazara yeni alan bu

devletler vastas ile karlamaktadr.26 Bak Tiflis Ceyhan Ham Petrol Bo-

ru Hatt araclyla Akdenize kadar inen Hazar blgesi petrolleri petrol arzn

kesintisiz olarak salayan bir kaynak olmann yan sra nakliye asndan da

byk kolaylklar ieren hayati bir kaynak olma zellii kazanmtr. Trki-

yenin bir enerji terminali olma yolundaki stratejisine byk katklar salayan

ilgili boru hatt projesi iin srail uluslararas arenada lobi yaparak bu projenin

hayata geirilmesini desteklemitir.27 srailin bu politikasnn temelinde kendi

petrol ihtiyacn karlama ynnde izledii stratejinin etkileri yatmaktadr.

2008 yl Temmuz ay ierisinde srail Altyap Bakan ile Trkiye

Enerji Bakan arasnda varlan mutabakat gerei Akdeniz Boru Hatt Proje-

sinin fizibilite almalarnn yaplmasna karar verildi. Akdenizin Trkiye

kysndan sraile uzanan boru hatt bnyesinde petrol, doal gaz, su, elektrik

ve fiber optik kablo nakliyesi unsurlarnn ina edilmesi ngrlmektedir. Ak-

deniz Boru Hatt Projesine kesintisiz doal gaz salanmas asndan srail,

Rusya ile ilikiler ierisinde olduunu aklamtr. Azerbaycann da petroln

dou pazarna ulatrmak iin bu proje ile yakndan ilgilendii belirtilmitir.28

lgili enerji kaynaklar sraile ulatktan sonra, ileriki zaman dilimleri

ierisinde Hindistan, in ve Tayvana da enerji tamay ngren proje vastas

ile srail kendi enerji ihtiyacn salamay garanti altna alma yolunda byk bir

mesafe kat etmi olmann tesinde kresel enerji denklemi ierisinde de nemli

bir konum kazanm olacaktr.

Konvansiyonel petrol kaynaklar bulmak iin arama tarama almala-

rn youn bir ekilde yrten srail asndan konvansiyonel olmayan bir petrol

kayna olan eyller ayr bir nem arz etmektedir. Negev lnn kuzey

kesimlerinde bulunan zengin petroll eyllerden elde ettii enerji ile srail,

endstriyel elektrik retiminin bir ksmn dorudan karlamaktadr.

25 Energy Information Administration, Country Analysis Briefs, Israel,

www.eia.doe.gov/emeu/cabs/East_Med/Oil.html. (eriim tarihi: 13 Mart 2008) 26 Daniel Engber, Where Does Israel Get Oil?, Slate, www.slate.com (eriim tarihi: 19 Mart 2008) 27 Efraim Inbar, Regional Implications of the Israeli Turkish Strategic Partnership, Middle East Review of International Affairs, Cilt. 5, no. 2, 2001, s. 59 28 srailin Petrol, Gaz, Suyu Trkiyeden Gidecek, Referans Gazetesi, www.referansgazetesi.com/haber. (eriim tarihi: 18 Temmuz 2008)

110

Sonu

Petrol arz konusunda kendi kendine yeterli olmann ok uzanda

olan srail asndan enerji gvenliini salamann en temel koullarndan bir

tanesi iinde bulunduu corafyadaki komular ile gerekletirdii politik

ilikiler zerinde ekillenmektedir. Kuruluundan gnmze kadar srailin

petrol ediniminde yaad glkler kresel ve blgesel siyasetteki politikala-

rnn glgesi altnda gereklemitir.

Gnmzde srailin enerji politikasnn zerine ekillendii alt unsu-

ru gz nnde bulundurmak gerekmektedir:

- Orta Dou blgesinde konulanm olmasna ramen

srail, petrol kaynaklar bakmndan ok fakir bir lkedir.

- srail, mesafe olarak kendisine uzak blgelerdeki satc-

lardan ald petrole baml bir lkedir ki bu da nakliye masraflar fa-

turasnn kabark olmasna neden olmaktadr.

- thal edilmek zorunda olunan petrol, srail hkmetinin

demeler dengesi ierisinde ok ar bir yk igal etmektedir.

- srail, enerji kaynaklarn ve formlarn eitlendirmek

durumunda olan bir lkedir.

- srail, yerel petrol kaynaklar arama tarama faaliyetle-

rine ok byk bir nem atfeden bir lkedir.

- srailin kendi topraklar ierisinde petrol arama al-

malar, gerek ekonomik, gerekse politik nedenlerden dolay uluslarara-

s petrol irketleri tarafndan pek desteklenmemitir.29

srailin petrol stratejisi yakn zamanda almalarn yrtt Akde-

niz Boru Hatt gibi projelerle yeni bir boyut kazanmtr. Ancak Orta Dou

blgesinde srekli barn temini asndan srail ile Krfez lkeleri arasnda

gerekletirilebilecek bir eit ibirlii faydal sonular dourabilecektir.

Orta Dou haritas bir gereklik olarak ele alndnda ortaya kan

tabloya gre yegne mali gelirleri petrol olan krfez ihracatlar asndan

Akdenize, oradan da dnya piyasalarna almann en hzl ve ekonomik yolu

srail zerinden gemektedir. srailin bu stratejik konumu dnyann kantlan-

m petrol rezervlerinin te ikilik blmn bnyesinde barndran krfez

29 Gawdat Bahgat, Energy Partnership: Israel and the Persian Gulf, Energy Policy, Cilt. 33, 2005, s. 672

111

blgesi petrol ihracatlarnn olas ekonomik kazanmlar ile birleince ortaya

ok farkl bir tablo kmaktadr.

Enerji arz gvenliine ihtiya duyan unsurlar ile enerji talebi gvenli-

ine ihtiya duyan unsurlarn ibirlii ihtiyac beraberinde baka konular ze-

rinde ibirlii ihtimallerini gndeme getirecektir. Uluslararas ilikiler disipli-

ninin en ok kabul gren teorik bak alarna gre bir konuda ibirlii berabe-

rinde dier konular zerinde ibirlii almalarn gndeme getirmektedir.

Gnmzde devletler st bir yaplanmaya sahip olan Avrupa Birliinin teme-

linde enerji kaynaklar zerinde varlan ibirliinin olduu hatrlanmaldr.

Kmr ve elik kaynaklar zelinde balayan bu ibirliinin alan sonradan

gelitirilmi, ekonomik konular zerine sramtr. Ekonomik konular zerin-

deki ibirlii zaman ierisinde genileyerek politik konular da kapsar bir hale

gelmitir. Bir konu zerindeki fonksiyonel ibirlii, siyasi bir btnlk arz eden

bir birliktelik halini almtr.

Unutulmamaldr ki petrol kaynaklar zerinde uygulanacak olan bir

ibirlii Orta Douda bar ortamnn salanmas ve glendirilmesi konusun-

da ok nemli bir kilometre ta olacaktr. Hasmane siyasi ilikiler ve gven

eksiklii, Krfez blgesindeki lkeler arasnda gereklemesi ve gelitirilmesi

muhtemel her trl ilikiler yumann nne gemitir. Sz konusu olan olas

bir petrol alm anlamasndan ilgili mutabakata taraf olan tm kesimlerin belirli

bir kazanm salamalar mmkndr. Taraflarn greceli kazanmlarn hesaba

katarak uluslararas ilikilerin sfr toplaml deil de pozitif toplaml bir

oyun halini aldn gz nnde bulundurduklarnda ilgili ibirliine daha scak

bakacaklar aktr. Bylesi fonksiyonel bir yaklam taraflar arasndaki gergin-

lii azaltacak ve onlar birbirlerine yaklatracaktr. Bu bak as, blgesel

ekonomik ibirlii barn temini ve devam iin sine qua non zellii ta-

maktadr. Gnmzde petrol arzn kesintisiz olarak garanti altna alma yolun-

da ok byk mesafeler kat etmi olmakla birlikte srail blgesel bar ve enerji

ihtiyalarnn temini iin Krfez blgesindeki komular ile ortak bir zemin

bulmak durumundadr.

Kaynaka ANDREWS-SPEED, Philip, LIAO, Xuanli ve DANNREUTHER, Donald, The Strategic

Implications of Chinas Energy Needs, Adelphi Paper 346, Oxford University Press, New York, 2002.

BAHBAH, Bishara, The United States and Israels Energy Security, Journal of Pa-letsine Studies, Cilt. 11, No. 2, 1982.

BAHGAT, Gawdat, Energy Partnership: Israel and the Persian Gulf, Energy Policy, Cilt. 33, 2005,

BAHGAT, Gawdat, Energy Security in a New World Order, The Journal of Energy and Development, Cilt. 30, No. 1.

112

BIALER, Uri, Between East and West: Israels Foreign Policy Orientation 1948- 1966, Cambridge University Press, Cambridge, 1990.

BIALER, Uri, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, Mcmillan Press, London,

1999.

DAVIES, Peter, The Changing World Petroleum Industry- Bigger Fish in a Larger Pond, CEPMLP Online Journal, Cilt. 6, Makale no. 14, (eriim tarihi: 14 Mays 2008).

Energy Information Administration, Country Analysis Briefs, Israel,

www.eia.doe.gov/emeu/cabs/East_Med/Oil.html. (eriim tarihi: 13 Mart 2008). ENGBER, Daniel, Where Does Israel Get Oil?, Slate, www.slate.com (eriim tari-

hi: 19 Mart 2008).

GRAYSON, Leslie, National Oil Companies, John Wiley and Sons Publishers,

Chichester, 1981.

GUINEY, Erol, Israel After Shah, MERIP Reports, No. 75/76, Mart, Nisan 1979. INBAR, Efraim, Regional Implications of the Israeli Turkish Strategic

Partnership, Middle East Review of International Affairs, Cilt. 5, no. 2, 2001. ITAYIM, Fuad, Arab Oil The Political Dimansion, Journal of Paletsine Studies,

Cilt. 3, No. 2, 1974.

srailin Petrol, Gaz, Suyu Trkiyeden Gidecek, Referans Gazetesi, www.referansgazetesi.com/haber. (eriim tarihi: 18 Temmuz 2008). KOCHAV, David, Haaretz, 15 Aralk 1972. NORENG, Oystein, Ham G Petrol Politikalar ve Pazar, Elips Kitap, Ankara,

2004.

PALA, Cenk, Yirminci Yzyln eytan geni, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996. QUANDT, William, The Middle East Conflict in US Strategy, Journal of Paletsine

Studies, Cilt. 1, No. 1, 1971.

SHOUFANI, Elias, The Sinai Wedge, Journal of Paletsine Studies, Cilt. 1, No. 3, 1972.

YILMAZ, Trel, Uluslararas Politikada Orta Dou, Aka, Ankara, 2004.