Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler

8/3/2019 Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler

1/93

- 1 -

T.C.

FIRAT NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI

SLAM FELSEFES BLM DALI

BN TEYMYYENN FLOZOFLARA

YNELTT ELETRLER

(Yksek Lisans Tezi)

DANIMAN: HAZIRLAYAN:

Yrd. Do. Dr. smail ERDOAN Safinur ECER

ELAZI-2005


2/93

- 2 -

T.C.

FIRAT NVERSTES




BN TEYMYYENN FLOZOFLARA

YNELTT ELETRLER

(Yksek Lisans Tezi)

Bu tez..//2005 tarihinde aadaki jri tarafndan oy

birlii/oy okluu ile kabul edilmitir.

Danman: Yrd. Do. Dr. smail Erdoan

ye yeYrd. Do. Dr. Cevdet Kl Yrd. Do. Dr. Veli Atmaca

Yukardaki jri yelerinin imzalar tasdik olunur.


3/93

- 3 -

zet

Yksek Lisans Tezi

bn Teymiyyenin Filozoflara Ynelttii Eletiriler

Safinur ECER

T.C.

FIRAT NVERSTES




zgn ve eletirel yaklamlaryla bn Teymiyyenin slam dncesinde nemli bir

yeri vardr. Eletirilerini yaparken gz nne ald temel l Kuran ve Snnet olan bn

Teymiyye, bu kaynaklarn dna kan her hareketi sapkn bidatler olarak nitelemektedir.bn

Teymiyye Vahdet-i Vcud, Kelam, Felsefe ve tm batl itikadlarla slamn aslndan

uzaklatrld kanaatindedir. bn Teymiyyeye gre felsefeyi toptan kabul etmek de

reddetmek de doru deildir. bn Teymiyye filozoflara ynelttii eletirilerin temelinde daima

u hususlara dikkat eker: Filozoflar,tarih boyunca hibir konu zerinde ittifak etmediler,srekli ihtilaf ettiler. lahi dinlerin bozulmasnda nemli roller oynadlar. slamn znde

meydana gelen sapmalarda onlar sorumludurlar. Filozoflarn kulland zihni ve felsefi

delillere itibar etmeyen bn Teymiyye Kur-ann sadece itikadi hkmlere deil, bu

hkmlerin akli delillerine de yer verdiini belirtir. Tevhid, sfatlar, peygamberlik, bilgi gibi

konularda vahiy yol gsterir ve ipular verir. Biz bu almamzda bn Teymiyyenin

filozoflara, zellikle Aristo ve onun takipileri Meai filozoflara ynelttii eletirileri ele

alarak, yapt eletirilerinin altnda yer alan sebepleri belirtmeye alacaz.Anahtar Kelimeler: slam Felsefesi, filozof, din, nass aklclk


4/93

- 4 -

Abstract

Masters Thesis

bn Taymiyyah His Criticism To The Philosophers

Safinur ECER

T.C.

UNIVERSTY OF FIRAT

INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES

MAIN SCIENCE BRANCH OF SCIENCES OF PHILOSOPHY AND RELIGION

SCIENCE

BRANCH OF ISLAMIC PHILOSOPHY

bn Taymiyyah has an important place in slamic thought with his

original and cricital approaches. bn Taymiyyah, whose essential reference is

Quran and Snnet when critisizing, evaluates the movements which are out of

these sources as aberrant bidats. In his opinion, Vahdet-i vcud, kalam,

philosopy and all superstitious beliefs take away Islam from its fundementals.He thinks that accepting or refusing the philosopy completely is not true. Our

scholar always takes care about these issues in his reviews to philosophers. They

never agreed on any topic throughout history, they continously had conflicts.

They played important roles for dteorating the divine religions.They lead the

deviations took place on the fundementals of Islam. bn Taymiyyah, who

doesnt regard the mental and philosophic proofs used by the philosophers,

indicates that Quran not only contains belief judgements but also has thesejudgements mental proofs. Vahiy guides the way and gives the hints about the

subjects like tevhid, attributes, prophecy, knowledge. In this study, we will

evaluate his reviews to the philosophers, specially Aristo and his followers

Meai philosophers and try to indicate the reasons beneath his reviews.

Key words: slamic Philosophy, Philosopher, Religion, Dogmatic Thinking


5/93

- 5 -

NDEKLER

KISALTMALAR.III

NSZ.IV

GR

FLOZOFLARI ELETRME GELENE VE BN TEYMYYE

1. slam Felsefesine Yneltilen Eletiriler..1

2. bn Teymiyye ve Yaad Dnem.4

BRNC BLM

BN TEYMYYENN ALLAHIN VARLII VE SIFATLARI

HAKKINDA SLAM FLOZOFLARINI ELETRMES

A. ALLAHIN VARLIINA MAN VE ALLAHIN VARLIININ DELLLER

LE LGL ELETRLER...7

1. Allahn Varlna man.7

2. mkan Delili..10

3. Hareket Delili.13

B. ALLAHIN SIFATLARI LE LGL ELETRLER16

1. Birlik (Vahdaniyet)...18

2. Ezelilik-Ebedilik23


6/93

- 6 -

3. lim.25

4. rade ve Kudret..32

KNC BLM

BN TEYMYYENN FLOZOFLARI

ELETRD DER KONULAR

A. BLGNN KAYNAI PROBLEM ve PEYGAMBERLKLE LGL

ELETRLER.37

1. Akl-Nakil likisi..37

2. Bilginin Kayna44

3. Peygamberlik.47

B. ALEM ve RUH LE LGL ELETRLER57

1. lemin Kdemi57

2. Ruh..60

3. Klliler Meselesi.62

NC BLM

BN TEYMYYENN TASAVVUF FELSEFES HAKKINDAK

ELETRLER

1.Tasavvuf Felsefesini Eletirmesi.66


7/93

- 7 -

2.Vahdet-i Vcudular Eletirmesi69

SONU 76

KAYNAKA79

ZGEM .............83


8/93

- 8 -

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

a.g.mad. : Ad geen madde

a.mlf. : Ayn mellif

A...F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Bs. : Bask

Bk. : Baknz

ev. : eviren

D..A. : Diyanet slam Ansiklopedisi

Haz. : Hazrlayan

Kr. : Karlatrnz

M. : Miladi

Nr. : Nereden

. : lm

s. : Sayfasay. : Say

s.s. : Sayfa says

TDV : Trkiye Diyanet Vakf

trc. : Tercme

trs. : Tarihsiz

Yay. : Yaynlar


9/93

- 9 -

NSZ

slam kltrne felsefenin girmesiyle birlikte, Mslmanlar felsefeye

kar farkl tutumlar taknmlardr. Felsefeyi tamamen reddettii veya ksmen

kabul ettii eklinde hakknda tartmalar bulunan bn Teymiyyenin felsefeye

kar tutumu ve filozoflara ynelttii tenkitler felsefe asndan nemlidir. nk

slam dnyasnda felsefi ve bilimsel gerilemenin sebeplerinden biri de hi phe

yoktur ki bn Teymiyye gibi alimlerin eserlerinin slam fikir dnyasnda brakt

etkiler olmutur. zellikle XIV. yzyldan sonra, slam toplumlarnda uyanan dini

yeniden canlandrma hareketinde bn Teymiyye ilgi oda olmutur.

bn Teymiyye, slam dnce tarihinde olduka ilgin bir bilimsel

kiilie sahiptir. Onun ok ynl mcadeleci ilmi kiilii, keskin zekas, hazr

cevapll her zaman ilgi ekmitir.

Bilginimiz, Gazzlinin konuda tekfir ettii filozoflarn kfre

dmelerine sebep olan konularn daha fazla olduunu syler. Bunlar arasnda

Tevhid ve sfatlar meselesi, bilgi, peygamberlik gibi pek ok konunun

bulunduunu belirtir. Aristoteles mantna reddiyeler yazan bn Teymiyyezellikle Farabi, bn Sina ve bn Rd gibi slam filozoflarn, Aristonun

akirtleri olarak nitelendirmektedir.

bn Teymiyyenin filozoflara ynelttii eletirileri konu edinen bu

almamzda, ulaabildiimiz eserleri erevesinde dank bir ekilde bulunan

aratrmamzla alakal grlerini bir araya getirmeye altk. Ayrca eletiriler

ynelttii filozoflarn grlerine de yer vermeye gayret ettik.

Aratrmamz giri ve ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda

filozoflar eletirme gelenei ve bu gelenek iinde bulunan bn Teymiyye ve

yaad dnem hakknda bilgi vermeye altk. Birinci blmde bn

Teymiyyenin Tanrnn varl ve sfatlar hakknda filozoflara ynelttii

eletirilere; kinci blmde bilgi, peygamberlik, alem, ruh, hakkndaki


10/93

- 10 -

eletirilerine; nc blmde ise tasavvuf felsefesi ile ilgili eletirilerine yer

verdik.

Konunun seimi ve ilenmesinde beni ynlendiren ve gerekli kaynaklar

elde etmemde yardmlarn esirgemeyen Sayn hocam Yrd. Do. Dr. smail

Erdoan Beye, almamz zerine yapt deerlendirmeler iin Dr. Enver

Demirpolat Beye, ktphanelerini hizmetimize sunan Yrd. Do. Dr. Sddk

nalan Beye, Yrd. Do. Dr. Veli Atmaca Beye ve Yrd. Do. Dr. Cevdet Kl

Beye teekkr etmeyi bir bor biliyorum.

Safinur ECER / 16.04.2005.


11/93

- 11 -

GR

FLOZOFLARI ELETRME GELENE VE BN TEYMYYE

1.slam Felsefesine Yneltilen Tenkitler

slam felsefesi, slam kltr iinde ve slam lkelerindeki Mslman

filozoflarn yaptklar felsefeyi ifade etmektedir. slam felsefesi, sadece

kendilerine filozoflar denen bir grup slam dnrnn felsefesini deil, ayn

zamanda slam dncesinin dier ilim sahalarnda, zellikle onlarn teorik

ksmlarn, akli ve tutarl, mantki ve az ok sistemli dnceye sahip

kimselerin dncelerini de iine alr. slam felsefesi tabirindeki slam

Felsefe kelimesini aklamak, yani felsefenin neye ve kime ait olduunu

nitelemek iin konulmu bir sfattr. Yani slam kelimesiyle dinin kendisini

deil, oluturduu medeniyeti iaret etmektedir.

Dnce tarihinde slam felsefesine birok ret ve tenkitlerin yapldngrmekteyiz. Bunlarn banda eitli ahslar yannda, Hanbeli-Zahiri fkh ve

hadis mektebi, klasik selefiyye, ilk devir iiler, Malikiler ve afiler

gelmektedir. Btn bu kiilerin ve mekteplerin felsefeyi ve akl esas alan

dnme tarzn reddetmedeki ortak zellikleri, Kuran ve hadisler, insann

ihtiya duyaca her ey iin yeterlidir. Bunlarn dndaki her ey bidattir.

Nasslarn zahiriyle yetinmek gerekir demeleridir. Onlara gre felsefeyle

uraanlar delalettedirler; mant

k ve metafizik de dahil felsefenin her eidiinsan kfre gtrr.1

Bu ahslar arasnda mehur tarihiler de vardr. Mesela bn Haldun salt

felsefenin eriatla zt dtn ve insan dinsizlie srkleyecei inancn tar:

Felsefe eriatla zt der; felsefeyle itigal eden, onun taklitilerinden baka

1 Mehmet Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, Ankara 1999, s.129.


12/93

- 12 -

snacak bir yeri yoktur demekle birlikte, Gazzli izgisinde, yani kelama ve

dine dayal bir felsefeyi de ho grr.2

slam felsefesine yaplan tenkitlerin ve reddiyelerin birok sebebi

bulunmaktadr. Bunlarn banda slam aleminde balangcndan itibaren var

olan Selefi akmnn yeniden canlanmasyla, felsefeye kar taknlan olumsuz

tavrlar gelir. Bu akm, Kuran ve Hadisin sadece zahiri anlamnn bir dnya

kurmaya yeter olduunu, insann ne onlar yorumlamak iin, ne de onlara ilave

olarak baka retiler ve messeseler meydana getirmesi iin aba harcamasnn

gereksiz olduunu dnmektedir. nsan aklnn ortaya koyaca hereyi bidat

kabul eden bu akmn temsilcileri ve takipileri, Mslman toplumunda eserleri

ve dnceleriyle tesirli olan ahsiyetlerdir. phesiz bu dnceye sahip olan

alimlerin hepsi akli ilimleri kabul etmediklerinden dolay bu menfi tutum iine

girmemilerdir. Bu alimlerin felsefeye kar takndklar menfi tutumu

aratrrken yaadklar dnemin dini, siyasi, sosyal yapsn da gz nnde

bulundurmak gerekir.

XIII. yzyln sonlarna doru doudan gelen Mool stilas ve batdan

gelen Hal seferleri ile slam alemi ite ve dta eitli siyasi ve sosyal

alkantlara sahne olmutur.Dini ve mezhebi gurup ve ekimeleri de bu

alkantlara anak tutmu ve slam alemi gerilemeye balamtr.te bu hassas

dnemde yaayan ve filozoflara yapt sert tenkitlerle almamza konu olan

bn Teymiyye Selefi akmn bir mensubu olarak insanlar Kuran ve Snnette

varolduklar ekliyle slamn kendine has retilerine geri dnmeye davet

etmitir.

XIII. yzyldan itibaren bn Teymiyye ve Selefi ekoln grleri

phesiz devlet ve ulemay da etkilemi, felsefeyle megul olan alimler iman

zayf olarak addedilmi hatta tekfir bile edilmilerdir. Selefilerin bu tavrlar,

2 Bayrakdar, a.g.e., s.129.


13/93

- 13 -

slam alemini yeniden canlandrma gibi bir ama gtse de felsefe ve bilimin

gerilemesine sebep olmutur.

slam Felsefesine taknlan olumsuz tavr olarak Gazzlinin tenkitleri,

bu tenkitlerin yapl amac ve sebebinin yanl anlalmasn da belirtmek

gerekir. Gazzlinin Aristo, Farabi ve bn Sina gibi filozoflarn baz metafizik

grlerine ynelttii tenkitler, birok kimse tarafndan bizzat felsefeye reddiye

olarak grlmtr. Gazzlinin bu amala kaleme ald Tehftul-Felasife ve

el-Munkz adl eserleri incelenirse onun tenkitlerinin ncelikle Meai

filozoflarn sistemlerine yapld anlalr.

Felsefeye kar olumsuz tavr taknan tannm kiiler arasnda mam

Malik (.795), Makrzi (.1441), ehrezuri (.1245), bns Salah (1245),

Ahmed b. Hanbel (.855), bn Hazm (.1064), bn Cevzi (.1200), bn

Teymiyye (.1328)yi zikredebiliriz.3

Aratrmamza filozoflara yapt iddetli eletirileri ile konu olan bn

Teymiyyenin en ok tenkit ettii filozoflar Aristoteles ve onun takipileri olan

Meai filozoflardr. bn Teymiyye, mslman filozoflarn hem Mslmanolduklarn syleyip hem de Aristotelese ar derecede ballk gsterdiklerini,

bu yaklamlar sebebiyle de ne tam filozof ne de tam Mslman olduklar

fikrini tamaktadr.4

Bilginimiz Aristoteles ve benzerleri felsefenin byklerinin, dncede

ve tefekkrde ileri gitmelerine ramen, putlara ve yldzlara tapnmaktan

kendilerini kurtaramadklarn syler. bn Teymiyyenin belirttiine gre

Aristoteles, milattan asr nce yaam, Makedonya Kralnnn olu Bykskendere vezirlik ve danmanlk yapmtr. skender ona ayrca bir de Roma

ve Yunan tarihi yazdrmtr .bn Teymiyyeye gre bu skender Allahn Kur-

anda belirttii skender deildir.bn Sina ve arkadalar byle sanmaktadrlar.5

3 Bayrakdar, a.g.e., s.129.4 bn Teymiyye, Minhacs Snnetin Nebevi, Msr 1321, I, s.99.5 bn Teymiyye, Velayet Risalesi, stanbul 1996, s.20.


14/93

- 14 -

b Sinan eserlerinde skender hakknda byle bir iddia ne srdne dair

herhangi bir bilgiye rastlayamadk.

bn Teymiyye, Allahn Kur-annda belirttii skender sz ile Kehf

suresinde geen6 Zlkarneynden bahsetmektedir.Ancak Zlkarneyn lakab ile

skenderin kastedildii kesin deildir.Tarihte Arap olmayan fatihlere

Zlkarneyn denildii ve bu fatihlerin en son yaayan skender olmas

dolaysyla ou bilgin arasnda Zlkarneyn hreti skendere verilmitir.

2.bn Teymiyye ve Yaad Dnem

eyhulislam ve Takiyuddin lakaplar yannda Ebul Abbas knyesiyle

mehur olan bn Teymiyyenin asl ad Ahmeddir. 661/1263de Harranda

doan ve 728/1328de 67 yanda amda vefat etmitir.7

Mensubu bulunduu bn Teymiyye ailesinin ve bilhassa dedesi

Mecdddin bn Teymiyye ile onun amcas Fahreddin bn Teymiyyenin blgedeHanbeli mezhebinin geliimine nemli katklar olmutur. Babas Abdlhalim,

aile geleneini Harranda devam ettiren bir Hanbeli alimidr. 656 ylnda

Moollarn Badat istila etmeleri ve aknlarnn blgeye kadar uzanmas

zerine, 667de ama g eder.8 Burada eitimine balar. Hadis, tefsir, fkh,

dil ve bir ok alanlarda alimlerden ders alr. Abbasi hilafetinin knden

dolay Msra kaan ilim adamlar ve Endls Emevilerinin Hristiyanlar

tarafndan srlmesi ile Hallardan kaan Filistin ve evresindeki ilimadamlar, Msr bir ilim merkezi haline getirdii gibi hicret edenlerin

yanlarnda getirdikleri kitaplar bu dnemde ilmi canll artrmtr.9

6 Kehf ; 18/83-897 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut 1977, 2. bask., XIII, s.241.8 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.303.9 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.303; Salih zer, bn Teymiyye rnei (Snneti ve Hadisi yenidendnmek), stanbul 2004, s.17.


15/93

- 15 -

bn Teymiyyenin yaad dnemin en nemli iki olay Hal savalar

ve Mool istilasnn olumsuz etkileridir.

Hristiyanlarn dini bir gerekeye dayandrd Hal seferleri ve

zulmleri, Mslmanlarda doal olarak tepki yaratarak, din bir hamiyet

duygusu oluturmutur. Dahas ierden ii frkalarn bazlarnn hallara ve

Moollara destek vermeleri bn Teymiyye tarafndan asla unutulmamtr.10

Hlagnn H.656 ylnda Badat igal ederek ilim adamlarn ve

halkn ounu ldrmesinde dnemin veziri ii Muhammed Alkaminin byk

rol olmutur. Buradan bn Teymiyyenin Rafzilere neden bu kadar dmanolduu anlalmaktadr.11

Siyasi kargaalarla dolu olan bn Teymiyye dneminde, daha nceki

dnemlerin fikri tartmalarla dolu mirasnn da etkisiyle, fkhta ve akidede

mezhebi taassup belirgin hale gelmitir.Snni alimler kendi aralarnda gr

farkllklarna tahamml edemez olmular ve tartmal ortamlar

oluturmulardr. Hanbeli-Eari srtmesi ou kez byk sarsntlara yol

amtr.12

bn Teymiyye inan konusundaki kargaann ve blnmln,

evredeki dmanlara kolay av olmaya sebep olduu kanaatindedir. kargaa

ve d tehdit yaayan bir toplum iinde yaadndan, daha ok akaid konularna

nem vermi ve toplumu Kuran ve Snnet erevesinde toplamaya almtr.

nan konusundaki ihtilaflara tolerans gstermeyerek o tr sorunlara bizzat

kendisi cevap vermeye almdr.

bn Teymiyyenin Mslman olan Moollarla ilgili olarak Mslman

olmadklar fetvas, ii frkalarla ilgili fetvalar, Hristiyanlara reddiyesi, evre

kltrlerden szan Yunan felsefesine, mistik felsefelere cevaplar ve bidat

10 Muhammed Ebu Zehra, bn Teymiyye, stanbul 1988, trc.komisyon , s.9.11 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.196.12 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.19,20.


16/93

- 16 -

cereyanlarla ve felsefi sufizmle mcadelesi, bu balamda hatrlanacak

hususlardr.13

bn Teymiyyenin, slam toplumuna sosyal ve dini slahatlar getirmeye

ynelik olaanst gayretinde, kelamc, filozof ve sufilere kar taknd ar

tutumunda seleflerinden etkilenmi olup olmadn sylemek kolay deildir.

Eserlerinin dikkatli bir gzle incelenmesiyle, slahat emasn formle ederken

onun ilk mttaki Mslmanlar(selef s salihin) haricinde hi kimseyi rnek

almad ortaya kar. Bu onun hareketinin sk sk niin Selefi hareket diye

adlandrldn aklar. Onun dsturu, Kurana ve Resuln (s.a.v)

snnetine dn idi. Btn bidatlere amanszca kar kt. O slamn tasavvuf,

Vahdet-i Vcud, Kelam, Felsefe akmlar ve tm batl itikadlarla aslndan

uzaklatrld kanaatindeydi.14

13 Ferhat Koca, D..A., bn Teymiyye, 394.14 M.M. erif, slam Dncesi Tarihi, ev. Komisyon, stanbul 1991, III, s.20.


17/93

- 17 -

BRNC BLM

BN TEYMYYENN TANRININ VARLII VE

SIFATLARI HAKKINDA SLAM FLOZOFLARINI ELETRMES

A.ALLAHIN VARLIINA MAN VE ALLAHIN VARLIININ

DELLLER LE LGL ELETRLER

Allahn varl mevzuu, Kur-anda, insan iin bilinmesi doal, yani akve zaruri bir hadise olarak kabul edilmitir. Allahn varln ispat etmekslam

felsefesinin ve ilahiyatn en merkezi problemlerinden biridir.

Marifetullah konusunda filozoflar arasnda ittifak olmadn belirten

bn Teymiyye imann ftri bir mesele olduunu sylemektedir.

Bu blmde bn Teymiyyenin man ve isbt- vcib15 konusunda

filozoflarn kulland felsefi delillere yapt eletirilerine yer vereceiz.

1.Allahn Varlna man

bn Teymiyye, iman konusunda filozoflar insanlarn islam'a en uza

olarak grmektedir. nk filozoflar iman, soyut akln Allah' tm sfatlardan

soyutlayarak mutlak olarak kabul etmesidir diye tanmlamlardr. bn

Teymiyyeye gre bu gr, Allah' srf zihinsel gereklii olmayan bir

dereceye indirgediinden dolay grlerin en fenasdr.16 Ona gre Allahn

varlnn bilgisi ftri bir karakter tar, yani Allahn var olduunun bilgisi

doutan tm ftratlarda bulunuyor olup sonradan kazanlm deildir.Yaratcy

ikrar bilgisi insan zihninde, ikinin yars birdir ve bir cisim ayn anda iki

15 sbt- vcib konusunda filozoflarn delilleri iin bkz.Bekir Topalolu, slam Kelamclar veFilozoflarna Gre Allahn Varl, Ankara 1971.16 bn Teymiyye, Derut-Terudil-Akl ven-Nakl, Riyad 1981, IX, s.61-62.


18/93

- 18 -

yerde bulunamaz eklindeki matematik ve fizik kesinliklerinden daha kkldr.

nk bu gibi bilgiler ftratlara ters debilirken ilahi bilginin hibir ftrata

aykr dmesi dnlemez.17

bn Teymiyye ftrat delilini aklarken pek ok ayet ve hadis zikreder.18

Ayet ve hadisleri zikrettikten sonra sonu olarak ftratn Allah tasdik ve ona

teslim olmak manasn tadn ifade eder. stelik bn Teymiyyeye gre

insann ftrat yaratcsn Allahn varlna delil getiren ayetler olmadan da

tanr, kabul eder. nk insan bu zellikte yaratlmtr. Eer bu ayetler

olmadan yaratcsn tanyamaz bir nitelikte olsayd, onlarn yaratcya iaret

eden ayetler olduunu da bilemezdi. nk onlarn yaratcy gsteren birer ayet

ve iaret olmas, ismin ismi tayan varl gstermesi gibidir. aretten nce bu

iaretin gsterdii varln zihinde belirlenmi, alglanm ve ismin ona ait

olduunun bilinmi olmas gerekir.19

bn Teymiyye kelamc ve filozoflarn kulland imkan, hareket gibi

zihni ve felsefi delillere itibar etmez. nk bu delillerin nermelerinde her

eyden nce o kadar fazla ayrnt ve tasnif vardr ki bunlar adeta Allahn

varln ispat etmek yerine problemi daha da gletirmekte ve ispata engel

olmaktadr.20 Allaha iman asndan hadis, muhdis gibi kavramlara ihtiya

yoktur. nk bilginimize gre ne umli ne de temsili kyas kiiyi Allaha

imana gtrmez. Her eyden nce kyas Allah iin kullanlamaz. Allahn ei,

benzeri, orta yok ki onunla kyaslansn.21 bn Teymiyye insann hibir harici

delile ihtiya duymadan varl ftri olarak vacip ve mmkn diye ikiye

ayrdn, vacibin yokluu kabul etmemesine karn mmknn yokluu kabul

ettiini; yine vacibin ihtiyasz, mmknn ise ihtiya iinde olduunu beyan

eder.22

17 bn Teymiyye, Minhacs Snnetin Nebevi, I, s.21.18 Rum; 30/31, Lokman; 31/25.19 bn Teymiyye, Klliyt, ev.Komisyon, stanbul 1989, II, 115-11620 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.38,39.21 bn Teymiyye, Klliyt, II, s.122.22 bn Teymiyye, Klliyt, II, s.126.


19/93

- 19 -

bn Teymiyyeye gre Birden ancak Bir kar szleriyle Allahn

birliini ispat etme abalar Kuran mesajna aykr bir metottur. Her eyden

nce sudur teorisindeki bir kavram mulaktr. Buradaki bir sadece harite

varl olmayan zihni bir kavram olup kendisiyle alemin mi yoksa Allahn m

kastedildii anlalamamaktadr.23 O bu tenkidini u szleriyle dile getirir:

Filozoflarn Birden ancak Bir kar szleri yanltr; zira Allah yle

buyuruyor: Biz hereyden iki tane yarattk.24 Bu ve benzeri ayetler ise unu

gsteriyor: klarn (tevelldlerin) Allahtan olduunun imkanszln ve bu

iftlerin yaratcsnn tek olduunu hatrlatr. Yine yerin ve gklerin

yaratcsna ne bir ocuk, ne de bir e isnat edilir. O hereyi yaratmtr ve O her

eyi bilir25 ayeti, Allahtan tevelld nefyeder, nk bir eyden tevelld

imkanszdr; zira tevelld, ancak iki ey arasnda olur .26

Kzm Sarkavaka gre bn Teymiyyenin bu delili iptale ynelik

syledii szlerin son cmleleri, Teymiyyenin sk skya bal olduu hibir

tavizi kabul etmedii kitap ve snnete zt bir durumu ortaya karr. Sarkavaka

gre belki bn Teymiyyenin bu szleri doru olabilir ancak getirdii delili

zayftr. nk gerek Kur-anda ve gerekse sahih hadislerde ilk insan olan

Ademin tek olarak yaratld belirtilmektedir. Bu da Birden ancak Bir kar

tezini teyid eden bir delil olarak kullanlabilir.27

bn Teymiyyenin Allahn varln ispat konusunda zihni ve felsefi

delillere ihtiya olmad grn doru bulmamaktayz. Gazzli gibi birok

dnr, inanmann ftri olduunu, bozulmam insan tabiatnn inanmaya

doutan yatkn olduunu sylemesine ramen28 yine de Allahn varlyla

ilgili bir takm deliller ne srmlerdir. nk yaplacak fikri itirazlara ancak

23 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.402; bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.111,112.24 Zariyat; 51/4925 Enam; 6/10126 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.38-3927 Kazm Sarkavak, Felsefe Dnyas, bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar, Ankara 1997,say.24, s.67.28 Gazzli, hya-u Ulumid-din, stanbul trs., I, s.120,128.


20/93

- 20 -

fikirle karlk verilebilir. Ayrca insan, inancn makul gerekelere dayandrma

ihtiyacn duyar. phe iinde olan veya inan yolundan sapan insanlar tatmin

etmek iin zihni delilleri ortaya koymann gerekli olduu kanaatindeyiz.

2.mkan Delili

Kozmolojik deliller ailesi iinde mehur olan imkan delili u ekilde

tanmlanmtr. evremize baktmz zaman varlklar mmkn olan birok

eyler grmekteyiz.

Varlk alannda mmkn olan ey, ya kendi kendisinin sebebidir, ya da

onu var klan baka sebep vardr. Eer o, kendi kendisinin sebebi olsayd,

varolmada kendisi yine kendisinden nce olacakt ki, bu samadr. O halde,

varl mmkn olan ey, varolmak iin baka bir eye, yani baka bir sebebe

ihtiya gsterir. Herhangi bir mmkn eye sebep olan varlk, ya bizatihi

mmkndr , ya da o, zorunlu bir varlktr. Eer sebep olan varlk mmknse,

onun da baka sebeplere ihtiyac olur. Teselsl denen bu srp gitme mmkn

deildir. O halde, varlk veren sebebin zorunlu bir varlk olmas gerekir.29

Farabi ve zellikle bn Sina'nn kulland imkan delili bn

Teymiyyenin sert eletirilerine maruz kalmtr.

bn Sina dnce sisteminde her varlk, zne oranla ya ''vacib''dir veya

deildir. Bu deerlendirmede varlk, gz nnde tutulmadan ele alnmtr. Eer

bir varl

k iin, varolma zellii zorunlu bir nitelik ise, o varl

k gerek birvarlktr; yani o, kendi zyle vacibdir. Varolmak iin dardan herhangi bir

eye ihtiya yoktur, varl kendisiyle kaimdir.30 Eer varlk mevcut, fakat

29 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, zmir 1999, s.52,53.30 bn Sina, el-arat, Msr 1908, s.36.


21/93

- 21 -

varl zorunlu (vacib) deilse, bu takdirde31 mmkn varlktr. Herhangi bir

eyin varolabilmesi iin bir sebep yoksa imkansz (mmteni)dr.

bn Sina'nn bu tr dnceleri, varoluta ''imkan'' kavramnn

bulunduunu ortaya koymaktadr. Ona gre ''mmkn''varlk, varolabilen ve

varolamayan olarak ikiye ayrlr. Ancak, baka biriyle varl zorunlu (vacib bi

gayrihi)ve gene baka biriyle imkansz(mmteni bi gayrihi) olmak fikri imkan

dncesini ortadan kaldrmaktadr.32 Eer bir varln meydana gelmesi bir

sebebe bal ise o varlk, bu sebebe binaen zorunlu (vacib bi gayrihi)olur.

Varolmas veya varolmamas hi birart ve sebebe bal deilse, bu varlk iin

''imkan''sz konusudur. Bu durumda o, z itibariyle zorunlu (vacib)olmad

gibi, imkansz da deildir.33 Buna gre mmkn kendinde hi bir ekilde

zorunluluun olmad, yani ne var oluunda ve ne de yok oluunda

zorunluluun bulunmadeydir.34 Bylece her varlk, zyle ''zorunlu (vacib)''

veya zne gre olabilir (mmkn)olarak iki kategori iinde bulunmaktadr.35

bn Teymiyye, bn Sina'nn zorunlu mmkn anlayn reddeder. Ona

gre Arapa'da bunun karl yoktur. Bir ey hem vacib hem de mmkn

olamaz. Onun vacib bi gayrihi dediini kadim varln iinde grmek lazmdr.

nk bn Teymiyyenin dncesinde ftri olarak varln kadim ve muhdes

diye ikiye ayrldn biliyoruz.36 Ona gre ftri olarak biz bu ayrm yapmam

olsak ne kelamclarn hudus delili ne de filozoflarn imkan delili bu ayrm

yapmamz bize salayamaz.37bn Teymiyyeye gre Allah dnda hibir varlk

vacib ve kadim deildir. Mmkn kavram da bn Sina tarafndan tahrif

edilmitir. bn Teymiyyeye gre mmkn edilgen olup bn Sina'nn zannettii

gibi kendi bana bir varlk yoktur. bn Sina'nn tanmlad ekilde mmkn,

31 bn Sina, a.g.e., s.36.32 Hayrani Altnta, bn Sina Metafizii, Ankara 2002, s.51.33 bn Sina, a.g.e., s.37.34 bn Sina, Necat, Msr 1938, s.224.35 bn Sina, a.g.e., s.37.36 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.389.37 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.389.


22/93

- 22 -

olmas ve olmamas imkan dahilinde olan ey deil, bilakis varln Vacibl-

Vcud'dan alandr.38

bn Teymiyye, bn Sina varlk anlayyla, lemin nur(aydnlk) ve

zulmet(karanlk) diye iki asli unsurdan olutuunu kabul eden Mecusilere

benzediini syler. Mecusilerden bazlarna gre bu iki unsur kadim iken,

bazlarna gre zulmet muhdestir.39

bn Teymiyye, bn Sina'nn vacib bi gayrihi tanmnn tamamen yanl

olduunu, bu anlayn Tanr'y inkara yol aacan sylemektedir. Bir taraftan

felei kadim kabul ederken, dier taraftan mmkn kabul etmenin hem aklahem de sem'iyyata ters dtn sylemektedir. bn Teymiyye eer birekilde,

mmkn kadim kabul edersek beraberinde pek ok sorunu da ortaya

koyacamz ve alemin yaratln ispatlayamayacamz belirtmektedir.40

bn Teymiye'ye gre, bn Sina'nn ''zorunlu varlk'' kavramnn insanlar

altraca sonu, ya mutlak varl kabul etmek suretiyle kadim mmkn

ayrmn reddeden Vahdet-i Vcud anlaydr, ya da bu konuda net bir gre

ulaamayan agnostik anlaytr.41

Bu nedenle bn Teymiye'ye gre bn Sina'nnvacib bi gayrihi eklindeki akla ters den tanm, en sonun da vacip-mmkn

ayrmn reddederek btn varlklar tek varlk kabul eden vahdet-i vucud

anlayn dourmutur. Nitekim bn Arabi, bn Sebin, Sadreddin Konevi ve

Tilimsani gibi mutasavvflar, hdis ve mmkn varlk ayrmn reddederek, bir

tek mutlak varln bulunduunu kabul etmilerdir.42

Ksaca bn Teymiye'ye gre, Allah'n dndaki btn varlklarn

zorunsuz (mmkn) olduu ve bunlarn var edicinin bulunmas gerektiincllerine dayal imkan delili,bir isbt- vcib yntemi olamaz.43 Mmkn

38 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.288.39 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.288.40 bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.61,62.41 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.239.42 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.277.43 bn Teymiyye, Derut-Terud, VIII, s.202.


23/93

- 23 -

kavram dilde ''kendiliinden varlk alanna kamayan anlamna geldiine gre

bu tr birey eer varlk alannda bulunuyorsa bn Teymiyyeye gre

mmknln tesinde muhdes demektir. Ancak bn Sina ve dier baz

filozoflarn bir yandan vacib bi gayrihi teorisiyle alemi, yokluu dnlmeyen,

ncesiz ve balangsz kabul ederken, te yandan varl ve yokluu eit

mmkn statsnde grmeleri tutarsz bir yaklamdr. Ayrca sonsuza kadar

ncesiz sebeplerin varln dnmek teselsle yol aar ve bunlar kendilerinin

dnda zorunlu bir varla balanamaz.44

3.Hareket Delili

Aristoteles felsefesindeki, Tanr'nn, alemin ilk hareket ettiricisi

(muharrik-i evvel) olmas gerektii kabulne dayanan hareket deliline karbn

Teymiyye ciddi eletiriler yapmtr.

Aristotelese gre , tabiatta gerekte byk bir sebebin, illetin bulunmas

zorunludur. Yani tabiattaki btn olaylar ilk defa harekete geirmi olan bir

illetin mevcut olmas gerekir. Ayrca bu harekete geirici sebebin, sadece

hareketi intikal ettiren deil, dorudan hareketi yaratan bir sebebin de olmas

gerekir. Sonra harekete geiren sebebin, ayn zamanda, muayyen bir gayeye

varmak isteyen bir sebep, yani makul ve ilahi bir sebep de olmas gerekir.

Kendisi hareketsiz olan bu ilk hareket ettiricinin, varl hareket ettirmesi

mekanik bir nedene deil, gi bir nedene dayanmaktadr; nk o, maddeyi

belirli bir gayeye ynlendirmek iin uyarr. Bu kuvvet, maddi olmaktan

tamamen soyutlanm Salt Form (suret)dur.45 Salt Form, ezeli ve ebedidir,

deimez ve hareketsizdir, dier bir ifade ile Tanr'nn ta kendisidir46.

44 bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.202.45 Hsameddin Erdem, lk a Felsefesi Tarihi, Konya 2000, s.261.46 Erdem, a.g.e., s.261.


24/93

- 24 -

bn Teymiyyeye gre bn Sina ve slam filozoflar ilk muharrik yerine

Vcibl Vcdu koymularsa da bununla Grek felsefesinde kullanlan delil

deimemektedir. Filozoflar, bu delilde Tanr'y hareketin fail sebebi deil gi

sebebi saydklar iin lem, Allahn yoktan yaratmas yerine alemin Tanr'ya

olan sevgi ve itiyakndan doan hareketini esas almlardr.47 Dolaysyla onlar

Allah'n yaratcln ve havadisin faili olma zelliini ortadan kaldrm ve onu

nks duruma drmlerdir.48

bn Teymiyyeye gre bu delille Allah'n lem karsndaki durumu,

namazda cemaatin kendisine tabi olduu imam konumuna dmektedir. lemin

hareketsiz var olamayaca grnn de bir mesnedi bulunmadndan bu delil

batan itibaren geersizdir. Ayrca bir nesneyi hareket ettirmek, filozoflarn

dnd gibi czlerini bir araya getirip onu oluturmaktan daha stn bir

vasf deildir. stelik Aristoteles felsefesindeki hareket delilinde Tanrnn

evreni dorudan hareket ettirmesi deil, ekmein ackan veya suyun susayan

harekete geirmesi gibi bir tesir sz konusudur.49

bn Teymiyyeye gre kelamclar Kuran- Kerimde Hz.brahimin

kavmini Allah'a davet ederken syledii ; ''Ben ''uful'' edenleri sevmem50

ayetine dayanarak yldz, gne ve ayn hareketinden dolay peygamberin byle

sylediini iddia etmilerdir. Kelamclara gre hareket eden eye ''uful etti''

denir. Bilgimize gre kelamclarn at yanl kapdan giren filozoflar ayeti

kendilerine gre manalandrarak ''uful etti'' kelimesini ''deiti'' diye

yorumladlar. Onlara gre imkan delilinin kayna Kurandr.nk Hz.brahim

gne, ay ve yldz gibi varlklarn teayyur etmeleri sebebiyle Tanrla layk

olmadklarn halkna anlatmtr. Ayrca onlar hareket ve deiimin cisimlerin

47 bn Teymiyye, Derut-Terud, VIII, s.139.48 bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.139,140.49 bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.140,141.50 Enam, 6 /76


25/93

- 25 -

hudusunun seik alametleri olduklarn sylerler.51 bn Teymiyye bu teoriyi u

gerekelerle reddeder:

Birincisi bu teori Mslman alimlerce savunulmamtr ve Hz.

brahimin halknn byle dndne dair elimizde hi bir iaret

bulunmamaktadr. Hz.. brahim'in halknn semavi cisimlere ibadet etmelerinin

sebebi, onlarn kendilerini ktlklerden koruyacak ve onlara iyi ans

getireceklerine dair hurafeye dayal akidelerine atfedilebilir.52

kinci olarak Hz.brahim yldz, ay ve gnein hareket ettiini grd

zaman deil, aksine bunlar kaybolup gizlendii zaman ''batanlar

sevmem''demitir. Eer Hz. brahim'in bu sznden maksad hareket eden

eylerin alemlerin rabbi olmayacana delil getirmek olsayd bile, bu kssa

onlarn aleyhine delil olurdu. nk Hz. brahim yldzn, ayn ve gnein

domasn ve batma vaktine kadar semadaki hareketini bu hususu red iin delil

saymamtr. Aksine bu hususun delili olarak bunlarn batmasn kabul etmitir.

Hz. brahim'in delil getirmekteki maksad konusunda bunlarn iddias doru

olsayd bile, bu onlarn maksadnn zddna delil tekil eder, hareket etmenin

hadis oluun delili saylmasnn batllna iaret olurdu.53

nc olarak Araplara gre uful kelimesi gnein, ayn batmas ve

rtlerle setredilmi olmas anlamlarna gelir. Onlar bu kelimeyle filozoflarn

anlad gibi ''hareket'' ve ''deime''yi hi bir zaman kastetmemilerdir.54

51 bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.197.52 bn Teymiyye, Minhac, I, s.197.53 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.418,419; M.erif, Klasikslam Filozoflar, stanbul 2000, s.37.54 bn Teymiyye, Minhac, I, s.197.


26/93

- 26 -

B. ALLAHIN SIFATLARI LE LGL ELETRLER

Tanrnn nasl bir varlk olduu sorusu Tanrnn sfatlar konusunu

ortaya karmaktadr. Tanrnn sfatlar meselesi dinle felsefe arasnda zaman

zaman ekime ve ztlklara sebep olmutur.

Kuran- Kerimde Allahn birlii55 ezeli ve ebedi olduu56, ezeli ve

ebedi oluuna mahsus bir ok sfatlar bulunduu, zati sfatlarna gre Allahn

kadir olduu, her eyi bilici, grc ve iitici olduu, evreni en gzel surette

yaratan halik olduuna dair pek ok ayet bulunmaktadr. Yine insanlaryaptklar iyiliklere gre mkafatlandraca57, fakat ktlkleri de cezasz

brakmayaca58, mutlak varlk olduu ve Vcibl-Vcd, kulluk ancak

kendisine yaplabilecek olan, ibadet edilmesi gereken tek varlk olduu59, ksaca

kendi iradesiyle kaim Rab olduu gibi inanlar, hep slamn temeli Kuran

Kerim ve imann da temel artlarna dayanr.

bn Teymiyyeye gre Allahn zatna bal btn sfatlar kadimdir,

yokluu imkanszdr, bu sfatlarn bir faili de yoktur.60 Ayrca Allahn

sfatlarnda tevil yapmak Allah hakknda nasslarn verdii bilgilerden baka

anlaylara gtrd iin tahrif niteliindedir. bn Teymiyye sfatlar tevil

edenleri sapknlkla sulamaktadr.61 bn Teymiyyeye gre felsefeciler ve

kelamclarn Allahn sfatlarn tevil etmelerine karlk Selefin bundan

kanmas, Selefin Kuran onlardan daha iyi bildikleri anlamna

gelmektedir.62

55 hlas, 112/1-4,.56 Bakara, 2/25557 Zilzal, 99/658 brahim, 14/4759 Fatiha, 1/1-460 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.297..61 bn Teymiyye, stiva Risalesi, stanbul 1996, s.30,31.62 bn Teymiyye, a.g.e., s.10,12.


27/93

- 27 -

bn Teymiyye te bih ve tecsim tehlikesi gerekesiyle sfatlar

nefyetmenin doru olmad grndedir. Tevilcilerin Peygamber, Allahn

sfatlarna dair nasslarla, batl eylere inanlmasn istememekle birlikte bunlarla

kastedilen anlamlar onlara aklamamtr. Bylelikle gerekleri akllaryla

bulmalarn ve bu nasslar medlulnden baka ynlere evirmeye almalarn

istemitir. Bu suretle de onlar imtihan etmeyi ve akl ilevsel klmay murat

etmitir szlerini eletirir.63

bn Teymiyye filozoflarn arla sekizinci veya dokuzuncu felei

kastetmelerine kar kar. Ona gre ar, arzn stndeki btn feleklerin

fevkindedir64. Filozoflara kar Allahn gklerde, bizim fevkimizde olduunu

syleyen bn Teymiyyenin Allaha stte olma vasfn verdiini grmekteyiz.

bn Teymiyye yle demektedir: Selefin szleri ya nass veya zahir olarak

Allahn hereyin, Arn ve semann stnde bulunduunu ifade eden szlerle

doludur. Ho szler Ona ykselir.65 ve Rahman, Ara istiva etti.66,

Melekler ve Ruh Ona ykselir.67 gibi ayetler bunu gstermektedirler. ok

sayda sahih ve hasen derecesinde hadis68 de Allahn fevkyetini ispat eder.69

bn Teymiyye szlerine yle devam eder: Ne Kuranda ne snnette, ne de

Selefin szlerinde buna aykr bir ifade vardr. Bunlarn hibiri Allahn gkte ve

Arn stnde olmadn, Onun her yerde olduunu, her yerin Onun iin bir

olduunu, Onun bu alemin iinde veya dnda bulunmadn, aleme bitiik

veye ondan ayr olmadn, Ona parmak v.s. iaret olunamayacan ifade eden

bir sz sylemilerdir.70 Bu ifadelere baktmzda bn Teymiyyenin tevilcileri

reddedeyim derken sk skya bal olduu slamn temel prensiplerinden

tenzih ilkesine zt bir gr ileri srd grlmektedir.

63 bn Teymiyye, a.g.e., s.31.64 bn Teymiyye, a.g.e., s.154,156.65 Fatr, 35/10.66 Taha, 20/5.67 Nisa, 4/158.68 Bkz. bn Mace, Zhd, 31; Mslim, Zekat, 65; Ebu Davud, Mensik, 56.69 bn Teymiyye, a.g.e., s.10,12.70 bn Teymiyye, a.g.e., s.14.


28/93

- 28 -

1) Birlik ; Vahdaniyyet

Kur-anda Allahn birlii kavram olarak Ehad71

ve Vahid72

kelimeleriyle anlatlmaktadr. Ehad ile Vahid lafz bakmndan ayn manay

ifade ederler. Yalnz ve Tek73 anlamna gelen bu iki kelime arasnda, kullan

asndan, ok ince farklar mevcuttur. Vahid saylarn ilk rakamnn, yani

bir in ismidir Say saymaya baladmz zaman vahid-bir diye balarz.

Ama Ehad kelimesini kullanarak say sayamayz74. bn Manzurun ifadesiyle,

Ehad kendisiyle birlikte zikredilen saylarn tamamn nefyeder. Onun iin

Ehad ismi olumsuzluk makamnda, Vahid ise isbat makamnda kullanlr.75

unu belirtmek gerekir ki Allah birdir dediimizde, birlik say dizisinin ilk

basama anlamna gelmez. Buradaki bir czlerden olumu bir varlk

olmayan, benzeri ve dengi bulunmayan demektir.76

bn Teymiyyeye gre sfatlar konusundaki tevhidle ilgili olarak takip

edilmesi gereken esas, Allahn bizzat kendisi ve resullerinin gerek ispat

(kabul)ve gerekse nefyetme(reddetme)asndan vasflandrdklar eylerle

vas

fland

r

lmas

d

r.

77

mmetin selef ve imamlar

, Onu baka eyebenzetmekten kanarak ve tahrifle tatile sapmadan Allahn kendisi iin ispat

ettii sfatlar olduu gibi kabul etmiler, kendisi hakknda reddettii eyleri de,

ne isimlerini ne de ayetlerini inkara sapmadan reddetmilerdir.78

slam filozoflarna gre, Allah, vahidl-hak, yani gerek anlamda

tektir. Evvela O, sayca tektir ki, bu anlamdaki teklii anlatmak iin genellikle

had kelimesi kullanlr.79

71 hlas, 112/172 Enam, 6/19; Rad, 13/16; brahim, 14/52; Nahl, 16/22; Ankebut,29/46; Saffat, 37/4.73 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul trs., IX, s.6277.74 bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut 1968, III, s.448,451.75 bn Manzur, a.g.e., III, s.451.76 Gazzli, el- ktisad fil tikad, nr. .Agah ubuku-Hseyin Atay, Ankara 1962, s.71.77 bn Teymiyye, sim ve Sfat Tevhidi, trc:Komisyon, stanbul 1996, s.4.78 bn Teymiyye, a.g.e., s.5.79 Mehmet Aydn, Din Felsefesi,, s.137.


29/93

- 29 -

kinci olarak , Allah mrekkeb olmamas, basit olmas bakmndan da

tektir. Allah czlere, fasllara blnemez; bundan dolay da O mantki adan,

bir tarife tabi tutulamaz .

nc olarak , Allah kendine zg bir varlk olduu iin de tektir. O,

kendisine baka biri tarafndan varlk verilmemi olan, sebebi olmayan bir

Vcibl-Vcd dur.80

Allah sfatlar bakmndan da tektir. Onun bilgisi, kudreti ve benzeri

sfatlar hi bir varlkla mukayese edilemez. Farabi ve bn Sina, zat ve sfat

aras

nda bir ayr

m yapmaz, dolay

s

yla s

fatlar

da zorunlu sayarlar. Baz

kelam alimleri ise zorunlu sfat anlaynn kadim varlklar oaltma tehlikesi

douracana inanmaktaydlar.81bn Teymiyyenin filozoflar en ok eletirdii

konularn banda Allahn zat ve sfat arasndaki ayrm meselesinde

dmlenmektedir.

bn Teymiyyeye gre sfatlar, Allahn zatndan ayr ve bamsz

gereklere iaret eden kavramlar olmad iin, sfatlarn kabulyle zat ve

sfatlarn arasnda bir terkipten de sz edilmi olamaz. Esasen varl zorunluolan yalnz zat veya yalnz sfatlar deil, kemal sfatlaryla nitelenen zattr,

dolaysyla sfatlar zattan ayr dnlemez. Vasflar bulunmayan bir varln

d dnyada mevcudiyetini dnmek mmkn olmadndan sfatlarn

reddedilmesi mantki olarak zatn varln da tehlikeye sokmu olur.82

Bilginimiz sfatlar ilevsiz klc, reddedici szleri ilk syleyenin Cad

b. Dirhem olduunu ve ondan da Cehm b. Safvann aldn sylemi ve

Cehmin Yahudilere, Sabiilere ve Mriklere dayanan kltr silsilesinianlattktan sonra Cehmi szlerin Bir b. Gyas el-Mureysinin gruhu ile

yayldn ve onlarn yaptklar tevillerden bazlarnn aynsnn baz zatlarda

bulunduunu sylemektedir. bn Teymiyyenin bunlar arasnda Gazliyi

80 Aydn, a.g.e. ,s.138.81 Aydn,a.g.e. ,s.138.82 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.292-293.


30/93

- 30 -

zikretmesi ilgi ekicidir.83 Yine bn Teymiyyeye gre Farabi de Harranda

kalm, btn felsefesini Sabii filozoflardan almtr.84 nk Harran ehli iinde

Kenanllarn ve Nemrud dinine inananlarn kalntlar olan birok Sabii ve

filozof vardr85.

bn Teymiyyenin Farabinin btn felsefesini Sabi filozoflardan ald

iddias zerinde durmak gerekir. Farabinin Harrana gidip orada Yuhanna bn

Haylandan Aristo mantn ve II. Analitikler kitabn rendiini biliyoruz86.

Ali Sami en-Near, yaplan aratrmalarda Farabinin Harraniyye mezhebini

talim ettiini sylemektedir.87 Harraniyye mezhebi Memun zamanndan

itibaren Sabie olarak adlandrlmtr.88 Nearn Biruniden naklettiine gre

Harraniyye gerek Sabiiler deildir.89 Biruninin belirttiine gre Harraniyye

mezhebi hakknda bilinen tekeyin Allah birleyen, Onu tm irkin sfatlardan

tenzih eden, Onu olumlu (icabi) deil, olumsuz (selbi) olarak niteleyen ve bu

hususta Onun grmediini, zulmetmediini, mal ve mlk edinmediini ve

Onu mecazi olarak esma-i hnsa ile isimlendiklerini syleyen bir topluluk

olduudur.90 Ali Sami en-Near, Harraniyye mezhebi ile ilgili bilgileri

sraladktan sonra bu mezhebin grlerinin, filozoflarn, zellikle de Aristo ve

Eflatunun grleriyle uyum iinde Yeni Eflatuncu bir okul olduu sonucuna

varr.91 Bu aklamalardan sonra bizim kanaatimiz Farabinin tarihte bilinen

Sabiilik diniyle alakas olmad ynndedir.

bn Teymiyyeye gre ilim, irade ve kudret gibi sfatlarla Allahn muttasf

olmamas dnlemez. Eer bunlar filozoflarn dedikleri gibi ilk illette

bulunmuyorsa ona cahillik, iradesizlik ve acizlik gibi sfatlar atfetmek

83 bn Teymiyye, stiva Risalesi, stanbul 1996, s.21,22.84 bn Teymiyye, a.g.e, s.21.85 bn Teymiyye, a.g.e., s.20.86 Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, s.174.87 Ali Sami en-Near, slamda Felsefi Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul 1995,s.29788 en-Near, a.g.e., 291.89 en-Near, a.g.e., 292.90 en-Near, a.g.e., s.29391 en-Near, a.g.e., s.296,297.


31/93

- 31 -

kanlmazdr92bn Teymiyye Allahn sfatlarn kabul etmekle beraber Ear

anlaytaki sfatlar zat zerine zait olduu anlayn da kabul etmez.93

Gazzlinin sfatlar zata muhtatr anlay eklindeki yaklamn da kabul

etmez.94 Sfatlarn zattan ayr ontolojik varlklar yoktur. Fakat filozoflarn

yapt gibi tm yetkinlikleri zata mnhasr klma yaklam da reddedilmitir.

Sfatlar zata dahildir.95

bn Teymiyye filozoflarn Allahn bu sfatlarla nitelendirilmesi

halinde, eer bu Onun iin bir kemali gerektiriyorsa, kendisinden bakasyla

kemal sahibi olmu demektir ve bu zat itibaryla eksik olmasnn ifadesidir.

Eer bu sfatlarla nitelendirilmesi onun iin bir eksiklii gerektiriyorsa, o

takdirde bu sfatlarla nitelendirilmesi caiz olmaz grlerine yle cevap verir:

Eer bu filozoflar sfatlar olmadan Onun eksik olacan anlatmak

istiyorlarsa bu dorudur. Kemal sfatlar onun iin kanlmazdr. Eer O; ancak

nitelendirildii sfatlarla kmil olmutur, bu sfatlardan soyutlanm ekilde

zatyla mkemmel olamaz demek istiyorlarsa onlara yle cevap verilir: Bu

sfatlardan uzak bir zatn varl mmkn olsa, bu sfatlar olmakszn kemali de

imkansz olur.96

bn Teymiyye, Eari gibi sfatlar ispat eden baz kimselerin Bizler

sfatlar iin O deildir (la hve aynuhu) demediimiz gibi, sfatlar Ondan

bakas deildir (la hve gayruhu) de diyemeyiz szlerine yle cevap verir:

Bu dncenin kayna gayr (baka) kelimesi ile bir eyin bakas ve ayn

ekilde baka bireyin kendisinin olmadnn anlatlmak istenmesi ve bu gibi

mcmel laf

zlar

n mutlak olarak kullan

lmas

n

n bozuk birtak

m manalarvehmettirebilecek nitelikte olmasdr.97 Bakas ile kemal bulur diyen kimse,

acaba bununla onun zatndan ayr bireyi mi, yoksa onun zatnn gerei olan bir

92 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.245-246.93 bn Teymiyye,a.g.e, III, s.243-244.94 bn Teymiyye,a.g.e, III, s.394-395.95 bn Teymiyye,Minhacs Snne, I, s.70-71, Derut-Terud, III, s.20-23.96 bn Teymiyye, sim ve Sfat Tevhidi, s.174.97 bn Teymiyye, a.g.e, s.174.


32/93

- 32 -

sfat m kastediyor?. Eer birincisini kastediyorsa, buna imkan yoktur.

kincisini kastediyorsa, bu dorudur. Zatnn gerektirdii eyler olmakszn,

zatnn varlna da imkan yoktur. Nitekim o olmakszn, zatnn varlna da

imkan yoktur. te bu, zatndan farkl herhangi bir ey ile deil, bizzat kendi

zatyla kamil olmas demektir.98

Allahn sfatlar Onun zatnn zerinde bir fazlalk olup olmad

sorusuna bn Teymiyye u cevab verir: Eer zat ile sfat reddedenlerin kabul

ettikleri sfatlardan soyutlanm zat kastediyorsanz, sfatlar zatn zerinde bir

ilavedir. Fakat zat ile darda varolan zat anlatlmak isteniyorsa, o zaman bu

ancak kendisi iin gerekli olan sfatlarla varolabilir. Bu anlamda sfatlar, bu

sfatlarla nitelenen zatn zerine, sfatlardan soyutlanm kabul edilen zata zid

olsalar bile zid deildirler.99

bn Teymiyye Allahn sfatlarnn mecazi olduunu, hakikatin sadece

kulun mahluk ve muhdes olan sfatlarn kapsadn, Allahn sfatlarn

kapsamadn zanneden kimsenin son derece cahil olduunu belirtir. Nasl olur

kul gzel isimlere layk ve alim, kadir, iiten ve gren denilmeye layk oluyor

da, Yce Allah ancak bunlara mecaz olarak layk oluyor? 100

Varlk, mahiyet ve zat denildiinde, bu isim yaratan da, yaratlan da

kapsar ve ikisi iin hakikat olan bu isme yaratan yarat landan daha ok layk

olur.101 Zat ve mahiyet, kadim ve muhdes diye ikiye ayrl p Rabbin mahiyeti

Zatnn ayns olduu gibi, varlk da kadim ve muhdes diye ikiye ayrlp Rabbin

varl zatnn ayns ve kulun varl da zatnn aynsdr. Bir eyi zat onun

mahiyetidir.

102

bn Teymiyye, Allahn zatnda oalma meydana gelebilecek

dncesiyle ondan tm sfatlar soyutlamalarna ramen Onu Mebde, Evvel,

98 bn Teymiyye, a.g.e. , s.174.99 bn Teymiyye, a.g.e. , s.174.100 bn Teymiyye, a.g.e. , s.175.101 bn Teymiyye,stiv Rislesi, stanbul 1996, s.201.102 bn Teymiyye,stiv, s.203.


33/93

- 33 -

mevcut, akl, ak, makul, fail, kadir, hayy, ak, mauk olarak kabul eden

filozoflarn tutarsz olduklar eklindeki Gazzlinin tenkidinin hakl olduunu

syler.103 Bu noktada Gazzliye cevap veren bn Rdn zat(z)n sfatlarn

oalmasyla oalmad; filozoflarn bir eyin fiil halinde bir iken kuvve

halinde ok olabilecei fikrini kabul ettiklerini ileri srmesine bn Teymiyyenin

iddetle kar koyduunu gryoruz. Bu anlaya gre ilimle kudret, kudretle

irade, iradeyle mrid, ilimle alim bir klnm olup, yanll akl tarafndan

ortadadr. Bu sz kabul ettiimizde konuanla kelam, oru tutanla orucu ayn

kabul etmemiz gerekir.104

2)Ezelilik ve Ebedilik

Teist filozoflarn tanmna gre; Tanr iin bir balang ve son

dnlemez. O hep vard ve daima var olacaktr. Tanr yokluu dnlmeyen

Vcibl-Vcuddur. Eer Onun olmad bir zaman dnrsek, sonradan

olduunu yani hdis bir varlk olduunu kabul etmek mecburiyetinde kalrz.

Hadis olan ise Tanr olamaz.105 Eer Tanr ezeli varlk olarak kabul edilmezse,ontolojik, kozmolojik ve teolojik delillerden vazgeilmesi gerekir, nk her

delilde bu inanca dayanr.106

Tanrnn ezelilii problemi. Zaman meselesini de gndeme getirmitir.

Yani Tanr zaman olarak m ezelidir yoksa baka bakmdan m ezelidir?. Tar

zaman olarak ezeli ise, zamann iindedir. O zaman Onun kendisinden nce

zaman getii iin bir eksiklik olur. Peki bu problem nasl zme

kavuturulabilir?.

103 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.390-391 ; Kr.Gazzli,Tehftl Felsife (FilozoflarnTutarszl), ev. Bekir Karla, stanbul 1981, s.85.104 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.399.105 Mehmet Aydn,Din Felsefesi, s.139.106 Aydn, a,g,e., s.139.


34/93

- 34 -

Mehmet Aydn Farabi ve bn Sinann feyz yahut sudur

nazariyesini benimseyerek bu problemi halletmeye altklarn ama baarl

olamadklarn belirtir. Sudurcular sudur iin bir balang noktas koyamyorlar;

nk ilk varlk kendi kendini akletmesi ile ortaya kmakta ve bu akletmeye de

bir balang konamamaktadr. Konsayd, o zaman ilk Varlkn kendi kendini

dnmedii bir zamann var olduu akla gelirdi ki bu, ilahi varlk asndan

imkansz bireydir.107

bn Teymiyye, bn Sina gibi filozoflarn zaman ezeli kabul etmelerini

eletirir. Bilginimize gre ezeli ve zorunlu varlk olmak birbirinden farkleyler

deildir. Yani birey ezeli ise zorunlu, zorunlu ise ezelidir.108

Bu aamada bn Teymiyyenin eletirisinde hakl olup olmadn

anlayabilmemiz iin bn Sinann ezelilii nasl akladn bilmemiz gerekir.

bn Sina, Tanrnn ezelilii ile zamann ezelilii meselesini yle

aklamaktadr: Zamann mahiyeti hareketin ls, onun miktar ve daha

dorusu onun nicelii (kemiyeti ) olmasdr.109 Bu ister istemez ncelik ve

sonral iermektedir. yleyse ncelik ve sonralk olmayan yerde zamankavram olamaz.110 Fakat zamann ncelii ve sonral, yani ncelik ve

sonralkla ilgisi beraber bulunmaz. nce olma bakmndan ncelik yok olur ve

peinden sonra olma bakmndan sonralk vcud bulur. te bu zamann

olumasdr.111

bn Sina zaman mantksal bir ekilde ksma ayrr: Birincisi,

deien bireyin deien bireye oranndan meydana gelen zamandr. kincisi

deien bir eyin deimeyen bir eye veya bunun aksi deimeyen bir eyindeiene oranndan meydana gelen eylerdir ki buna da dehr denir. ncs

107 Aydn, a,g,e., s.140.108 bn Teymiyye,Klliyt, I, s.118.109 bn Sina, el-rt vet-Tenbiht, Msr 1960, 3/505110 bn Sina, el-lahiyt; e-ifa, Msr 1956, 2/76.111 bn Sina, e-ifa, 1/74.


35/93

- 35 -

ise deimeyen bir eyin deimeyen bir eye izafesinden meydana gelen

zamandr ki buna da sermed denir.112

bn Sinaya gre deien varlklar deitiklerinden ve deime bir

hareket olduundan zaman iindedirler. Filozofumuz diyor ki, insanlarn bu

dala ve deiie ok defa belli bir neden bulamay p, ona en yakn zaman

grdklerinden byle nedenlerini bilmedikleri olaylar zamana yklerler, oysa

zaman hibir eyin nedeni deildir.113 kincisi kendileri deil davranlar

deien ve bylece hareket eden, fakat zleri deimeyen varlklardr.

Hareketleri zamann iindedir ama tzleri, zleri deimedii iin onlar zaman

akndr. Bu varlklarda felekler olup, varlklar zamanla beraber yani sre

(dehr) dir. Hareketleri ve duru deitirmeleri zamanla llr ise de varlklar

srede olduklarndan, ncelikleri yoktur ve bylece ncesiz, ezeli olmu

olurlar114. ncs ise ne zamann iindedirler ve ne de zamanla beraberdirler.

Onlarn hareketleri yoktur. bn Sinaya gre bu anlamda varln ancak ilk var

(Tanr) olmas gerekmektedir.115

Grld zere bn Sina zorunlu varln ezeliyyeti ile zamann ezeli

olmasn farkl snflara yerletirmitir..

3)lim

slam dnce tarihinde en fazla tartlan konulardan birisi de Allahn

ilmi problemidir. Allah

n ilim s

fat

, mei filozoflarca son derece nemlidir.nk btn varlklar Onun bilgisinden domutur. Farabi bu konuda yle

der: Allah kendi zn bilir. Kendi zn bilmekle de alemi bilir. Tanr ne

maddedir ne de maddenin iindedir. O bilfiil varolandr. Onun varlnda

112 Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Ankara 2001, s.121.113 bn Sina, e-ifa, 1/81.114 Hseyin Atay, a.g.e., s.122.115 Hseyin Atay, a.g.e., s.122.


36/93

- 36 -

gereklemeyi bekleyen hibir ey bulunamaz. Bu bakmdan Onun bilgisinde

bilen, bilinen ve bilgi; akl, akleden ve akledilen bir ve ayndr.116

Mslman filozoflar ilim konusunda ciddi bir ekilde ilk defa Gazzli

tenkit etmektedir. Gazzli filozoflarn Allahn zatnda deime meydana

getirecei iddiasyla czileri klli bir tarzda bilir dncelerini reddeder. Ona

gre bn Sinann bu dnceleri eriat kknden skmektir. Gazli ilmin

bilenin zatna bir izafet olduunu belirtir. zafet deitii zaman zat kendi

halinde kalr. Mesela benim solumda bulunan insan, benim sama gese,

deien ben deilim odur. Dier yandan eer ilmin deimesi alimin zatnda bir

ey deitiriyorsa ilim eitlendike zatn da taaddd gerekir.117 Aynekilde

sz gelimi gne tutulmasn grenin durumunda olduu gibi, zaman iinde

geen safhalaryla bilmez, sadece genel olarak tutulmay bilir, aynekilde kii

olan insan deil klli insan bilir eklindeki dncelerin hatal olduunu

syleyerek, buna dayal olarak da Allahn hangi kulunun gnahkar, hangi

kulunun nebi olduunu bilemeyeceini ortaya karr der.118

Gazzli bilgiyi bir eref, yokluunu ise eksiklik kabul etmitir. Ona

gre bn Sina dndaki filozoflar Evvel(Tanr)in kendi zatnn dndakileri

bildiini inkar etmilerdir. Bu filozoflara gre melek, insan ve akl sahiplerinden

her biri, kendi nefsini ve mebdeini bildii gibi gayrn da bilir. Evvel ise ancak

kendi nefsini bilir. Gazzli, bu szn insanlar iin bile kullanldnda eksiklik

ifade edeceini syleyerek, filozoflarn Allah, gayrn bilen hayvanlardan bile

aa kldklarn iddia eder.119 bn Teymiyye de bu konuda Gazlinin fikrine

itirak etmektedir.120 Aslnda Gazzli, Farabi ve bn Sinann Allahn hereyi

bildiini sylemektedir. Fakat yine de onlar iddetle eletirir.nk ona gre

116 Farbi, el-Medinetl-Fdla, Beyrut 1985, s.10117 M.Trker Kyel, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, Ankara 1956, s.202;Kr.Gazzli, Tehft, s.158.118 Gazli, Tehft, s.1164; brahim Agh ubuku, Gazzli ve phecilik, Ankara 1989, s.69119 Gazzli,Tehaft, s.100.120 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.78.


37/93

- 37 -

filozoflar, sistemleriyle tutarl olacaklarsa, Allahn kendi zatnn dnda

olanlar bildiini syleme hakkna sahip deillerdir.

bn Teymiyye, Allahn ilmi konusunda ounlukla Gazliyi

desteklemektedir. Ona gre de Allahn czi varlklar klli ekilde bildii fikri

cziyyat bilmemekle e deerdir. Daha sonraki konularda etraflca

anlatacamz kllilerinin gerekliini kabul etmeyen bn Teymiyyeye gre, biz

bireyleri ahsi zellikleriyle tanrz. Tikel zellikler bizi bilgiye ulatrmaktadr.

Bu nedenle klliler zihinsel olup tek tek varlklar bilinmeden kllilere

ulalamaz. Dolaysyla Allahn czi varlklar klli bir tarzda bildii gr

sama bir grtr.121bn Teymiyye, bn Sinann Allah hereyi bilen olarak

kabul etmekle beraber, buna delil getiremedii eklindeki Gazzlinin eletirisini

de doru bulur. Gazzli lkin kendisini akletmesinden gayrn da aklettiine

delil olmadn, zaten onlarn metotlar gerei bu durumun zorunlu da

olmayacan sylemektedir122. bn Teymiyye bu eletiriyi kabul eder. Fakat bn

Sinann ne srd bilgilerde de doru ksmlar bulunduu

dncesindedir.123

bn Sina, olurlu varlklarn bilinmesini aklarken zorunlu varln

kendisini bilmesinden, ilkesi olduu varlklar da bildiini syler. Olurlular da

iki ksmdr; deimeyenler ve deienler. O deimeyenleri kimlikleri ile,

deienleri trleri ile bilir. Hseyin Atay bn Sinann meseleyi zememesinin

sebebinin iki durumdan birini tercih edememesinden kaynaklandn belirtir.

Birinci durumda zorunlu varlk, deimeleri bilmekle, ilminin deieceine

inanmaktadr. kinci durumda da Tanrya deien eyleri bilmemeyi atfetmenin

Tanrya eksiklik isnat etmek olacana inanmasdr. Bunun iin yalnz

tmellerin yani deimeyenlerin vastasyla deienleri bilir demeyi de yeterli

121 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.106; X, s.178.122 Gazli,Tehaft, s.119-120.123 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.136,137.


38/93

- 38 -

grmez.124 Tanrnn gklerde ve yerde olan hereyi bildiini , bu noktay pek

ince anlayl olanlarn belki kavrayacan syler.125

bn Rd, Mei filozoflara nispet edilen ve onlarn an yce

mukaddes olann asla cziyyat bilmediini syledikleri hususunda Gazzlinin

yanlm olduunu kabul eder. Ona gre, Meiler Allahn cziyyat, bizim

bilgimiz cinsinden olmayan bir bilgi ile bildiini sylerler.126 bn Rde gre,

Meiler hakknda nasl olur da Allahn czileri kadim bir bilgi ile

bilemediini127 syledikleri sonucuna varlabilir?. Halbuki onlar, sadk ryann,

gelecek zamanda meydana gelecek czi olaylarla ilgili uyarlar ihtiva ettiini

kabul etmektedirler. Bu uyarc bilginin, hereyi idare eden ve hereye hakim

olan ezeli bilgi tarafndan insanda uykuda iken meydana geldiini sylerler.128

bn Rd, Allahn bilgisinin klli veya czi diye nitelendirmekten

mnezzeh olduunu belirtir.129 bn Teymiyye, bu konuda bn Rdn

problemin farknda olduundan dolay Allahn ilmi iin klli, czi ayrmn

kaldrmaya altna iaret eder.130

bn Teymiyye, Allahn zatnda ilmin nasll konusunda hemGazzliden hem de bn Rdden farkl bir yol izler. Bilginimiz, filozoflar

tarafndan Allahn olaylar duyum olmakszn aklettii eklindeki grlerini

dayanaksz bulur. Zira Allah gren, iiten ve bilen olup, eriat asndan

Allahn duyum sahibi olmasnda bir mahzur yoktur.131 bn Teymiyye, bu

yaklamyla Allah iin duyum sahibi olmay nefyeden bn Rdden ayrld

124 bn Sina, en-Necat, Msr 1938, s.246.125 Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s.77. bn Sina, en-Necat, Msr 1938,s.247.126 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.136-137.127 bn Rd, Faslul Makal, Felsefe Din likisi, ev.Bekir Karla, stanbul 1999, s.82.128 bn Rd, a.g.e., s,82129 bn Rd, a.g.e., s.82.130 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, 178; Macit Fahri, slam Felsefesi, ev.Kasm Turhan,stanbul 1992, s.287.131 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.80-81.


39/93

- 39 -

gibi, deiimleri izafet ile aklamaya alan Gazzliden de farkl dnyor

grnmektedir.

bn Teymiyye, zaman zaman kfre dmekle nitelemesine ramen bn

Sina ve bn Rdn dier filozoflardan farkl olduuna deinir. Ona gre bn

Sina bile bile kfr semi deildir. Aratrmalar kendisini yanl sonulara

ulatrmtr. Bunun nedeni ise izledii metottur.132 bn Sinann ilim sfatn

kabul edip irade sfatn kabul etmemesini ise tenakuz olarak nitelendirir. Zira

ilim ile irade sfatlar birbirinden ayrlmazlar. Fiilin meydana gelebilmesi iin

ilim ve iradenin art olduunu szlerine ekleyen bilginimiz; metotlar gereince

Allahn ilmini ifade edemeseler de Allahn her eyi bildiini kabul etmeleri

sebebiyle bn Sina ve bn Rdn doruya yakn olduklarn sylemektedir133.

bn Teymiyye Aristotelesle birlikte hareketsiz bir Tanr anlaynn

hakim olmaya baladn pek ok yerde tekrarlar. Ona gre, Aristotelesin

Tanrs alemde bulunan hibir eyi bilmemektedir. Zaten kendisi de

Metafizikinde aka Tanrnn hibir eyi bilmediini ifade ettii grnde

olan bn Teymiyye, bn Rdn bu geree ramen Aristotelese olan ar

ball sebebiyle Meai filozoflarla ayn gr tadn sylemektedir134.

Ayrca bilginimiz, bn Rdn kadim bilginin czi bilgiyi de ierdii

biimindeki yaklamn da doru bulmaz. nk bu tr bilgiler, filozoflarn

kabul ettikleri faal akl ya da feleki nefslerden domaktadr. Onlar feleki nefse

Levh-i Mahfuz adn vermiler ve Cebrailin reelliini de reddetmilerdir.

Bilginimiz bu yanl gr Gazzlinin de kabul ettiini ileri srmektedir.135

bn Teymiyye de bn Rd gibi Allah

n ilminin kadim olduunusylemektedir. Hatta bu ekilde inanamayanlarn kfre dtklerini, slam

bilginlerinin ve selefin grnn de byle olduunu vurgulamaktadr. Ona gre

bu kfr emberine, iine, Allah iin klli tarzla bilmeyi ngren bn Sina ve

132 bn Teymiyye, Klliyt, II, s.118-119.133 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.82.134 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.397.135 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.398; Kr. Faslul Makal, s.126


40/93

- 40 -

bn Rd gibi bilginler de dahildir. Mslman bilginler, Kaderilerin ar

ularn, Allahn, kullarn fiilini onlar tarafndan yaplmadan nce bilemeyecei

eklindeki grleri sebebiyle kfrle itham etmilerdir. yleyse Allah iin

hibirey bilmemekle ayn anlama gelen klli olarak bilme retileri sebebiyle

filozoflar kfre daha layktr.136

Anlalaca zere, bn Teymiyyenin kadim ilme ykledii muhteva ile

bn Rdn kadim ilimden anlad farkl farkl eylerdir. bn Rd, Allahn

kadim ilmi iin mazi, imdiki ve gelecek zamandaki ilmin bir olup kendi zatnda

hibir deime olmayacan beyan etmitir. bn Teymiyyeye gre bu anlay,

Allahn ilmini izafetle aklayan kelamclarn grlerinden daha da ktdr.

nk onlar Allahn ilmini ya zata zaid bir ilimle ya da Evvel ile anlamaya

almlardr.137

bn Teymiyyeye gre hadis alimlerinin etkisi altnda kalmas sebebiyle

Ebl-Berakat el-Badadi lemin kadim olduu, Tanrnn hibir sfata sahip

olmad gibi fikirler tayan Aristotelesin dier filozoflarn hilafna olarak sert

bir ekilde tenkit etmitir. bn Teymiyyeye gre, O, Aristotelesten nce

yaayan, Allahn sfatlarn kabul eden ve ayrca alemin kadim deil, hadis

olduunu syleyen filozoflar izlemitir. Ona gre, Aristoteles ncesi

filozoflarn ounluunun fikirleri, peygamberlerin getirdii fikirlerle uyum

halindedir.138

bn Teymiyyenin ifadesine gre, Ebul-Berakat Allahn zatna birbirini

izleyen ilimle irade ilimeyince bu alemin bir ilah olduunu

dnmeyeceimizi sylemitir. bn Teymiyye, Ebul Berakat el BadadininAllahn zatnda teayyur kabul ettiini ileri srmektedir. Bilginimize gre bu

konuda Mutezili bilginlerden Ebul Hseyin El Basri, Ebu Haim gibi

136 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.396-397.137 bn Teymiyye, a.g.e., IX, s.383,388138 bn Teymiyye, a.g.e., IX, s.401-402.


41/93

- 41 -

kelamclarla Fahreddin er-Razininde bilmeyle birlikte bilende deiiklik

meydana geleceini kabul etmilerdir.139

Ebul Berakat, varln ancak alglamayla(duyum) olabileceini

syleyerek nceki filozoflar reddetmitir. O, aka Allahn gerek klli,

gerekse czi hereyi bildiini beyan etmitir. bn Teymiyye gibi o da, irade ve

ilim olmadan, hibireyin meydana gelemeyecei fikrini savunmutur. Ebul

Berakata gre de ilim, kudret ve irade gibi sfatlarla Allahn muttasf olmas,

zannedildii gibi acziyeti deil, kemli gerektirir.140

Kanaatimizce Allah

n ilmi ve alemin yarat

lmas

gibi pek ok noktadabn Teymiyye Ebul Berakatn grlerine dayanmaktadr. Bununla birlikte her

iki bilginin de u konularda mttefik olduklarna kanaat getirmekteyiz: a) kisi

de Allahn ilim, irade, kudret gibi ezeli sfatlara sahip olduunu kabul

etmilerdir. b)Allahn yaratmas kadim olmakla beraber alem hadistir.141

c)kisinde de, Allahn hereyi amal yaratt fikri vardr. d)kisinde de, varlk

algnn artdr.142 Sonu olarak Gazli ve bn Teymiyyenin filozoflarn

sistemleriyle tutarl olmadklar veya bu filozoflarn ifadelerinin ak olmad

ynnde yaptklar eletirilerine katlabiliriz. Fakat czleri, kllilerin iinde

deerlendirip Allahn her eyi bildiini sylemelerine ramen filozoflar

kfrle itham etmelerini tutarl bulmamaktayz.

139 bn Teymiyye, Klliyat,VI, s.128; Necip Taylan, Ana Hatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1983,s.290.140 bn Teymiyye, Minhac, I, s.56-57.141 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, stanbul 1993, s.261.142 Taylan, Necip, a.g.e. ,s.290.


42/93

- 42 -

4)rade ve Kudret

slam dnce tarihinde Farabi ve bn Sina gibi sudurcular irade sfat

zerinde durmay gerekli grmemilerdir. nk sudur nazariyyyesini kabul

eden filozoflarn sisteminde Allahn ilmi objesini hemen var klan bir bilgidir.

Allahn bilmesi yaratmas demektir. Bata Gazzli olmak zere bir ok slam

dnr filozoflarn bu tutumunu tenkit etmilerdir.

Gazzliye gre birey bilmek ayr, gcn taalluku ayr, irade ise daha

ayr bireydir. Allahn ilmindeki eye nce irade, sonra da kudret taalluk eder

ve o ey olur. Kudret ntrdr.143

bn Teymiyye yaratmann ilim, irade ve kudret sahibi bir fail olmadan

imkansz olduunu sylemektedir. Bu sfatlarn mahiyetleri ayn olmamakla

beraber aralarnda kopmaz balar vardr. lim, irade ve kudret gibi sfatlar bir

ksm filozoflarn ayn ey olarak kabul etmekle iki ayr eyi bir kldklarn

syleyen bn Teymiyye, onlarn bir btn olan insan da eitli ksmlara

ayrmak suretiyle olaylar birbirine kartrdklarna deinir.144

radenin hdis mi, kadm mi sorusuna karlk bn Teymiyye dier

sfatlar gibi iradenin de kadim olduunu syler. bn Teymiyye, iradenin tm

olarak kadim olmakla beraber muhdestn hadis irade ile ortaya ktn beyan

eder.145 Gazzli ye gre de irade hadis deildir. Hdisin mahalli de hdis

olacandan Allahn hibir sfatnn hadis olduu dnlemez.146

bn Teymiyye ye gre, Allah bireyi yaratmadan nce irade eder.radesiz hibir ey yaratmaz. Demek oluyor ki, fiilden nce irade ve kudret;

mefulden nce de fiil yer almaktadr.147 Kudret ve iradeden yoksun bir varlk

143 Gazzli,el-ktisad fil tikad, s.107.144 bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.294-295.145 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.129.146 Gazzli,el-ktisad, s.104147 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.58.


43/93

- 43 -

sadece zihinsel olup ontolojik karl yoktur.148 Bilginimiz Birden ancak bir

doar eklindeki sudur teorisini de akla ve Allahn irade sahibi oluuna aykr

bulur. Filozoflarn Tanr anlamnda Bir i kabul edereknlarn gneten sudur

ettii gibi, akl ve nefislerin de Birden sudur ettii eklindeki rneklerini

mesnedsiz bulur. nk gne nlar hissederken filozoflarn Biri kendinden

sudur edenleri hissedemez.149

bn Teymiyye, bn Rdn, Gazliyi eletirerek, onun ileri srd

gibi filozoflarn Allahn iradesini reddetmediklerini sadece insanlarn iradesine

benzeyen bir iradeye sahip olmadn kabul ettiklerini sylemesini doru

bulmaz. Ona gre bu yaklamn sebebi, bn Rdn taassupkar bir tarzla

filozoflar savunmasdr. Bu deerlendirmeye ramen bilginimiz bn Rdn bu

konularda bn Sina ve dier filozoflardan daha doru bir gre sahip olduunu

beyan eder. Bunun yannda Ebul Berakat El Badadi doruya tm filozoflardan

daha yakndr.150

nsann iradesi meselesinde ise bn Teymiyye, insann sorumluluu

lsnde bir yetkinlie sahip olduunu vurgulamaktadr. Her eyi Allahn

kudret ve iradesine bal olarak insana kendi irade ve kudretiyle birey yapma

ya da yapmama noktasnda hibir alan brakmayan kaderci anlaylar reddettii

gibi, insann tm yapp etmelerini kendisinden bilen Mutezil anlay da tenkit

etmitir.151

nsann iradesini hareket kavramyla irtibatlandran bn Teymiyye

hareketi 3 e ayrmaktadr: 1)Kasr hareket 2)Tabi hareket 3)radi hareket. bn

Teymiyye sorumluluk noktas

nda, insan

n fillerinin iradi olduunu sylemitir.Ona gre hereyi irade eden ve yaratan Allahtr. Fakat Allahn iradesi, kulun

sorumluluunu ortadan kaldracak ekilde anlalamaz. Onun iin her eyi

Allahn belirlediini, insann fiillerinde hi bir tercih , kudret, meyil gibi nitelik

148 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.111149 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.370.150 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.141,143.151 bn Teymiyye, Klliyat, VIII, s.112.


44/93

- 44 -

tamadn syleyen Cebriyeyi kabul etmedii gibi, her eyin insann elinde

olduunu d sebeplerin onun yapsnda deiiklik meydana getiremediini

syleyen Kaderiyeyi de reddetmitir.152

bn Teymiyye kulun irade ve kudretinin Allah tarafndan yaratld,

kulun sadece yaratlanlar kesb ettii eklindeki Eari anlay iddetle

reddetmektedir. Ona gre bu gr Cehmiyyenin grnden farkl deildir.

Bilginimize gre cebr kelimesi mcmel bir ifade olup Kuran ve snnette

kullanlmamtr. Alemin Allahn irade ve kudreti dahilinde devam etmesi

anlamnda cebr kelimesinin insan iin kullanlamayacan sylemektedir.153

bn Teymiyye iradeyi ikiye ayrmtr: 1)Mukadder(takdir edilmi

rade) 2)Dini irade. Birincisi tamamen Allaha bal olup onda kulun bir

mdahalesi yoktur. kincisine gelince durum bakalk arz etmektedir. Bu

noktada ortaya kan bireyde Allahtan gelen sebepler yannda kuldan gelen

sebepler de rol sahibidir. Sonu zerinde kuldan gelen sebepler etkili

olmaktadr. Buna gre kuldan gelen sebepler fiilin oluumuna yardmc

unsurlardr.154

bn Teymiyye ye gre insann irade yeteneine sahip olmas sadece

iradeyi deil, irade ettiini gerekletirecek kudreti de iine almaktadr. Yani

muhtar olmak, kesin irade ve tam bir kudret sahibi olmay gerektirir. Allah da

filozoflarn iddia ettikleri gibi, sfatlardan soyutlanm mcerret bir zat olmayp,

irade ve kudretiyle yaratmak fiilini gerekletirmektedir. Bilginimiz, Allahn

sadece zatyla alemi ezelde yarattn sylediimizde, alemdeki her eyin

ezelden itibaren Allahla beraber olmasn gerektireceini, bunun iseimkanszlnn apak olduunu sylemektedir.155

152 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.255.153 bn Teymiyye, Minhac, II, s.50,51.154 bn Teymiyye, Minhac, I, s.256.155 bn Teymiyye, Minhac, I, s.40,41.


45/93

- 45 -

bn Teymiyye kudret konusunda iki tr grn olduunu syler.

Birincisi kulun kudreti fiil ile beraber bulunmaktadr. Bu anlay cebri

douracak bir yaklam olup kabul edilemez. Ona gre sorumluluun

bulunabilmesi iin kudretin fiilden nce olmas gerekir. Bir insan bir ta bir

yere atmak istedii zaman frlatr, bu sre insandandr, tan hedefine

varmasyla sonulanan olayda ta ve hava dier sebeplerdir. Ama tm bunlar

Allah yaratmtr. Doyma ve suya kanmada da, insanlarn bunlar yiyip imesi

bir sebep, bu gdalardan meydana gelen etkiler ise dier sebeplerdendir.156

bn Teymiyye, gnah kabul edilen fiillerin Allaha deil, insana

atfedilmesi gerektiini sylemitir. Bu tip davranlar Allahn zatyla kaim fiil

olmay p onun mefulu, kulun ise fiilidir. bn Teymiyye hastaya ila yazan

doktor, fetva veren mft nasl muhatabna fiili bir yardmda bulunmuyor ise,

insanlarn sorumluluu alanna giren alanda emir ve yasaklar bildiren Allah ta

onlarn fiillerini iradeleri olmadan belirleyemiyor grn savunmaktadr.157

bn Teymiyye, Allahn zatna bal hasen ve kabih fiiller olduu gibi,

varlklardan ayrlmayan; iddia edildiinin aksine, greli olduu da kabul

edilmeyen iyi ve kt fiiller, nitelikler mevcuttur. Ona gre husun ve kubuhun

tamamen izafi olduu fikri hem akla hem de eriate aykrdr.158 Kulun

sorumluluk noktasnda hikmet kavramna da byk nem veren bilginimize gre

Allahn kullar iin buyurduu emir ve haramlar bizzat insann maslahat

iindir. Allah insan iin zararna olan eyi murad etmez. Bizim er grdmz

pek ok olay esasnda hayrdr, fakat biz olaylarn i yzne vakf olamadmz

iin bize kt grnr. Bu tip olaylar insann menfaatine olup hikmetle ilgilidir.

Alemde yaratlan her ey hikmet zere olup insann faydasnadr.159 Fazlur-

Rahman bn Teymiyyenin Allahn her eyi insann maslahat iin yaratt

fikrinin nemli olduu kanaatindedir. Aklamasna gre Earlik, Maturdilik

156 bn Teymiyye, Derut-Terud,IX, s.340,341.157 bn Teymiyye, Minhac, II, s.36,37.158 bn Teymiyye, Minhac, II, s.33,34.159 bn Teymiyye, Minhac, I, s.269,270.


46/93

- 46 -

ve Zhirlik tarafndan, Allahn irade gcyle yarattklarna benzemeyi

uzlatrd sebebiyle reddedilen ilahi davrann amal olduu fikrini, bn

Teymiyye yeniden kelama dahil etmitir. Bilginimizegre Allahn irade kudreti

etkin sebep(fail illet), bunun yannda Onun emri ya da eraiti ise faaliyetinin

amal(gi) sebebidir.160

160 Fazlur Rahman, slam, Ankara 2002, s.159,160


47/93

- 47 -

KNC BLM

BN TEYMYYENN FLOZOFLARI ELETRD

DER KONULAR

A.AKIL-NAKL LKS, BLG VE PEYGAMBERLKLE

LGL ELETRLER

1.Akl ve Nakil likisi

Felsefecileri ve Fahreddin Razi gibi, din dahil her eyin esasnn akl

olduunu syleyen kelamc bilginleri reddeden filozofumuza gre dini konular

anlamada amaz metot, selefin metodudur. Dinin temelini tekil eden itikadi

konularda Kitap ve Snnette yer alan ve Selef alimleri tarafndan benimsenen

nasslara dayal dini aklclk metodunu tercih etmek gerekir. Dolaysyla dini

konular anlamada ncelikle Kurn- Kerim ve daha sonra nem srasna gre

Hz. Muhammed (sav)in snneti, sahabe szleri ve Tabindan olan insanlarn

szleri temel kaynaktr.161

bn Teymiyye, filozof ve kelamclarn benimsedii gibi, akln ontolojik

bir geree sahip olduunu kabul etmez. Ona gre akl, bir meleke, bir huydur.

Mslmanlarn lgatinde bir araz olan akl, mastar bir kelime saylmtr (akale

/ yeklu / aklen). Oysa selefi yolu izlemeyen bidat ehli; akl, kendisiyle kim

mcerred bir lafz eklinde tanmlamlardr.162

161 bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.164.162 bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.222.


48/93

- 48 -

Akln mstakil olarak varln kabul etmemekle beraber onu tmyle de

dlamayan bn Teymiyye, akln bir meleke (gariza) olarak dini anlama

konusunda araclk ettiini dile getirmektedir.163

bn Teymiyyeye gre Tevhid, sfatlar, kader, nbvvet ve med gibi

itikadi konular veya bunlarn delilleri Allah ve Resul tarafndan btnyle ve

en iyi ekilde aklanmtr. nk bunlar en nemli konular olup Allah dinini

tamamladna gre delillerin ve meselelerin ihmal edildii dnlemez. Hatta

nasslarda yer alan akli deliller sonradan filozof ve kelamclar tarafndan ortaya

konan akli delillerden daha kuvvetlidir.164

Sarih akln ulat sonularla sahih nakil arasnda uyumlu bir iliki

olduunu, yani ikisinin de ayn gerei ortaya koyacan beyan eden bn

Teymiyyeye gre; Aristotelesin alem kadimdir anlay da peygamberlerin

getirdii bilgilere yakn olup bundan Allahn fiili kadimdir sonucu

karlmas gerekird.165 Fakat yle grnyor ki akln ulat sonularn doru

olduunu bizler nasslara bakmadan anlayamayz.

bn Teymiyye, akl nasslarn nne geiren filozoflarn peygamberleringetirdikleri haberler konusunda karklklar meydana getirdiklerini

vurgulamaktadr. Ona gre akl nasslarn nne geirenlerin durumu, zararl

karmlar ihtiva eden gdalarla iyilemeye alan hastaya benzer. Gda, bu

zararl karmlar sebebiyle hastaya bir fayda salamaz. Bunun gibi gya kesin

akli delillere dayanarak, Allahn sfatlarnn hepsini veya bir ksmn nefyeden,

Allahn emir ve nehiylerini, med ve bunun gibi pek ok konuyu ortadan

kald

ran kalp de hastad

r.

166

Bilginimiz, Peygamberimizden; nsanlarn en hayrls zamannda

yaayanlar, sonra onlar takip edenler, sonra da onlar takip edenlerdir hadisine

163 bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.29.164 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.26,28.165 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.133.166 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.20.


49/93

- 49 -

dayanarak insanlarn en zekilerinin selef olduunu iddia eder. bnTeymiyye, bn

Sinann, her toplumun zekisi de vardr aptal da eklindeki yaklam sebebiyle

ahmak olduunu, nk Araplardan daha zeki kimsenin olmadn

savunmaktadr.167 Grld zere bn Teymiyye burada nasslk yapaym

derken yanl karmlara varmtr. Nitekim Peygamber Efendimiz insanlarn en

zekisidir, fakat Araplar insanlarn en zekileridir diye bir sonuca varmak

yanltr. Zira bn Sinann zekas da tartma gtrmeyecei iin onu ahmak

olarak deerlendirmek hatadr.

bn Teymiyyeye gre akln, naklin asl olduu eklinde, zellikle

filozoflardan sudr eden grn iki dayana vardr: Birincisi, bir eyin

varlnn akla dayand biimindeki anlaytr. Ona gre bu anlayn

yanll apak ortadr. nk var olan birey, biz onu bilsek de bilmesek de

vardr. Mesela Allahn isimleri, sfatlar bizzat kendisiyle kaim olup bizim akl

ile onlar bilip bilmememiz durumu deitirmez. bn Teymiyye, buradan eriatn

var olmasnda akln asl olmad sonucunu karmaktadr. kinci dayanaa

gelince, bu da u yargya dayanmaktadr: Bir eyin shhati akl ile bilinir.

Daha nce de tekrarladmz gibi bn Teymiyye akln asl deil fur olduunu;

uyulmas gereken deil, kendisinin bakasna uymas gerekli bir konumda

bulunduunu aklar. Akl, bir tabiat, huy, meleke(gariza) olup nakil ile

elimesi tasavvur edilebilecek bir eylem deildir.168

bn Teymiyyeye gre nakli deliller ile akli delillerin tenakuz halinde

olduunu syleyen kimselerin ortaya attklar bu sorunlar, kendi stlahlarndan

domaktadr. Mesela felsefeciler cisim, cevher, araz, klliler, atom, illet-mlul

gibi bir takm kavramlarn ieriini oluturan bilgilerle, nakli delilleri

badatramamlardr. Oysa sorun, nakli delillerde deil; onlarn kullandklar

stlahlardadr.169

167 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.300.168 bn Teymiyye, a.g.e., I, s.87-89.169 bn Teymiyye, a.g.e, III, s.333-334.


50/93

- 50 -

bn Teymiyye, sarih akli karmlarla sahih nakli bilgilerin ayn sonuca

bizi ulatracan sylese de, yle grnyor ki sarih akli karmlar matematik

gibi ilimlerle snrlandrlm olup metafizik sahasnda akln kendine dayanarak

doru bir sonuca ulalabilecei reddedilmitir. Zaten bilginimiz filozoflarn

ulatklar ilahiyat sahasndaki bir takm doru bilgilerin de daha nceden

peygamber tarafndan getirildiini ima etmektedir.170 Ksaca, bn Teymiyye akla

nem verse de bu akl mstakil olmayp devaml nakle tabi olmak zorundadr.

bn Teymiyye melek ve akl ilikisi konusunda filozoflarn grlerini

iddetle tenkit eder. Bilginimize gre Seleften hi kimse meleklere yldzlar

demedii gibi, Aristocu meailerin dedii gibi meleklere akllar da

dememilerdir.171 Akl, Peygamberin, sahabesinin ve mmetinin lugatnda

arazlardan bir araz(ilinti)dr.172

bn Teymiyye slam dnce tarihinde ortaya kan kelamc, felsefeci,

tasavvufu, Rafzi gibi ekolleri en arekilde tenkide tabi tutarken onlarn ortak

ynlerinin ayn olduunu zellikle yinelemektedir. Bu ortak yn ise nasslar

tahrif etmek demek olan tevilci anlaytr.

bn Teymiyyeye gre, tevil metodunun kayna Sabilerdir. Sabiler

iki gruba ayrlmakta olup bir ksm haniftir. Onlar Allaha, ahiret gnne iman

etmi ve salh amel ilemilerdir. Allah onlar hirette sadete eritireceini

mjdelemitir. Bu durum u yetle aklanmtr: phesiz iman edenler, yani

Yahudilerden, Hristiyanlardan, Sbilerden Allaha ve hiret gnne hakkyla

inan p slih amel ileyenler iin Rableri katnda mkfatlar vardr. Onlar iin

herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyeceklerdir.

173

Dier grup Sabilere gelince, bunlar, yldzlara tapan mrik

filozoflardr. Bilginimize gre Yunanl mei filozoflar da bu mrik

170 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.296-297.171 bn Teymiyye, Minhac, II, s.243-244.172 bn Teymiyye, Minhac, II, s.147.173 Bakara; 2/62.


51/93

- 51 -

Sabilerden olup, onlar da putlara ve yldzlara taparlard.174 bn Teymiyye,

Hz. brahimin yldz ve gnee tapnan mrik kavmine de bu inancn

Sabilerden getiini iddia etmektedir. Daha sonra, bu inan Yunanllara da

gemi olup onlar da Allahn tm sfatlarn ortadan kaldrarak yldz ve gne

gibi gkyz varlklarna tapnmlardr. Ayn anlay Btn Karmatlerde de

bulunup onlara da Sbilerden gemitir.175

bn Teymiyyeye gre, Ahmed b. Hanbelin maruz kald mihne

olayndan(.220/835) itibaren Btn Karmatler, Sbi kaynakl grlerini

yaymaya balamlardr. Ayn zamanda bu dnemde, eski Yunan felsefesi de

Arapaya evrilmekte olup Yunan felsefesinden Batn Karmatler

yararlanmlardr.176

bn Teymiyyeye gre, Btn Karmatlerin yolunu ilk defa izleyenler

baz fukah ile kelamclar olmutur177. Allahn sfatlarn bu metotla ilk defa

nefy eden de Emeviler dneminde yaayan, Harranl Cad b. Dirhemdir. bn

Teymiyye, onun yaad srada Harranda Sbilerle filozoflarn bulunduunu

ve Cad b. Dirhemin de onlardan etkilendiini iddia eder. Ona gre Farabide

Sbilerden etkilenmitir. Harranllar ulv(semav) varlklara tapnrlard.

Bunlarn tapndklar eitli heykeller vard. lk illetin heykeli, ilk akln heykeli,

kll nefsin heykeli, Zuhal heykeli, Mteri, Merih, Gne, Zhre, Utarit ve

Kamer heykeli gibi. Bunlar Hz. brahimin dmanlar olup eitli ibadetlerle

bunlara tapnrlard.178

Muhammed el-Behiyin naklettiine gre Abdunnur Cebbur da

Farbinin Harranl

lardan etkilendii fikrini savunmutur. Farbi, Allah ile lemarasndaki akllar teorisinde, yldzlarn yeryzndeki olaylara etki ettii

174 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.334.175 bn Teymiyye, Muvfakatu Sarhil-Makul li Sahhil-Menkul, I, s.191-192.176 bn Teymiyye, Klliyt, V, s.257;II, s.118.177 bn Teymiyye, Muvfakat, I, s.118-119.178 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.197.


52/93

- 52 -

eklindeki paganist dncelerden oluan Harranllardan esinlenmitir.179

Farabinin Harraniyye mezhebiyle alakasn ve bu mezhebin Sabilerle alakasna

nceki blmlerde yer verdiimiz iin bu konuya tekrar deinmeyeceiz.

bn Rd, tevil konusunda snr ilk defa aanlarn Haricler olduunu,

onlar kelamc ve mutasavvflarn izlediini; Gazzlinin ise snr daha da

genileterek ilmin ancak halvet ve tefekkrle olup ilim asndan bu mertebenin

peygamberlerin mertebesi gibi olduu grn savunduunu yazar. Ayrca bn

Rde gre Gazzli, hikmet ve filozoflar da zemmetmitir. O, Gazzlinin

filozoflar eletirirken felsefeden yararland, Tehaftl-Felasife adl

eserindeki baz grlerden de vazgetii grn savunmutur.180

bn Rdn bu noktadaki grne katlan bn Teymiyye, onun dahil

etmedii felsefecileri tevil yolunu seenler sralamasnda birinci sraya

yerletirmitir. Ona gre kelamclarla balayp felsefecilerle iyice yoldan kan

tevil olay ile birlikte pek ok Kuran ayeti tahrif edilmitir. Mesela yldzlar

gne ve aydan maksat; nefs, faal akl ve akl- evveldir denilmitir. bn

Teymiyye, Gazzlinin de Mikatl-Envr adl eserinde ayn gr

kabullendiini savunmutur.181 Kalk ve uyar182 ayeti gelmeden lmem diyen

Shreverdi Maktlun szleri de bu trdendir. Daha sonra bu kapdan ilhad,

hull, vahdet ve ittihad ehli girmitir. Bunlardan bn Arabi gibi bazlar, yaratan

ve varlk arasndaki ayrl kaldrmlardr.183

bn Teymiyye, tevil olaynda kelamclarn slama daha yakn olduu

fikrini savunur. Ona gre Mutezileden Allahn sfatlarn nefy konusunda en

yanl

gr sahibi Ebul Huzeyl el-Allaf bile filozoflardan daha doruyoldadr. Mesela, Ebul Huzeyl Allah zat ile lim olup, zt lim deildir

derken bn Rd; ilim, lim ve mlumu ayn kabul etmitir. Yine filozoflarn

179 Muhammed el-Behiy, slam Dncesinin lhi Yn, ev.Sabri Hizmetli, Ankara 1992, s.344.180 bn Teymiyye, Derut-Terud , VI, s.222-224; bn Rd, ej-Keaf an Minhcil-Edille, ev.Sleyman Uluda, stanbul 1985, s.267-269.181 bn Teymiyye, Klliyt,V,s.420-421.; Derut-Terud, X,s.282-283.182 Mddesir; 74/2.183 bn Teymiyye, Derut-Terud, V, s.317.


53/93

- 53 -

ak, k, muk; akl, kil, mkul gibi kelimeleri ayn kabul ettikleri bilinen bir

eydir.184 Yine hdislerin meydana gelmesi annda bir faile muhta olduunu

kelamclar kabul eder, oysa filozoflar byle bir anlay kabul etmezler.

Dolaysyla onlar hakikatten daha da uzaktadrlar. Bu noktada, ehli snnet ise

hakka daha yakndr. nk onlar Mutezile gibi hdisat, sadece meydana gelme

srecinde Allaha muhtatr fikrini kabul etmezler. Onlara gre hdis varlklar

hem meydana gelirken hem de meydana geldikten sonra yaratcya ihtiya

duymaktadrlar.185

bn Teymiyye, filozoflarn ilmi, akl ve er diye ikiye ayrmak suretiyle

er ilimlerdeki pek ok konuyu tevile tabi tuttuklarn sylemektedir.

Filozoflar, mteabih ve mkil bulunan pek ok ayetleri peygamberlerin

bilmediklerini veya bilseler bile halkn maslahat iin aklamadklar anlayn

savunmaktadrlar. Bu anlayn sonucu olarak onlar, peygamberlerin aklama

yapmadklar konularda filozoflarn akli karmlarla aklama yapabileceklerini

ortaya koymulardr.186 Bilginimize gre, filozoflarn ulatklar sonu

Hristiyan ve Yahudilerden daha da ktdr. nk onlar alemi Allah'n

yarattn, lemin hdis olduunu kabul ederler. Oysa filozoflar yaptklar

teviller ile dini anlaylardan olduka uzaklamlardr. Onlara gre lemin

yaratl, d dnyada gereklii olmayan akllar aracl

Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler

Documents

Transcript of Ibni Teymiyyenin Filozoflara Yonelttigi Elestiriler