i

i/bQK s/ 101 ;tkb

- s[;hA BjhA ikDd/ fe fe; ƒ g[~SDk j?

ii

ekZwBt?bE fjT{wB okJhN; fJfBfPJ/fNt pko/

ekZwBt?bE fjT{wB okJhN; fJfBfPJ/fNt fJ~e ;[szso, r?o^bkGekoh, r?o

g~ygksh, nzsookPNoh r?o^;oekoh ;z;Ek j? i' wB[~yh nfXekoK d/ y/so

ft~u ezw eo ojh j?. 1987 ftu, eJh okPNowzvb g/P/tokBk n?;';hJ/PBK

B/ ;hn?unkonkJh dh ;EkgBk ehsh, feT[Afe 53 d/PK d/ ;zrmB ftZu wB[~yh

nfXekoK s/ pj[s x~N fXnkB fd~sk frnk ;h jkbKfe okPNowzvb B/ w?Apo

d/PK ƒ ;KM/ ekƒBK dk nXko gqdkB ehsk.

nkgDhnK fog'oNK ns/ ;w/A^;w/A dhnK iKuK d[nkok, ;hn?unkonkJh brksko

okPNowzvb d/PK ft~u wB[~yh nfXekoK dh so~eh ns/ ewhnK t¤b fXnkB

fy~udk j?. wB[~yh nfXekoK dh T[bzxDk ƒ o'eD bJh T[gktK ns/ T[gktK

dh tekbs eofdnK, ;hn?unkonkJh okPNowzvb ;e~so/s, ;z:[es okPNo

wB[~yh nfXeko eT[A;b d/ w?ApoK, whvhnk ns/ f;tb ;[;kfJNh ƒ ;zp'fXs

eodk j?. fJj iBse f;~fynk gq'rokwK, Bhsh ;ztkdK, s[bBkswe y'i, tekbs

ns/ n?e;?; N{ fJBcow/PB n?Av n?e;?; N{ i;fN; d/ w[~fdnK s/ ezw eodk j?.

;hn?unkonkJh wB[~yh nfXekoK d/ ftPtftnkgh n?bkBBkw/, okPNowzvb

joko/ f;XKsK ns/ nzsookPNoh g~Xo s/ wkBsk gqkgs wB[~yh nfXekoK d/

:zsoK d/ Bkb Bkb okPNowzvb ftZu wB[~yh nfXekoK dk ;woEB eoB tkb/

xo/b{ :zsoK dh gkbDk ƒ T[sPkjs eoBk ukj[zdk j? .

;hn?unkonkJh dk w[~y dcso BthA fd~bh, Gkos ft~u j? ns/ dcso bzvB,

:{e/ ns/ neok, xkBk ft~u jB .

nzsookPNoh ;bkjeko efwPBL :Pgkb xJh, u/nogo;BH w?ApoL n?fb;B

ve;p[oh, tikjs jphp[~bk, ftt/e wko{, n?vtov w'ofNwo, ;?w Ue[vI/N' ns/

;zi'J/ jIkfoek.

ekoiekoh ew/Nh (fJzvhnk)L tikjs jphp[~bk, u/nogo;BH w?ApoL phHe/H

uzdoP/yo, i?nzs' uT[Xoh, wkik dko{tkbk, fBfsB d/;kJh, ewb e[wko, g{Bw

w[so/ik, :ke{p g[zB{I, ftBhsk okJ/, fBXh okIdkB, J/ gh Pkj, ns/ ;zi'J/

jIkfoek.

ekoiekoh ew/Nh (xkBk)L ;?w Ue{vI/N', u/nogo;BH w?ApoL ne's' n?AgU,

:Pgkb xJh, tikjs jphp[~bk, e'ch etkPhrkj, i{bhnN N{nkebh ns/ ;zi'J/

jIkfoek.

ekoiekoh ew/Nh (:{e/)L i'nkBk JhtoN-i/wI, u/nogo;BH w?ApoL fouov

pT[oB, gqbkp po{nk, N'Bh c'ow?B, B/ftb fbzNB, ;[IkB b/wpoN ns/ ;zi'J/

jIkfoek

;zi'J/ jIkfoek, nzsookPNoh fBod/Pe

ISBNL 978-93-81241-81-3H Report 2019H ;o's ƒ fB:fws o{g ft~u

wzBfdnK, fJ; fog'oN ft~u'A ;w~roh dh tos'A ehsh ik ;edh j?.

CHRI Headquarters, New Delhi55A, Third Floor, Siddharth ChambersKalu Sarai, New Delhi 110 016, IndiaTel: +91 11 4318 0200, Fax: +91 11 2686 4688 E-mail: info@humanrightsinitiative.org

CHRI LondonRoom No. 219, School of Advanced StudySouth Block, Senate House, Malet StreetLondon WC1E 7HU, United Kingdom E-mail: london@humanrightsinitiative.org

CHRI Africa, AccraHouse No. 9, Samora Machel Street, Asylum DownOpposite Beverly Hills Hotel Near Trust Towers, Accra, GhanaTel/Fax: +233 302 971170 E-mail: chriafrica@humanrightsinitiative.org

www.humanrightsinitiative.org

iii

feskp pko/

i/bQK pzd EKtK jB . e?dhnK dh o'IkBk fIzdrh ns/ WNhB pko/ pj[s x~N

ikDekoh T[gbpX j? . fJ; s'A fJbktk, pj[s x~N b'e i/bQ dh fIzdrh

d/ t/oftnK pko/ ikDB ftZu fdbu;gh o~yd/ jB id se T[j nkgD/

nkg ƒ fJ; ftZu BjhA gkT[Ad/ . fJ;dk noE fJj j' ;edk j? fe pj[s

;ko/ b'eK bJh, T[BQK B/ i/bQK ‘s/ o~y/ gqPB, i' T[s;[esk iK Io{os Bkb

g?dk j[zd/ jB, ne;o itkp BjhA fd~s/ iKd/ . fJ; feskp ft~u i/bQK

ns/ e?dhnK dh fIzdrh T[~s/ ne;o g[~S/ rJ/ 101 ;tkbK d/ itkp jB .

Gkosh i/bQK ek|h t~yohnK jB, i' fe T[BQK s/ Pk;B eoB ns/ fB:wK

dh gkbDk eoB d/ sohe/ s/ fBoGo eodk j? . fJ;dk noE fJj j?

fe fe;/ gqPB dk brGr ed/ th fJ~e ;XkoD, ;zy/g T[~so BjhA j[zdk

ns/ nzsw jtkbk T[; ftP/P oki d/ i/bQ w?B{nb ƒ d/Dk g?Adk j? fi~E/

fJ~e ftnesh ƒ e?d ehsk iKdk j? . jkbKfe, w{b f;XKs ne;o fJe'

j[zd/ jB, ns/ fJ; feskp ftZu T[~so fJjBK ƒ fXnkB ftZu o~yd/ j'J/

gqdkB ehs/ rJ/ jB . itkp pj[s ;ko/ okiK ft~u i/bQ gqDkbh d/ Bkb

ezw eoB d/ ;hn?unkonkJh d/ ftPkb sIop/ s/ nXkos jB. fco th,

fJ; feskp ƒ gVQd/ ;w/A ;ktXkBh tosDh bkIwh j?, feT[Afe fB:w jo/e

oki ft~u t~y^t~y j' ;ed/ jB, ns/ e[M ftP/P gqpzXK bJh ftP/P s'o

s/ ftukfonk ikDk ukjhdk j? . i/ e[M ofj frnk j? sK nDikD/ ftu j?l

n;hA ;kotiBe s'o s/ gj[zu:'r ;o'sK s'A ;w~roh fJe~mh ehsh j? ns/

y'i ft~u pDdh fwjBs dh gkbDk ehsh j? .

iv

G{fwek

11

ekZwBt?bE fjT{wB okJhN; fJfBfPJ/fNt

(;hn?unkonkJh) T[BQK ;kfonK dk XzBtkd eoBk

ukj[zdk j? fiBQK B/ nkgD/ frnkB, wjkos ns/

sIop/ Bkb fJ; d;skt/I ƒ nwho pDkfJnk .

fJj gqekPB, ;hn?unkonkJh d/ ‘101 uhiK i' s[;hA

Gkos ftZu g[fb; pko/ ikDBk ukj[zd/ ;h, go g[~SD

s'A vod/ ;h‘ dh soi s/ nkXkfos j?, fJ; dh

ebgBk wkMk dko{tkbk, j[D ;hBhno ;bkjeko,

;hn?unkonkJh, id'A T[j ;z;Ek d/ vkfJo?eNo,

BtkI e'Ntkb dh ;kpek e'nkovhB/No, g[fb;

;[Xko gq'rokw, ;hn?unkonkJh ns/ ;kBk dk;,

;kpek e'nkovhB/No, i/b ;[Xko gq'rqkw B/ ehsh

;h.

n;hA ;hn?unkonkJh d/ nzsookPNoh vkfJo?eNo

;zi'J/ jIkfoek dk XzBtkd eod/ jK, fijBk B/ fJ~;

d;skt/I ft~u wT[ek t/fynk ns/ fJ;d/ ;'X ns/

gqekPB ƒ T[sPkfjs ehsk ns/ fJ; d/ fvIkfJB ns/

;w~roh ft~u fdbu;gh bJh. fouk, efwT[Bhe/

PB nc;o, ;hn?unkonkJh B/ th wj~stg{oB

;zgkdeh ikDekoh gqdkB ehsh. i/bQ ;[Xko gq'rokw

d/ gq'rqkw j?~v wX[fowk XB[ek B/ d;skt/I d/ ft;fsqs

;zP'XB, ;zgkdB ns/ nzsw o{g dh nrtkJh ehsh.

i/bQ ;[Xko gq'rokw d/ ;hBhno gq'rokw nfXekoh

;[rzXk Pzeo dh ftP/P gqPz;k, i/bQ ;[Xko gq'rokw dh

;kpek ;bkjeko i?Pqh ;{oDkokfJD ns/ i/bQ ;[Xko

gq'rokw dh ;kpek ;bkjeko Wfuek fBrw, fi; B/

fwjBs Bkb vokcN d;skt/I fsnko ehsk. gzikp

i/bQ Nq/fBAr ;e{b gfNnkbk s/ s?Bks ;qh w[e/P

e[wko Powk, tXhe tkfJ; fgzq;hgb, fiBk B/ fJ;

d;skt/I dk gzikph GkPk ftZu nB[tkd eoB ftZu

njw G[fwek fBGkJh. n;hA fJ; d;skt/I d/ g{ok

j'D ftZu i/bQK ;[Xko gq'rokw d/ j'o Nhw w?ApoK d/

fBozso ;woEB dh th edo eod/ jK .

r[oBkw f;zx B/ 101 d/ fvIkJhB ns/ yke/ bJh

tXhnk ouBkswe ;wroh gqdkB ehsh .

2

ioBb

1H i/bQK eh jB<

i/bQK fJe nfijk pzd eoB dk ;EkB j?, i' fe oki ;oeko d[nkok

gqpzfXs ehsk iKdk j?, fiZE/ b'eK ƒ nkgDh j'Jh ;ik G[rsB bJh

G/fink iKdk j? iK T[j NokfJb d/ ysw j'D dk fJzsiko eod/ jB.

2H eh i/bQK g[fb; bkeng tKr jh jB<

BjhA, fJj tZy jB. g[fb; bkeng b'eb g[fb; dk fJe nfijk

nkoih oZyD dk ;EkB j? i' fe g[ZS frZS iK frqcskoh dh ekotkJh

g{oh j'D sZe PZeh fJB;kB ƒ oZyD d/ ezw nkT[Adk j?. fJe fJB;kB

g[fb; bkeng ftZu 24 xzN/ s'A finkdk ndkbs d/ j[ewK Bkb jh

oZfynk ik ;edk j?.

3H eh fe;/ ƒ th i/bQ s/ G/fink ik ;edk j?<

fJe ftnesh ƒ sK jh i/bQ G/fink ik ;edk j? i/eo ndkbs dk

fBnkfJe j[ew j't/. fi;ƒ tkozN fejk iKdk j?. fe;/ ƒ th fJe

t?d ndkbsh tkozN s'A fpBQK i/bQ ftZu oZyDk r?o^ekƒBh j?. 18 ;kb

s'A xZN T[wo d/ fJB;kB i' fe d'Ph j'D iK fiBQK ƒ d'Ph mfjokfJnk

frnk j't/ ƒ Gkos dh fe;/ th i/bQ ftZu pzd BjhA ehsk ik ;edk.

4H Gkos dhnK i/bQK s/ fejV/ ekƒB bkr{ j[zd/ jB<

i/bQK fJe e/Adoh$Gkosh ekƒB d/ nB[;ko ubkJhnK iKdhnK jB

i' fgqiB n?eN, 1984 d/ nXkos j?. go 7t/A PfvT{b d/ w[skpe

i/bQK fJe oki dk ftPk j?, jo fJe oki B/ nkgD/ fgqiB n?eN$w?B{nb

iK w?B/iw?AN fB:w pDkJ/ j'J/ jB. i/bQ w?B{nb iK n?eN nB[;ko,

fJj fB:w e?dhnK Bkb fttjko ns/ i/bQ gqpzXB d/ sohe/ dZ;d/ jB,

fJ;d/ Bkb jh e?dhnK d/ nfXeko ns/ eosZpK pko/ th dZ;d/ jB.

fgqiB (nN?Avz; fJzB e'oN) n?eN 1955, e?dhnK dh pdbh ekƒB

1950, e?dhnK ƒ nkgD/ d/P tkfg; G/iDk ekƒB 2003 th i/bQK d/

eJh gfjb{nK pko/ dZ;d/ jB.

Gkos dk ;ftXkB, ;hHnkoHghH;hH1973 ns/ fJzvhnB ghBb e'v

1860 w[ZYb/ s"o s/ fJB;kB ƒ i/bQ ftZu oZyD Bkb ;pzX oZyd/ jB.

fJ; s'A fJbktk d{;o/ e/Adoh ns/ okiK d/ ekƒB i' fe dzv gqtXkBk

pko/ dZ;d/ jB fi;d/ nB[;ko e?d eoB dh nB[wsh j?

5H i/bQK ƒ e'D ubkTAdk j?< i/bQ ftGkr dk ;zrmBkswe YKuk eh j?<

i/bQK ƒ ubkT[D dh fizw/tkoh gqpzXeh, ;[oZfynk ns/ j'o ;Nkc dh j[zdh j?.

jo/e oki dk nkgDk ;zrmBkswe YKuk j[zdk j? nkw s"o s/ vkfJo?eNo

iBob (vhHihH), n?vhPBb vkfJo?eNo iBob (J/HvhHihH) iK fJz;g?eNo

iBob (nkJhHihH) i/bQ ftGkr dk w[Zyh j[zdk j?. T[j oki d/ rqfj wzsokb/

ƒ fog'oN eodk j?. e/Adoh PkfPs gqd/Pk ftZu vhHihH$nkJhHihH e/Ado

d/ j'w fvgkoNw?AN ƒ fog'oN eodk j?. vhHihH$J/HvhHihH$nkJhHihH d/

j/mK fvgNh fJz;g?eNo iBob (vhHnkJhHih) dk nj[dk j[zdk j? i' fe

;jkfJe fJz;g?eNo iBob (J/HnkJhHihH) dk ezweki d/ydk j? ns/

J/HnkJhHih i/bQK d/ ;[gov?AN dk ezw d/ydk j?. nkw s"o s/ ;[gov?AN

fJe i/bQ dk w[Zyh j[zdk j?. i' fe i/bQ gqpzXB ns/ e?dhnK dh GbkJh

bJh fizw/dko j[zdk j?. T[;d/ j/mK d{;ok nri?efNt ;Nkc j[zdk j?. fit/A

fe tXhe ;[gov?AN, fvgNh ;[gov?AN, ;jkfJe ;[gov?AN, i/bo, fvgNh

i/bo ns/ ;jkfJe i/bo. fJ; s'A pknd i/bQ ekvo dk ;Nkc j[zdk j?

fi; ftZu uhc j?v tkovo, j?vtkovo ns/ tkovo$rkod j[zd/ jB.

;G s'A j/mK tkovo$rkod j?. i' fe ;[oZfynk ;Nkc ftZu nkT[dk j?.

;[oZfynk pDkJh oZyDk, nB[;k;B tkovo dh i[zw/tkoh j[zdh j?. e?dhnk

2

33

4

ƒ y'bDK pzd eoBK ykDk ns/ ezw eotkT[DK tkovo dh i[w/tkoh ftZu

nkT[Adk j?. ;zukfbs ;ckN dh ;jkfJsk ;[Xko ;Nkc ncPo ;kfjpkB,

feZsk w[Zyh, c?eNoh ;[gotkJhaIo nfXnkge, ;wki ;[Xkoe, w?vheb

;Nkc ns/ j'o th ;fj:'rh ;z;EktK d[nkok ehsh iKdh j?.

6H eh Gkosh i/bQ ;/tktK j?<

BjhA, jkb/ sZe fJzvhnB g[fb; ;oft; iK fJzvhnB n?vfwfB;Nq/fNt

;oft;i tKr Gkosh i/bQ ;/tktK BjhA jB. i/bQ ftGkr d/ w[Zyh

(vh ih$ J/ vh ih$ nkJh ih) nkw s"o s/ fJzvhnB g[fb; ;oft; ftZu'

jh pDd/ jB. id fe ;[gov?AN, ;jkfJe ;[gov?AN ns/ tkovo oki d/

i/bQ ftGkr ftZu' jh j[zd/ jB.

7H i/bQK feBh soK dhnK j[zdhnK jB<

w{Yb/ s"o s/ i/bQK ƒ ;[oZfynK d/, pBktN d/ ns/ ;[ftXktK d/ nXko s/

7 gqeko Bkb tzfvnK frnk j?.

e/Adoh i/bQK^ fJjBK i/bQK nzdo e?dh ns/ nzvoNo?b B[z oZfynk ikdk j?.

fibk i/bQK^ fJjBK i/bQK ftZu ;[o{nksh s"o s/ nzvoNo?b ƒ oZfynk

iKdk j?. i' fe pkd ftZu d'P ;kps j'D s/ e/doh i/bQ nzdo th G/finK

iKdk j?.

;p i/bQK^ fJjBk i/bQK ftZu nzvoNo?b ƒ oZfynK iKdk j?.

t{w?B i/bQ^ fJj i/bQK e/tb n"osK bJh jB.

U[gB i/bQK^ fJjBK i/bQK ftZu e/tb e?dhnk B[z oZfynk ikdk j?. T[jBK

ƒ ezw eoe/ ewkJh dh nikdh fdZsh iKdh j?.

p'o;Nb i/bQK^ fJjBK i/bQK ftZu 18 s' 21 ;kb d/ e?dh ƒ oZfynk ikdk

j?.

;g?PB i/bQK^ oki nkgD/ fj;kp Bkb fJj ;g?Pb i/bQK pDk ;edk

j?. jkbKfe T[BQK dk rmB eoB bJh e'Jh fBoXkos wkgdzv fBoXkos

BjhA ehsk iKdk j?.

8 e?dh fezB/ gqeko d/ j[zd/ jB<

e?dh nkgD/ w[eZdw/ d/ fj;kp Bkb tZy ehs/ iKd/ jB.

d'Ph e?dh^ T[j jB fizBk ƒ e'oN tZb' Ad'Ph dZf;nk iK u[Zek j?. fiBK

ƒ ;iK ;[DkJh rJh j't/.

w[eZdw/ nXhB e?dh^ T[j e?dh jB fiBK dk w[eZdwk jkb/ ndkbs ftZu

uZb fojk j?.

Biopzd^ T[j e?dh jB fiBKQ ƒ fe;/ yk; ekoB eoe/ Biopzd ehsk

iKdk j?.

fJzsoki nXhB^ fJj T[j e?dh j[zd/ jB fiBK ƒ nkgDh ;iK g{oh eoB

T[gozs ekotkJh ftZu ;wK bZrD eoe/ e?d ftZu jB. T[j w[~y s"o s/

ftd/Ph e?dh j[zd/ jB.

f;tb e?dh^ fijV/ T[gZo fby/ fe;/ gqeko ftZu Bjh jB. fJj T[j

e?dh jB i' fe fe;/ i[owkB/ tZi' e?dh jB.

9H eh tZyo/ tZyo/ e?dhnk bJh tZy tZy ekƒB j[zd/ jB<

jK, i/bQ w?B{nb ftZu tZyo/ tZyo/ e?dhnk bJh ekƒB pDkJ/ rJ/ jB.

nkw s"o s/, w[e~dw/ nXhB e?dh, BIopzdK ns/ f;tb e?dhnK bJh

fB:w d'Ph e?dhnK Bkb'A tX/o/ nokwd/j j[zd/ jB.

4

5

dkybk gqfefonk

10H id' e'oN fe;/ ftnesh ƒ i/bQ G/idk j? sK eh j[zdk j?<

id' e'Jh e?dh i/bQ nzdo nkT[dk j? sK e[M io{oh edw bJ/ ikd/ jB.

w/B r/N s/ ;G s' gfjbk ndkbs d/ nkd/P dh iKu ehsh iKdh j?

ns/ e?dh dh gfjukB u?e ehsh iKdh j?. T[; s' pkd dkybk, sbk;h,

w?vheb ns/ T[; ƒ tkov nkfd ezw j[Ad/ jB.

11H dkybk gqfefonk d/ d"okB eh j[zdk j???<

i/bQ G/i/ rJ/ ;ko/ ftneshnK ƒ i/bQ ft~u dkyb ehsk j'Dk io{oh

j?. dkyb/ dh gqfefonk ;ko/ okiK ft~u t~y^t~y j[zdh j?, go fi~E/

i/bQ gqpzXB gqDkbh dh tos'A ehsh iKdh j?, UE/ dkybk gqfefonk ft~u

c'N'nK ns/ fczrofgqzN; eoB/ Pkwb j[zd/ jB. dkybk ofi;No ftu

jo/e ftnesh d/ t/ot/ B'N ehs/ iKd/ jB. fco fJe e?dh ƒ T[; d/

fj;Noh^fNeN dh fJe ekgh gqdkB ehsh ik ;edh j? iK Jh^feU;e

(fi~E/ T[gbpX j't/) dh tos'A eofdnK T[; d/ t/oftnK se gj[zuD pko/

ikDekoh fd~sh ik ;edh j?. fj;Noh^fNeN fJe nfijk d;skt/I

j[zdk j? fi; ftZu ftnesh d/ e/; dh ;koh ikDekoh j[zdh j?, ;w/s

e/; dk jtkbk Bzpo, ;pzXs ndkbs, e?dh dk t/otk, gsk, T[wo,

g/Ph dhnK soheK, nkfd. fJ; fj;Noh^fNeN ƒ e?d d/ g{o/ ;w/A d"okB

pDkJh o~fynk ikDk ukjhdk j?. e[M oki e?dh ƒ fNeN dh ekgh nkgD/

e'b o~yD dh fJikIs fdzd/ jB.

12H ;ohoe sbk;h eh j? ns/ fJj e"D eodk j??<

dkyb/ dh ;koh gqfefonk g{oh j'D s' pkd ;ohoe sbk;h j[zdh j? sK eh

e'Jh th tofis t;{b i/bQ nzdo Bk ik ;e/.sbk;h dh ;koh gqfefonk

d"okB wkBth, edo^ehwsK dk g[ok fXnkB oZfynk iKdk j?. sbk;h dh

fefonk fJZe nbZr ewo/ ftZu j[zdh j?. f;oc wfjbk ;Nkc wfjbk e?dhnK

dh Gkb eo ;edh j?, ns/ fJj fJe r[gs y/so ft~u ehsh iKdh j?,

5

6

soihjh s"o s/ r'gBh:sk ƒ :ehBh pDkT[D bJh, fJ~e t~yo/ ewo/ ft~u.

gqshpzX dh ;{uh nkw s"o s/ okiK ft~u t~yoh j[zdh j?, fit/A fe y'i dh

shposk j[zdh j?. fJj nkw s"o s/ i/bQ dk fvgNh ;[gov?AN iK ;jkfJe

;[gov?AN j[zdk j? i' fJ;dh fBrokBh eodk j?. ;kohnK ehwsh uhIK

fit/A fe fe;/ ftnesh d/ epI/ ftZu Bed iK rfjfDnK ƒ ;zpzfXs

ofi;NoK ftZu dkyb ehsk iKdk j? ns/ e?dh d/ d;sys nzr{m/ dh

Skg bJh iKdh j?. fco fJBQK uhIK ƒ ;[o~fyns fjok;s ftZu o~fynk

iKdk j? ns/ i/bQ s'A fojk j'D s/ T[; ftnesh ƒ ;"Ag fd~sk iKdk j?.

13H vkeNoh iKu eh j??< eh fJj bkIwh j??<

jo/e e?dh dh vkeNoh nfXekoh d[nkok i/bQ ftZu dkyb/ s'A 24 xzfNnK

ft~u bkIwh iKu ehsh ikDh ukjhdh j?. w?vheb nc;o ƒ bkIwh s"o s/

fJe ftnesh dh f;js iKu dk foekov fsnko eoBk ukjhdk j?, fi;

ftZu nkw s'o' s/ T[wo, Gko, fpwkohnK dk fJfsjk; ns/ gdkoEK dh

d[otos'A ns/ NhfenK ;w/s T[BQK dh ;ohoe f;js dh ;fEsh dk t/otk

Pkwb j[zdk j?. vkeNoh nfXekoh ƒ bkIwh s"o s/ ;pzXs nfXekohnK ƒ

;{fus eoBk ukjhdk j? i/ T[BQK ƒ e?dh d/ ;oho s/ e'Jh ;~N d/ fBPkB iK

I\w gkJ/ rJ/ jB, \k;eo i/ T[j skI/ jB, fJj ;ze/s eod/ jB fe e?dh

g[fb; fjok;s ftu j'D d/ d"okB T[BQK ƒ d[y fd~sk frnk ;h. vkeNoh

foekov ft~u fJj th d~;Dk bkIwh j? fe i/ e'Jh e?dh roGtsh j? iK

fe;/ S{s tkbh fpwkoh s'A ghVs j? fit/A e'VQ iK n?~unkJhth$J/vI. fJj

foekov, d'Ph j'D dh ;{os ft~u, e?dh ƒ fBoXkos ehs/ ik oj/ feos

dh gqfeosh dk c?;bk eoB bJh th nXko pDkT[Adk j?.

14H i/bQK ftZu eh^eh w[Ybhnk ;j{bsK fdZshnk iKdhnk jB<

i/bQ gqPk;B d[nkok e[M w[YbhnK ;j{bsK fd~shnK iKdhnK jB, iK

e?dhnK ƒ nkgDhnK ;j{bsK gqkgs eoB dh fJikIs j[zdh j? iK fiE/

T[gbpX j?, i/bQ dhnK ezNhBK s'A yohdD dh nkfrnk j[zdh j?. jkbKfe,

fJj okiK ft~u t~yok t~yok j? ns/ fJ~e e?dh g{oh ;{uh bJh ;pzXs

i/bQ w?B{nb dk jtkbk d/ ;edk j?. nkw s'o s/ fJb?eNqkZfBe uhIK fit/A

fe w'pkJhb, o/vhU iK ;zrhs gb/noK dh nkfrnk BjhA j? ns/ Bk sK

f;ro/N, phVh, szpke{, iK gkB w;kbk, nkfd.

nkw s"o s/ w[YbhnK ;j{bsK ftZu NkfJbNohi fit/A N[~EpqP, N[~Eg/;N,

;kpD, P?Ag{, NkZfJbN g/go, ;?B/Noh B?gfeB ns/ fB~ih uhIK fit/A fe

nzvorkow?AN;, s"bhJ/, i[~shnK ns/ u~gbK, feskpK ns/ ;N/PBoh uhIK

fit/A g?Bf;b, B'Np[~e, nkfd. nzvoNo?b e?dhnK bJh fB:w ;[ftXkiBe

jB, ns/ T[jBK ƒ nkw s"o s/ nkgD/ y[d d/ e~gV/ o~yD dh nkfrnk j[zdh

j?. e?dh w?vheb nc;o s'A fJikIs b?D s'A pknd fB~ih dtkJh bJh

;hbpzd$g?e pqKv tkbhnK dtkJhnK th b? ;ed/ jB.

15H e?dhnK ƒ tkovK dh tzv fet/A ehsh iKdh j???<

e?dhnK ƒ tkovK ƒ tzvD bJh ngDkJhnK rJhnK BhshnK Bk f;oc

okiK ftZu, pbfe fJe' oki dhnK i/bQK ftZu th fGzB jB. e?dhnK

ƒ T[BQK dh T[wo, ;ohoe ns/ wkBf;e f;js, ngokX dh gqfeosh,

w[e~dw/ dh ;fEsh, ndkbs fiE/ T[BQK s/ w[e~dwk u~b fojk j?,

ngokfXe foekov ns/ ;Ik dh bzpkJh, nkfd d/ nXkok s/ t~y ehsk

ik ;edk j?. nkw s'o s/, d'Ph ns/ w[e~dw/ nXhB e?dhnK ƒ t~yo/

o~fynk iKdk j?. fit/Afe wod ns/ n'os e?dh. nkdsB ngokXh th

gfjbh tko ngokXh s'A t~yo/ o~y/ iKd/ jB. e?dhnK ƒ nkw s"o s/

20^50 iK fJ; s'A t~X dhnK p[fBnkdh ;j{bsK tkbhnK p?oeK ft~u

o~fynk iKdk j?, fJj p[fBnkdh YKuk ;wo~EktK s/ fBoGo eodk j?

i' i/bQ s'A i/bQ ns/ oki s'A oki ft~u t~yo/ jB.

6

7

i/bQ d/ nzdo dh fIzdrh

16H eh e?dhnk ƒ ;kok fdB nkgD/ tkovK d/ ftZu jh ofjDk g?dk j?<

BjhA, jo/e i/bQ ft~u fJ~e fBPus bke^fJB ns/ bke^nkT[N ;wK

j[zdk j?. nkw s"o s/ i/bQK ƒ ;{oi v[~pD s'A b? e/ ;{oi uVQB s~e

pzd eo fd~sk iKdk j? ns/ nkw ;fEsh ftZu e?dhnK ƒ fJBQK xzfNnK

d"okB x[zwD dh nkfrnk BjhA j[zdh. fdB d/ d'okB, ftjV/, tkovK,

BjkT[D ns/ nkb/ d[nkb/ wB'oziB dhnK rshftXhnK d/ bJh e[M yk;

;w/A fBoXkos ehs/ iKd/ jB. jo i/bQ dh Bhsh d/ nB[;ko, e?dhnK

ƒ fdB ft~u eJh tko frfDnk iKdk j?.

7

8

17H eh e?dh i/bQ ft~u j[zfdnK nkgD/ Xkofwe ftPtk;K dk gkbD eo ;ed/

jB<

jK, fJe e?dh ƒ nkgD/ Xow dh gkbDk eoB dh nkIkdh j?. jkbKfe,

T[BQK ƒ T[BQK b/yK ƒ fbikD iK tosD dh nkfrnk BjhA j' ;edh i'

tofis Pq/Dh d/ nXhB nkT[Ad/ jB, fit/A fe feogkB. i/bQ d/ ezweki

iK fB:wK ftu WektN gkT[D tkb/ ohsh fotkiK dh th nkfrnk BjhA

j?. e?dh nkgD/ Xkofwe ftPtk;K nB[;ko ftP/P ftukoK fit/A t~yoh

irQk iK ftP/P y[oke bJh nfXekoh fJzukoi ƒ p/Bsh eo ;ed/ jB.

18H e?dhnK bJh y[oke ;zpzXh gqpzX eh jB<

;ko/ e?dhnK ƒ fdB ftu fszB s'A gzi tko G'iB fd~sk iKdk j?.

fJ; ft~u ukj, jbe/ ;B?e; ns/ fszB ykD/ Pkwb jB. fJ~e y[oke

ukoN nkw s'o s/ i/bQ d/ ftjV/ d/ nzdo gqdoPs j[zdk j?, iK i/bQ d/

nfXekoh iK i/bQ w?B{nb s'A gqkgs ehsk ik ;edk j?. i/bQK d/ okPBK

ft~u w[~Ybk ns/ ;zs[fbs G'iB fit/A dkb ns/ uktb iK o'Nh Pkwb

j[zdk j? ns/ fJ; ft~u ;pIhnK ns/ eJh tko whN iK nzv/ Pkwb

j' ;ed/ jB. fJj Gkos d/ y/soK ns/ okiK ft~u t~yok t~yok j?.

e[M e?dhnK ƒ w?vheb nfXekoh d/ fBod/PK nB[;ko Io{os nB[;ko

y[oke th fd~sh iKdh j?. e?dhnK ƒ T[BQK dh f;js, ezw iK Xkofwe

ftPtk;K nB[;ko t~y' t~yo/ ykD/ nbkN ehs/ ik ;ed/ jB. fpwko

iK ewI'o e?dh iK j;gskb d/ tkov ftu ofjD tkb/ ƒ th fJe \k;

y[oke fwbdh j?, fit/A roGtsh iK d[~X u[zxkT[D tkbhnK n'osK ns/

p~funK ƒ.

19H eh e'Jh e?dh i/bQ ft~u pkjo dk ykDk bik ;edk j??<

nzvoNok:hb e?dh e[M PosK d/ nXhB ns/ ;[gov?AN dh nkfrnk Bkb

pkjo'A G'iB gqkgs eo ;ed/ jB. e[M i/bQK dhnK ezNhBK th jB fiE'A

e?dh bkr{ fB:wK ns/ fB:wK d/ nB[;ko G'iB yohd ;ed/ jB. ezNhB

8

9

nkw s"o s/ ykD ghD dhnK w[YbhnK uhIK fit/A fe fp;e[N, BwehB,

o'Nh, w~yD, nkfd dk Gzvko o~ydhnK jB ns/ ;w";k, eu'vh, Y'ebk

nkfd ;B?e; gqdkB eo ;edhnK jB.

20H i/bQK d/ nzdo ;ckJh ns/ ;t~Ssk bJh e'D fIzw/tko j??<

;ckJh gqpzX nkw s"o s/ i/bQ w?B{nb ft~u fBoXkos ehs/ iKd/ jB.

i/bQ d/ ;Nkc ns/ e?dhnK dk coI pDdk j? fe T[j i/bQ d/ nzdo dh

;ckJh pDkJh o~yD. e?dh nkw s"o s/ nkgD/ ofjD tkbhnK EktK dh

;ckJh bJh fIzw/tko j[zd/ jB, id'A fe nkw EktK dh ;ckJh iK sK

i/bQ wId{oK d/ fj~;/ ti'A fBoXkos d'Ph e?dhnK d[nkok ehsh iKdh j?

iK i/bQ gqPk;B d[nkok o~y/ rJ/ ;|kJh ;/teK d[nkok ehsh iKdh j?.

;ckJh ;/te tkovK d/ nzdo gykB/ ns/ nkw BjkT[D tkb/ y/so ns/

NkfJbN y/soK ƒ ;kc eod/ jB.

21H eh i/bQ d/ nzdo ghD tkbk ;kc gkDh T[gbpX j?<

jo/e e?dh ƒ ;kc ns/ ;[o~fyns ghD tkb/ gkDh dk nfXeko j?. fJ;

ƒ :ehBh pDkT[D bJh i/bQK d/ t~y' t~yo/ gqpzX jBL e[M fcbNo gkDh

w[j~Jhnk eod/ jB iK foto; U;w'f;; (nkoHUH) gbKN ;Ekfgs

eod/ jB, id'A fe e[M p/SkB:k gkDh w[j~Jhnk eod/ jB, i' PkfJd

ygs d/ nB[e{b Bk j'D. gkDh dh r[Dt~sk ;zpzXh fPekfJsK i/bQK d/

fJzukoi, ekƒBh ;/tktK nEkoNhnK d/ nfXekoh iK ftINo p'ov d/

w?ApoK ƒ fd~shnK ik ;edhnK jB.

22H e?dhnK ƒ f;js d/y^o/y bJh fejVhnK ;j{bsK T[gbpX jB<

fiE/ w?vheb nfXekoh i/bQ d/ ft~u T[gbpX jB, fpwko e?dh T[BQK

ƒ ;{fus eo ;ed/ jB, BjhA sK, i/bQ gqPk;B ƒ bkIwh s"o s/ fJj

;[fBPfus eoBk ukjhdk j? fe e?dh w?vheb nfXekoh ƒ fwbdk j?.

vkeNoh nfXekoh fco e?dh d/ fJbki bJh Io{oh edw T[mk ;ed/

jB, fi; ftZu dtkJhnK d/ B[;\/, j'o fBdkB iKuK dh wzr, iK i/bQ

9

10

j;gskb ftZu dkybk Pkwb j' ;ed/ jB. vkeNoh nfXekoh e?dh

dh y[oke iK b/po d/ ekoieqw ƒ T[jBK dh f;js dhnK Io{osK d/

nB[;ko pdb ;edk j?. fiE/ fJe g?E'b'ih b?p T[gbpX j?, T[E/

i/bQ d/ nzdo jh vkfJrB";fNe N?;N ehs/ iKd/ jBH i/bQ ftGkr d[nkok

e?dhnK ƒ dtkJhnK th w[cs w[j~Jhnk eotkJhnK iKdhnK jB.

23H eh e?dh d{i/ j;gskbK s'A fJbkI eotk ;ed/ jB<

jK, e?dhnK ƒ d{i/ j;gskbK s'A fJbki dh nkfrnk fd~sh ik ;edh j?.

vkeNoh nfXekoh ;EkBe j;gskb ft~u ftP/P fJbki dh f;ckoP

eo ;edk j?, iK e?dh fe;/ j'o j;gskb ft~u fJbki eokT[D dh

fJikIs b?D bJh i/bQ d/ fJzukoi ƒ fby ;edk j?. T[j fi~E/ T[BQK d/

e/; dh ;[DtkJh ehsh ik ojh, T[BQK d/ tehb okjhA fpB? g~so d/ e/

ndkbs s'A fJikIs th b? ;ed/ jB. i/ e?dh e'b e'Jh tehb BjhA

j[zdk, sK T[j ;pzXs ;?eNoh, ekƒBh ;/tktK nEkoNh ƒ fby ;ed/

jB, iK g?okbhrb tkbzNhno iK i/bQ d/ ekƒBh ;jkfJsk ebhfBe d/

tehb dh wdd th b? ;ed/ jB.

24H i/bQ ft~u wkBf;e f;js dhnK fejVhnK ;j{bsK T[gbpX jB<

wkBf;e fpwkoh dk S/sh gsk brkT[Dk iK T[; ƒ o'eD bJh

i/bQ ftGkr d[nkok ;ko/ e?dhnK ƒ wB'o'r ns/ wB'ftfrnkBe ;bkj

fd~sh ikDh ukjhdh j?. jo/e e/Adoh ns/ fIbQk i/bQ ft~u :'rsk gqkgs

wB'fufes;e dhnK ;/tktK bJhnK ikDhnK ukjhdhnK jB fi; dh

;jkfJsk wB'ftfrnkBe ns/ fJ~e wB'ftfrnkB ft~u f;ybkJh gqkgs

;wki ;/te d[nkok ehsh ikDh ukjhdh j?. e/Adoh ns/ fIbQk i/bQK

ft~u wkBf;e fpwkoh d/ w[Yb/ fJbki bJh ;j{bsK j'D dh b'V j[zdh

j?. ;p^i/bQK d/ wkBf;e o'rK tkb/ e?dhnK ƒ BIdheh wkBf;e o'r

;j{bsK t~b fbikDk ukjhdk j? iK fIbQk iK e/Adoh i/bQK ft~u T[BQK

dk spkdbk eoBk ukjhdk j?. ;kohnK i/bQK ƒ o;wh s"o s/ wkBf;e

j;gskb Bkb i[VBk ukjhdk j?. fJ; s'A fJbktk wkBf;e fpwkoh tkb/

e?dhnK ƒ fJbki bJh wkBf;e f;js ;z;EktK ft~u spdhb ehsk ik

;edk j?.

25H eh e?dh i/bQ ft~u ezw eo ;ed/ jB< eh T[BQK ƒ sBykj fd~sh iKdh

j?<

jK, d'Ph e?dhnK ƒ, \k;eo fiBQK ƒ ;ys e?d dh ;Ik fd~sh iKdh

j?, ƒ T[BQK dh e?d d"okB ezw eoB dk j[ew fd~sk ik ;edk j?. i/bQK

dk nfXekoh fJzukoi e?dhnK ƒ ezw ;"Agdk j?. bzp/ ;w/A dh ;Ik e~N

oj/ gVQ/^fby/ e?dhnK ƒ eJh tko i/bQ gqPk;B dh ;jkfJsk bJh ezw

;"Afgnk iKdk j?. ;EkBe p'bh nB[;ko T[BQK ƒ d'Ph nfXekoh iK d'Ph

tkovo fejk iKdk j?. e?dh nkw s'o s/ c?eNoh iK fBowkD :{fBNK,

o;'Jh, ;ckJh, ;[o~fynk iK fpbfvzr o~y oykt d/ ezw bJh fBoXkos

ehs/ iKd/ jB. e[M e?dhnK ƒ ekƒBh ;/tktK nEkoNh d[nkok g?ok

bhrb ti'A f;ybkJh fd~sh ik ;edh j? ns/ T[jBK ƒ i/bQ ekƒBh

;jkfJsk ebhfBe ft~u ezw eoB bJh fBoXkos ehsk ik ;ed j?.

d'Ph e?dh dh sBykj j[Bowzd, noX^e[Pb iK nebwzd ekoiK bJh

t~yoh j?, go T[j oki d[nkok fBoXkos x~N' x~N T[ios s'A x~N

BjhA j' ;ed/. oki ft~u sBykjK dhnK doK t~y^t~y jB.

nzvoNokfJbi ƒ i/bQ ftu ezw eoB bJh BjhA fejk ik ;edk ns/

Bk jh ;XkoB e?d dh ;Ik tkb/ e?dh ƒ ezw eoB bJh efj ;ed/

jB. jkbKfe, T[j ;t?fJ~Ss s'o s/ i/bQ nfXekohnK s'A ezw eoB dh

fJikIs b? ;ed/ jB, fi; dh nkfrnk fd~sh ik ;edh j? iK BK th

fd~sh ik ;edh.

10

11

26H i/ e?dh i/bQ ftZu wo iKdk j? sK eh j[zdk j??<

i/bQ ftu j'Jh w"s ƒ fJe e;Nfvnb w"s fejk iKdk j?. fjok;s ftZu

j'D tkbhnK ;kohnK w"sK dh ikDekoh ƒ fJ~E/ G/fink iKdk j?L

(i) BIdheh w?fi;Nq/N fi; ƒ g[~Sfr~S eoB bJh ;hnkogh;h 1973

dh Xkok 174 ns/ 176 dh T[g^Xkok (4) d/ nXhB nfXeko fd~sk

frnk.

(ii) nfXekos EkD/ dk fJzukoi nfXekoh, fi; ƒ w[Ybh gVskb eoB

dh b'V j[zdh j?.

(iii) okPNoh ns/ oki wB[~yh nfXeko efwPB, w"s d/ 24 xzfNnK d/

nzdo .

id'A fJe e?dh dh w"s j' iKdh j?, sK T[BQK dh w"s d/ ekoBK dk gsk

brkT[D bJh bkIwh s"o s/ iKu ehsh ikDh ukjhdh j? ^ Gkt/A fJj

e[dosh ;h iK r?o e[dosh, eh vkeNoh d/yGkb dh b'V ;h ns/

w[j~Jhnk eotkJh rJh ;h, iK eh i/bQ nfXekohnK d[nkok bkgotkjh

ehsh rJh ;h. i/bQ ftGkr dh fJj th fIzw/tkoh pDdh j? fe T[j e?dh

d/ gfotko ƒ w"s pko/ s[ozs ;{us eo/.

27H eh e?dhnK d/ nfXeko ns/ coI jB<

jK, e?dhnK e'b Gkos d/ ;zftXkB d[nkok rkozfNv ;ko/ p[fBnkdh

nfXeko jB. T[BQK dhnK fvT[NhnK th j[zdhnK jB. ;ko/ e?dhnK

dk fJj coI pDdk j? fe T[j fB:wK dh gkbDk eoB, ;wo~E

nfXekohnK d[nkok fd~s/ ;ko/ ekƒBh nkd/PK dh gkbDk eoB ns/

nB[Pk;B ns/ ftt;Ek ƒ pDkJh o~yD. T[BQK ƒ j'o e?dhnK ns/

i/bQ eowukohnK d/ nfXekoK dk th ;fseko eoBk ukjhdk j? ns/

M{m/ d'P brkT[D iK d{finK d/ Xkofwe ftPtk; ƒ m/; gj[zukT[D s'A

goj/I eoBk ukjhdk j?. T[BQK ƒ ;oekoh ikfJdkd dh GzBs'V BjhA

eoBh ukjhdh. ;ko/ e?dh ;ckJh ns/ ;ckJh d/ fBoXkos wkgdzvK ƒ

pDkJh o~yD bJh fIzw/tko jB.

11

12

gfotko, d';sK ns/ tehbK Bkb ;zgoe

28H i/bQ ftZu e?dh ƒ e'D^e"D fezB/ tkoh fwb ;edk j?<

i/bQ fB:wK d/ nB[;ko fwE/ fdB ns/ ;w/A s/ e?dh ƒ nkgD/ gfotko,

d';s iK tehb ƒ fwbD dh fJikis j?. fwbD dk ;wk jcs/ ftZu

d' tkoh s' b? e/ fJZe tkoh sZe j' ;edk j?. i' fe fJ; s/ fBoGo

eodk j?. fe e?dh w[eZdw/ nXhB j?, BIopzd j?, f;tb e?dh j? ik

;ik^:kcsk j?. i/bQ ftZu fJ; soK fwbD d/ f;;Nw ƒ w[bkeks fejk

iKdk j?.

29H w[bkeks fet/ eotkJh iKdh j?<

nKw s"o s/ w[bkeks fJZe nkw iK ;KM/ y/so ftZu j[zdh j?. fiZE/

w[bkeksh fJZe ikbh iK ;bkyK iK ;h;/ dh wZdd Bkb e?dh s'A tZyoK

oZfynk iKdk j?. fwZE/ fB:wK d/ nB[;ko w[bkeks dk nzsokb 10 iK

30 fwzN j' ;edk j?. e[M i/bQK ftZu fJj fdB gfjbK jh fwZE/ j[zd/ jB

id'A w[bkeks j' ;edh j?. w[bkeks s'A gfjbK w[bkeksh dh sbkPh

bJh ik ;edh j?. tofis uhiK dh u?fezr bJh w[bkeks s'A gfjbK

ns/ pknd ftZu e?dh dh ;ohoe sbkPh bJh ik ;edh j?.

30H w[bkeksh w[bkeks bJh noih fet/A d/ ;edk j?<

i/bQK s/ nkw s"o s/ w[bkeks bJh tZyo/ fB:w j[zd/ jB. e[M i/bQK s/

w[bkeks dk NkfJw b?D bJh w[bkeksK N?bhc'B, ik t?p ;kJhN oKjh

id fe e[M i/bQk ftZu w[bkeksh ƒ fBZih s"o s/ i/bQK s/ ikDk g?dk j?.

ik bkJhB ftZu yV/ j'Dk g?dk j? sK jh T[j w[bkeks eo ;ed/ jB.

jo/e w[bkeksh ƒ nkgDk fJZe gfjukD gZso fit/A fe okPB ekov,

nXko ekov, t'No ;Bkysh ekov b? e/ nkT[Dk io{oh j?.

31H eh w[bkeks d"okB w[bkeksh e?dh ƒ ykDk, eZgV/ ik dtkJhnk d/ ;edk

j?<

jK, w[bkeksh e?dh ƒ e[M wzBi{o ;{dk uhiK d/ ;ed/ jB. go ;[oZfynK

12

13

d/ ekoBk eoe/ fJj uhiK e?dh ƒ f;ZXhnK Bjh fdZshnk ik ;edhnk.

nkw s"o s/ fJj uhik i/bQ nfXekohnk ƒ i/bQ d/ w[Zy r/N s/ fdZshnk

iKdhnk jB ns/ fBoZyD eoB s' pkd e?dhnk ƒ fdZshnk iKdhnk

jB. fizBk fizBK i/bQk ftZu ezBNhB dh ;[ftZXk j?. T[E/ w[bkekshnk ƒ

yks/ ftZu g?;/ iwK eotkT[Dh fJikis j[zdh j? sk i' e?dh T[jBk g?f;nk

d/ Bkb ezBNhB s' uhik yohd ;e/.

32H eh e?dhnk ƒ c'B ekb eoB dh fJikis j?< fJjBK ekbk dk youk

e'D eodk j?<

jK, e?dh c'B ekb eo ;ed/ jB.go f;oc T[jBk i/bQk ftZu fiZE/ fJj

;j{bs T[gbpX j?. fJ; ƒ nkw s"o s/ gqhiB e?dh ekfbzr f;;Nw

fejk iKdk j? ns/ fJj d' iK fszB gfjbk s' ofi;Nov Bzpok Bkb

rZb eoB bJh tofsnk ik ;edk j?. fJ; okjh e?dh nkgD/ gfotko,

fo;s/dkok, d';sk, ik tehb Bkb rZb eo ;edk j?. nkw s"o s/

e?dhnk ƒ y[d jh fJ; dk youk ;fjDk g?dk j?. ekb dk ;wk i/bQk

ftZu nbZr nbZr j[zdk j?.

33H eh e?dhnK ƒ g~so fbyD dh nkfrnk j?< fJ; dk youk e'D u[~edk

j??<

e?dhnK ƒ i/bQ s'A nkgD/ gfotko, foPs/dkoK ns/ d';sK ƒ fu~mh fbyD

dh fJIkIs j? ns/ fu~mhnK, c'N'nK ns/ d;skt/I th gqkgs eod/. fJj

tkip ;?A;ofPg d/ nXhB j' ;ed/ jB. g~soK dh iKu i/bQ d/ nfXekoh

fJzukoi d[nkok ehsh ik ;edh j? ns/ e'Jh ngwkBiBe iK e'v

;w~roh ;?A;o ehsh ik ;edh j? iK g~so ƒ o'fenk ik ;edk j?. e[~M

i/bQK tkfJfozr ;wroh ns/ vke fNeN gqdkB eodhnK jB. ;[govAN

i/bQ d/ fB:wK nB[;ko nfij/ ;zuko dh pkozpkosk dk c?;bk th eo

;edk j?. e[~M i/bQK g';N ekov w[cs w[j~Jhnk eotkT[AdhnK jB, id'A

fe j'oBK ft~u, e?dhnK ƒ g~soK bJh ndkfJrh eoBh g?Adh j?.

34H eh e?dhnK ƒ thvhU ekBcozf;zr okjhA T[BQK d/ gfotkoe w?ApoK Bkb

;zgoe eoB dh nkfrnk j?<

jK, fi~E/ ;j{bsK T[gbpX jB, UE/ fJ; ;zpzX ft~u i/bQ fJzukoi

nfXekoh ƒ fJ~e p/Bsh iwQK eoB s'A pknd i/bQK dk fJzukoi fJ~e

e?dh ƒ nkgD/ gfotko d/ w?ApoK Bkb thvhU eBco?A; okjhA ;zgoe

eoB dh fJikIs d/ ;edk j?. i/eo i/bQ nfXekoh p/Bsh s/ ;fjws

BjhA j[zd/ sK ndkbs s'A fJikIs th wzrh ik ;edh j?. fJ~e tko

wBI{o j' ikD s'A pknd, e'Jh th thvhU ekBcozf;zr d[nkok w[bkeksK

dh gqfefonk bJh i/bQ ft~u ik ;edk j?.

35H eh e?dhnK ƒ nkgD/ gsh^gsBh ƒ fwbD dh nkfrnk j? i/ T[j j'o

i/bQ ft~u pzd jB<

jK i/bQK dk fJzukoi nfXekoh e?dhnK dofwnkB w[bkeksK dh nkfrnk

d/ ;edk j?, go fJ~e e?dh ƒ fJ; dh wzr eoB bJh fJ~e p/Bsh Io{o

iwQk eoBh ukjhdh j?. fJe' i/bQ ftZu pzd gsh^gsBh iK fJe' Pfjo

ftu t~y^t~y i/bQK ftu w[bkeksK dh fJikIs j' ;edh j?.

36H eh e?dhnK ƒ nkgD/ p~funK ƒ fwbD dh nkfrnk j?<

jK, e?dh nkgD/ p~funK ƒ fwb ;ed/ jB. e[M i/bQK e?dhnK ƒ nkgD/

p~funK Bkb dcsoh y/so d/ fJ~e ewo/ ft~u fwbD dh nkfrnk d/

e/ ;ohoe w[bkeksK eoB dh nkfrnk fdzdhnK jB. fJ; s'A fJbktk,

S/ ;kb s'A x~N T[wo d/ p~funK ƒ nkgDh wK d/ Bkb i/bQ ftu ofjD

dh nkfrnk j?. e[M oki p~funK ƒ nkgD/ fgsk d/ Bkb ofjD dh

nkfrnk fdzd/ jB. fi~E/ p~uk fJ~e gBkj xo ft~u j?, i/bQ d/

13

14

fJzukoi nfXekoh ns/ gBkj xo d/ fJzukoi nfXekoh s'A nkfrnk

b?Dh bkIwh j? sK i' fJj :ehBh pDkfJnk ik ;e/ fe e?dhnK d[nkok

T[BQK d/ p~funK Bkb pkekfJdk w[bkeks ehsh ik ;e/.

37H i/ e?dh dk gfotko d{o ofjdk j?, sK gfotko Bkb ;zgoe ƒ :ehBh

pDkT[D bJh fejV/ ftebg T[gbpX jB<

nfijhnK ;fEshnK ft~u, fJ~e e?dh nkgD/ xo d/ B/V/ fJ~e i/bQ ft~u

pdbh dh wzr eo ;edk j?. fJ; pko/ fJe noIh fJzukoi nfXekoh

ƒ fd~sh ikDh ukjhdh j? i' ;[o~fynk, e?dh dh szdW;sh ns/ gqpzXeh

;j{bsK d/ nXko s/ c?;bk bt/rk. fJe j'o ftebg gfotkoe w?ApoK

Bkb r~bpks eoB bJh thvhU ekBcozf;zr iK N?bhc'B ;[ftXktK dh

tos'A eoBk j?.

38H eh tehb th i/bQ ft~u nkgD/ w[n~feb ƒ fwb ;ed/ jB< eh T[BQK d/

w[bkeksK bJh ftXh th fJe' fijh j??<

jK, tehbK dk |oI pDdk j? fe T[j b'V g?D s/ nkgD/ w[n~feb ƒ

fwbD. nkw s"o s/, tehbK d/ w[bkeksK s/ e[~M gkpzdhnK jB ns/

e[M i/bQK fJ; r~bpks bJh t~yohnK EKtK iK ewo/ gqdkB eodhnK

jB. tehb nkgDh w[bkeks dh fwsh ns/ ;wK sfj eoB bJh i/bQ d/

fJzukoi nfXekoh Bkb ;zgoe eo ;ed/ jB.

14

15

wB'oziB ns/ j'o ;j{bsK

39 eh e?dhnK ƒ i/bQ ft~u nypkoK, feskpK nkfd gVQB dh nkfrnk j??<

i/bQK d/ fJzukoi nfXekoh s'A nkfrnk d/ nXhB, fJe e?dh feskpK

o~y ;edk j?. e?dh i/bQ dh bkfJpq/oh s'A feskpK ns/ nypkoK gVQ

;ed/ jB iK T[Xko b? ;ed/ jB.

40H eh e?dh ;zrhs ;[D ;ed/ jB iK j'o wB'ozie rshftXhnK ft~u Pkwb

j' ;ed/ jB?<

wB'oziB dhnK ;j{bsK jo/e i/bQ s/ t~yohnK t~yohnK jB. e[M

fBoXkos ;w/A s/ fJ~e e/Adoh fB:zsfos ;KMk o/vhU iK p?oeK ft~u

N?bhftIB gqdkB eod/ jB. e[M j'o i/bQK e?dhnK d/ p?Av iK EhJ/No

;w{jK dh nkfrnk fdzd/ jB, fi; ft~u e?dh T[BQK d/ fj~sK ns/ :'rsktK

d/ nXko s/ fj~;k pD ;ed/ jB. e[M e?dhnK ƒ c[~Npkb, feqeN,

tkbhpkb nkfd y/vK ftu Pkwb j'D dh fJikIs fdzd/ jB iK nzdo{Bh

p'ov dhnK y/vK fit/A e?ow nkfd y/vD dh fJikIs fdzdhnk jB.

41H eh e?dhnK ƒ ftfdne e'o; eoB dh nkfrnk j??<

jK, fJ~e e?dh i/bQ ft~u ofjzd/ j'J/ nkgDh gVQkJh eo ;edk j? iK

P[o{ eo ;edk j?. T[jBK ƒ fe;/ th fJwfsjkB ft~u Pkwb j'D dh

nkfrnk j?. ftfdne e'o; eo oj/ e?dhnK ƒ T[BQK d/ gfotko iK

d';sK s'A feskpK ns/ fbyD ;w~roh gqkgs eoB dh nkfrnk j?, ns/

oki d[nkok feskpK th gqdkB ehshnK ik ;edhnK jB iK T[BQK ƒ y[d

yohdD dh nkfrnk fd~sh ik ;edh j?. e[M i/bQK ft~u fJzdok rKXh

B?PBb UgB :{Bhtof;Nh, pkb} ;kyosk gq'rokwK ns/ fJ~E'A se fe

ezgT[No e/AdoK ft~u ;{uBk seBkb'ih e'o; nXhB ftP/P gq'rokw

jB. e?dhnK ƒ nkgDh gVQkJh dh nkfrnk b?D bJh i/bQ nfXekohnK

ƒ bkIwh s"o s/ noIh d/Dh ukjhdh j?.

42H eh e?dh e?d ft~u j'D s/ p?Ae yks/ y'bQ ;ed/ jB<

jK, e?dhnK ƒ yks/ y'bQD dh nkfrnk j?. e[M okiK B/ ;ko/ e?dhnK

bJh p?Ae yks/ y'bQ fd~s/ jB. p?Ae nekT[AN dh tos'A sBykj d/ g?;/

iwQk eoB bJh ehsh ik ;edh j?, iK e?dhnK d[nkok ezNhBK (fi~E/

T[gbpX j't/) s'A uhIK yohdD bJh tosh ik ;edh j?.

43H eh e?dh i/bQ ft~u ofj e/ t'N d/ ;ed/ jB<

;ik BK j'J/ e?dhnK ƒ fe;/ i/bQ ftZu pzd j'D s/ t'N gkT[D dh nkfrnk

BjhA j[zdh, go T[BQK ƒ u'DK bVB dh nkfrnk fd~sh ik ;edh j?.

15

16

ekƒBh B[wkfJzdrh dk nfXeko

44H eh e?dhnK ƒ fe;/ tehb dk nfXeko j[zdk j?<

jK, jo ftnesh nkgDh g;zd d/ tehb d[nkok gq;s[s j'D dk

j~edko j?. fJj nfXeko s[ozs frqcskoh s'A pknd :ehBh pDkT[Adk

j?. g[~Sfr~S d"okB fJ~e tehb w"i{d j'D dk j~edko j?, ns/ IwkBs

noIhnK dkfJo eoB d/ fBod/P fd~s/ ik ;ed/ jB. tehbK ƒ i/bQ

ft~u e?dh ƒ fwbD dh b'V j[zdh j? ns/ T[BQK ƒ nkgD/ e/; dh gqrsh

pko/ ikDekoh d/D ns/ e?dh Bkb ;bkj wPtok eoe/ nkgD/ pukn

bJh fsnkoh dh b'V j[zdh j?.

45H eh j[zdk j? i/ e'Jh e?dh fe;/ tehb eoB d/ ;wo~E BjhA j[zdk<

;ko/ e?dh ekƒBh ;/tktK nEkoNhI n?eN 1987 dh Xkok 12 (ih) d/

nB[;ko w[cs oki ;gK;o ekƒBh ;jkfJsk ;/tktK d/ j~edko jB.

;pzXs ekƒBh ;/tktK nEkoNh fJe tehb gqdkB eoB bJh fIzw/tko

j? i' w[e~dw/ dh ekotkJh d"okB e?dh dk w[cs ft~u pukn eo/rk.

46H ekƒBh ;/tktK nEkoNh eh j?<

ekƒBh ;/tktK nEkoNh dh ;EkgBk okPNoh, oki, fIbQk ns/ skb[ek

g~Xo s/ ehsh rJh j? sK i' ;ko/ :'r ftneshnK ƒ w[cs ekƒBh

;jkfJsk w[j~Jhnk eotkJh ik ;e/. fJ; ft~u fjok;s ft~u fbnk

frnk ftnesh th Pkfwb j?. ekƒBh ;/tktK nEkoNh fJj :ehBh

pDkT[D bJh fIzw/tko jB fe frqcskoh s'A 24 xzfNnK d/ nzdo, id'A

gfjbh tko ndkbs ft~u g/P ehsk frnk sK jo/e ftnesh dk fJ~e

tehb j[zdk j?. i/ fe;/ e?dh dk ndkbs ftZu g/P j'D ;w/A tehb Bk

j't/, sK fJj bkIwh j? fe w?fi;No/N e?dh dk pukn eoB bJh fJe

ekƒBh ;jkfJsk tehb fB:[es eo/.

fJBQK ;kohnK iKuK d/ pkti{d, i/ e'Jh e?dh fpBK tehb d/ i/bQ ft~u

dkyb j[zdk j? iK i/ fB:[es tehb g/P BjhA j[zdk, sK e?dh i/bQ d/

ekƒBh ;jkfJsk ebhfBe iK fe;/ i/bQ nfXekoh Bkb ;zgoe eo

;edk j?. fco T[j ekƒBh ;jkfJsk bJh noIh dkfJo eoB bJh

edw T[mk ;ed/ jB.

47H fJ~e e?dh ekƒBh ;jkfJsk d/ tehb bJh fet/A noIh fdzdk j??<

e?dh iK sK g?okbhrb tbzNhno iK i/bQ nfXekoh iK GbkJh nfXekoh

Bkb ;zgoe eo ;edk j? sK i' fJ; w[~d/ ƒ ekƒBh ;/tktK nEkoNh

16

17

d/ fXnkB ft~u fbnkfJnk ik ;e/.

48 ekƒBh ;jkfJsk gqdksk d[nkok fejVhnK ;/tktK w[cs gqdkB ehshnK

ik ;edhnK jB<

w[cs ekƒBh ;/tktK ft~u Pkwb jBL (i) e'oN ch; dk G[rskB ns/

j'o ;kohnK gqfefonk dhnK ch;K, (ii) ndkbs ft~u ekƒBh okjs,

(iii) nkd/PK ns/ j'o d;skt/IK dh gqwkDs ek~gh gqkgs eoBk, ns/

(iv) nghb fsnko eoBk, ns/ ekrI^feskp ;w/s. ekƒBh ekotkJh

Bkb ;zpzfXs d;skt/IK dh SgkJh ns/ nB[tkd.

49H eh ekƒBh ;jkfJsk d/ tehbK ƒ e'Jh ch; fd~sh iKdh j??<

BjhA, e?dh ekƒBh ;jkfJsk d/ tehb dk G[rskB BjhA eod/.

i/ e'Jh tehb g?;/ dh wzr eodk j?, sK e?dh ƒ bkIwh s"o s/ fJj

;pzXs ekƒBh ;/tktK nEkoNh d/ fXnkB ftZu fbnkT[Dk ukjhdk j?.

50H e?dh ƒ fJj fet/A gsk u~b/rk fe T[; bJh e'Jh ekƒBh ;jkfJsk tehb

fB:[es ehsk frnk j??<

fe;/ tehb dh fB:[esh s'A pknd, ekƒBh ;/tktK d/D tkb/ nfXekohnK

ƒ i/bQ gqPk;B iK g?okbhrb tbzNhno iK i/bQ ikD tkb/ tehb d[nkok

T[BQK ƒ fJ; pko/ ;{us eod/ j'J/ e?dh ƒ ;{uBk^g~so G/iD/ g?Ad/ jB.

fJ; g~so ft~u tehb dk Bkw ns/ T[BQK d/ ;zgoe t/ot/ Pkwb j'D/

ukjhd/ jB.

51H eh e?dh nkgD/ e/;K d/ t/oftnK pko/ ftuko tNKdo/ bJh ns/ w[e~dw/

dh fsnkoh bJh nkgD/ tehbK ƒ fwb ;ed/ jB<

jK, e?dh nkgD/ e/; pko/ ftuko tNKdo/, IwkBs bJh noIh, w[e~dw/

dh fsnkoh iK nghb iK ;whfynk gNhPB bJh i/bQ ft~u nkgD/

tehb ƒ fwb ;edk j?.

e?dh nkgD/ tehb ƒ T[d'A th fwb ;ed/ jB id'A T[BQK ƒ T[BQK dh

;[DtkJh bJh ndkbs fbikfJnk iKdk j?. i/ fe;/ e?dh ƒ thvhU

ekBcozf;zr okjhA g/P ehsk ik fojk j?, sK T[j ndkbs ƒ fbysh s"o

s/ p/Bsh eo ;ed/ jB sK i' ;[DtkJh s'A gfjbK T[BQK ƒ nkgD/ tehb

Bkb w[bkeks eoB d/ :'r pDkfJnk ik ;e/.

52H fJ~e i/bQ ekƒBh ;jkfJsk ebhfBe eh j??<

okPNoh ekƒBh ;/tktK nEkoNh d/ w"i{dk fB:wK nB[;ko, Gkos

ftZu jo/e i/bQ ftu fJe ekƒBh ;jkfJsk ebhfBe j'Dk bkIwh j?.

fJj ebhfBe ekƒBh ;jkfJsk gqdksk d[nkok eotkJ/ iKd/ jB^

;wo~E ekƒBh ;jkfJsk nEkoNh d[nkok fB:[es ehs/ rJ/ g?okbhrb

tbzNhno ns/ i/bQ dk d"ok eoB tkb/ tehb. e?dh fe;/ th ekƒBh

;jkfJsk bJh i/bQ ekƒBh ebhfBeK, T[BQK d/ fB~ih f;tb wkwfbnK

bJh th gj[zu ;ed/ jB.

17

18

i/bQ dk nB[Pk;B

53H fejV/ ekƒB iK fB:w i/bQ d/ ngokXK ns/ ;IktK dk gqpzX eod/ jB<

i/bQ d/ ngokX ns/ ;Ik oki dh i/bQ w?B{nb ft~u gfoGkPs jB.

;ko/ e?dh i/bQ dh wBwkBh ;Ik d/ ftW~X nfXeko d/ j~edko jB.

fJ;dk noE fJj j? fe i/ T[BQK s/ nB[Pk;B T[bzxDk dk d'P brkfJnk

iKdk j?, sK e?dh j/m fby/ nB[;ko j~edko jB^

(1) i/bQK n?eN ns/ fB:wK dh T[bzxDk pko/ ;jh ikDekoh. (2)

pukn g~y ;[fDnk ikt/. (3) fv;gbhBoh ekotkJh d/ c?;b/ pko/

ikD{ eotkTBk. (4) n?eN d/ sfjs pDkJ/ fB:wK nB[;ko nghb

ehsh ikt/.

i/bQ dk fJzukoi nfXekoh s~EK ns/ jkbsK d/ nB[;ko e?dhnK ƒ ;Ik

d/ e/; dk c?;bk eodk j?.

54H i/bQK ft~u fe; soQK dhnK ;IktK fd~shnK ik ;edhnK jB<

i/bQK dh ;Ik iK sK wkw{bh iK t~vh j' ;edh j?. S'NhnK ;IktK

ft~u o;wh u/sktBh iK nfXekoK dk xkNk nkfd Pkwb jB. t~vhnK

;iktK ft~u ewkJh rJh w[nkch ƒ Ips eoBk, fe;/ j'o i/bQ ft~u

spdhb, ;ys fBrokBh ns/ ;[o~fynk, fe;/ th ehws dh t;{bh i'

e?dh dh ekotkJh d[nkok j'Jh j?, Pkwb j?. jkbKfe, ;Ik d/ w[bKeD

s'A fpBK, ;Ik iK ;j{bsK ns/ ;j{bsK s'A fJBeko iK j'o i/bQK ft~u

pdbkn e?dhnK s/ bkr{ BjhA ehsk ikDk ukjhdk j?. i/bQ d/ ngokX

ns/ ;Ik jo oki d/ i/bQ w?B{nb ft~u fd~shnK iKdhnK jB. e[M

okiK ft~u, fJe~b/ e?d dh th nkfrnk j?.

55H fJe~b/ e?d eh j??<

fJe~b/ e?d gqsh fdB 22 xzN/ iK fJ; s'A t~X e?dhnK dh ;koEe

wB[~yh ;zgoe s'A pr?o e?d j?. jkbKfe i/bQ d/ t~y t~y w?B{nb i/bQ

18

19

d/ fJzukoi nfXekoh ƒ fJe~bsk dh fJikIs fdzd/ jB, ;[gohw e'oN

d/ t~y t~y fBod/PK nB[;ko fJ; ƒ f;oc fJe :'r ndkbs d[nkok

jh fd~sk ik ;edk j?.

56H eh e?dhnK ƒ fJe~b/ e?d ft~u nDfwE/ ;w/A bJh o~fynk ik ;edk

j??<

BjhA, fJzvhnB ghBb e'v 1860 ftZu fbfynk j? fe fJe~b/ e?d dh

fwnkd 14 fdBK s'A t~X BjhA j' ;edh, ns/ fJ; s'A fJbktk, d'

fJe~b/ e?d ftueko T[; fwnkd dk nzsokb j'Dk ukjhdk j?. ;?PB

e'oN d/ i~i dh gqtkBrh s'A fpBK 30 fdBK s'A t~X ;w/A dh fJe~b/

e?d ƒ wBI{oh BjhA fd~sh ik ;edh. fe;/ th e/; ft~u ndkbs

d[nkok fd~sh fJeKs e?d dh e[b fwnkd fszB wjhfBnK s'A t~X BjhA

j' ;edh.

57H eh fJe~bsk tkov ftu j'Dk ns/ fJe~b/ e?d ftu fJe' uhIK jB<

BjhA, T[j t~yo/ jB. fJe~bsk tkb/ tkov ftu e?d j'D dk ekoB

;[o~fynk iK j'o ekoBK eoe/ fJe e?dh ƒ d{finK s'A nb~r Eb~r

o~yDk Pkwb j?. nfij/ e?dhnK ƒ e'Jh j'o pzdPK dk ;kjwDk BjhA

eoBk g?Adk i' e/ fJe~b/ e?d ftu j?.

58H eh e?dhnK ƒ e'V/ wkoB, izIhoK gkT[D d/ nXhB ehsk ik ;edk j??<

BjhA, fe;/ th e?dh ƒ ;Ik d/Dk r?o ekƒBh j? fit/A fe e'V/ wkoBk,

e'fNnK wkoBk iK p/VhnK iK u/BK dh tos'A eoBk. ;[gohw e'oN nk|

fJzvhnk d/ eJh fBod/P jB i' T[BQK dh tos'A s/ o'e brkT[Ad/ jB.

jkbKfe, pj[s/ okiK ft~u, i/bQ fB:wK ft~u ;'X BjhA ehsh rJh j? ns/

fJjBK ;IktK dk fIeo j?. fJ~e e?dh T[;d/ tehb ƒ ;{fus eoe/,

ndkbs ft~u fpB? eo e/, ns/ i/bQ p'ov d/ w?ApoK ƒ ;{fus eoe/,

nfijhnK ;IktK ƒ u[D'sh d/ ;edk j?.

59H eh nB[Pk;B ƒ pDkJh o~yD bJh skes dh tos'A dh nkfrnk j??<

skes iK jfEnkoK dh tos'A f;oc e[M yk; jkbsK ft~u jh eoB dh

nkfrnk j?.

T[dkjoD ti'A, i/ (1) e'Jh e?dh i/bQ s'A G~iD dh e'fPP eo fojk j?,

(2) i/bQ d/ pkjob/ r/N iK ezX ƒ y'bQD dh fe;/ e'fPP ft~u b~r/ j'J/

(3) i/bQ ;Nkc iK d{i/ ftnesh ftW~X fjz;k dh tos'A eoBk fi;d/

Bshi/ ti'A w"s iK rzGho ;~N b~r ;edh j?. pzd{e dh tos'A T[d'A jh

ehsh ik ;edh j? id'A e?dh ƒ T[~uh ns/ ;gPN u/sktBh fd~sh rJh

fe T[; s/ ckfJo ehs/ ikD tkb/ jB. i/bQ ;Nkc ƒ bkIwh s'o s/ fJj

;[fBPfus eoBk ukjhdk j? e/ fe;/ ftnesh ƒ o'eB bJh x~N' x~N

skes dh tos'A eo/.

19

20

fPekfJs fBtkoD ns/ i/bQ fBrokBh

60H eh e'Jh e?dh i/bQ ft~u nkT[D tkb/ fe;/ th w;b/ ftW~X fPekfJs eo

;edk j??<

jK, e'Jh th e?dh i/bQ d/ ;Nkc d[nkok pd;b{eh, e?dhnK d[nkok X~e/

Pkjh, w?vheb ;jkfJsk Bk fwbB, gfotkoe ns/ ekƒBh ;jkfJsk

dhnK ;w~f;nktK pko/, iK ykD/ ns/ ofjD ;fjD dhnK j'o ;fEshnK

pko/ T[fus nEkoNh ƒ fPekfJsK eo ;edk j?.

61H fJ~e e?dh fPekfJs fejV/ nfXekohnK ƒ d/ ;edk j??<

e?dh i/bQ d/ fe;/ ;hBhno i/bQ nfXekoh ƒ fPekfJsK d/ ;ed/ jB,

i/bQK d/ fJz;g?eNo iBob, ;oeko iK fBnKgkfbek ƒ. T[j nkgDhnK

fPekfJsK fIbQk ns/ ;?PB i~i iK fe;/ j'o fBnKfJe nfXekoh ƒ th

d~; ;ed/ jB, fi; ft~u fIbQk ekƒBh ;/tktK nEkoNh d/ ;~eso iK

skb[e ekƒBh ;/tktK ew/Nh Pkwb jB, i' ekƒBh s"o s/ wjhB/ ft~u

fJ~e tko nkgD/ nfXeko y/so ft~u i/bQK dk d"ok eoB bJh jB.

62H fPekfJs fBtkoD gqDkbh eh j??<

wkvb i/bQ w?B{nb 2016 d~;dk j? fe jo/e i/bQ ft~u e?dhnK ƒ

fPekfJsK eoB bJh fJ~e ‘n?efNt’ fPekfJs fBtkoD gqDkbh

(ihnkon?;) j'Dh ukjhdh j?. fJj e?dhnK ƒ fbysh gNhPBK d/D

20

21

bJh ;[ftXkiBe ns/ e/Adoh irQk s/ ;fEs fPekfJs pe;/ dh f;ckoP

eodk j?. pe;k skbkpzd j'Dk ukjhdk j?, fi; dh ukph f;oc fvgNh

;[gov?AN dh fBrokBh ftZu j't/rh. ekƒBh ;/tktK nEkoNhnK d[nkok

th fJ;/ soQK d/ pe;/ brkJ/ ikD dh Io{os j?, ns/ fJj e[zihnK fIbQk

ekƒBh ;/tktK nEkoNh d/ ;?eNoh e'b o~yhnK ikDrhnK.

63H i/bQK dk fBohyD e"D eo ;edk j??<

i/bQK ns/ ghBb ;/tktK dh fB:ws iKu bJh fJ~e d'^g~Xoh gqDkbh

j?. fJ;dk T[d/P fJj ;[fBPfus eoBk j? fe i/bQK dk gqpzX w"i{dk

ekƒBK, fB:wK, BhshnK ns/ gqfefonktK d/ nB[;ko dzv ns/ ;[Xko

;/tktK d/ T[d/PK ƒ g{ok eoB ns/ e?dhnK d/ nfXekoK dh okyh bJh

ehsk iKdk j?.

i/bQ fBohyD ftXh ftZu fJj Pkwb j'Dk ukjhdk j?L

(1) oki dh i/bQ gqPk;B d[nkok ehsh rJh nzdo{Bh iK gqpzXeh iKu.

(2) i/bQ gqPk;B s'A ;[szso fe;/ pkjoh ;z;Ek d[nkok fBohyD, fi;

ft~u :'r nzsookPNoh iK y/soh ;z;EktK Pkwb j' ;edhnK jB.

64H fejVhnK pkjoh ;z;EktK i/bQ fBohyD eo ;edhnK jB<

eJhnK ;z;EktK ƒ fB:fws s"o s/ i/bQK dk d"ok eoBk bkIwh j?l

fJBQK ftu fBnKfJe nfXekoh (\k;eo, fIbQk ns/ ;[gohw e'oN dk

T[~u i~i), p'ov nk| ftINo (phHUHn?;H) fi; ftu ;kpek nfXekoh

ns/ r?o^;oekoh w[bkeks (n?BHUHthH) Pkwb j'D, nzvo^NqkfJb

foftT ew/Nh (:{HNhHnkoH;hH), oki ekƒBh ;/tktK d/ nfXekoh ns/

okPNoh ns/ oki wB[~yh nfXeko efwPB Pkwb jB.

65H ftfINo; p'ov (phUth) d/ w?Apo e"D j[Ad/ jB<

wkZvb i/bQ w?B{nb 2016 j/m fbyhnK r~bK t~b fJPkok eodk j?, i'

fe oki d/ fB:wK nB[;ko t~yo/ j' ;ed/ jBL

nfXekos w?ApoL fIbQk ns/ ;?PB e'oN d/ i~i, iK T[g^wzvb

i[vhPhnb w?fi;No/N, ;oekoh nfXekoh fit/A fe fIbQk w?fi;No/N$

fIbQk e[b?eNo iK T[g^fvthIBb nfXekohl fIbQk g[fb; ;[gov?ANl

f;js ftGkr dk w[~y w?vheb nfXekoh iK ;p^fvthIBb g~Xo

s/ ;p^fvthIBb w?vheb nfXekohl ekoiekoh fJzihBhno, b'e

fBowkD ftGkr iK ;jkfJe fJzihBhnol fIbQk f;~fynk nfXekohl

fIbQk ;wki GbkJh nfXekohl fIbQk WIrko nc;ol fIbQk y/shpkVh

nc;o ns/ fIbQk T[d:'fre nfXekoh.

r?o^;oekoh w?Apo ftZu oki ftXkB ;Gk d/ fszB w?Apo j'Dr/, fiBQK

ftu'A fJe n'os j't/rhl oki wB[~yh nfXeko efwPB dh BkwId ns/

fIbQk T[g^tzv d/ d' ;wkie ekoi, fiBQK ftu'A fJe n'os j't/rh i'

i/bQ gqPk;B ns/ e?dhnK dh GbkJh bJh Wuh o~ydh j?.

r?o^;oekoh w?Apo j'o y/soK ftu'A th fB:[es ehs/ ikD/ ukjhd/ jB

fit/A ;bkj, ekƒB ns/ w?vheb. n?BHUHthH dh frDsh e/Adoh, fIbQk

ns/ T[g^i/bQK bJh t~y t~y j? ns/ fJBQK dk fBoXkos ekoiekb j?.

66H ftfINo; p'ov (phUth) d/ ezw eh jB<

phUth ƒ i/bQ d/ jkbksK dh fBrokBh eoB, fB:fws s"o s/ fBohyD

eoB, e?dhnK dhnK fPekfJsK ƒ j~b eoB ns/ ;pzXs nfXekohnK

ƒ i/bQ dhnK ;fEshnK ƒ fpjso pDkT[D bJh f;ckoPK eoB bJh

pDkfJnk frnk j?. p'ov i/bQ dhnK ;j{bsK (p?oe, toe^P?~v, j'o

fJwkosK), i/bQ dh y[oke dh wksok ns/ r[Dt~sk, i/bQ d/ o;'JhnK

21

22

ns/ j;gskbK dh ;fEsh, gkDh dh ;gbkJh, ;?BhNoh d/ gqpzXB,

dtkJh dh T[gbpXsk, j;gskb gqpzXB, vkeNoh fJbki, t'e/PBb

f;ybkJh, ;kyosk ns/ bkfJpq/oh dhnK ;j{bsK, ;[o~fynk gqpzXK

ns/ i/bQ dh ;Ik t~b fXnkB fdzdk j?. fJj ftneshrs ns/ ;w{je

e?dhnK dhnK fPekfJsK, gNhPBK ns/ fBtkoB t~b fXnkB fdzdk j?,

i/bQK d/ foekovK dk w[bKeD eodk j?, iKu eodk j? fe i/bQK ft~u

;w/A^;w/A s/ w[bkeksK d[nkok ekƒBh gqfefonktK dk gkbD ehsk ik

fojk j? ns/ ;[Xkokswe ezw bJh f;ckoPK fd~shnK iKdhnK jB.

T[BQK dk ezw i/bQK ft~u gkodoPsk ns/ y[~bkgB fbnkT[Adk j?.

67H nzvo^NokfJb ;whfynk ew/Nh (:{HNhHnkoH;hH) eh j??<

;[gohw e'oN d/ fBod/PK sfjs ngo?b 2015 ftZu fJe gNhPB ikoh

eofdnK ;[gohw e'oN d/ fBod/PK sfjs jo/e fIbQ/ ftZu nzvo No/b

;whfynk ew/Nh dk rmB ehsk frnk j?. :{HNhHnkoH;hH ƒ fBoXkos

ehsk frnk j? fe T[j p/b'Vh BIopzdh d/ wkwfbnK dk gsk brkT[D

bJh ;w/A^;w/A s/ ;kohnK i/bQK d/ wkwfbnK dh ;whfynk eo/ ns/

T[jBK dh fojkJh bJh ekotkJh dh f;ckoP eo/. T[BQK ƒ jo fswkjh

ftZu fJe tko p?me eoBh ukjhdh j?.

68H :{HNhHnkoH;hH d/ w?Apo e"D jB<

:{HNhHnkoH;hH jo fIbQ/ ft~u fJ~e gzi^w?Apoh ew/Nh j? fi; ft~u

fIbQk ns/ ;?PB i~i (u/nogo;B), fIbQk w?fi;No/N, g[fb; ;[gov?AN,

i/bQK dk fJzukoi ns/ ;e~so fIbQk ekƒBh ;/tktK nEkoNh Pkwb j[zd/

jB.

69H :{HNhHnkoH;hH fe; Pq/Dh d/ e/;K dh ;whfynk eodk j??<

j/m fby/ e?dh :{HNhHnkoH;hH d[nkok T[jBK d/ e/;K dh ;whfynk eoB

d/ :'r jBL

(i) Xkok 436 J/ (;h nko gh ;h) 1973 nXhB :'r nzvoNqkfJbI.

(ii) Xkok 436 (;h nko gh ;h) 1973 nXhB :'r nzvoNqkfJbI.

(iii) nzvoNqkfJbI i' ndkbs d[nkok IwkBs s/ fojk ehs/ rJ/ jB

go IwkBs iwQk eoB d/ :'r BjhA jB.

(iv) ;hnkogh;h dh Xkok 167 (2) (J/) (1) ns/ (2) d/ sfjs IwkBs

s/ fojkn eoB d/ :'r nzvoNqkfJbI

(U) fiE/ 90 fdBK ftu iKu g{oh BjhA j'Jh.

(n) fiE/ 60 fdBK ftu iKu g{oh BjhA j'Jh.

(J) fiE/ 180 fdBK ftu iKu g{oh BjhA j'Jh (n?Bvhghn?;

n?eN dh Xkok 167 Xkok 36 J/ Bkb gVh ikt/ (fiE/ Xkok

19 iK 24 iK 27 (J/) iK tgkoe wksok ft~u Pkwb

ngokX bJh d'Ph ftneshnK s/)

(v) ;hnkogh;h dh Xkok 107, 108, 109 ns/ 151 d/ sfjs ngokX

d/ efwPB dh frqcskoh s/ w[e~dw/ nXhB nzvoNqkfJbI

(vi) nzvoNqkfJbI fiBQK ƒ gq'p/PB nk| nkc?AvoI n?eN dh Xkok

3 d/ sfjs eto ehsk ik ;edk j?, fi;dk noE j? fe Gkosh

dzvktbh 1860 (nkJhgh;h) dh Xkok 379, 380, 381, 404,

420 d/ nXhB i[ow dk d'Ph iK d' ;kb s'A x~N dh e?d Bkb i[ow

j'D dk d'P j?.

(vii) fwPfos ngokX d/ d'Ph nzvoNqkfJbI

(viii) nzvoNqkfJbI fiBQK ƒ t~X s'A t~X d' ;kb dh ;Ik fd~sh iKdh j?

gq'p/PB nk| nkc?AvoI n?eN 1958 sfjs fojkJh bJh ftukfonk

ikDk ukjhdk j?.

(ix) nzvoNqkfJbI wfjbk ngokXh.

(x) nzvoNqkfJbI i' phwko iK ewI'o jB ns/ ftP/P vkeNoh fJbki

22

23

d/ b'Vtzd jB, ƒ ;hnkogh;h dh Xkok 437 nXhB IwkBs bJh

ftukfonk ik ;edk j?.

(xi) nzvoNqkfJbI i' fdwkrh s"o s/ fpwko jB.

(xii) 19 s'A 21 ;kb dh T[wo d/ gfjbh tko d/ ngokXhnK, fijV/

T[; I[ow ft~u p"d jB fi; bJh ;~s ;kb s'A x~N dh ;ik j?

ns/ t~X s'A x~N fJe u"EkJh ;Ik e~N u[~e/ jB, gq'p/PB nk|

nkc?AvoI n?eN 1958 d/ sfjs fojkJh bJh ftukfonk ikDk

ukjhdk j?.

(xiii) nzvoNqkfJbI fi; d/ e/; w?fi;No/N d[nkok ;[DtkJh d/ :'r jB,

i/eo r?o IwkBsh I[ow d/ d'Ph ftnesh dh ;[DtkJh gqwkD b?D

bJh fBoXkos ehsh rJh gfjbh fwsh s'A 60 fdBK dh fwnkd d/

nzdo BjhA ehsh rJh j?.

(xiv) d'Ph fijV/ nkgDh ;Ik G[rs u[~e/ jB iK w[nkch d/ ekoB T[jBK

ƒ fojk eoB d/ j~edko jB.

70H eh fBnK gkfbek dh i/bQK dh fBrokBh eoB dh fIzw/tkoh pDdh j??<

fIbQk i~i fBnKgkfbek d/ gqw[~y fBohye jB fiBQK ƒ fB:ws s"o s/

i/bQK dk fBohyD eoB ns/ nzso^ftGkrh fBrokBh bJh fJe wj~stg{oD

ekoiekoh ti'A ;/tk eoB dk nfXeko fd~sk iKdk j?. T[j T[BQK

ew/NhnK dk fj~;k jB i' i/bQ dh f;js, }?oekƒBh BIopzdK ns/

e?dhnK dhnK fPekfJsK dh ;whfynk ns/ fog'oN fdzd/ jB ns/ fijVh

i/bQ nzdo Iywh, w"s iK ;IktK d/ wkwfbnK dh gVskb eodh j?.

i/bQK ft~u G/i/ rJ/ e?dh fBnKfJe fjok;s ft~u jB ns/ feT[Afe

ndkbsK T[BQK d/ o~fyne jB, fJ; bJh T[BQK ƒ e?dhnK dh ekƒBh

wdd ƒ :ehBh pDkT[D dh fIzw/tkoh fd~sh rJh j?. T[j T[BQK fdPk

fBod/PK ƒ bkr{ eoB pko/ th ftuko eod/ jB i' i/bQ gqPk;B, e?dhnK

dk ftP/P s"o s/ ewI'o ;w{jK Bkb fttjko ns/ ekƒBh gqfefonktK

s~e gj[zu d/ fwnko fBoXkos eod/ jB.

23

24

g?o'b, cob', fofwPB ns/ gqhwun'o fobhi

71H g?o'b eh j??<

g?o'b fJ~e e?dh dh E'VQ/ ;w/A bJh n;EkJh s"o s/ fojkJh j[zdh j? sK

i' T[j nkgD/ gfotkoe w?ApoK, efwfBNh w?ApoK Bkb w/b^i'b ns/

nkgD/ gfotkoe ns/ ;wkie fIzw/tkohnK ƒ g{ok eoB bJh ;wkie

;zpzX pDkJh o~y ;e/. i/bQ s'A pkjo e?dh d[nkok g?o'b s/ fpskJ/ ;w/A

ƒ T[BQK dh ;Ik dk fj~;k BjhA wzfBnk iKdk ns/ T[BQK ƒ fJ; fwnkd

bJh i/bQ ftu tkX{ ;wK fpskT[Dk g?Adk j?.

72H cob' eh j??<

cob' fJ~e e?dh dh E'VQ/ ;w/A bJh fojkJh j[zdh j? fi; ft~u e?dh e?d

ft~u fBoXkos ;kbK dh fwnkd g{oh j'D s'A pknd j~edko j[zdk j? i/

T[;B/ uzrk ukb^ubD ns/ nB[Pk;B gqdofPs ehsk j? fJj g{oh soQK

i/bQK d/ uzr/ nkuoD bJh fJ~e gq's;kjB j? i/bQ d/ pkjo e?dh d[nkok

cob' s/ fpskfJnk ;wK T[; dh ;Ik t~b frfDnk iKdk j?.

73H eh e?dh gfotkoe n?woi?A;h d/ wkwfbnK ft~u n;EkJh s'o s/

fojkJh wzr ;ed/ jB<

gfotkoe n?woi?A;h bJh E'Vh ;w/A dh S[~Nh iK n?woi?A;h g?o'b

i/bQ ftGkr d/ w[yh d[nkok fd~sh ik ;edh j? nkw s"o s/ j/m fbfynK

ekoBK eoe/ S[~Nh bJh p/Bsh ehsh ik ;edh j?L

(1) e?dh d/ gfotko d/ fJ~e w?Apo dh w"s j' rJh j? iK T[j rzGho o{g

ft~u fpwko j? iK e?dh nkgD/ nkg rzGho o{g ft~u fpwko j?

(2) e?dh iK fe;/ B/Vb/ foPs/dko dk ftnkj j' fojk j?

(3) y/shpkVh ekoiK bJh fJj bkIwh j? fit/A fe jb tkjDk, fpikJh

iK i'sBk

(4) i/ e'Jh j'o Y[etK ekoB j?

24

25

74H n;EkJh fojkJh bJh noIh d/D dh ftXh eh j??<

n;EkJh S[~Nh gqkgs eoB d/ ukjtkB fJe e?dh ƒ nkgDh fpB?^g~so

i/bQ d/ fJzukoi nfXekoh ƒ d/Dk gt/rk. fJzukoi nfXekoh fco

:'rsk d/ wkwb/ ftu e/; dh gVskb eo/rk ns/ fpB?^g~so ƒ ;wo~E

nEkoNh ƒ n~r/ G/i d/t/rk, i' fJ; fpB?^g~so ƒ fIbk w?fi;Nq/N

IohJ/ fIbQ/ d/ n?;H ghH ƒ nkgDh fog'oN ƒ fIbQk w?fi;No/N okjhA

;wo~E nEkoNh ƒ ;"AgDh ukjhdh j?l i/ T[j gq;skts fobhI ekoBK

Bkb ;fjws BjhA j? sK T[;d/ itkp ftu fIeo ehsk ikDk bkIwh j?.

;wo~E nEkoNh fco fpB?^g~so s/ c?;bk bJ/rhH

e?dh ƒ T[;dh noIh ;zpzXh ;ko/ c?;fbnK s'A ikD{ eotkT[Dk ukjhdk

j?, ;w/s n;theko eoB d/ nXko th, i/ fJj e/; j?. S[~Nh gqkgs

eoB bJh, fJe e?dh ƒ e[M PosK, fit/A fe Bed ;[o~fynk iK fB~ih

pKv, fe;/ fBoXkos irQk s/ ofjD bJh ;fjws, fojkJh d/ ;w/A d"okB

uzrk fttjko eoBk, ns/ ohfbI ntXh dh ;wkgsh s/ i/bQ tkg;

gosD bJh ;fjws j'D bJh fejk ik ;edk j?.

75H w[nkch eh j??<

w[nkch T[j gqDkbh j? fi; ft~u uzr/ ftjko ns/ i/bQ d/ fB:wK dh

gkbDk eoB tkb/ e?dhnK ƒ nze iK fdB fd~s/ iKd/ jB. id'A fJj

B[es/ ewkJ/ iKd/ jB, sK fJ~e e?dh dh ;Ik ƒ S'Nk eo fd~sk iKdk

j? fJ; soQK e?d dh n;b ntXh ƒ xNk fd~sk iKdk j?. uzr/ ftjko

d/ jo wjhB/ bJh, fJ~e e?dh dh ;Ik T[; d/ w[nkch foekov ft~u

Pkwb ehs/ rJ/ fpzd{nK$ fdBK d/ ekoB e[M fdB x~N ehsh ik ;edh

j?. fe;/ dh ;Ik d/ t~X s'A t~X fJe fsjkJh ;Ik w[nk|h jh gqkgs

ehsh ik ;edh j?.

76H w[nk|h dhnK t~y t~y fe;wK eh jB<

w[nk|h fszB fe;wK dh j' ;edh j?L (1) i/bQ n?eN 1984 iK oki

dhnK ;pzXs i/bQK n?eN ns/ fJ; d/ sfjs pDkJ/ fB:wK dhnK

XkoktK nXhB w[nk|h. (2) Xkok 432 ;hnkogh;h nXhB ;oeko

d[nkok fd~sh rJh ;Ik ftu w[nk|h. (3) Gkos d/ ;zftXkB 1950 d/

nkoNheb 72 iK 161 d/ nXhB oki d/ w[yh d[nkok w[nk|h.

77H i/bQ nfXekoh fe; fe;w dh w[nk|h d/ ;ed/ jB<

i/bQ nEkoNh d[nkok fofwPB j/m fbyhnK fe;wK dhnK j' ;edhnK

jBL

nkw S'NL fJj i/bQ ;[gov?AN iK T[; d[nkok BkwId fe;/ th nfXekoh

d[nkok fd~sh ik ;edh j?. fJ;dh rqKN bJh :'rsk ns/ g?wkB/ oki

d/ i/bQ w?B{nb ft~u fd~s/ rJ/ jB.

nkw s"o s/, d' wjhB/ iK fJ;s'A t~X dh ;Ik tkb/ e?dh ;XkoD w[nkch

d/ :'r j[zd/ jB. uzr/ nkuoD bJh gqsh e?bzvo wjhB/ ftu fszB fdB,

ezw dh ekor[Ikoh bJh fszB fdB, BkJhN tkuw?B ti'A ezw eoB

tkfbnK bJh n~m fdB, fJe g{o/ ;kb ftu fJe i/bQ d/ ngokX Bk

eoB bJh 30 fdB ;kbkBk se dk tkXk j' ;edk j?.

;g?Pb S'NL fJ; ƒ i/bQ ftGkr d/ w[yh d[nkok i/bQ ;[gov?AN dh

f;ckoP s/ wBI{oh fd~sh ik ;edh j?. fJ; dh rqKN bJh :'rsk ns/

g?wkB/ oki d/ i/bQ w?B{nbI ftu fd~s/ rJ/ jB. nkw s"o s/, e?dhnK

d[nkok j'Djko ezw ƒ ftP/P w[nkch d/ e/ ;BwkfBs ehsk iKdk j?.

fJ; ft~u ;oekoh eowukoh iK i/bQ :ksoh iK e?dh dh ikB pukT[D,

e?dhnK d/ coko j'D s'A o'eD ft~u ;jkfJsk, i/bQ nfXekohnK ƒ

n~r, dzr/ ns/ jVskbK tor/ ;zeNekbhB jkbsK ft~u Bfi~mD ft~u

25

26

;jkfJsk, ;fGnkuko dhnK rshftXhnK iK ftfdnk ft~u tXhnk

:'rdkB iK ezw ft~u Pkwb j' ;ed/ jB. T[d:'r, y/shpkVh iK e'Jh

j'o ftek;Phb gq'rokw iK fe~skw[yh f;ybkJh ft~u. ftP/P wkch

nkw s"o s/ fJ~e e?bzvo ;kb ft~u 30 fdBK s'A t~X BjhA j[zdh.

78H ;w/A s'A gfjbK fojkJh eh j[zdh j??<

;w/A s'A gfjbK fojkn eoBk e?dh dh n;b e?d dh fwnkd g{oh j'D

s'A gfjbK T[; dh fojkJh j?. fJj j/m fbyhnK fe;wK dk j' ;edk

j?L (1) ;hnkogh;h dh Xkok 433 d/ sfjs T[wo e?dh iK j'o d'PhnK

ƒ ;Ik efwTN eoB d/ sohe/ Bkb. (2) ;hnkogh;h dh Xkok 432

d/ nXhB e?dh dh ;Ik ft~u wkch d/D d/ sohe/ Bkb. (3) Gkosh

;zftXkB d/ nkoNheb 72 iK 161 d/ nXhB oki d/ w[yh d/ nkd/P

Bkb. (4) oki d[nkok pDkJ/ rJ/ fe;/ ftP/P ekƒB sfjs fojkJh,

uzr/ ukb^ubD tkb/ e?dhnK dh nkgDh ;Ik d/ fJ~e fj~;/ dh ;/tk

eoB s'A pknd T[BQK dh fojkJh bJh fd~sh iKdh j?.

79H ;w/A s'A gfjbK fojk eoB dh gqfefonk eh j??<

jo/e oki ftu fJe ew/Nh j? i' T[fus e/; wkwfbnK ftu ;w/A s'A

gfjbK d'Ph dh fojkJh dh f;ckoP eo/. ew/Nh t~y^t~y BkwK Bkb

ikDh iKdh j?, fit/A fe ;Ik w[bKeD p'ov, oki g~Xoh ew/Nh, nkfd.

fJj' fijhnK ew/NhnK dh ouBk jo/e oki ftu t~y' t~yoh j?. nkw

s"o s/ T[BQK ftu i/bQ ftGkr dk w[yh, fJe ;hBhno g[fb; nfXekoh,

gqw[~y ;e~so, i/bQK dk fJzukoi ns/ uhc gq'p/PB nc;o Pkwb j[zd/

jB. ew/Nh ƒ fB:fws ;w/A s/ fwbDk ukjhdk j? ns/ e?dhnK d/ e/;K

s/ ftuko eoBk ukjhdk j? i' fojkJh d/ :'r jB. jo/e i/bQ d/ fJzukoi

nfXekoh ƒ :'r e/;K bJh ;w/A s'A gfjbK fojkJh dh gqfefonk P[o{

eoBh g?Adh j? ns/ jo/e e?dh bJh ftnkge B'N fsnko eoB/ g?Ad/ jB.

B'N ft~u T[;dk gfotkoe ns/ ;wkie fgS'eV, T[BQK d/ ngokX dk

t/otk ns/ fe; ;fEsh ft~u ngokX ehsk frnk ;h, ƒ Pkwb ehsk

frnk j?. fJj B'N i/bQ ft~u e?dh d/ tsho/ ns/ fttjko d/ Bkb Bkb

T[;dh ;ohoe ns/ wkBf;e f;js ƒ th do;kT[Adk j?.

80H eh ;ko/ e?dhnK ƒ ;w/A s'A gfjbK fojkJh dk nfXeko j??<

BjhA, ;ko/ e?dhnK ƒ ;w/A s'A gfjbK fojk j'D dk nfXeko BjhA j?.

jkbKfe, e?d dh fJ~e fBPus ntXh w[ezwb j'D s/ fit/A fe 14 iK 20

;kb (T[wo e?d dh ;fEsh ft~u), iK T[; oki d/ fB:wK d/ nB[;ko,

fe;/ dh ;Ik dk e[M fj~;k, e?dhnK ƒ ;w/A s'A gfjbK fojkJh bJh

ftukoB ikD dk nfXeko j?.

26

27

;IktK, spkdb/ ns/ fojkJh ƒ bkr{ eoBk.

81H e?d dh rDBk fet/A ehsh iKdh j??<

;Ik dh ntXh e?bzvo ;kbK, wjhfBnK ns/ fdBK ftu frDkJh iKdh

j?. T[wo e?d dk noE j? ;koh T[wo dh e?d. fe;/ dh ;Ik dh

fwnkd dh rDBk eod/ ;w/A, fi; fdB dh ;Ik ;[DkJh rJh ;h ns/

fojkJh d/ fdB ƒ e?d d/ fdBk ft~u Pkwb ehsk iKdk j?. T[dkjoD

ti'A, fe;/ e?dh ƒ 1 iBtoh ƒ fJe wjhB/ dh e?d dh ;Ik ;[BkJh

rJh, e?dh dh ;Ik 31 iBtoh ƒ ysw ehsh ikt/rh Bk fe 1 cotoh

ƒ. fe;/ th ;fEsh ft~u e?dh ndkbs d/ tkozN ft~u do;kJ/ ;w/A s'A

fJbktk i/bQ ft~u pzd BjhA j'D/ ukjhd/.

82H fJe;ko ns/ fBozso ;ik eh j[zd/ jB<

eJh ngokX bJh d'Ph mfjokJ/ rJ/ e?dhnK ƒ ndkbs d[nkok

fJe;ko iK fBozso ;Ik ;[DB dk nkd/P fd~sk ik ;edk j?. gfjb/

ftu, ;kohnk ;IktK fJe' ;w/A ubdhnK jB id'A fe d{;oh ftu,

;kohnk ;IktK ƒ fJe ;w{j d/ o{g ftu fd~sk iKdk j?. T[dkjoD

d/ bJh, fJ~e e?dh ƒ gzi ns/ ;~s ;kb dh ;ik ;[DkJh ikJ/rh fJj

brksko ubdh oj/rh. i[owkB/ dh ndkfJrh BK eoB dh e?d nkw

s"o s/ fJe' ;w/A BjhA u~b ;edh.

27

28

83H fe;/ e?dh ƒ ed'A d{;oh i/bQ ft~u spdhb ehsk ik ;edk j??<

eJh ekoBK eoe/ e?dhnK ƒ fJe i/bQ s'A d{ih i/bQ ft~u spdhb ehsk

ik ;edk j?L (1) vkeNoh ekoB. (2) ;Ekgs w[e~dw/ d/ T[d/P iK

rtkjh d/D bJh ndkbs ft~u jkIoh bJh. (3) nkgD/ rqfj fIbQ/ d/

B/V/ j'D bJh. (4) ;[o~fynk d/ nXko s/. (5) wkBtsktkdh nXko

s/, T[BQK d/ w[V t;/p/ d/ fj~s ftu, nkfd.

84H fJ~e e?dh ƒ i/bQ s'A fojk eoB ;w/A eh j[zdk j??<

e?dh dh fojkJh d/ fdB, fJ~e e?dh dh gSkD dkyb/ ofi;No iK i/bQ

gqpzXB gqDkbh ft~u doi t/oftnK Bkb fwbkJh iKdh j?. fco T[BQK

ƒ e'Jh ehwsh ikfJdkd, fit/A Bed iK rfjfDnK, i' i/bQ ftu dkyb

j'D ;w/A T[BQK d/ epI/ ftu ;B, tkg; eo fd~sh iKdh j?. ;zpzfXs

d;skt/I fit/A fe gk; p[~e nkfd th gqdkB ehs/ iKd/ jB. i/bQ d'okB

ewkJh rJh sBykj nkw s"o s/ e?dhnK d/ p?Ae ykfsnK ft~u G/ih

iKdh j?, go i/ BjhA, sK T[BQK dh fojkJh d/ ;w/A ;koh oew e?dh ƒ

;'Ag fd~sh iKdh j?.

fJBQK gqfefonktK d/ g{ok j'D s/, ;[gov?AN iK fJzukoi nfXekoh

fojkJh bJh nzsw wBI{oh gqdkB eod/ jB. fojkJh ofi;No ftu

e?dh dk Bkw doi ehsk iKdk j? ns/ i/bQ gqpzXB ;k~cNt/no ftu'

pkjo' ti'A fBPkBp~X ehsk iKdk j?. e?dh ƒ nkgD/ d;sys ns/

nzr{m/ d/ gqGkt ofi;No ftu S~vD/ ukjhd/ jB, fi; s' T[j fojk j'

iKd/ jB. d'Ph ƒ fobhI j'D s/ fJ~e ohbhI ;oNhfce/N th gqdkB

ehsk iKdk j?.

85H i/eo e?dh ƒ ;Ik g{oh j'D s/ fojk BjhA ehsk iKdk sK T[j fe; ƒ

fPekfJs eo ;edk j?<

i/eo e?dh ƒ ;Ik g{oh j'D s/ fojk BjhA ehsk iKdk sK T[; ƒ s[ozs

i/bQ nfXekohnK, T[BQK d/ tehbK iK ekƒBh ;jkfJsk nfXekohnK

ns/ T[BQK d/ gfotkoe w?Apo ƒ ;{fus eoBk ukjhdk j?. fJ~e e?dh

;[gov?AN ƒ ;{fus eoB ns/ T[; dh fojkJh ft~u d/oh d/ ekoBK dh

wzr eoB bJh fJ~e gNhPB th G/i ;edk j?. T[j fe;/ th nkT[D tkb/

i[vhPhnb nc;oK Bkb fJj w[~dk u[~e ;edk j?, iK nzvo NokfJb

;whfynk ew/Nh d/ w?ApoK ƒ fby ;edk j? iK jkJh e'oN d/ uh|

i;fN; ƒ g~so G/i ;edk j?.

28

29

yk; b'VK tkb/ e?dh

86H fejV/ ;w{j i/bQ ft~u ewI'o jB<

e[M ;w{j i/bQ ft~u yk; s"o s/ ewI'o j[zd/ jB, ns/ fJ; bJh, tkX{

d/yGkb ns/ ;[o~fynk dh b'V j[zdh j?. e[M b'eK ƒ nkgDhnK ;j{bsK

dh xkN g{oh eoB bJh Bkek|h ;j{bsK ns/ wkjo d/yGkb dh xkN

ekoB e?d d"okB tX/o/ d[~y dk ;kjwDk eoBk g? ;edk j?.

nfij/ ;w{j nkgDh iksh, e"whns, ngzrsk, fbzr ns/ fiB;h M[ekn

ekoB ngwkB, ;ohoe ns/ wB'ftfrnkBe P'PD ns/ fjz;k s'A ghVs

j' ;ed/ jB. fJBQK ewI'o ;w{jK ft~u t'w?B, e?dhnK d/ p~u/, ftd/Ph

okPNoh e?dh, w"s dh ;Ik gkT[D tkb/ e?dh, B"itkB ngokXh, ;ohoe

iK wkBf;e s"o ‘s/ t~yo/ s"o* s/ ;wofEs iK p[I[or ns/ ewI'o e?dh

Pkwb jB.

87H jo/e ewI'o ;w{j dh Io{os t~b eh ftP/P fXnkB fd~sk ik ;edk j?<

wfjbkL

1H wfjbk e?dhnK ƒ t~yo/ s"o s/ o~fynk ikDk ukjhdk j?.

2H i/bQ ft~u dkyb/ ;w/A, fJ~e wfjbk e?dhnK dh f;oc fJ~e wfjbk

vkeNo d[nkok iKu ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ wfjbk ;Nkc

d[nkok Gkb ehsh ikDh ukjhdh j?. i/ T[j dkyb/ ;w/A roGtsh

29

30

gkJh iKdh j?, sK fJe iKu ehsh ikDh ukjhdh j?, ns/ T[; s'A

pknd b'VhAdh iBw s'A gfjbK ns/ iBw s'A pknd dh d/yGkb

ehsh ikDh ukjhdh j?. T[; ƒ fJe ftP/P y[oke th Io{o d/Dh

ukjhdh j?.

(3) ;t~Ssk ns/ ;ckJh wfjbk dh f;js bJh wj~stg{oD fuzsktK

jB ns/ T[BQK ƒ i/bQ ft~u ;t?^f;js bJh ek|h r'gBh:sk gqdkB

ehsh ikDh ukjhdh j?.

e?dhnK d/ p~u/L

(1) i/bQ ft~u fJ~e p~u/ dk iBw iBw ofi;Nq/PB dcso ft~u doi

eotkT[Dk bkIwh j? fJ; s~E s'A fpBK fe iBw i/bQ ft~u j'fJnk

;h.

(2) e'Jh p~uk nkgDh wK d/ Bkb iK nkgD/ fgU Bkb S/ ;kb dh

T[wo s~e i/bQ ft~u ofj ;edk j? fi; s'A pknd T[BQK ƒ T[BQK d/

gfotko ft~u G/fink ik ;edk j?, iK i/ T[BQK e'b e'Jh j'o irQk

BjhA j? sk fe;/ gBkj xo ft~u G/fink ik ;edk j?.

(3) i/bQ ft~u p~funK ƒ ;EkBe w";w d/ nB[e{b e~gV/ gqdkB ehs/

ikd/ jB. T[BQK ƒ nkgDh T[wo bJh b'VhAdh e?b'oh dh Io{os ƒ

fXnkB ftu o~yd/ j'J/ fJe y[oke fd~sh ikDh ukjhdh j?, ns/

eJh fpwkohnK d/ Nhe/ brtkJ/ ikD/ ukjhd' jB T[BQK ft~u g'bhU

th Pkwb j?.

(4) wfjbk e?dhnK d/ p~funK ƒ f;~fynk ns/ wB'oziB d/ w"e/ fd~s/

ikD/ ukjhd/ jB.

id'A fe T[BQK dh wK i/bQ ft~u ezw eo ojh j?, p~funK ƒ wfjbk

tkovB d/ fJzukoi nXhB eo?u Bo;oh ;e{b ft~u o~fynk ikDk

ukjhdk j?.

B"itkB ngokXhL

(1) 18 s'A 21 ;kb d/ B"itkB ngokXhnK ƒ t~yo/ o~yDk ukjhdk j?

Bk fe d{i/ e?dhnK Bkb.

(2) 18 ;kb s'A x~N T[wo d/ fe;/ th ftnesh ƒ i/bQ ft~u BjhA

o~fynk ik ;edk. i/ e'Jh e?dh 18 ;kb s'A x~N T[wo dk j'D

dk dkntk eodk j?, sK T[BQK dk e/; ekƒBh ;/tktK nEkoNh

ns/ ;pzXs ndkbs ƒ ;{fus eoB s'A pknd s[ozs ;EkBe pkb

GbkJh ew/Nh ƒ G/fink ikDk ukjhdk j?.

(3) T[BQK ƒ ;zs[fbs y[oke gqdkB ehsh ikDh ukjhdh j? i' T[BQK d/

ftek; bJh b'VhAdh j?.

(4) B"itkB ngokXhnK dhnK ftfdne Io{osK ƒ ;ohoe ns/ f;js

f;~fynk, ;wkfie ns/ B?fse f;~fynk, fe~skw[yh f;~fynk, ebk

ns/ d;sekoh dh f;~fynk s/ ftP/P I'o d/ e/ g{oh soQK g{ok

eoBk bkIwh j?.

ftd/Ph e?dh

(1) i/bQ ftu dkyb j'D s'A s[ozs pknd, ;[gov?AN ƒ ;zpzXs d{sxoK

ƒ T[BQK d/ Bkrfoe dh e?d pko/ ;jh u?Bb okjhA ;{fus eoBk

ukjhdk j?.

(2) ftd/Ph e?dh ƒ i/bQ ft~u dkyb j[zfdnK jh T[BQK d/ e"A;b/N

nfXekohnK Bkb r~bpks eoB bJh T[fus ;j{bsK fd~shnK

ikDhnK ukjhdhnK jB. T[BQK dk ;zuko fpBK d/oh ehs/ T[BQK d/

e"A;b/NK ƒ G/fink ikDk ukjhdk j? (;?A;ofPg d/ nXhB).

(3) T[jBK ƒ ftd/PK ft~u gfotko, foPs/dkoK iK d';sK ƒ g~so

fbyD bJh vke fNeN yohdD dh nkfrnk th j' ;edh j?. i/

T[BQK e'b e?d ft~u e'Jh Bed iwQk BjhA j?, sK ;N?AgK ƒ i/bQ

d[nkok ;gbkJh ehsh ikDh ukjhdh j?.

30

31

(4) ftd/Ph e?dh ƒ nkgD/ gfotko Bkb ;zgoe eoB bJh, ;[o~fynk

fB:wK d/ nXhB thvhU ekBcozf;zr ns/ Jhw/b ;j{bsK dh tos'A

eoB dh nkfrnk fd~sh ik ;edh j?.

(5) ftd/Ph e?dh d/ i/bQ ft~u dkyb j'D s'A s[ozs pknd e"whns dh

gVskb dh gqfefonk ƒ s[ozs P[o{ j'Dk ukjhdk j?.

t~y' t~yo/ n:'r ns/ wkBf;e s"o s/ fpwko e?dh

(1) t~y' t~yo/ ekfpb e?dhnK ƒ ;j{bsK, gq'rokwK ns/ ;/tktK dh

gj[zu dk pokpo nfXeko j?.

(2) ;[DB s'A ewI'o e?dhnK ƒ nB[Pk;Bh ;[DtkJh, torheoD

;[DtkJh, ftfdne ns/ fe~skw[yh gq'rokwK d"okB ;?Bs GkPk d/

d[GkPhJ/ fd~s/ ikD/ ukjhd/ jB.

(3) wkBf;e s"o 's/ fpwko e?dhnK ƒ ;jh fJbki fd~sk ikDk ukjhdk

j? ns/ bzp/ iK nDfwE/ ;w/A bJh BIopzdh s'A puD bJh T[BQK d/

e/;K dh ;w/A^;w/A s/ ;whfynk ehsh ikDh ukjhdh j?.

w"s dh ;Ik d/ e?dh

(1) T[BQK ƒ nkgD/ gfotko, foPs/dkoK, d';sK iK tehbK Bkb j|s/

ftu fJe tko iK eJh tko Io{os g?D s/ fJzNoftT fd~sh ikDh

ukjhdh j?, i/ io{oh j'J/ sK fJe nfXekoh dh w"i{drh ftu.

(2) T[BQK d/ ftPtk; d/ g[ikoh ƒ T[BQK ƒ fwbD dh nkfrnk fd~sh ik

;edh j?.

(3) T[BQK ƒ Xow dhnK feskpK, s;thoK, nypkoK, feskpK ns/ ;N/

PBoh dhnK uhIK dh nkfrnk fd~sh ik ;edh j?.

(4) T[BQK ƒ bkIwh s"o s/ fJe t~yo/ ;?~b ftu pzd o~fynk ikDk

ukjhdk j? ns/ fdB oks fJe rkov d/ nXhB o~yDk ukjhdk j?.

31

32

ngokfXe w[e~dw/ ftZu gVkn

88H fJ~e w[e~dwk eh j?<

fJ~e w[e~dwk fJ~e gqfefonk j? fi; ft~u fJ~e e/; ft~u s~EK ns/

;p{sK dh iKu ehsh iKdh j?, fJ;srk;k ns/ pukn g~y d[nkok

dbhbK g/P ehshnK iKdhnK jB ns/ fJjBK d/ nXko s/ fJ~e i~i

c?;bk b?Adk j?.

89H w[e~dw/ d/ t~y' t~yo/ gVkn eh jB<

frqcskoh

fJe ftnesh ƒ frocsko ehsk ik ;edk j? fi~E/ tkip

nkXko w"i{d j'D fe T[;B/ e'Jh ngokX ehsk j?. T[; dh

frqcskoh s'A pknd T[;ƒ EkD/ fbikfJnk ikt/rk. IwkBsh

I[ow j'D dh ;fEsh ftu g[fb; T[; ƒ s[ozs EkD/ s'A IwkBs

d/ ;edh j?.

g/Ph

T[; dh frqcskoh s'A 24 xzfNnK d/ nzdo g[fb; bkIwh s"o

s/ T[;ƒ w?fi;No/N d/ ;kjwD/ g/P ehsk ikt/. ndkbs

ft~u, g[fb; iKu d/ gou/ iwQK eo/rh. g[fb; T[; ƒ

fjok;s ftu o~yD bJh j'o ;w/A dh p/Bsh eo ;edh j?

id'A T[j nkgDh iKu ikoh o~yd/ jB. d;skt/IK ƒ t/yD

s'A pknd w?fi;No/N T[;ƒ tkg; EkD/ G/i ;edk j? iK i/bQ

G/i ;edk j? iK IwkBs d/ ;edk j? iK d'PK s'A w[es eo

;edk j? ns/ T[; dh fojkJh dk j[ew d/ ;edk j?.

d'AP

fJbIkw T[; r[Bkj dk o;wh B'fN; j[zdk j? i' T[; B/ e;{otko

ehsk j?. nkgDh iKu g{oh j'D s/ g[fb; ndkbs ftZu ukoiPhN

g/P eodh j?. ukoiPhN ƒ t/yD s'A pknd ndkbs ukoi s?n

eo/rh ns/ fJ;ƒ ndkbs ftu gfVQnk ikJ/rk. T[;ƒ fJj

|?;bk eoB dh Io{os j'J/rh fe T[;B/ nkgDk r[Bkj fJzukoi

ehsk j? iK BjhA fi; ft~u T[j d'Ph wzBdk j? iK d'Ph BjhA.

w[e~dwk

i/ T[j d'Ph BjhA wzBdk sK e/;

NokfJb bJh skfJBks ehsk iKdk

j?. fJ~e w[e~dw/ ft~u j/m fd~s/

gVkn Pkwb j[zd/ jB

• Xkok 313 ;h nko gh ;h

sfjs w[bIw dk fpnkB

• w"fye ns/ d;skt/Ih ;p{s

• fJ;srk;k ns/ pukn g~y d/

tehbK d[nkok dbhbK

• fBoD/ dk n?bkB

;Ik iK poh j'Dk

w[e~dwk w[ezwb j'D s'A pknd

ndkbs iK sK T[;ƒ ngokX bJh

d'Ph BjhA ;wM/rh ns/ T[j poh j'

ikt/rk iK T[;ƒ d'Ph mfjokfJnk

ikt/rk ns/ ;Ik ;[DkJh ikJ/rh

nghb

fe;/ nghb d[nkok fBoXkos

;w/A ;hwk d/ nzdo nghb dkfJo

ehsh ik ;edh j? fi; d[nkok

gkoNh d[nkok fBoDk ehs/ rJ/

c?;b/ iK poh j'D$ ;Ik$ ;Ik

dh eN"sh ehsh ik ;edh j?.

nghb dh ;[DtkJh bzfps nghb

ndkbs d[nkok T[;ƒ ;Ik

w[n~sbh fd~sh ik ;edh j?.

32

33

90H nkgD/ e/;K dh ;[DtkJh dh sohe ƒ ndkbs d/ ;kjwD/ e?dhnK dh

g/Ph bJh e"D fIzw/tko j?<

jo e?dh ƒ nkgDh g/Ph dh sohe ƒ ndkbs ftu g/P j'Dk bkIwh

j?. g/Ph bJh ^ i' ukoiPhN dkfJo eoB s'A gfjbK j?, e?dhnK ƒ

i/bQK ft~u thfvU ekBcoz; ;j{bsK okjhA ndkbs ft~u g/P j'D dh

nkfrnk j?. jkbKfe, fi~E/ ;ohoe g/Ph bJh p/Bsh ehsh rJh j?

iK ndkbs dh ;[DtkJh ft~u jkIoh bJh, g[fb; e?dhnK ƒ ndkbs

ft~u ikD ns/ pkjo fbikD bJh fIzw/tko j?H i/bQ gqPk;B ƒ b'VhAd/

g[fb; rkovK ƒ e?dhnK ƒ ndkbs ftu fbikD bJh p/Bsh eoB dh

b'V j?.

91H i/ e'Jh e?dh pukn ekoiK dh xkN iK j'o gqpzXeh ekoBK eoe/

nkgDh ;[DtkJh t/b/ ndkbs ft~u BjhA fbikfJnk iKdk sK T[j eh

eo ;edk j?< eh j[zdk j? i/ T[j ndkbs b? rJ/ jB go ndkbs d/

bkeng ftu o~y/ j'J/ jB ns/ w?fi;No/N d/ ;kjwD/ ;ohoe s"o s/

g/P BjhA ehs/ rJ/< T[BQK e/;K pko/ eh id'A T[BQK ƒ thvhU ekBcozf;zr

d[nkok g/P ehsk iKdk j? go T[BQK ƒ fBnKfJe nfXekoh Bkb r~bpks

eoB dk w"ek BjhA fd~sk iKdk<

nfijhnK ;fEshnK ft~u e?dh ƒ s[ozs nkgD/ tehb iK i/bQ ekƒBh

;jkfJsk ebhfBe d/ w?ApoK d[nkok gNhPB dkfJo eoBh gJ/rh ns/

ndkbs ƒ fpBK g/Ph dh ikDekoh fd~sh ikJ/rh ns/ S/sh s'A S/sh

ndkbs ft~u ;ohoe s"o s/ g/P eoB dh p/Bsh ehsh ikJ/.

92H ekrBhi/pb ngokX ns/ BkB^ekrBhi/pb ngokX eh jB<

ekrBhi/pb ngokX Gkt T[j i[ow fi; ft~u fJ~e g[fb; nfXekoh

fpBK tkozN s'A frqcsko eo ;edk j?. fJj nkw s"o s/ ngokX j[zd/

jB i' ;[Gkn ft~u rzGho j[zd/ jB fit/A fe esb, pbkseko, nrtk

nkfd.

BkB^ekrBhi/pb wsbp fJ~e ngokX fi; ft~u fJ~e g[fb; nfXekoh

ƒ fpBK tkozN s'A frqcsko eoB dk e'Jh nfXeko BjhA j?. fJj nkw

s"o s/ nfij/ i[ow j[zd/ jB i' e[dos ftu pj[s/ rzGho BjhA j[zd/

fit/A jwbk, X'ykXVh, PokospkIh nkfd. BkB^ekrBhi/pb i[owK dh

;fEsh ftu g[fb; ƒ bkIwh j? fe T[j iKu P[o{ eoB bJh w?fi;No/N

s'A fJikIs b?D.

93H IwkBsh ns/ r?o IwkBsh ngokX eh jB<

ngokX ƒ IwkBs:'r ns/ r?o IwkBsh Pq/Dhp~X ehsk frnk j?.

gfjb/ ftu nfij/ ngokX j[zd/ jB i' ;[Gkn ftu pknd d/ w[ekpb/

x~N rzGho j[zd/ jB. ndkbs d/ ftt/e s/ d'Ph ƒ IwkBs fd~sh ik

;edh j? Gkt/A T[; s/ r?o IwkBsh ngokX dk d'P j?, idfe IwkBsh

I[owK ftu d'Ph ƒ IwkBs iK fB~ih pKv s/ fojk j'D dk nfXeko j?.

94H IwkBs eh j?? IwkBs ns/ pKv eh jB<

w[e~dw/ dh T[vhe eo oj/ e?dh dh nkoIh fojkJh ƒ IwkBs fejk

iKdk j? fojkJh Poshnk iK fpBK Pos j' ;edh j?. fe;/ th ftnesh

ƒ IwkBs s/ fojkn eoB iK T[BQK d/ nkgD/ pKv s/ fojk eoB s'A

gfjbK, ndkbs d[nkok fJ; soQK dh oew bJh fJ~e pKv ƒ T[;

ftnesh d[nkok ubkfJnk ikDk ukjhdk j? fco T[; ftnesh ƒ

IwkBs s/ fJe iK tX/o/ iwkBsK s/ fojk ehsk iKdk j?, Pos o~yh

iKdh j? fe nfijk ftnesh T[; ;w/A ns/ irQk s/ jkIo j'J/rk i' pKv

ftu d~f;nk frnk j? ns/ ndkbs d[nkok fBod/f;s ehs/ ikD se

fJ; ftu Pkwb j'Dk ikoh oj/rk IwkBs fJ; soQK fJe tkndk g{ok

33

34

eoBk j? iK fe;/ j'o d/ eoI/ iK fvckbN bJh itkp d/D dk tkndk

j?. fJ~e fB~ih pKv fJ~e o;wh fbysh ;wM"sk j[zdk j? fi; ft~u

fJ~e ftnesh e[M ezwK s'A eoB bJh eodk j?. nfijk eoB ft~u

n;cb ofjD Bkb w[dok;~sh dh ;Ik j' ;edh j?.

95H IwkBs dh oew ndk eoB iK IwkBs gqdkB eoB ftu n;wo~E

e?dhnK Bkb eh j[zdk j?<

IwkBsh wkwfbnK ft~u i/ w[bIw IwkBs pKv ndk eoB iK IwkBs

gqdkB eoB ft~u n;wo~E j? ns/ T[;B/ ;~s fdB fjok;s ft~u

fpskJ/ jB, T[BQK ƒ io{oswzd x'fPs ehsk ikDk ukjhdk j? ns/ s[ozs

fJ~e fB~ih pzXB s/ fojk ehsk ikDk ukjhdk j?. r?o IwkBsh I[owK

d/ wkwfbnK ft~u, tehb ndkbs ƒ IwkBs dh oew xNkT[D bJh

p/Bsh eo ;edk j?. i/ w[bIw e'b tehb BjhA j?, sK T[j i/bQ ekƒBh

;/tktK d/ ebhfBe ;jkfJsk bJh ik ;ed/ jB. nfij/ ;ko/ e/; nzvo

NqkfJb ;whfynk ew/NhnK d[nkok ;whfynk bJh :'r jB.

96H eh j[zdk j? i/ e'Jh e?dh IwkBs dhnK PosK dh gkbDk BjhA eodk<

fpBK ekoB g/P ehs/, ndkbs ftZu w[e~dwk g/P j'D ftZu n;cb

ofjDk IwkBs Skb wzfBnk iKdk j?. i/ e'Jh ftnesh T[BQK dh fojkJh

dh fe;/ th Pos ƒ s'Vdk j?, sK T[j d[pkok frqcsko ehs/ ikDr/ ns/

IwkBs dh oew T[BQK s'A gqkgs ehsh ik ;edh j?.

97H eh e[M jbksK ftZu IwkBs fe;/ nfXeko d/ s"o s/ fd~sh ik ;edh

j?<

jK fJ~e e?dh e[M ;fEshnK ft~u ekƒBh IwkBs bJh j~edko j?.

;hnkogh;h d/ nB[;koL (1) g[fb; nfXekoh iK w?fi;No/N d[nkok

IwkBs d/ wkwfbnK ftZu fJe ftnesh ƒ IwkBs s/ fojk j'Dk bkIwh

j? (Xkok 436 ;hnkogh;h) (2) fe;/ ftnesh ƒ IwkBs s/ fojk

ehsk ikDk bkIwh j? i/ fBoXkos ntXh d/ nzdo ukoiPhN dkfJo

BjhA ehsh rJh, fi; ft~u g[fb; s'A t~y t~y ngokXK bJh nkgDh

iKu g{oh eoB dh T[whd ehsh iKdh j? (Xkok 167 (2) ;hnkogh;h)

(3) fe;/ ftnesh ƒ IwkBs s/ fojk j'Dk bkIwh j? i/ T[;B/ t~X s'A

t~X ;Ik e~N bJh j? i' ;Ik j'D s/ ;[DkJh ik ;edh j? (Xkok 436

J/ ;hnkogh;h) (4) fe;/ ftnesh ƒ IwkBs s/ fojk ehsk ik ;edk

j? i/ T[;B/ t~X s'A t~X ;Ik dh n~Xh ;Ik e~N bJh j? i' ;Ik j'D s/

fd~sh ik ;edh j? (Xkok 436 J/ ;hnkogh;h)

98H ;Ik ;[DkJ/ ikD s'A pknd eh j[zdk j?<

i/ ndkbs fe;/ ftnesh ƒ d'Ph gkT[Adh j?, sK i~i T[; ƒ d'Ph

mfjokt/rk ns/ ;Ik d/t/rk. ;Ik uzr/ ukb^ubD s/ gq'p/PB dh ;Ik

iK I[owkBk iK e?d iK w"s d/ o{g ft~u j' ;edh j?. id'A fJ~e e?dh

ƒ fJ~e yk; fwnkd dh e?d dh ;Ik ;[DkJh iKdh j? sK T[;ƒ d'Ph

eoko fd~sk iKdk j?. i/ ndkbs fe;/ e?dh ƒ d'Ph BjhA wzBdh, sK

T[;ƒ s[ozs fojk ehsk iKdk j? ns/ IwkBs pKv ns/ IwkBs S~v/

iKd/ jB.

99H fJe d'Ph ;Ik d/ ftW~X fet/A nghb eo ;edk j??<

;ko/ ftneshnK ƒ ;Ik dh x'PDk s'A pknd fJ~e fBoXkos ntXh

d/ nzdo nghb eoB dk nfXeko j[zdk j?. jkbKfe, i' d'Ph ndkbs

n~r/ y[d ƒ d'Ph wzBd/ jB T[jBK dhnK noIhnK d/ nXko s/ nghb

eoB dk e'Jh gqpzX BjhA j?. fJ~e ftnesh ƒ nghb d/ c?;b/ bJh

n;EkJh s"o s/ fojk ehsk ik ;edk j? fi; ƒ ;Ik w[n~sb iK nkw

s"o s/ IwkBs fejk iKdk j?.

34

35

100H fJe e?dh fet/A nghb dkfJo eo ;edk j? i/eo T[j fe;/ tehb ƒ

g?;/ BjhA d/ ;edk<

i/ e'Jh e?dh iK T[BQK dk gfotko nghb dkfJo eoB bJh fe;/ tehb

ƒ feokJ/ s/ BjhA d/ ;edk, sK fe;/ tehb dh fB:[esh ns/ nghb

dkfJo eoB bJh f;~Xh jkJh e'oN ekƒBh ;/tktK ew/Nh iK ;[gohw

e'oN ekƒBh ;/tk ew/Nh ƒ fpB?^g~so G/fink ik ;edk j?.

101H e?dh iK T[BQK d/ gfotko T[BQK d/ w[e~dw/ iK nghb dh ;fEsh ƒ fet/A

No?e eo ;ed/ jB<

nkgD/ tehb ƒ e/; dh ;fEsh pko/ fB:ws s"o s/ ngv/N; g[~SD

s'A fJbktk, e'Jh th ftnesh Jh^e'oN t?p;kJhN s/ ik eoe/ fe;/

th w[e~dw/ iK nghb d/ e/; dh ;fEsh ƒ No?e eo ;edk j?. fIbQk

ndkbs, jkJh e'oN iK ;[gohw e'oN ft~u g?Afvzr e'Jh th e/; fJ;

t?~p;kJhN s/ n;kBh Bkb No?e ehs/ ik ;ed/ jB fJBQK t?p;kJhNK se

gj[zu eoB bJh ekƒBh ;jkfJsk nEkoNhnK, i/bQ ;Nkc, g?okbhrb

tkbzNhnoK iK j'o s'A th ;jkfJsk wzrh ik ;edh j?. e'Jh th nkgD/

e/; pko/ ngv/N b?D bJh ;pzXs ndkbs bJh ekƒBh ;/tktK ;z;Ek

d/ dcso ik ;edk j?.

35

3636

e?dhnK d/ nfXeko

e?dhnK ƒ th Gkos d/ ;zftXkB d[nkok fd~s/ rJ/ ;ko/ p[fBnkdh nfXekoK

dk jZe j?, f;tkJ/ T[BQK d/ fijV/ e?d ekoB e~N/ rJ/ jB. j/mK fdZs/ nfXeko

ns/ fvNhnK g{oh soQK w[ezwb BjhA jB.

wB[~yh wkD dk nfXekoL

• ;oho ns/ fdwkr dh nyzvsk dk nfXeko ns/ wB[~yh wkD Bkb

fttjko ehsk ikt/.

• sP~dd ftW~X iK Ikbw, nDwB[~yh iK ngwkBiBe fttjko iK ;Ik

iK fe;/ th soK d/ P'PD iK ipo s'A o~fynk dk nfXeko.

• ekƒB d[nkok ;Ekgs gkpzdhnK d/ nXhB, p[fBnkdh nfXekoK dk

nBzd b?D dk nfXeko j?.

• izIhoK ns/ c?NoK torhnK gkpzdhnk dh tos'A d/ ftW~X.

• dkyb/ d/ ;w/A vkeNoh iKu eoB dk nfXeko.

• r?o tkip ftseo/ fybkc ;[o~fynk dk nfXeko.

• wB[~yh Py;hns d/ g{oB ftek; bJh ;fGnkukoe rshftXhnK ns/

f;~fynk ftZu fj~;k b?D dk nfXeko.

w[~YbhnK Io{osK dk nfXekoL

• ekƒB d/ sfjs wzBD:'r, e?dhnK dhnK ;j{bsK ns/ ;j{bsK pko/ ikD{

eotkT[D dk nfXeko.

• b'VhAdh y[oke, f;js d/yGkb, ;k| ns/ ghD tkb/ gkDh s~e gj[zu dk

nfXeko.

• fojkfJP, ;?BhN/PB ns/ fB~ih ;ckJh dhnK ;k|^;[EohnK ns/

jkJhi?fBe jkbsK s~e gj[zu dk nfXeko.

• egV/, fp;so/ ns/ j'o w[~YbhnK ;j{bsK dk nfXeko.

• jtk d/ nfXeko ftW~X fPekfJs dk nfXeko.

• jo/e d'Ph ƒ fBoXkos do ns/ fB:wK nB[;ko i/bQ ftZu ehs/ ezw

bJh pokpo sBykj d/D dk nfXeko.

• i/bQ dh ;[o~fynk iK ftneshnK dh ;[o~fynk d/ ;zpzX ftu nfijhnK

tkip ;hwktK d/ nXhB, fe;/ th Xkofwe ftPtk; dk gkbD eoB dk

nfXeko.

• d'Ph ƒ g?o'b ns/ cob' bJh ftuko/ ikD dk nfXeko.

;zuko dk nfXekoL

• pkjoh d[BhnK Bkb ;zuko dk nfXekoL gfotko, d';sK ns/ tehbK

Bkb ;w/A^;w/A s/ w[bkeks dk nfXeko.

• gfotko iK d';s ƒ T[;dh e?d pko/ iK fe;/ j'o i/bQ ft~u spdhb

eoB iK fe;/ rzGho fpwkoh iK ;~N pko/ d~;D dk nfXeko.

• ftd/Ph BkrfoeK ƒ nkgDh BIopzdh, ekƒBh ;jkfJsk ns/ tkg; ikD

pko/ g{oh ikDekoh gqkgs eoB bJh d{sktk; $ e"A;b/N $ fvgb'w?fNe

fwPBK Bkb r~bpks eoB dk nfXeko.

• i/bQ dhnK bkfJpq/ohnK okjhA pkjoh d[BhnK pko/ ikDekoh gqkgs eoB

3737

dk nfXekol o;kfbnK, nypkoK, feskpK, o;kfbnK ns/ g~soK se

gj[zu.

i/bQK ft~u wfjbk e?dhnK ns/ p~funK d/ nfXekoL

• wod e?dhnK s'A g{oh soQK t~yok o~yD dk nfXeko.

• n"osK dhnK e?dhnK dk nfXeko j? fe T[j nkgD/ p~funK ƒ nkgD/

Bkb S/ ;kb dh T[wo se nkgD/ Bkb o~y ;eD.

• f;oc wfjbk ;Nkc d[nkok fBohyD ns/ sbkPh eoB dk nfXeko.

• fIbQk ;oekoh j;gskb ftu roGtsh n"os e?dhnK dh ;w/A^;w/A s/

iKu dk nfXeko.

• i/bQK nzdo p~funK dh iD/g/ ns/ iBw s'A pknd dh d/yGkb dhnK

w[~YbhnK ;j{bsK dk nfXeko.

• iBw ;oNhfce/N ftZu fJj doi Bk eoBk fe p~u/ dk iBw i/bQ ftu

j'fJnk ;h, dk nfXeko.

• G'iB, gBkj, vkeNoh d/yGkb, egV/, f;~fynk ns/ wB'oziB dhnK

;j{bsK dk p~funK dk nfXeko.

• p~funK ƒ ;w/A f;o Nhek brtkT[D ns/ b/vh w?vheb nc;o d[nkok

pkekfJdk iKu eoB dk nfXeko.

• i/bQ ft~u p~funK bJh fJ~e eo?u ns/ fJ~e Bo;oh dk nfXeko.

e?dhnK dhnK fvU{NhnK

• i/bQ d/ fB:wK dh gkbDk eo' ns/ ;wo~E i/bQ nfXekohnK d[nkok

ikoh ehs/ ;ko/ ekƒBK ns/ fBod/PK dh gkbDk eo'.

• i/bQ nfXekohnK ƒ nB[Pk;B ns/ tXhnk ftt;Ek pDkJh o~yD ftu

T[BQK d/ nfXekos coIK dh ekor[Ikoh ftZu ;jkfJsk eo'.

• i/bQ d/ nzdo nB[Pkf;s ihtB pshs eo' ns/ ;ckJh d/ fBoXkos

wkgdzvK ƒ pDkJh o~y'.

• i/bQ d/ nzdo fe;/ th nD;[ykthA iK nDukj/ xNBk iK rshftXhnK

pko/ i/bQ nfXekohnK ƒ d~;'.

• fPekfJs fBtkoD Yku/ dh tos'A eo' ns/ d{finK ƒ th T[sPkfjs eo',

go e'Jh M{mh fPekfJs eoB iK i/bQ d/ nzdo e'Jh nzd'bB$WektN

g?dk eoB ftu Pkwb j'D s'A r[o/I eo'.

• g?o'b iK cob' g{ok j'D s'A s[ozs pknd i/bQ tkg; nk ikDk.

• e'Jh wBkjh tkbh uhI i/bQ d/ nzdo Bk fbnkU.

• i/bQ d/ skb/, dotkI/ ns/ fyVehnK iK fe;/ th i/bQ d/ T[geoD Bkb

bkgotkjh Bkb iK ikDp[~M e/ S/VSkV Bk eo' ns/ ;oekoh ikfJdkd

dh tos'A ;ktXkBh Bkb eo'.

• i/bQ ftu ;[Xko tkb/ tksktoD ƒ ;[o~fyns ns/ T[sPkjs eoBk.

• fBoXkos ehs/ nB[;ko i/bQ d/ b/po dhnK fvU{NhnK ƒ fBGkT[Dk.

• jo/e e?dh, i/bQ ;Nkc ns/ j'oK dh fJ~Is ns/ fIzdrh d/ nfXeko dk

;BwkB eo/.

• Xkofwe GktBktK, ftPtk;K ns/ j'o ftneshnK d/ ftPtk;K ƒ m/;

gj[zukT[D s'A goj/I eo'.

3838

3939

;h n?u nko nkJh d/ gq'rokw

;hn?unkonkJh dk wzBDk j? fe okPNowzvb ns/ fJ; d/ w?Apo d/PK ƒ itkpd/jh

ns/ Gkrhdkoh bJh T[~u g~XoK ns/ ekoiPhb ftXh dk gkbD eoBk bkIwh j?. fJj

wB[~yh nfXekoK, gkodoPh b'eszsoK ns/ ;fEo ftek; NhfunK bJh Io{oh j?.

;hn?unkonkJh yk; s"o s/ oDBhse gfjbedwK ns/ wB[~yh nfXekoK dh tekbs,

fBnK ns/ ikDekoh s~e gj[zu s/ ezw eodk j?. fJj y'i, gqekPB, toePkgK,

ftPb/PD, rshPhbsk, gq;ko ns/ tekbs s/ e/Adqs j? ns/ j/mK fd~s/ gqw[~y gq'rokwK d/

y/so ft~u ezw eodk j?L

1H fBnK s~e gj[zu

* g[fb; ;[XkoL pj[s ;ko/ d/PK ft~u g[fb; ƒ BkrfoeK d/ nfXekoK dh fjckIs eoB

dh pikJ/ oki d/ dwBekoh ;kXB ti'A d/fynk iKdk j?, fi; Bkb ftnkge nfXekoK dh

T[bzxDk ns/ BkfJB;kch j[zdh j?. ;hn?unkonkJh gqDkbhrs ;[Xko ƒ T[sPkfjs eodk

j? sK fe g[fb; fe;/ Pk;B ƒ bkr{ eoB dh pikJ/ ekƒB d/ oki d/ ;woEeK ti'A ezw

eo/. ;hn?unkonkJh d/ gq'rokw dk T[d/P g[fb; ;[XkoK bJh iBse ;jkfJsk i[NkT[Dk

j? ns/ w[~fdnK s/ f;tb ;[;kfJNh dh Pw{bhns ƒ wIp{s eoBk j?. g{oph ncohek

ns/ xkBk ft~u ;hn?unkonkJh g[fb; dh itkpd/jh ns/ okiBhfse dybnzdkIh dh

iKu eodk j?H

* n;hA ozr, fd~y ns/ fbzr d/ nXko s/ ftseo/ ftW~X fJe g'oNc'bhU i'VB dh

fsnkoh eo oj/ jK.

* i/bQ ;[XkoL i/bQK ft~u ;hn?unkonkJh otkfJsh s'o s/ pzd f;;Nw dh gkodoPsk

tXkT[D ns/ rbs ezwK ƒ T[ikro eoB dk ezw eodk j?. ekƒBh gqDkbh dhnK

n;cbsktK fi; ekoD UtoeqkT{fvAr, n;theko :'r gqh^NokfJb s'A gfjbK dh

BIopzdh ns/ i/bQ Uto;N/ j[zdk j? ƒ T[ikro eoB dk ezw eodk j?. n;hA i/bQK dh

fBrokBh gqDkbh ƒ w[V ;[oihs eoB bJh ekƒBh ;jkfJsk ns/ Bhshrs spdhbhnK

bJh dybnzdkIh ns/ tekbs eoB ft~u Pkwb jK. fJBQK y/soK t~b fXnkB d/D Bkb

i/bQK ns/ fBnK dhnK PosK d/ gqpzX ft~u ;[Xko fbnkfJnk ik ;edk j?.

2H ikDekoh s~e gj[zu

;hn?unkonkJh ƒ ikDekoh s~e gj[zu ƒ T[sPkfjs eoB bJh ezw eoB tkbh fJ~e

gqw[~y ;z;Ek ti'A wkBsk gqkgs j?. fJj d/PK ƒ ikDekoh d/ gqGktPkbh nfXeko ekƒB

gk; eoB ns/ bkr{ eoB bJh T[sPkjs eodk j?. fJj fB:fws s'o s/ ekƒBK d/ ftek;

ft~u ;jkfJsk eodk j? ns/ ftP/P s'o s/ Gkos, ;qhbzek, ncrkfB;skB, pzrbkd/P,

xkBk ns/ jkb jh ft~u ehfBnk ft~u ikDekoh d/ nfXeko ekƒBK ƒ T[sPkjs eoB

ft~u ;cb fojk j?. xkBk ft~u, ;hn?unkonkJh nkoNhnkJh f;tb ;[;kfJNh r~mi'V

dk ;e~so/s j?. id'A Bt/A ekƒB fsnko ehs/ ik oj/ j[zd/ jB ns/ id'A T[BQK ƒ bkr{ ehsk

ik fojk j[zdk j?, n;hA fB:fws s'o s/ Bt/A ekƒBK dh nkb'uBk eod/ jK ns/ ;oekoK

ns/ f;tb ;[;kfJNh d/ frnkB ft~u tXhnk sohe/ fbnkT[D bJh dyb fdzd/ jK. ;kv/

e'b jk;NkJhbb tksktoD d/ Bkb Bkb ;fGnkukoe s'o s/ t~y^t~y y/soK ft~u ezw

eoB dk siopk j?l fJj ;kƒ ikDekoh d/ nfXeko s/ Bt/A ekƒBK ƒ fte;s eoB dh

e'fPP eo oj/ d/PK dh wdd eoB d/ :'r eod/ jB. T[dkjoD d/ bJh, xkBk ft~u,

fJj ikDekoh s~e gj[zu dh ehws ns/ fJ~e gqGktPkbh ekƒB dh P[o{nks bJh w[fjzw

ƒ T[sPkjs eo fojk j?.

;kT{E J/Phnk whfvnk fvc?Avo; B?~Ntoe

;hn?unkonkJh B/ d~yDh J/Phnk, \k;eo fdjksh y/soK ft~u whvhnk eowukohnK

T[~s/ t~X oj/ jwfbnK ns/ GkPD ns/ gqrNkt/ dh nkIkdh s/ dpkn d/ w[~d/ ƒ j~b

eoB bJh whvhnk g/P/toK dk fJ~e y/soh B?Ntoe fte;s ehsk j?. ;kT{E J/Phnk

whfvnk fvc?Avo; B?~Ntoe wzBdk j? fe nfijhnK ;[szsosktK nN[~N jB ns/ e'Jh

okiBhfse ;hwktK BjhA ikDdhnK. ;kT{E J/Phnk whfvnk fvc?Avo; B?~Ntoe whvhnk

s/ dpkn, ;ze[fus whvhnk ;g/; d/ w[~fdnK ns/ gq?; dh nkIkdh ƒ T[ikro eoB bJh

fJe fJzNo?efNt t?p;kJhN gb/Nckow fsnko eo fojk j?. fJj whvhnk ƒ bkwpzd

eoB bJh th ezw eo fojk j? sK i' ;fj:'r ns/ ;zfynktK d[nkok skes tX/. ;fj:'rh

dk fJ~e wj~stg{oD y/so ;?wv/B ƒ ikDekoh d/ nfXeko nzd'bBK ns/ ekoieosktK

Bkb i'VBk j?.

3H nzsookPNoh tekbs ns/ gq'rokfwzr

;hn?unkonkJh wB[~yh nfXekoK dhnK fIzw/tkohnK d/ Bkb okPNowzvb w?Apo d/PK t~b'A

gkbDk dh fBrokBh eodk j? ns/ fiE/ nfijhnK fIzw/tkohnK dh T[bzxDk ehsh iKdh

j? U~E/ wB[~yh nfXekoK dh tekbs eodk j?. ;hn?unkonkJh oDBhse s'o s/ y/soh

ns/ nzsookPNoh ;z;EktK Bkb i[fVnk j'fJnk j? fi; ft~u okPNowzvb ;e~so/s,

wzsoh wzvb ekoi ;w{j, ;z:[es okPNo ns/ wB[~yh ns/ b'eK d/ nfXekoK bJh

ncoheh efwPB Pkwb j?. fJ; d/ Bkb^Bkb u~b ojhnK oDBhse gfjbedwhnK ft~u

okPNowzvb ;[XkoK dh tekbs eoBk ns/ T[jBK dh fBrokBh eoBk, ;z:[es okPNo

wB[~yh nfXeko e"A;b ft~u okPNowzvb w?ApoK d[nkok fd~s/ tknd/ dh ;whfynk ns/

ftPtftnkgh ;w/A^;w/A dh ;whfynk Pkwb j?. n;hA wB[~yh nfXekoK dh fjckIs eoB

tkfbnK ns/ f;tb ;[;kfJNh dhnK ykbh EktK dh okyh bJh tekbs eod/ jK ns/

okPNowzvb ft~u okPNoh wB[~yh nfXeko ;z;EktK dh ekor[Ikoh dh fBrokBh eod/

jK ns/ T[BQK dh wIp{sh bJh dpkn gkT[Ad/ jK.

40

Commonwealth Human Rights Initiative55A, Third Floor, Siddharth Chambers, Kalu Sarai,

New Delhi 110 016, IndiaTel: +91 11 4318 0200, Fax: +91 11 2686 4688

E-mail: info@humanrightsinitiative.org

i/bQK pzd EKtK jB. e?dhnK dh o'IkBk fIzdrh ns/

WNhB pko/ pj[s x~N ikDekoh T[gbpX j?. fJ; s'A

fJbktk, pj[s x~N b'e i/bQ dh fIzdrh d/ t/oftnK

pko/ ikDB ft~u fdbu;gh o~yd/ jB id se T[j

nkgD/ nkg ƒ fJ; ft~u BjhA gkT[Ad/. fJ;dk

noE fJj j' ;edk j? fe pj[s ;ko/ b'eK bJh,

T[BQK d/ i/bQK s/ o~y/ ;tkb, i' T[s;[esk iK Io{os

Bkb g?dk j[zd/ jB, ne;o itkp BjhA fd~s/ iKd/.

fJ; feskp ft~u i/bQK ns/ e?dhnK dh fIzdrh T[~s/

ne;o g[~S/ rJ/ 101 ;tkbK d/ itkp jB.