1. Tema 2: Ngixu fDemokrazijaForm 11Ms Camilleri (B.A. Soc & M.A. Soc)

2. Ir-Rispett lejn xulxin Sabiex pajji jgix fl-ordni, kull ittadin gandu d- drittijiet u d-dmirijiet. Drittijiet eempju: li jkolli edukazzjoni, xniekol u fejn noqgod. Dmirijiet eempju: jagmel uu tajjeb tal-art u ma jammix, iallas it-taxxi u jieu sehem fkumitati lokali.2 3. Dmirijiet personali:L-imiba tagna fit-triqRispett lejn il-lii tat-traffikuRispett fuq ix-xogolNagtu kas tal-edukazzjoniNagtu kas tal-pariri tal-enituri3 4. Dmirijiet morali:Nuru rispettNilbsu kif jixraq gall-okkajoniNginu lit-tfal, nies morda, bdiabilita u lix-xjuNiedu sehem fattivitajiet volontarji4 5. Id-Demokrazija matul i-minijiet L-iktar forma ta tmexxija popolari hi dik demokratika. Id-demokrazija tagti l-ogla valur lil-libert tal-individwu u tipprovdilu l-gala politika ielsa.5 6. Demokrazija ejja minn ew kelmiet Griegi, demos, li tfisser il-poplu u kratia, li tfisser setga jew tmexxija. Demokrazija hi t-tmexxija tal-Istat mill-poplu. Mingajr ma tares lejn et, sess, relijon jew kulur tal-ilda.6 7. Il-mixja lejn id-demokrazija Fl-antik fAteni (700 u t-350 Q.K.), il-Griegikellhom l-ewwel demokrazija. L-iriel kollha tal-belt kienu jiltaqgu fentru biexjiddiskutu dwar it-tmexxija tal-belt.7 8. Illum il-urnata jinatar gvern rappreentattiv. Dan ifisser li n-nies jaglu lil min jixtiequ li jirrappreentahom u bhekk iseu x-xewqat tal- poplu. Nisa, barranin u skjavi ma kellhomx sehem.8 9. Fis-sena509 Q.K., Ruma iet iddikjaratarepubblika (ir-re/regina ma baqgatx kap tal-istatu minflokha natar president) wara li ie imkeir-re. Il-familji sinjuri adu r-riedni huma. Dawn il-klassijiet golja, galkemm huma kienugar fin-numru, kellhom il-poter li jiggvernaw fuqil-addiema, jew ajar plebej, gax hekk kienumsejja.9 10. Bi-mien, il-plebej irribellaw u qamu kontra dawnil-familji sinjuri. Riedu iktar drittijiet, u rnexxielhom jeduhom. Gal darbora, l-iriel biss kellhom parti fdankollu.10 11. Matul il-Medju Evu, afna mill-pajjizi Ewropej, kienu monarkija (stat immexxi minn re jew reina). Fost dawn il-pajjii nsibu lil Franza, l-Ingilterra u r- Russja. afna minna jiftakru l-istejjer dwar Robin Hood li dejjem kien jiieled kontra l-ain King John.11 12. Ir-rejiet u l-irejjen kienu jgarfu li l-poter taghom hu mibgut direttament minn Alla. Kienu jossuhom bala l-magulin, u kull min kien jiddubita mit-tmexxija taghom kien qisu qed jiddubita minn Alla.12 13. Dan kien imsejja bala d-Dritt Divin tar-Rejiet. Per, fl-1215, dan kollu ie fi tmiemu galiexgrupp nobbli Ingli sforza lir-re ta dak i-mienbiex jina minn dan id-dritt divin u jikkrea il-Parlament.13 14. Karta Magna Fl-1215, ir-re John kien sfurzat jiffirma l-KartaMagna. Dokument li kellu jissalvagwardja id-drittijiet ta-ittadini.14 15. Per eempju: o ma setgax jisforza lir-romol biex jergu jiewu o ma setgax jikkonfiska i-wiemel u l-karrettuni o ma setgax jisfora n-nies tal-villa biex jibnu pontijiet fuq ix-xmajjar o Il-Magna jimmarka l-bidu tad-Demokrazija Parlamentari.15 16. Revoluzzjoni Amerikana Ir-Revoluzzjoni Amerikana (1775-1781) olqot l-ewwel demokrazija vera. L-Amerikani setgu jivvutaw u l-poter tal-gvernkien restritt sabiex add ma jabbuza mill-poter. L-Amerika ma tagtx id-dritt tal-vot lin-nisa sal-1919.16 17. Revoluzzjoni Frania Ir-Revoluzzjoni Frania tal-1789 adet l-oriini tagha fl- ispirtu tad-demokrazija. Intuzat il-giljottina (simbolu tad-dittatorjat), biex jeliminaw l-oppoizzjoni. allew l-awtorit fidejn dittatur militari, Napuljun, fejn prova jataf l-Ewropa permezz tal-poter tiegu.17 18. Hemm differenza bejn is-sistema l-antika (dik tal- griegi) gal dik li nuaw illum? Jeistu tliet differenzi: 1.Id-daqs tal-popolazzjoni 2.Il-livell ta parteipazzjoni 3.L-eliibilit18 19. Id-daqs tal-popolazzjoni Fil-Greja l-Antika ma kienx hemmpopolazzjoni kbira kif hemm illum. afna nies kienu jiedu sehem fil-politikagax il-urija kienu jkunu kbar.19 20. Il-livell ta parteipazzjoni Id-demokrazijali nuaw illum hijarappreentattiva galiex ana naglu lilmin ser imexxina permezz ta elezzjoni.20 21. L-eliibilit ittadini li kienu riel adulti kellhom japplikaw biex jiedu sehem fdemokrazija diretta. In-nisa, il-barranin, bal skjavi, kienu wkoll esklui mill-affarijiet tal-parlament. Illum,kull mara adulta gandha d-drittli tipparteipa fil-qasam politiku ta pajji.21 22. L-Ugwaljanza u l-libert Kull persuna adulta gandha vot wieed Bhekk is-sistema politika ma tiffavorixxi lil add. Kuladd irid jobdi l-istess liijiet Kull ittadin gandu l-libert tal-sieb u tal- espressjoni. Il-qawl Malti li jgid: Mitt bniedem, mitt fehma!22 23. Kull ittadin igawdi wkoll mid-dritt tal-assojazzjoni Jissieeb fgaqdiet politii, trade unions ugruppi ta pressjoni. Ikollu aktar saa biex isemma lenu . Jsib appo biex jiddefendi d-drittijiet u l-interessi tiegu.23 24. Id-demokrazija fid-dar Bai komuni u evidenti ta din l-igardemokrazija hija il-familja. Bl-imabba ta bejniethom, il-koppja tegleb id-diffikultajiet tal-ajja. Il-miewin jagrfu jibnu, jfornu u jorganizzawdar li tat is-saqaf tagha l-membri tal-familjajistrieu, jissau u jgaddu tant in flimkien.24 25. Bejn il-membri tal-familja hemm relazzjoni tagajnuna, rispett u mabba. Membru jrid jagmel ir-rwol tiegu. Dan ir-rwol jista jinbidel, jidied jewjitnaqqas, skond il-tiijiet differenti tal-familja li jistgu jinbidlu ma-mien.25 26. Familja Simetrika Ir-responsabbiltajiet,id-drittijiet u d-dmirijiet tal- miewin jinqasmu ugwalment bejn il-enituri. Dan biddel xi ftit mill-valuri tas-sojet. It-tfal qabel kienu jiu mogtija erti messai kif gandhom iibu ruhom meta jikbru Il-bniet qegdin jaraw lil ommhom toro tadem L-iriel jifhmu li la l-mara qed tadem, gandhom id- dmir li jginu lilha fix-xogol tad-dar u fit-trobbija tal- ulied.26 27. Id-demokrazija fl-iskola L-iskejjel gandhom iservu ta laboratorjudemokratiku fejn irawmu fl-istudenti: o Rispett lejn l-individiwi o Id-dritt li jgixu fil-libert o Il-pai o Is-sigurt o L-ordni27 28. Multi-kulturali Sojet demokratika gandha tistma lil kuladd indaqs. Is-sistema edukattiva tagti l-istess aess lill-istudenti kollha indipendentement: o mill-abbilt o mis-sess o mir-relijon o mir-razza jew mill-qasam sojali o ekonomiku o kulturali taghom28 29. Il-proess edukattiv gandu jrawwem sens taustizzja u solidarjet sojali fl-istudenti. Il-komunit edukattiva gandha wkollattivament topponi kull forma ta attitudni jewazzjoni diskriminatorja. L-ispirtu demokratiku huwa wkoll marbut makemm l-iskola hi kapai tistimula l-siebkritiku u kreattiv u s-sens ta kurit fit-tfalbiex bhekk huma jsiru ittadini aktarindipendenti, kritii u kreattivi fil-sieb29 30. It-teknoloija L-istudenti kollha, inklui tfal babbiltajietdifferenti jkollhom tari u aess gat-teknoloija Is-sistema edukattiva gandha tippreparastudenti kapai jwiebu bmod kostruttiv galbidliet sojali, kulturali u ekonomii.30 31. Id-demokrazija fpajjina Is-sistema preenti fMalta hi li tal-inqas darba kullames snin il-poplu jintalab jaqdi dmiru billi jivvotau jagel ir-rappreentanti tiegu fil-gvern. FMalta, kull min gandu l fuq minn 18-il senagandu d-dritt li jivvota. Jista jitwarrab il-mexxej preenti u jintgael ieordid jew inkella jibqa jingata appo lill-mexxejpreenti.31 32. Repubblika Parlamentari Il-pajji tagna jagmel uu minn sistema politika li tissejja Repubblika Parlamentari. Dan ifisser li l-President huwa elett mill-Parlament. Il-President huwa aktar figure-head u gandubiss funzjonijiet u poteri mogtija lilu mill-Parlament. Fdin is-sistema huwa l-Prim Ministru li gandu s-setga effettiva u l-aktar poter fil-pajji, billi jmexxi permezz tal- lealt tal-maoranza tal-membri tal-Parlament.32 33. Il-poter politiku jinqasam fi tliet istituzzjonijiet: 1. L-Istituzzjoni Leislattiva: o Fil-Parlament jitressqu u jiu diskussi l-liijiet. 2. L-Istituzzjoni Amministrattiva: o Il-Pulizija u l-forzi tal-ordni pubblika jaraw li l-lii qedtinamm minn kuladd. 3. L-Istituzzjoni udizjarja: o Fil-Qorti jinstemgu kaijiet rigward ksur tal-lii biex issirustizzja biex kuladd jieu dak li aqqu.33