Ibni Sina Metafizik

7/31/2019 Ibni Sina Metafizik

1/85

BN SNNIN METAFZK KURAMI

Pamukkale niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Yksek Lisans TeziFelsefe Ana Bilim Dal)

Sistematik Felsefe ve Mant)k Bilim Dal)

Mustafa KAYA

Dan)*man: Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIR

Temmuz 2007DENZL


2/85


3/85

TE3EKKR

bn Snnn felsefesine baktmzda ilk gze arpan ey, kendisinden ncekibilgi birikimini ok iyi deerlendirmi olmas, dncelerini olaanst biimdesistemletirip sunmas, kendisinden sonraki nesilleri felsefe alannda eitmesi ve hatta

bu alanda muhaliflerine bile ciddi katklar salam olmasdr. Ayrca bn SnnnOrtaa Bat Felsefesi zerindeki etkileri de byktr. Nitekim Akdeniz havzasndakikadim birikimi Dou ve Baty kendinde buluturacakekilde yeniden reten bn Sn,Avicenna ad ile Bat dnce geleneinde byk bir etki yaratmtr.

bn Sn felsefesinin temelinde metafizik, metafiziinin temelinde de ZorunluVarlk kavram yer almaktadr. Metafizik alannda sadece Gazzl, Fahreddin er-Rz,Shreverdi, bn Arabi gibi kendi dindalaryla deil, ayn zamanda St. Thomas,Descartes, Leibniz ve hatta Heidegger ve Whitehead gibi Batl filozoflarla da anlaml

bir diyaloga girebilecek metinler ortaya koymutur.Biz de bu almamzda sunduu metinlerle anlaml diyaloga girmeyi

kabullenen mzmin bir felsefe talebesi olarak, onun metafizik kuramn orijinalmetinlerini esas alarak inceleme giriiminde bulunduk. Bu almamzdaki amacmzbn Sina felsefesinin temelini oluturan metafizik kuramn ve bu alana ait kavramlarak, seik ve anlalr bir dil ile ele alp deerlendirmek, yorumlamak ve bylece hemkendimizi hem de bakalarn aydnlatmaktr.

Bu anlaml giriime beni tevik eden ve tezimin her aamasnda desteiniesirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIRa, deerli hocalarm Prof.Dr. Mehmet AKGN, Yrd. Do. Dr. Milay KKTRKe sonsuz teekkr ederim.


4/85

Bu tezin tasarm, hazrlanmas, yrtlmesi, aratrmalarnn yaplmas vebulgularn analizlerinde bilimsel etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini;bu almann dorudan birincil rn olmayan bulgularn, verilerin ve materyallerinbilimsel etie uygun olarak kaynak gsterildiini ve alnt yaplan almalaraatfedildiini beyan ederim.

mza :renci Ad Soyad : Mustafa KAYA


5/85

i

ZET

BN SNANIN METAFZK KURAMI

KAYA, MustafaFelsefe Ana Bilim Dal

Danman: Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIR

Bu tez bn Sinan)n metafizik kuram) zerine yaz)lm)*t)r. Tez haz)rlan)rkenbn Sina felsefe ve metafizi7ini ilgilendiren birinci ve ikinci dereceden kaynaklarincelenmi* ve kullan)lm)*t)r. Bu tezin temel konular) bn Sinan)n varl)k

tan)mlama ve s)n)flamas), zorunlu-mmkn varl)k aras)ndaki ay)r)m ve son olarakAllah ve lem aras)ndaki ili*kidir. Tez, giri*, blm, sonu ve kaynakadanolu*maktad)r.

Giri* blmnde, Trk-slam dnyas)nda felsefi d*ncenin ortaya )k)*)tart)*)lm)*t)r. Bunun yan)nda genel olarak slam filozoflar)ndaki metafizikd*ncenin geli*imi irdelenmi*tir.

Birinci blmde, bn Sina metafizi7inde yer alan temel kavramlar)n tan)m)verilmekte olup, devam)nda bn Sinan)n varl)k kuram)n) k)s)mda s)n)fland)r)*)ayr)nt)l) olarak ele al)nm)*t)r.

kinci blmde, Varl)kMahiyet Ayr)m) ile ZorunluMmkn Varl)kAyr)m) ele al)nm)* olup daha sonra Zorunlu Varl)7)n niteliklerinden sz

edilmi*tir. nc blmde ise Allah-lem li*kisi ba*l)7) alt)nda;lemin ezelili7i, sudur teorisi ve son olarak da sebepler teorisi ele al )nm)*t)r. Sudurteorisine lemin ezelili7i, lem ve lemdeki varl)klar)n kayna7)n) a)klayabilecekbir yntem olarak ba*vurulmaktad)r.

Sonu olarak bu tez al)*mas) ile bn Sina metafizik kuram)n)n temelkavram ve teorileri a)k bir biimde detayl) olarak ortaya konulmaya al)*)lm)*t)r.

Anahtar kelimeler: Metafizik, Varlk, Mahiyet, Zorunlu Varlk, MmknVarlk, Tanr, lem, Sudur, Akl


6/85

ii

ABSTRACT

METAPHYSCAL THEORY OF IBN SNA

KAYA, Mustafa,M. Sc. Thesis in Philosophy

Supervisor: Asist. Prof. Dr. Hlya YALDIR

This thesis has been written on metaphysical doctrine of Ibn Sina. In thecourse of the preparation of the thesis, both primary and secondary sources, whichconcern Ibn Sinas philosophy and metaphysics, have been examined and used.

The main issues in the thesis are Ibn Sinas definition and classification ofexistence, the difference between necessary and possible existence and finally therelationship between God and the Universe. The thesis consists of introduction,three chapters, conclusion and a bibliography.

In Introduction, the generation and the development of the philosophicalthought within the Turkish-Islamic world are discussed. Besides, in general, themetaphysical thoughts of the Muslim philosophers have also been examined at thischapter.

In chapter one, main concepts of Ibn Sinas metaphysics are given and thetripartite classification of Ibn Sinas concept of existence is explained in detail.

In chapter two, the distinction between Existence Essence, NecessaryExistence Possible Existence and the essential attributes of the Necessary Beingare mentioned.

In chapter three, relation of the universe to God, the eternity of theuniverse, the doctrine of emanation and the theory of reasons are taken intoconsideration. The process of emanation is invoked to explain the eternity of theuniverse and source of the other existents within the possible world.

As a result, the aim of the thesis is to give an account of the metaphysicaldoctrine of Ibn Sina with its basic concepts and theories in detail.

Key Words: Metaphysics, Existence, Essence, Necessary Existence, PossibleExistence, emanation, Intelligence.


7/85

iii

NDEKLER

ZET.................................................................................................................................. i

ABSTRACT......................................................................................................................ii

NDEKLER ................................................................................................................iii

SMGE VE KISALTMALAR DZN .............................................................................v

GRC ................................................................................................................................1

a. slam Filozoflarnda Metafizik Dnce Sistemi..........................................................4

b. bn Sinada Metafizik Dnce Sistemi....................................................................... 6

KURAMSAL BLGLER VE LTERATR ALICMASI...........................................10

MATERYAL VE METOT ............................................................................................. 11

BRNC BLM

BN SN METAFZJNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.1. VARLIK...................................................................................................................12

1.2. MAHYET ...............................................................................................................13

1.3. NNYET.................................................................................................................. 14

1.4. HVYET................................................................................................................15

1.5. VARLIK TRLER................................................................................................. 15

1.5.1. Mutlak Varlk........................................................................................................16

1.5.2. Zihinde Varlk .......................................................................................................16

1.5.3. Ayanda (D Dnyada) Varlk .............................................................................. 17

KNC BLM

BN SNNIN VARLIK TASNF

2.1. VARLIK-MAHYET AYRIMI .............................................................................. 18

2.2. ZORUNLU VARLIK.............................................................................................. 21

2.3. MMKN VARLIK .............................................................................................. 23

2.4. ZORUNLU VARLIKIN NTELKLER ...............................................................24

2.4.1. Zorunlu Varlk, Birdir ..........................................................................................25

2.4.2. Zorunlu Varlk, Basittir.........................................................................................26

2.4.3. Zorunlu Varlk, Hakikattir ....................................................................................272.4.4. Zorunlu Varlk, Cisimsizdir ..................................................................................28


8/85

iv

2.4.5. Zorunlu Varlkn Cinsi ve Tr Yoktur...............................................................28

2.4.6. Zorunlu Varlk, Akl, Akil, Makldr ...............................................................29

2.4.7. Zorunlu Varlk, Deimiz, Sabittir........................................................................ 29

2.4.8. Zorunlu Varlkn Bilgisi Tamdr.......................................................................... 30

2.4.9. Zorunlu Varlk, Ak, Ak, Mauktur.................................................................32

2.4.10.Zorunlu Varlk, Srfyiliktir ................................................................................33

2.5. CEVHER-ARAZ PROBLEM ................................................................................34

2.6. MADDE VE SURET ANLAYICI ........................................................................... 36

2.7. HAL-MAHAL LCKS .........................................................................................40

2.8 ALLAHIN VARLIQININ DELLLER..................................................................41

2.8.1. Ontolojik Delil ...................................................................................................... 42

2.8.2. mkan ve Sebep Delili ........................................................................................... 45

2.8.3. Gaye Delili ............................................................................................................45

NC BLM

ALLAH - LEM L3KS

3.1. LEMN EZELLQ MESELES .......................................................................... 49

3.2. SUDR TEORS.................................................................................................... 56

3.4. YARATMA .............................................................................................................61

3.5.SEBEPLER TEORS ............................................................................................... 63

3.5.1.Maddi Sebep .........................................................................................................63

3.5.2. Suri Sebep............................................................................................................64

3.5.3. Fail Sebep.............................................................................................................. 65

3.5.4. Gaye Sebep............................................................................................................ 66

SONU ........................................................................................................................... 68KAYNAKLAR ...............................................................................................................72

ZGEMC .................................................................................................................... 76


9/85

v

SMGE VE KISALTMALAR DZN

A..D.T.C.F. Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fak.

.D.B.Y.A. bn Sinann Doumunun Bininci Yl Armaan

MEB. Milli Eitim Bakanl

T.D.V. Trkiye Diyanet Vakf

U..S.B. Uluslararas bn Sina Sempozyumu Bildirileri


10/85

1

GR3

slm, Yahudilik ve Hristiyanlktan sonra insanla gnderilen en son ilah

dindir. Hz. Muhammed, gnderilen en son peygamberdir. Kurn- Kerim ise, Hz.

Muhammed araclyla insanla gnderilen en son mesajlarbildiren ilahi bir kitaptr.

Bu anlamyla slm, deimez ilkelere dayanan, baka bir ifadeyle, deimez inan

unsurlar zerine kurulmu olan ilah bir sistemdir.

Ayrca slm, bu ilah sistem etrafnda oluan bir toplumun, bir medeniyetin

addr. Bu anlamyla slm ise M.S. VII. yzylda ortaya kt andan gnmze dek

gelen zaman ve bu zaman ierisinde yayld coraf meknlar kapsayan slmdr.

slmn bu iki anlamndan da anlalaca zere o, ne insan dncesinin bir

rn ne de felsef bir sistemdir. Kurn da bir felsefe kitab deildir. Ancak dier

yandan, Kurn, Allah ve sfatlar, insan hrriyeti, kaza ve kader, gemi dinler ve

iinde yaadmz dnyann ne ve nasl var olduuna dair insan dncesine konu olan

her alanda mesajlar vererek, insan dnmeye, bilmeye davet eder. Ayrca bir ahlak

sistemi, bir siyas ve ekonomik dzen ortaya koyar. Btn bunlarn yannda iman

esaslar zerinde dnmeyi de serbest klar (Bingl, 1995: 20).

Kurndan kaynaklanan dncenin serbeste ifade edilii, insanlar her eyi

aratrmaya ve her ey zerinde dnmeye ve aratrmaya sevk etmitir. Hatta

denilebilir ki bu tavr Hz. Muhammedin kendisiyle balamtr. Onun daim duas

Allahm bana hakikati btn plaklyla gster olmutur.

slmn hzl bir ekilde yaylmas, farkl kltrlerle temas iine girmesi veksmen de olsa farkl corafyalar kendi snrlar iine almasyla dnce ve ilim

hayatnda nemli bir gelime ve deimeleri de beraberinde getirmitir. Kukusuz

bunda Yunan felsef mirasnn Arapaya evrilmesi faaliyetlerinin ve siyas olaylarn da

nemli etkileri vardr.

Ancak Leamana gre (2000) slm dnyasnda felsefenin Yunanca metinlerin

evirisiyle baladn sanmak hata olur. slmda felsefe, felsefe ile dorudan herhangi


11/85

2

bir ak balant olmakszn, daha ok meru akl yrtmeye ilikin uygun kurallarn

gelimesi yoluyla olmutur (Leaman, 2000: 27).

slmn hzla yaylmas, eitim ve kltr asndan olduka ileri dzeyde olan

uygarlklara ynetim bakmndan hkim olmas ok byk sayda yabanc unsurun

zmsenmesini gerekli kld. Bu gelimeler sonucunda slm dncesi eitli ekiller

almtr.

lk olarak slmn iman esaslarn yabanc kltrlerden gelen fikirlere kar

savunmak iin Kelam ilmi ortaya kt. Kelam, slm retisinin iermi olduu baz

inan unsurlarn konu olarak alan ve bunlar zerinde akl yrtmelerde bulunarak,

onlar aklamak, desteklemek isteyen birharekettir. Kelam, yalnzca iman esaslarn

yabanc unsurlara kar savunmak isteyen bir hareket olarak belirtmek yanl olur.

Kelamclar, tezlerini ileri srerlerken kendilerini akla dayanan delillerle merulatrmak

isterler. slm retisinin temel inan unsurlarn esas alarak Tanr, evren, insan

zerinde tutarl ve temelde akl birtakm genel aklama modelleri gelitirmek

istemilerdir. Bu aklama modelleri ierisinde herhangi bir filozofta olduu gibi bir

bilgi teorisinin, bir kozmolojinin, bir psikolojinin bir antropolojinin gelitirilmi

olduunu gzlemlemekteyiz. Bu nitelikleri ile bir Nazzamn, bir Fahreddin er-

Rzinin, bir cnin dncelerini ve sistemlerini felsefe ad altnda zikretmemek

iin hibir neden yoktur (Arslan, 1997: 234-235).

Kelam iin sz konusu olan bu durum Tasavvuf iin de geerlidir. Tasavvuf

balangta, her trl dnceyi, teorik aratrmalar, aklbir yana itmek isteyen kal

deil hal olmay arzu eden din, mistik bir deney peinde koan bir ey olmak

istemitir. Ama ayn Tasavvuf, rnein bir bn rbde muhteem bir kozmolojik vemetafizik dnya tablosu olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle Tasavvufu da bir

felsefe hareketi olarak kabul etmemek iin hibir neden yoktur.

Kelam ve Tasavvufun yannda, Kind, Frb, bn Sn, bn Tufeyl, bn Rd

gibi kendilerine filozof denilen dnrler tarafndan ekillendirilen ve adna Felsife

denilen bir dnce ekol daha vardr. Bu dnce ekol, M.S. IX. yzylda Yunan

felsef mirasnn eviri faaliyetleriyle Mslman dnyasna kazandrlmasylabalamtr. Bu dnce ekol ierisinde yer alan dnrler kendilerine intikal


12/85

3

edilmi olduu ekliyle Yunan veya Antik felsefeden tevarus etmi olduklar sorun ve

konular zerinde Eski Yunan veya Antikafilozoflarnn yntemlerini uygulayarak

insan, evren, toplum, tanr vb. zerinde bir bilgi deeri ieren sonulara varmak

isteyen kimselerdir (Arslan, 1999: 11).

Ksacas slmda felsefe deyince yalnz bana kendisine filozof denilen

dnrler tarafndan temsil edilen felsife ekoln deil, ayn zamanda Kelam,

Tasavvufu ve bunun gibi kendisini akla dayanan nedenlerle aklayan her trl

dnce faaliyetlerini anlamaktayz. Ayrca bu dnce faaliyetlerinin rnleri olan

Tanr, evren, insan hakknda tutarl, yntemli, sistemli grleri, bu grlerin,

temsilcileri olan kiileri, bunlarn ortaya koymu olduklar eserler ve faaliyetleri

anlyoruz (Arslan, 1997: 236).

slm felsefesi, Yunan felsefesi ile temasa getiinde onu, Yeniplatoncu izgisi

altnda tanr ve ondaki u iki zellikten derin bir biimde etkilenir. lk olarak bu okul,

temelde Platona yeniden dn istemekle birlikte, ayn zamanda kendisinden nce

gelen tm spritualist-idealist felsefe okullarn birbiriyle uzlatrmak ister.

Yeniplatonculuun bu zellii felsifeyi, btn gerek filozoflarn zerinde uyuma

durumunda olduklar tek bir felsefenin, bilim niteliinde olan bir felsefenin var olduu

grne gtrr.

Yeniplatonculuun ikinci zellii, dinsel ilgi ve kayglar ar basan bir felsefe

oluu idi. Yeniplatonculuun bu zellii felasifeyi bu tek ve gerek felsefenin, gerek

dini de temsil ettii anlayna ulatrr.

slm filozoflar, Aristoteles ve Plotinosun, Tanrnn birlii, ruhun tinsel velmsz bir varlk olduu, madde dnyasna dt, mutluluk ve kurtuluun Tanrya

yeniden kavumakta ve onunla birlemekten ibaret olduu gibi evren ile ilgili

dncelerinde, slmn da kendisine dayand bir evren anlaynn benzerini

grrler. Bylece onlar bir yandan felsefeyi Yeniplatonculuun ortaya koyduu

fikirlerle gelitirmeye, yani, yar rasyonalist mistik bir bilgi teorisi, spritualist bir ahlak

retisi gelitirmeye alrlarken; te yandan bu felsefe ile slm vahyi arasnda

uzlatrma salamaya alrlar (Arslan, 1999: 13).


13/85

4

Bu tr bir felsefeyi balatan Kind, asl kuran Farbidir. Filozofumuz bn Sn

ise Frbinin at yolda ilerler ve onun temel tezlerini gelitirir. bn Rt,

Gazzlnin filozoflara yapt eletirisi sonucunda bu Yeniplatoncu metafizii baz

noktalarda deitirmek ihtiyacn duyarsa da, ortada tek, gerek ve bilim niteliinde bir

felsefe olduu grn benimsemekle beraber, bu felsefenin slmn gerek

entelektel dzeyden ifadesi olduu grne de kar kmaz. Hatta bu iki temel

varsaym daha byk bir inan ve kuvvetle savunur. Geri bu filozoflarn her birinin

kendi kozmolojileri, psikolojileri, ahlak ve siyaset felsefelerinde ayn grleri

savunmu olduklar anlamna gelmez. Mesela Kind evrenin zamannda yaratlm ve

yoktan varedilmi olduunu savunduu halde, Frb ve bn Sn, onun zamanda

ezeliliini ve Tanrdan ezel bir sudrla sudr etmi olduunu iddia etmilerdir

(Arslan, 1999: 15).

a. slm Filozoflar)nda Metafizik D*nce Sistemi

Duyularla alglanm olan, alglanm olmayan, grnen, grnmeyeni,

gereklemi olan, gereklemesi isteneni hep armtr. Herhalde, gnl bu iki

karttan kavranmas en kolay olan semeye katlanamad iin olsa gerek, insan, hep,

tekisini kucaklamaya alp durmutur. Veya en azndan, byle yapmakta olduu

kuruntusuna kaplmtr. Bylece, Eskiadan beri, insan, felsefe yapm, gnmze

dek de felsefe yapp durmu, hep de yapacaktr.

Eski alarda, felsefe, btn bilimleri kucaklamaktayd. Bu nedenle, felsefe ile

bilimler arasnda en kk bir ayrlk bile yoktu. Ancak, bilimler, bamszlklarn elde

edip konularn belirleyerek, kendilerine zg yntemlerini belirttiler, kendi yasalarn

koydular. Bilimlerin bamszlklarn kazanmasyla felsefenin ilevinin son bulduudnld. Ancak, daha sonra hibir bilimin, o bilim o bilim olarak kaldka,

zemeyecei birtakm zorluklarn arta kalm olduu grld. Bilimler, yakn ve

dorudan doruya olan sebepleri ele alm olsalar da, uzak ve dolayl sebepleri

aklamazlar. Bilimler, madd ve fail sebeplerle urarlarsa da, tinsel ve ga sebepleri

ortaya karmazlar. Bu nedenle zel bir inceleme biimi kendi varln ortaya koyar:

Ona Genel Felsefe, ya da Fiziktesi, yani Metafizik denir (Madkour, 1984: 405).


14/85

5

slm filozoflar da, felsefe disiplinleri ierisinde en ilgi ekici olan metafizik

alannda almalar yapmlardr. Bu disiplin, adn ilgin bir tesadfe borludur.

Gnmzde kullanlan metafizik kelimesi, Aristotelesin en nemli eserlerinden biridir.

Ve aslnda o, eserinde bu ad hi kullanmamtr. Aristoteles metafizik konular ele alan

disiplini tanmlamak iin ilk felsefe (prote philosophia) veya bilgelik (sophia)

terimlerini kullanr.

Metafizik ad, Rodoslu Andronikosun dzenlemi olduu bask da on drt

kitabn yer ald Metafizik adl alma, fizik zerine olan yaptlardan sonra yer

almtr. Aristotelesin eserlerini dzenlemede gsterdii sralama metafizik teriminin

szlk anlamyla uyum iinde grnr; nk meta ta physika basit olarak fizikten

nce ve sonra anlamna gelir (Cevizci, 2003: 571).

slm filozoflar bu Yunanca terimi renmiler, hatta tam olarak ifade

etmemesine ramen kendi dillerine de evirmilerdir:Ma dun et-Tabia (fizik tesinde),

Ma fevk et-Tabia (fizik stnde), Ma bad et-Tabia (fizikten sonra) ve Ma kabl et-

Tabia (fizik ncesi) olarak; fakat bu deyimler bugn kullanlmamaktadr. Daha ziyade,

el-Felsefe el-Ula,lahiyatve el-lm el-lahi terimleri kullanlmaktadr (Altnta, 2002:

2).

slm filozoflar, metafizik iin tarifler verirken, bu ilmin konusunu snrlarken

Aristotelesin metafizik tanmna benzer tanmlar verirler. rnein Kind, metafizii

bazen hareket etmeyenin ilmi veya ilah varlklarn ilmi olarak tarif ederken, bazen

de her gerein sebebi olan ilk Gerein lmi veya sebeplerin sebebinin ilmi olarak

tarif etmektedir. Ayn ekilde Frb, metafiziin konusunu belirlerken, genel varlk

ilmi olarak tarif eder. Yani Frb de Aristoteles gibi metafizii, Varln varlkolarak bilimi diye tarif eder. Dier yandan bn Sn da metafizii varlk olmak

bakmndan varln ilmi diye tanmlamtr. bn Sn sadece varl, varlk olmak

bakmndan varl, kendinde varl konu edinen bir ilim var mdr? diye sorar.

Cevap olarak da byle bir bilimin olduunu ve onun adnn da Metafizik olduunu

syler (Bayrakdar, 1997: 145, Sn, 2004: 3).

slm filozoflar her ne kadar Yunan dnrlerinin metafiziinden zellikle deAristotelesin metafizik anlayndan etkilenmi olsalar bile, yine de onlarn meydana


15/85

6

getirdii bir metafizikten sz edilebilir. Bu metafizik, pek ok konuda Yunan

dnrlerinin metafiziinden, zellikle Aristoteles ve Plotinosun dncelerinden,

pek ok zellii bakmndan ayrlr.

slm filozoflarnn oluturduu metafizik, rnein, Aristoteles metafiziine

gre, daha sistematik ve metodiktir. Bu metafizik, slm dininin etkisiyle daha manev,

slm nasslara daha baldr. rnein Aristoteles her eyi maddeden hareketle,

maddeden ruha doru bir ykseli olarak kabul ettii halde, bn Sn hereyi ruhtan

maddeye doru bir inile aklar. Aristoteles iin madde esas, bn Sn iin Ruh esastr.

slm dnrlerinin oluturduu metafizie, Aristoteles metafiziinden sonra etki eden

baka bir metafizik Yeniplatonculuk zellikle onun sudr (Emanation) teorisidir.

Ksacas slm dnrlerinin oluturduu metafizik, Platona, Aristotelese, Stoallara,

ve Yeniplatonculua ait pek ok unsuru kendi bnyesinde barndrr; fakat bir biimde

onlar kendine ait klar (Bayrakdar, 1997: 147, Altnta, 2002: 3).

b. bn Snda Metafizik D*nce Sistemi

Aristotelesin belirttii gibi insan dnen hayvandr. Bu dnme etkinlii

sadece grnen, madd dnyaya ait bir etknlik deildir. O ayn zamanda grnenin

ardndaki grnmeyeni, yani manev dnyay da dnmeye dayal bir etkinliktir.

Grnen, madd dnyay fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif ilimlerle aklamaya

alrken manev dnyay da metafizikle aklamaya almtr.

bn Sn bu ihtiyacNecatda yle aklar:

Tabii ve matematik ilimlerle dier czi ilimler, varlklarn eitli hallerindenbahsetmelerine ramen hibiri mutlak varlktan, onun hallerinden ve onun ilkelerindenbahsetmezler. O halde zat ve tabileri itibariyle mutlak varlktan bahseden bir ilmeihtiya vardr k i o d a lahiyat ilmidir (Sn, 1985: 235).

bn Sn birokslm filozofu gibi felsefe ve hikmet kelimelerini e anlaml

olarak kullanmtr. Felsefenin blmlerini ele ald eserlerine Uyunul-Hikme ve

Aksamul-Hikme adlarn vermi ve eitli eserlerinde de ilim, felsefe, hikmet

kelimelerini e anlaml olarak kullanmtr (Kutluer, 2001: 53).


16/85


17/85

8

Allahn ispatn incelemez ve incelemesi de mmkn deildir. Ayn ekilde, Allahn

varlnn baka bir ilimde sorun olmas mmkn deildir. nk metafizik ilmi

maddeden bamsz eyleri inceler. Allah da maddeden ve harekete konu olmaktan

mnezzehtir. O halde Allahn varl, bu ilimde incelenmelidir. Metafizik ilmi

Allahtan hem varlk, hem de sfatlar bakmndan bahseder (Sn, 2004: 5).

bn Snya gre, btn ilimler tek bir faydada ortaktr: Uhrev mutlulua

hazrlamak iin insan nefsinin bilfiil yetkinliinin salanmas (Sn, 2004: 15).

Son olarak filozofumuz, metafiziin, dier ilimler arasndaki yerine de yle

iaret ediyor: O halde btn ilimlerden nce olmas, metafizik ilminin kendiliinde bir

hakkdr (Sn, 2004: 19).

bn Sn metafizik dnce sistemini olutururken pek ok dnceden

etkilenmitir. Bunlarn banda tabii ki Aristotelesin metafizik dncesi gelir.

Aristotelesin metafizik kitabn birok defalar okumutur. Bunu yaam hikayesinde

yle anlatr:

Metafizike merak sardm. Aristotelesin metafizik kitabn okudum. Fakat hibireyanlayamadm. Yazarn maksadna bir trl intikal edemiyordum, aklm kar yordu.yle ki kitab krk defa okumutum, ezberlemitim. Bununla beraber kitab vemaksadn yine anlayamyordum. mitsizlie kapldm ve dedim ki: Bu kitab anlamakimknsz. Bir gn yolum sahaflara dmt, bir tellaln elinde bir kitap vard. Banakitab satmak istedi. Ben bu ilimde fayda yoktur diye reddettim. Tellal bana dedi ki:Bunu satn al, nk ucuzdur, onu sana dirheme vereyim, sahibinin paraya ihtiyacvar Kitab satn aldm. Bu kitap Metafizik Kitabnn Maksatlar hakk ndaFrbnin yazm olduu bir kitap idi. Hemen eve dndm, sratle kitab okudum. Oanda bu kitabn maksatlar, hedefleri bana gn gibi alverdi. Tabii ki daha nce

ezberlemi olmamn kitabn anlalmasnda nemli pay vard. Buna ok sevindim.Ertesi gn, Allaha krler olsun diyerek, fakirlere, pek ok sadakalar dattm (Bolay,1988: 11-12).

bn Sn her ne kadar kadim Yunan kaynaklarndan ve filozoflarndan

yararlanmsa da felsefesini oluturmak iin bunlarla yetinmemitir. Bunun yannda

slm dininin temel kaynaklarndan da yararlanmtr. Bunlardan ilki Kurn- Kerim,

ikincisi Kurnn yorumu olan tefsir, ncs hadis, drdncs ise hukuk ilminin

yntemlerini ve esasn inceleyen fkhtr (Sarton, 1994: 80).


18/85

9

Sonu olarak bn Sn slm filozoflarnn oluturduu metafizik anlayn

byk sentezini yaratmtr. O, Aristotelesin doaclyla, grnte onunla uzlamaz

olan Kurann dnyann Tanrnn fiiline mutlak baml olduu grn birbiriyle

kaynatrmtr. O, kelamclarn ve Aristotelesilerin varlk hakk ndaki grlerinin

mantksal bakmdan deil, sadece bak asbakmndan birbirlerinin zdd olan rakip

dnceler olduklarn kabul etmek suretiyle bu sentezi gerekletirmitir (Goodman,

2006, 285).

almamzn amac bn Snnn felsefesinin temelini oluturan metafizik

kuramn ve bu alana ait kavramlar ak, seik ve anlalr bir dil ile ele alp

deerlendirmek yorumlamak ve bylece hem kendimizi hem de bakalarn

aydnlatmaktr. Bunu felsef literatrde bn Sn zerine yaplan almalar ve bn

Sinann kendi eserleri nda aklamaya alacaz.

almamzda bn Snnn metafizii blm halinde incelenecektir. lk

blmde bn Sn metafiziinde yer alan varlk, mahiyet, hviyet vb. temel kavramlara

deinilecektir. Daha sonra bn Sinann mutlak varlk, zihinde varlk, d dnyada

varlk eklindeki varlk snflamasndan bahsedilecektir. kinci blmde ise Varlk-

Mahiyet Ayrm ve buna bal olarak Zorunlu Varlk-Mmkn Varlk Ayr mna

deinilecektir. Ayrca Zorunlu Varlkn niteliklerinden sz edilecektir. Bundan sonra

bn Sina metafiziinde yer alan baz temel nazariyeler zerinde durulacaktr. Son olarak

bu blmde bn Sinann Allahn Varlna Dair getirdii deliller zerinde

durulacaktr. Son blmde ise Allah-lem ilikisi erevesinde, lemin ezellii, sudr

teorisi ve sebepler teorisi zerinde durulacaktr. Ayrca bn Sinann alemin ezeliliine

dair delillerine bir eletiri niteliinde olan Bing Bang Teorisinden sz edilecektir.


19/85

10

KURAMSAL BLGLER VE LTERATR TARAMASI

almamz bn Sinann metafizik kuram zerinedir. Tez hazrlanrken

ncelikli olarak bn Sinann metafizik zerine yazd gerek Trke gerekse yabanc

dillerde yer alan eserlerinden yararlanlmtr. Bunun yannda bn Sina metafizii

zerine yazlan eserler ve yaplan aratrmalardan da yararlanlmtr. Elbette btn bu

gayretlere ramen kaynaklarn tam anlamyla yeterli olduunu iddia etmek mmkn

deildir. Ancak biz almamzda filozofun sistemini eletirmekten ziyade onu

anlamak, anlalr bir dille bakalarna aktarma gayreti iinde olduk.


20/85

11

MATERYAL VE METOT

bn Sinann Metafizik Kuram zerine yaplm olan mstakil bir almann

olmad grlmektedir. Elbette bn Sina Metafizii zerine yazlan eserler olsa da bu

eserlerin dillerinin anlalr olmamas, bizi bu almay yapmaya sevk etmitir.

Filozoflarn kendilerine ait olan yazl eserlerinin yan sra felsefe tarihi hakknda bilgi

veren aratrma eserleri, felsefe szlkleri ve bn Sinann Metafizii hakknda bilgi

veren yazl eserler de kullandmz kaynaklar ierisinde yer almaktadr.

almamzda bn Snnn metafizii blm halinde incelenecektir. lk

blmde bn Sn metafiziinde yer alan varlk, mahiyet, hviyet vb. temel kavramlara

deinilecektir. Daha sonra bn Sinann mutlak varlk, zihinde varlk, d dnyada

varlk eklindeki varlk snflamasndan bahsedilecektir. kinci blmde ise Varlk-

Mahiyet Ayrm ve buna bal olarak Zorunlu Varlk-Mmkn Varlk Ayr mna

deinilecektir. Ayrca Zorunlu Varlkn niteliklerinden sz edilecektir. Bundan sonra

bn Sina metafiziinde yer alan baz temel nazariyeler zerinde durulacaktr. Son olarak

bu blmde bn Sinann Allahn Varlna Dair getirdii deliller zerinde

durulacaktr. Son blmde ise Allah-lem ilikisi erevesinde, lemin ezellii, sudr

teorisi ve sebepler teorisi zerinde durulacaktr. Ayrca bn Sinann alemin ezeliliine

dair delillerine bir eletiri niteliinde olan Bing Bang Teorisinden sz edilecektir.


21/85


22/85

13

karlanmaktadr. rnein A.M. Goichion mevcud kelimesini being olarak tercme

etmitir (Atay, 2001: 34).

bn Sn varlk kavramnn baka herhangi bir kavramn iine giremeyecek

kadar geni ve genel olduunu ileri srer. Bunun iin baka herhangi bir szn mantk

bakmndan tanmnda kullanlamayacan, nk cins, tr ve fasl olmadn, varlk

kavramnn tanmlanmas dnld zaman da tanmlanamayacan, zira kendisinin

de cinsi, tr ve fasl olmadn syler. Onun mahiyeti de blmlere ayrlmaz,

blmszdr, basittir. Dolaysyla onunzatnn hibir tanm yoktur; zira onun bir

cinsi ve ayrm yoktur. Basittir; basit oluu mantka tam tarifinin yaplmamasn

gerektirir. Varlk sznn blmlenemez oluu, kavramnn ak ve seik olarak kabul

edilmesini salamtr. Eer bu kesinlik ve aklktaki bir sz kavramakta insan zihni

baka bir sze muhta olacaksa, o zaman insan hibir ey bilemeyecek ve

kavrayamayacaktr (Atay, 2001: 5-6, Sn, 2005: 132).

bn Snya gre Varlk, ey ve zorunlu kavramlar insan zihninde a priori

olarak biimlenmitir. Yani insan akl varl ve onunla ayn anlam ifade eden ey ve

zorunluyu dorudan doruya kavrar. Onlar tanmak iin bir tanma veya bir

aklamaya gerek duymaz. Ksacas varlk, insan zihninin sorgusuz sualsiz kabul ettii,

hibireye muhta olmadan benimsedii bir kavramdr (Atay, 2001: 6, Kutluer, 2002:

87).

1.2. MAHYET

Bu terimi slm felsefesinde ilk kullanan Kind olmutur. Bu kelimenin asl ikikelimeden meydana gelmitir. Arapada tek kk olarak bulunmamaktadr. Ma bir

soru edatdr. Soru olarak anlam ne?dir. Bir de nc ahs zamiri olan erkek iin

huve ve dii iin hiye vardr. Bunlardan biri yerine kullanlrsa ma huve veya

ma hiye terkibi ortaya kar ki, her ikisinin Trke tercmesi nedir o? veya o

nedir? dir. Mantkta bu soru bir eyin hakikatini, mahiyetini, aslnda ve znde ne

olduunu renmek iin sorulan bir sorudur. Karlnda verilen cevap da soruya tam

uygun olduunda, o eyin hakikatini, zn gsterir. Ksacas ma ve hiyebirleerek mahiyet kelimesini olutururlar (Keklik, 1967: 33, Atay, 2001: 29).


23/85

14

Mahiyet hakikatten daha genel anlamdadr. Hakikat ancak var olan eylerde

kullanlr. Yani hakikat, realite kazanm mahiyetten ibarettir. Mahiyet ise mevcut olan

ve olmayana da sylenir (Olguner, 2001: 42, Atay, 2001: 30).

bn Sn Varlk-Mahiyet ayrmnda mahiyetin eklinden sz eder. Bunlardan

birincisi mahiyetin, iki varlk seviyesinden herhangi birine ve bu varlk seviyelerinde

kendine ilienlerine izafe edilmeksizin, kendi olmakl bakmndan

deerlendirilmesidir. kincisi mahiyetin d dnyada bulunmas bakmndan

deerlendirilmesidir. Bu durumda mahiyete, d dnyadaki varlna zg arazlar

iliecektir. ncs ise mahiyetin tasavvurda olmasbakmndan deerlendirilmesidir

(Sn, 2006: 8).

1.3. NNYET

Bu kelimenin okunuunda ihtilaf edilmitir. Kimi aniye olarak okumu ve

zamanlar birimi anlamnda olan andan tretildiini sanmtr. Kimi de Yunanca

ann (vcud)dan geldiini sylemitir.

nniyet kelimesinin kayna hakknda en ak bilgiyi Frb verir. nniyetin,

eddeli inneden trediini ve bir eyin varlnn sbutunu, pekitirilmi olduunu

gsterir, onu teyid eder. ok defa eyin cevheri, z yerine onun inniyeti denir.

Bylece zvarlktan, varln z kastedilir. inne kesre ve edde ile Arapada

varlktaki z ifade ettiinden filozoflar bu inniyet szn znden dolay zorunlu

varlk ifade etmede kullanmlardr. nk onun varl, varl pekitirmekte vevarlktaki gc en kmil olandr (Atay, 2001: 30).

nniyet kelimesinin kk ve hangi dilden olduu hakk nda ihtilaflar vardr.

Ancak kelime, genel olarak, varlk, vcud, varln z, hakikati varln gereklii gibi

anlamlarda kullanlmtr. Bundan dolay slm filozoflar bu kelimeyi Allahn

varln, inniyetini ifade etmek iin kullanrlar. Vacibul-Vcudun mahiyeti demezler

de onun inniyeti derler (Atay, 2001: 36).


24/85

15

Esasen mahiyet ve varlk Zorunlu Varlkta birbirinden ayr dnlemedii iin

varl, mahiyetinin ayn olmakta ve bu yzden de mahiyet yerine zat veya inniyet

terimleri kullanlmaktadr. Eer Zorunlu Varlkta da mmkndeki gibi bir mahiyet-

varlk ayrl dnlseydi, ister istemez varln mahiyete bir ilave olduu sonucuna

varmak kanlmaz olurdu. Hlbuki Allahn varl, mahiyete bir ilave ve ona tabi

deildir (zden, 1996: 67).

1.4. HVYET

Hviyet, bir eyin z, kendisi, ayns, kendisine ait varl demektir. Bundan

dolay o (huve) dendii zaman, onun hviyetine, zel varlna, hi kimsenin ortak

olmad kimliine delalet eder. Bu zamir, Arapada konu ile yklemi birbirine

balayan bir edattr.

Arapada iki tr cmle vardr. sim cmlesi; bir isim ve sfattan oluur. Fiil

cmlesi; bir fiil ve fail (zne) den oluur. Dier dillerde konu ile yklemi birbirine

balayan yardmc fiiller bulunur. Arapada ise byle bir yardmc fiil yoktur. Bunun

iin konu ile yklemi huve zamiri ile birbirine balarlar. Ama normal olarak bu

bilindii iin huve ou kez sylenmez. Sadece pekitirme yaparken sylenir ve bu

huve mevcut manasn ifade eder. Frb ye gre, Zeyd ktiptir dediimizde Zeyd

ktip olarak vardr kastedilir. Huve bir ba edatdr. Gerek manas varlktr. Ba

denmesinin sebebi iki manaybirbirine balamasdr (Atay, 2001: 32).

1.5. VARLIK TRLER

Her filozof felsef sistemini zerine ina edebilecei bir temel ta, bir balang

noktas arar ve felsef sistemini onun zerine ina eder. Bir filozof olarakbn Sn da

varlk kavramn ak seik, kesin ve en geni anlaml olmasndan dolay felsefesinin

balang noktas yapar.

Aristoteles varlk sznn birok manaya geldiini sylese de ak bir snflamaya girmemektedir. nk Aristotelesin metafiziinde daha ziyade cevher


25/85

16

kavram rol oynar. bn Sn da ise varlk kavram daha etkin bir rol oynamaktadr. bn

Snnn varlk ile hakikati bir tutarak Hakikat ya d dnyada ya da zihinlerde

mevcuttur. Veyahut da mutlak olarak her ikisinde bulunur ifadesiyle varlk kavramn

metafizik ve felsef anlamda sahada ele ald grlmektedir: (Atay, 2001: 7,

zden, 1996: 57)

Bunlar:

Mutlak Varlk

Zihinde Varlk

D dnyada (ayan) Varlk

1.5.1 Mutlak Varl)k

Mutlak varla mcerret varlk da denir. Mutlak sz, salvermek, serbest

brakmak anlamna gelirken, mcerret sz, soyulmu, plaklatrlm anlamna

gelmektedir. Trkedeki soymaktan tretilen soyut kelimesinin kkeni mcerrettir

(Atay, 2001: 43).

nsanolunun farknda olduu bir zihin d bir de zihin ii varlk vardr. Birey

ya zihindedir ya da zihnin dndadr. Zihinde varolann d dnyada, varl gerekmez.

Fakat darda var olan zihinde var olabilir. Demek ki insann, varl yerletirecei,

varl balayaca zihin ii ve zihin d iki saha vardr. Zihinde varlk, d dnyada

varlk. Ancak mutlak varlk, rlplak, soyulmu, her eyden, zihinden ve ondaki

zelliklerden syrlm, hibirart ve kayda bal olmayan tertemiz, ar varlktr. Bu

varlk ne ise odur ve varln ta kendisidir. Mesela, insan, insan olma ynnden, bir

eydir, varlktr. Burada sadece insan olarak ele alnmtr. Baka bir ey art

koulmamak zere insan, insan olarak bir varlktr (Atay, 2001: 44).

1.5.2. Zihinde Varl)k

Zihinde varlk, mantk varlktr. Aslnda zihindeki varlklar da iki k sma

ayrmak gerekmektedir. Mantk bak mndan bunlardan birincisine (makulat- la)

birinci derecede anlamlar, yani alglar denir. Bunlar d dnyada gzle grlebilen

varlklardr. kincisine de (makulat- saniye) ikinci derecede anlamlar ve kavramlardenir. Bunlarn objeleri darda bulunmaz. Birinci derecedeki alglar, d dnyada


26/85


27/85

18

KNC BLM

BN SNNIN VARLIK TASNF

2.1. VARLIK-MAHYET AYRIMI

Varlk-Mahiyet ayrm hi phesiz slm felsefesinin en temel felsef

grlerinden biridir. Ayrca bu ayrmn slm filozoflar arasndaki ontolojik-metafizik

dnmenin ilk admn oluturduu sylenebilir. (Iztsu, 2003: 111)

bn Sn varlk hakk ndaki grn varlk-mahiyet ayrmna dayandrmtr.

Bu ayrmn kendisi tmyle yeni bir ey deildi. O, Platonun dealar tikellerden

ayrmasnda gizli olarak mevcuttu. Ayrca bireyin ne olduu sorusu ile byle bireyin

var olup olmad sorusunu birbirinden ayrmas Aristoteles tarafndan da kabul

edilmiti. Ama bn Snda bu ayrm daha merkez bir anlam kazanmtr. nkAristoteles, z (mahiyet) sorununu varlk sorunundan ayrdnda hakl olarak sadece

tikellerle snrl tutmutu. Veri olan bir bireyin varl problemli olabilirdi. rnein bir

ormanda veya evde bir insan var myd, yoksa yok muydu? Ama Aristotelese gre

trn varl, onun zyd. Veri olan bir zn, zel bir rnekte gereklemi olup

olmad sorulabilirdi, ama eylerin ezel zleri olmakszn hibirey varolamazd. Bu,

apak imknsz bir eydi. Aristotelesin zleri, tzler olarak almasnn bir nedeni,

onlarn deimez, aklsal ve gerekte varolularnn ayn olan zlere sahip olduklargryd (Goodman, 2006: 287).

bn Sn felsefesinde varlk-mahiyet ayrm nemli bir yer tutar. bn Snya

gre, bir insan birey hakknda dnrken, genel zihin yaps iinde o eyin iki farkl

zelliini birbirinden ayrt ederek dnebilir. Bu zelliklerden biri, o, nedir sorusuna

cevap vermek iin kullanlan hereyi kuatan o eyin z veya mahiyeti, dieri de var

oluudur. Szgelii insann insan olma bakmndan ifade ettii anlam baka ey, onunvarlnn, bir veya ok oluunun ifade ettii anlam daha baka eydir. nsan srf insan


28/85

19

olarak mahiyet bakmndan dikkate alnacak olursa onun zihin dndaki varl, bir

veya ok oluu gibi nitelikler insanla (mahiyete, zata) sonradan katlan birtakm

arazlardr. Mantk bakmndan ifade etmek gerekirse, bir nitelii bir konuya yklemek,

bu niteliin anlamyla konunun anlamnn ayn olmas demek deildir. Nitekim insana

glen niteliini yklediimizde insann ifade ettii anlam, glen teriminin ifade

ettii anlamla ayn deildir. Demek oluyor ki, mahiyet olan insanlk her trl

nitelikten nce gelmektedir. Bir baka deyile, varlktan mahiyete geilmez; tersine

mahiyetten varla geilir (Kaya, 1984: 453, Nasr, 2003: 39).

Cu veya bu eyin varl soyut olarak kavram dzeyinde zihinde kavrand

zaman acaba hemen o anda onun zihnin dnda gerekten var olup olmad konusunda

birey sylenebilir mi? Yani bu tasavvuru, bir tasdik takip edebilir mi? Ne olursa olsun

herhangi bir ey tasavvur edildiinde onun zihin dndaki varl konusunda kuku

duyulaca aktr. bn Snya gre tasavvur edilen eye ilikin bu kuku, onun ne

olduu ile var olduunun ayr ayr eyler olmasndan kaynaklanmaktadr; dier bir

ifadeyle varlkla mahiyet ayr eylerdir. Mesela, gen kavram, onu tekil eden izgi

ve dzlemden nce de vardr. Cu halde zihn bir tasavvur olan mahiyet, d dnyadaki

nesneleri gsterebilmesi iin bir varla muhtatr. Byle olunca varlk, mahiyete

sonradan katlan bir nitelik olmaktadr. Bu demektir ki akl kar snda varl ve

yokluu birbirine eit olan birey mmkn varlktr. Ancak bu varlk-mahiyet ayrm

sadece mmkn varlklar iin geerlidir (Alper vd. 1999: 326, Kaya, 1984: 454).

bn Sn mahiyet-varlk ayrm ile mmkn varlklarn ontolojik gerekliklerden

ayr olarak bir de kavramsal gereklikleri olduunu gstermek istemektedir. Varlk

bakmndan veya dier bir ifadeyle felsefe asndan, d dnyada fertleri tekil eden,

onlara varlk ve zellik veren, onlar ahslatran, eylerin btnn oluturan czlerinhepsine birden mahiyet denir. Mahiyet terimiyle ifade edilen kavramsal gereklik

tmeldir ve tek tek tikellerin, ontolojik gereklik kazanm olup olmadklarna

baklmakszn, tmne ait akledilir zn verir. Fakat bilgisine tanmla ulalan bu z,

d dnyada ontolojik bir gereklie sahip deildir. Aksine, varolu bu ze uygun

olarak ontolojik gerekliini kazanr. Mesela bir at, at olmaklk mahiyetine ne lazm

geliyorsa, onu izleyerek var olur. Ancak buradan hareketle mahiyeti bir varlk ya da

varoluun sebebi gibi grmek yanl olacaktr. Varlk kazandran sebep mahiyetdeildir ve o sebep belirdiinde varlk mahiyetinin gerektirdiine uygun tarzda


29/85

20

ontolojik planda yer alr. Cu veya bu atn varlk kazanp kazanmamas ayrbireydir, at

olmaklk mahiyeti ayrbireydir. Bu mahiyetin varla brnmesi bir sebebi gerektirir

ve dolaysyla sebepli-mmkn varlklarn, o sebep belirmedike gereklik

kazanmayacak olan varlklarndan ayr olarak, bir de mahiyetleri vardr (Atay, 2001:

84, Kutluer, 2002: 113).

bn Snnn mmkn varlklar hakkndaki mahiyet-varlk ayr m, yalnzca

mmkn varln ne olduunu deil ayn zamanda Zorunlu Varlk olarak Tanrnn ne

olmadn da ortaya koyacak bir ereve sunmaktadr. bn Sn sisteminde Tanr ile

Onun varlk dedii evren arasndaki ontolojik farkllk, mmkn varlklar iin sz

konusu olan mahiyet-varlk ayr mnn Zorunlu Varlk iin sz konusu olamayaca

fikrini pein olarak kabul eder ve bu ayrm konusundaki bir olumsuzlamay arkasndan

getirir.

Kutluere gre bu olumsuzlama udur:

Tanrnn varlndan ayrbir mahiyeti yoktur. nk zorunlu varln, zorunluluunugerektiren bir mahiyeti olduu dnlemez. Ayrca Zorunlu Varln varl ve birliidnldnde, Onun, mesela insan ya da cevherlerden bir cevhermi gibi, zorunluvarlk yahut bir olmaklna ait mahiyeti dnlmez. Dnme, tamamen Onunvarlnn ve birliinin kendisine yneliktir (Kutluer, 2002: 114).

bn Sn varln, mahiyetin bir araz olduunu syleyerek Varlk-Mahiyet

ayrmna farklbir boyut kazandrmtr.

Iztsu, (2003) bn Snnn metafiziinde varln mahiyetin bir araz olduu

grn ok ak bir dille ifade eder. Iztsuya gre gnlk konumalarmzda daima,

znesi isim yklemi ise sfat olan cmleler kullanrz. Mesela iek beyazdr, bu

masa kahverengidir gibi. Bu noktada masa vardr (the table is) gibi varolusal bir

nermeyi kolaylkla masa mevcuttur (the table is existent) gibi bir nermeye

evirebiliriz. Bu ekilde deitirildiinde vcd masann niteliini ifade eden bir

sfattan ibarettir. Ve masa mevcuttur nermesi masa kahverengidir nermesiyle

tamamen edeerdedir. nk her iki durumda da zne masa adl cevhere delalet

eden bir isim; yklem de bu cevherin bir arazn ifade eden bir sfattr (Iztsu, 2003: 17).


30/85


31/85


32/85


33/85

24

Mmkn varln var olmas da yok olmas da bir illete baldr. Yani mmkn

varln bir illetle ve o illete gre zorunlu olmas gerekir. Mmknn varl,

kendisinden bakasna bal olduuna gre her mmknn bir sebebi vardr. Ancak

dier yandan mmkn varlklarn hibirinin sonsuz sebebi olamaz. Sebepler zinciri

sonsuza dek sremeyecei iin de mmknn varl Zorunlu Varlkta son bulur. Bu

nedenle mmkn varlk, kendisini varlk sahasna karacak bir sebebe zorunlu olarak

ihtiya duymaktadr (zden, 1996: 65).

Evren ve iindeki her ey mmkn varlklar olup, metafizik noktasndan

Zorunlu Varlka baldr. Ayrca, mmkn varlklar da kendi ilerinde iki tre

ayrlrlar: i.) Kendi ilerinde mmkn olmakla birlikte Zorunlu Varln gerekli kld

mmkn varlklarii.) Kendilerine eklenmi hibir trde gereklilik tamayan mmkn

varlklar. Birinciler saf ve basit akl cevherler veya Allahn, Onun tarafndan gerekli

klnm anlamnda sonsuz etkileri olan meleklerden olumaktadr, ikinciler ise, kendi

ilerinde sonsuz-olmama ilkesi tayan ve dolaysyla sona ermek ve lp gitmek iin

doan olu ve yok olu (kevn ve fesad) dnyasnn yaratklarndan ibarettir (Nasr, 2003:

41).

2.4. ZORUNLU VARLIKIN NTELKLER

bn Sn Zorunlu Varlkn niteliklerinden sz ederken bu niteliklerin Zorunlu

Varlkn zatna izafe edilip edilemeyecei zerinde durur. Bu niteliklerin Onun

zatnda bir okluk meydana getirip getirmeyecei, Onun Birliine mani olup

olmayaca gibi meseleleri inceler.

bn Sn ncelikle Tanrnn farkl karakteristik zelliklere sahip olabileceini

kabul eder. Ama bu kabulleni Mutezilenin ifade ettii anlamda bir kabulleniten

ziyade, Yeniplatoncu unsurlarn ynlendirdii bir kabullenitir. bn Sn, Zorunlu

Varlka olumsuz (selbi) nitelikler atfederek, Onun olumlu ynlerini ortaya karmaya

alr. Ona gre bu nitelikler Onun znde hibir okluk meydana getirmeyen

niteliklerdir (Netton, 1995: 154).


34/85

25

Zorunlu Varlk, srf zat yani kendi varlndan ibarettir. O, kemiyet ve keyfiyet

itibariyle Birdir, birleik bir varlk deildir, blnemez. Ona zatnda okluk meydana

getirebilecek hibir sfat verilemez. Bu nedenle Zorunlu Varlka atfedilen nitelikler,

Onun zatndan ayr olarak dnlemezler, zatnn ayndrlar. Eer bu nitelikler,

Zorunlu Varlkn zatndan ayr olarak kabul edilecek olursa O, z ile deil de bu

niteliklerin bir araya gelmesi ile bilinir ki bu mmkn deildir. O, zat ne ise odur

(zden, 1996: 138-139).

Cimdi bn Snnn Zorunlu Varlka atfettii niteliklerden bahsedebiliriz.

2.4.1. Zorunlu Varl)k Birdir

Tanrnn teklii ya da mutlak birlii slam inancnn kalbidir. Ayn

zamanda bn Snnn metafizii iin de anahtar bir edir. (Netton, 1995: 152)

slam filozoflarna gre, Tanr, gerek anlamda tektir. lk olarak o, sayca tektir

ki, bu anlamdaki teklii anlatmak iin genellikle ahad kelimesi kullanlr. Ahad

her trl tebih ve teslis anlayn reddeden hlas sresinin ana terimidir. kinci olarak,

Tanr mrekkeb olmamas, basit olmas bakmndan da tektir. Tanr czlere,

fasllara blnemez; bundan dolay da O, mantik adan, bir tarife tabi tutulamaz.

nc olarak, Tanr, kendine zg bir varlk olduu iin de birdir. O, kendisine

baka biri tarafndan varlk verilmemi olan, sebebi olmayan bir Vacibul-Vucddur

(Aydn, 1990: 107).

bn Snnn felsefesinde Zorunlu Varln Bir oluu meselesine gemeden nce

onun bir kavramna genel yaklamna bir gz atmakta yarar vardr. Bir eyin birolduunu sylediimizde hangi anlamda birden sz ettiimiz nemlidir. bn Sinaya

gre birin genel tanm udur: Kendisine hangi bakmdan bir deniyorsa o bakmdan

blnmeyen eye denmektedir. Tanmda ne kan blnmez olutur. Dolaysyla birlik

kavram blnmezlik ile tanmlanm olmaktadr. kinci e ise o eye bir demeyi

gerektiren yn, yani ona hangi bakmdan bir denildiidir. Filozof tanm u rneklerle

aklamaktadr. Cinste blnmeyen cins bakmndan, trde blnmeyen tr bakmndan

birdir. Yani ayn cins veya tre ait olan varlklar birdir. Onlarn mahiyetleri ayn cins


35/85

26

veya tre katlmak bakmndan bir btne aittir. Bu btnlk kavramsal bir

blnmezlie iaret eder (Kutluer, 2002: 126).

Zorunlu Varln birlii, dier varlklarn onun zorunluluuna itirak etmeyi

dnmemeleri anlamnda birdir. Onun zorunluluu ne trler iin cins, ne fasllar iin

tr, ne de ona sonradan eklenmibir sfattr. Zorunluluk sfat ile bu sfatn iaret ettii

varlk ayndr. Bu ontolojik perspektifte varlk ve zorunluluk ayn eye delalet ederler.

Eer zorunluluktan bir sfat olarak bahsedeceksek bu sfat onun ztndan baka

olmayan zat sfattr ve bu Zorunlu Olmak sfatn onunla paylaan hibir varlk sz

konusu deildir. Onun Zorunlu ve Bir oluu yahut zorunlulukta Bir oluu veyahut da

zorunluluunun Birlii gerektirmesi bu birliin doru anlalmasyla anlalabilir.

Birliinin tmellii ontolojiktir ve dier tmel kavramlarla mnasebeti iinde

anlalamaz. Onun cins veya tr olduu sylenemez. Tek bir cins ya da tek bir tr

olduu ileri srlemez. Onu dier trlerden ayran fasldan, yahut zorunluluun bunun

gibi bir fasl olduundan kesinlikle sz edilemez. Zorunlu Varln, var olmasyla

zorunlu olmas nasl ayn anlama geliyorsa, zorunlu olmasyla bir olmas da ayn

anlama gelmektedir (Kutluer, 2002: 133).

Sonu olarak bn Snnn Zorunlu Varlkn Bir olduu ile ilgili olarak ortaya

koyduu argumann en nemli yn, Zorunlu Varlkn teklii, gereklii ve varlnn

altn zat (z) ile izmesidir. Tanrnn varl ve z arasnda ayrlk olamaz. Tanrnn

z ile bir olan varl hi kimseye ya da hibir eye baml deildir(Netton, 1995:

152).

2.4.2. Zorunlu Varl)k, Basittir

Zorunlu varlk, eitli paralardan meydana gelmi birleik bir varlk deildir.

Bir parann z, ne dier bir parann z, ne de paralardan meydana gelen btnn

zdr. Fakat her para, z itibariyle btnden ncedir. Paralar btnden ayr

dnlemeyecei gibi, varlklar da birbirine baldr. Varlk sebebi, btnn

varoluundan nce paralarn varln zorunlu klar. Bylece birleik varln

kendisiyle zorunlu olmayaca ortaya kar. yle ise Zorunlu Varlk birleik deil

basittir. (Altnta, 2002: 62)


36/85

27

bn Sn Zorunlu Varlk eer iki eyin birlemesinden veya birok eyin

toplanmasndan meydana gelmi olsayd, Zorunlu Varlk bu eylere bal onlardan

zaruret alm olacak, dolaysyla bu eitli eylerden biri veya herhangi biri Zorunlu

Varlktan nce gelmi ve onu meydana getirmibulunacaklard. Oysa Zorunlu Varlk,

ne mana ve keyfiyet olarak, ne de sayca blnp paralanabilir (Olguner, 2001: 93-

94).

Plotinos da Birin doasndan bahsederken onun basit olma niteliinden sz

eder. Ona gre Bir, basittir, saf birliktir. nk O, Biri kendi kendine yeten olarak

adlandrr. Birin doas her eyden bamszdr. Ona gre Bir, ne baka bir eyden

kar, ne baka bireyin iindedir, ne de Birin zerinde veya dnda herhangi birey

olabilir. Biri baka hibirey meydana getirmedii iin, o kendi kendisinin nedenidir

(Kurdolu, 2000: 68).

bn Sn Zorunlu Varlkta mutlak bir BR grr. Bu Bir, Plotinosun Biri gibi,

maddenin stnde saf eylem, kendisine olaan herhangi bir eyin karmad,

kendinde ancak kendisi iin prensip ve gaye olan Birdir. Onda arz bir nitelik yoktur,

basitlii mutlaktr (Altnta, 2002: 63).

Sonu olarakbn Snya gre, Zorunlu Varlk basittir. ki veya daha fazla eyin

bir araya gelmesinden ibaret deildir. Eer iki veya daha fazla eyin birleiminden

meydana gelmi olsayd, zorunlu oluu kendisinden deil, bir araya gelen eylerden

kaynaklanrd. Ayn ekilde basit deil, paralardan meydana gelmi olsayd, paralar

bir araya getirecek bir sebebe ihtiya olurdu ki, bu da Onun Birliine ve sebepsiz

oluuna aykrdr.

2.4.3. Zorunlu Varl)k, Hakikattir

bn Snya gre hakikat, varlna sadk (doru) bir ekilde inanlandr.

Hakikatin tam olmas, devamlla ve zat olmaya baldr. Zorunlu varlk zat gerei

srekli haktr, hakikattir; mmkn varlk ise, bakas nedeniyle hak, kendiliinde ise

batldr. Varl Zorunlu Birin dndaki herey, kendiliinde batldr (Sn, 2004:

46).


37/85

28

Zorunlu Varlk, gerek olmaya en hak sahibi varlktr. nk Onun dndaki

btn varlklar deiim halindedirler ve olu ve bozulua tabidirler. Hatta yok

olmaktadrlar. Ayrca O, varl ve zorunluluu bir bakasna muhta olmayan varlktr.

Bu nedenle sadece Zorunlu Varlk, hakikat olmaya layktr. Dolaysyla Zorunlu

Varlktan daha gerek birey yoktur.

Ayrca bn Snya gre, Varlna inanmak doru olan eye de gerek

denir. Bu geree ise varlna inanmann doru olduu, doruluunun yan sra srekli

olan ve sreklilii de bakas nedeniyle deil zat gerei olandan daha layk hibirey

yoktur (Sn, 2005: 101).

2.4.4. Zorunlu Varl)k, Cisimsizdir

bn Snya gre Zorunlu Varlk, cisim olmad gibi, cisme ait bir ey de

deildir; o, maddeden ayr yaayan bir varlktr. Ona gre Zorunlu Varlk, cisme bal

herhangi bir araz olamaz. nk arazlar ancak cisme bal olarak mevcut olabilirler.

Bu onlarn ihtiya olduklarn gsterir. Oysa Zorunlu Varlk ihtiya iinde olamaz.

yleyse araz deildir (Olguner, 2001: 96).

Cisimler doalar gerei blnrler ve blnebildikleri iin de okluk ifade

ederler, hem de madde ve suret gibi ksmlara ayrlrlar. Zorunlu Varlk, blnemez

olduu iin okluk ifade edemez. Onun blnemez oluu Bir oluundandr. Blnemez

olduu iin de o ne bir cisim olarabilir, ne de onun bir cismi olabilir. O halde Allah, ne

cisim, ne de cisme ait bir arazdr (Olguner, 2001: 61).

2.4.5. Zorunlu Varl)k)n Cinsi ve Tr Yoktur

Aristotelesin metafiziinde daha ziyade cevher kavram rol oynar. bn Sn da

ise varlk kavram daha etkin bir rol oynamaktadr. bn Sn metafiziinde Zorunlu

Varlk ile cevher arasnda bir iliki kurmak hataldr. nk cevher mterek bir

isimdir. Zorunlu Varlkta aslolan ise her bakmdan Bir olmasdr. okluk mmkn

varlklar iin geerlidir. Ayrca bn Sn, mahiyeti bulunmayan eye cevher

denemeyeceini belirtir. nk cevherin hakikati mahiyettir. Bu nedenle mahiyetibulunmayan ey, cevher deildir. O halde Zorunlu Varlk cevher deildir. Cins gibi


38/85

29

varlklara veya kiilere verilen kategorik bir durum, hibir ekilde Zorunlu Varlka

verilemez (zden, 1996: 70).

yle ise Zorunlu Varlk, hibireyle, cinse ve tre ait bir mana paylamaz. Yani

Onun fasla, araza ait bir mana ile ayrlmaya, zellemeye ihtiyac yoktur. Aksine o,

zyle ayrlmaktadr.Dolaysyla onun zatnn hibir tanm yoktur; zira onun bir cinsi

ve ayrm yoktur (Altnta, 2002: 65, Sn, 2005: 132).

2.4.6. Zorunlu Varl)k, Ak)l, kil, Makldr

Zorunlu Varlk, bizatihi srf akl, makul akl ve kildir. Yani dnce,

dnlen ve dnendir. Madde ve madd arazlardan ayr olduu iin, bu ayr hviyeti

ile akldr. Maddeden tecrd (ayr) edilmilik, Onun ztna hastr. Bylece

filozofumuzun gznde Zorunlu Varlk, kendi zatn dnd iin kil (dnen),

yine zt kendisi tarafndan dnld iin de makl (dnlen)dr.

Onun bu ynl dnme faaliyeti, zatnda hibir oklua yol amaz. nk

Zorunlu Varlkn ayn zamanda akl, akl ve makl olmas zatnn bir yansmasdr.

Bundan baka Zorunlu Varlk, kendisinden bir dzen dhilinde sudr eden dier btn

varlklar da dnr. bn Snda dnmek ayn zamanda yaratma (ibda) demektir. Bu

bakmdan Zorunlu Varlkta dnmek demek, bata kendi zat olmak zere, yaratt

her eyi bilmesi anlamna gelir. Bu konuyu bn Snnn sudr retisinde daha

ayrntlbir biimde aklayacaz (zden, 1996: 141).

2.4.7. Zorunlu Varl)k, De7i*mez, Sabittir

Deimenin anlam, bir varln herhangi bir zelliinin yok olup, onun yerine

baka bir zelliin gemesidir. Eer Zorunlu Varlkta bir deime sz konusu olursa, o

zaman Zorunlu Varlkn kuvve halinde bulunmas, dolaysyla mmkn varlk olmas

gerekirdi. Oysa Zorunlu Varlk, her trl noksanlktan uzaktr.

Ayrca, bir varlk zaman ve meknn tesinde ve her bakmdan sonsuz ise, o

varlk deimez ve Mutlaktr. Genellikle deime bir eksikliin, bir ihtiyacn;


39/85

30

dolaysyla kendi kendine yetmezliin neticesi olarak ortaya kar. Zorunlu Varlk,

btn bunlardan mstani olduu iin deimez ve mutlaktr (Aydn, 1990: 111).

2.4.8. Zorunlu Varl)k)n Bilgisi Tamd)r

Kuran, Allahn lemde var olan gizli-ak, byk-kk her eyi ezel

bilgisiyle bildiini ve Onun bilgisi dnda hibireyin bulunmadn ak bir ekilde

ifade etmektedir. rnein Allah karada ve denizde ne varsa bilir; Onun bilgisi

dnda bir yaprak bile dmez. O, yerin karanlklar iindeki tek bir taneyi bile bilir.

(Enam, 6)Gereku ki, insan biz yarattk ve nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz

ve biz ona ah damarndan daha yaknz (Kaf, 50) ayetleri gibi, Allahn lemde var

olan her eyi, hatta zihnimizde bulunan dile getirilmemi cmlelerimizi bile bildiini

bildiren birok ayet mevcuttur.

Bunun yannda birokslm filozofunun dncesini olutururken yararland

Aristoteles metafiziinde Varlk, salt dncedir. Yani Varlk sadece zatn dnr ve

bilir. Ayn ekilde bn Sn metafiziinde de Zorunlu Varlk salt dncedir. Ancakbn

Snnn Aristotelesin bu dncesini hibir deiiklik yapmadan aynen kabul etmesi

mmkn deildir. nk bn Sn bir mslmandr ve Kuran da Allahn dnyadan

habersiz olmadn, aksine dnyada var olan zerre miktarndaki eylerden bile

haberdar olduunu bildirmektedir.

bn Snya gre Allah nce kendini bilir, sonra genel birekilde dnyaybilir;

yani z olarak dnlebilen her eyi bilir. Dier taraftan, Zorunlu Varlkn sahip

olduu bilgi insann bilgisiyle kyas edilemeyecek kadar farkldr. Onun bilgisi zaman

iinde para para ve nesneye bal olarak meydana gelmi deildir. Onun bilgisimutlak ve evrenseldir. Bu nedenle Onun bilgisini bizim bilgimizle kyaslayp

anlamaya almak yanltr (Altnta, 2002: 67).

Biz bilgiye zaman ierisinde sahip oluruz. Yani biz an yaarz. Allah ise

zaman-st bir varlktr. bn Sn bunlar Gne tutulmas rneiyle aklar.

Gne tutulmasna ilikin bilgi, henz meydana gelmemi olmasbakmndan gelecek,meydana geldii anda imdi, ortadan kalktktan sonra da gemi zaman sz konusudur.


40/85

31

te insann gne tutulmasna ilikin bilgisi bu trden bir bilgidir. Oysa, lemdekibtn varlklar ve sebepleri en iyi ekilde bilen Tanr, Gne tutulmasn kll olan tekbir bilgiyle bilir (Sn, 2005: 106-107).

bn Sn Zorunlu Varlkn her eyi bilip bilmedii meselesini ak bir ekilde

=ifa ve Necatta ifade eder. Allahn bilgisinin tam olduunu ve hereyi sebepleri ile

bildiini belirtir. Ayrca, bn Snya gre

Zorunlu Varlk, cziler de dhil olmak zere her eyi tmel (kll) bir tarzda bilir.Bununla birlikte, hibir tikel ey, Onun bilgisinden habersiz olamaz. Gklerde veyerde zerre arlndaki bir ey bile Allahn bilgisi haricinde deildir (Sn, 2005:105).

bn Snnn kendi felsefi dnceleri ile slmn temel kayna olan Kurnnayetleri arasnda bir sentez yapmaya alt grlmektedir.

Ayrca bn Sn Er-Risaletl-Ariyyede Zorunlu Varlkn btn czileri

bildiini yle bir akl yrtme ile aklar:

O, zorunlu varlk ve bir olduu iin, herey varln Ondan ald iin; ayrcazatn bildii ve zatn bildiinde de, btn gerekliklerin ve varlklarn ilkesi olduu

iin, ne gkte ne yerde hibirey Onun bilgisi dnda kalamaz; bilakis herey Ondanvar olur. O, btn nedenlerin sebebi olduundan; sebebi, var edicisi ve yaratcs olduuhereyi de bilir (Sn, 2004: 52).

bn Sn ayn eserinde Zorunlu Varlkn czileri bilmesi ile ztnn

deimeyeceini de syler ve yle devam eder:

O, varlklar deimez bir ekilde bilir. nk bilinenler Onun bilgisine tbidir;aksine, Onun bilgisi bilinenlere tbi deildir, ki bilinenlerin deimesiyle Onun bilgisi

de deisin. Onun varlklarbilmesi, onlarn varolmasnn sebebidir (Sn, 2004: 53).

bn Snnn Allahn Aristoteleste olduu gibi sadece kendi zatn deil

czileri de bildiine dair btn bu aklamalar onu eletirilerden zellikle de

Gazzlnin eletirilerinden kurtaramamtr. Bunun nedeni ise, bn Snnn balangta

Allahn sadece zatn bildiini, zatnn dndaki eyleri, czileri bilmesi durumunda

zatnda bir deiiklie sebep olacan aklamasdr. Dier yandan da Kurandan

ayetlerle Allahn czileri de bildiini aklamaya alr. Bunu da u ekilde formleeder: Allah czileri kll bir biimde bilir. Bu nedenle Gazzl bata bn Sn olmak


41/85

32

zere btn slam filozoflarn, Allahn czileri bilmediini iddia ettikleri iin kfir

ilan eder. Onlara eletirilerde bulunur.

Gazzl, Frb ve bn Sn gibi filozoflarn, Allahn czileri bildiini

sylemekle birlikte bunu kantlayamadklarn belirtir. Filozoflarn, Allahn czileri

kll bir bilgiyle bildii iddiasnn, Onun zatnda bir okluun bulunmad

dncesine dayandnn farknda olan Gazzl, onlar kanmak istedikleri tehlikenin

iine dm olmakla sular. Ona gre filozoflar bu yaklamlaryla Allahn sonsuz

sayda kllleri bildiini kabul etmek durumunda kalacaklar ve bylece Onun

bilgisinde yine bir okluk ortaya kacaktr. Bilindii gibi Aristoteles, okluu

artrmamak iin lk Hareket Ettiricinin sadece zatn bildiini ve lemdeki

varlklar hibir ekilde tanmadn iddia ediyordu. Gazzlye gre, eer filozoflar

felsef tutumlarn tutarl olarak srdrmek istiyorlarsa Allahn kendi ztndan baka

varlklar bilmedii grn benimsemek zorundadrlar. Bu erevede Gzzl, bn

Snnn Allahn czileri kll bir biimde bildii grn, gerekte Onun czileri

bilmediinin bir itiraf olarak deerlendirmitir(Ross, 1993: 221, Gazzli, 2006: 221).

2.4.9. Zorunlu Varl)k, A*k, A*)k, Ma*uktur

bn Snya gre, Zorunlu Varlk, Ak, Ak, Mauktur. Bu demektir ki,

Zorunlu Varlk, her ynde aktr, hem kendi ynnden hem de dier varlklar

ynnden Akn hem znesi hem de nesnesidir.

bn Sinaya gre Ak, Zorunlu Varlkn ve dier btn varlklarn sebebidir.

Zorunlu Varlk, ztn ve btn yarattklarn sevmesinden dolay aktr. Kendi zt

yine kendisi tarafndan sevildii iin mauktur. Zorunlu Varlk akl ve maukluuile kendine ak olunca kendi varln ve dier varlklar yaratt. Akla sebeplenen bu

yaratla bn Sina tecell adn verir. Eer tecell olmasayd, varlk olmazd ve bu

tecell varlklarn sebebidir. nk, Zorunlu Varlk, kendi varl ile dier varlklarn

yani sebeplenmilerin varlna aktr (zden, 1996: 144, Bayrakdar, 1997: 192).

Peki akn sebebi nedir? Akn sebebi lah Zattr. Zira zat, zt olarak bizzat

aktr. O halde O, sebepsiz ve zamansz bir aktr. Zatn ak sonradan deildir.Ksacas Zatla Varlk ve Ak ayn eydirler ve birdirler. Zorunlu Varlktan baka


42/85

33

varlklarn sebebi ise, Zorunlu Varlkn onlara mauk oluudur (Bayrakdar, 1997:

193).

2.4.10. Zorunlu Varl)k, S)rfyiliktir

Zorunlu Varlkn kendini dnmesinden akledilir ekiller ortaya kar. Bu

olu Onun zyle zorunludur. yi, Zorunlu Varlkn zatndan, akledilireklinin sonucu

olarak, belli bir akl dzene gre dnya zerine taar. Zorunlu Varlk olmas nedeniyle

Onun dzen hakknda bilgisi vardr ve bundan dolay iyinin ekilleri dnyaya yaylr.

yilik, tm varlk dzeninin en mkemmel ekilde olmas hakknda Allahn ezel

bilgisinin sonucudur. Zorunlu Varlk, yarattklarn sever; O, saf akla sahiptir, nce

zn sonra yarattklarn sever (Kaya, 2003: 122).

bn Snya gre, z gerei Zorunlu Varlk srf iyiliktir. yilik, ksaca, her

eyin arzulad eydir. Her eyin arzulad ey ise, varlktr veya varln varlk

asndan yetkinliidir. Yokluk, yokluk olmas bakmndan arzulanmaz, bilakis o,

kendisini bir varln veya varlk yetkinliinin izlemesi bakmndan arzulanr.

Dolaysyla bu durumda gerekte arzulanan, yine varlktr. Cu halde iyilik, zetle, her

eyin arzu duyduu ve varlnn kendisiyle tamamland eydir. Ktln ise, bir

zt yoktur. Bilakis ktlk, ya cevherin yokluudur veya cevherin bir haline ait iyiliin

yokluudur. Yani bu ak ana gre var olmak iyidir. Yok olmak ise ktdr (Sn,

2005: 101, Kutluer, 2002: 141).

bn Snya gre iyilik, Zorunlu Varlkn varlk vermesiyle ilgilidir. Varlk

vermek bakmndan O, kendisine herhangi bir eksikliin ve ktln ilimesinin

imknsz olduu yiliktir. Yani varlk vermek hususunda ona yaktrlabilecekherhangi bir eksiklik sz konusu olamaz. Onun varlk vermede de yetkin oluu Onun

srfyilik oluu ile ilgilidir. O, yetkin sebep olmann btn hakikatiyle varlk verir. Bu

anlamda Zorunlu Varlktan daha hakikat olan baka bir varlk bulunmamaktadr.

Varlnn ve hakikatinin sreklilii, Onun yetkin sebep ve srf iyilik olmas demektir.

Onun iyilii, varlk vermesi yani her eye yetkinliini ve iyiliini vermesiyle de

ilgilidir. Yani lemdeki iyiliin ilkesi de Onun iyiliidir (Kutluer, 2002: 143-144).


43/85

34

bn Sn, Zorunlu Varlkn sfatlarn, Onda bir okluk meydana getirebilecei

endiesi ile ztnn ayn olarak kabul eder. stelik bu sfatlardan bir ounu, Onun ilmi

ile aynletirmektedir. bn Snya gre, aslnda Zorunlu Varlkta bilgi birdir. Ancak

bilinenlerin farkl olmasndan sfatlardan bir ounu, Onun ilmi ile dolay farkl

isimler almtr.

Bu bilgi, varlklarn iyzyle ilgili olursa, Ona i yzn bilen Habir; varlklarnd yzleriyle ilgili olursa, gzlemleyen =ehid denilir. Saylarla ilgili olursa Onasayan, Muhsi; iitilenlerle ilgili olursa iiten, Semi; grlenlerle ilgili olursa gren,Basir; varlklarn incelikleriyle -onlarn muhafaza edip gzetmekle beraber- ilgiliolursa, incelikleri gren, Latif denir. Bunlarn hepsi bir arada olursa o zaman (Onunhakknda) Grlmeyenleri (ayb) de, grlenleri de (ehade) bilir; ne yerde ne gktehibirey, Onun bilgisi dnda kalamaz denir (Sn, 2004: 55-56).

2.5. CEVHER-ARAZ PROBLEM

bn Sn metafiziinin nemli konularndan biri de cevher-araz problemidir. bn

Sn, varl kendi iinde cevher ve araz olmak zere ikiye ayrr. Cevher ve araz,

felsefecilerin nem verdikleri konulardandr. slam felsefecileri, kategorileri, ekl

mantk ilminden kabul etmilerdir. bn Sn, tabiatla ilgili aratrmalarnda kategorilereitibar etmi =ifa veNecatadl kitaplarnn mantk blmlerinde bu konuya deinmitir.

Zorunlu Varlkn en nemli niteliklerinden biri her bakmdan Bir olmasdr.

okluk, mmkn varlklar iin geerlidir. Kendinde okluk bulunduran mmkn

varlk, cevher ve araz eklinde iki ksma ayrlr. bn Snya gre bireyin varl ya

bizzat olur, insann insan olarak varl gibi. Bu varlk bak mndan ncelik hakkna

sahiptir ve cevherdir. Bazen de varl araz yoluyla olur, mesela Mehmetin beyaz tenliolmas gibi (zden, 1996: 68).

bn Sn, cevher kavramn bir yerde (mevzu) olmadan d dnyadavar olan

ey olarak tanmlar. Cevher kendi kendine kaim olan, devamlln srdren bir

varlktr. Araz ise d dnyadaki bir varln zihinde anlalmas, kavranmas ve

cevherin d dnyadaki varlnn gerek veya hakik olup zihinde yansmasdr. Bu

durumda, cevherin d dnyadaki varl gerek veya hakiki olup zihinde yansmas

araz olmaktadr (Sn, 2004: 53, Atay, 2001: 105).


44/85

35

bn Snnn cevheri, bir mevzuda, bir konuda olmakszn d dnyada var olan,

olarak tanmlamasna dikkat edersek, d dnyann mekan veya mahal olduu, cevherin

de bu mekanda bulunduu ortaya kar. Mevzuda ise araz bulunur (zden, 1996: 69).

bn Sn, cevherin bir mahiyeti olduunu kabul eder. Ona gre, mahiyeti

olmayan eye cevher denilemez. Cevherin hakikati mahiyettir. bn Sn, Allah iin

cevher denip denemeyecei gibi bir sorunun akla gelebileceini hesap ederek Allaha

cevher denemeyeceini ifade eder. Bunu da mahiyeti dikkate alarak aklar. Cevher,

mahiyetsiz anlalamaz ve mahiyeti olmayan eye cevher denemez. Hlbuki Allahn

mahiyeti yoktur. yleyse Allah cevher olamaz (zden, 1996: 70, Atay, 2001: 108).

bn Sn cevheri iki ksma ayrr:

i.) Cismi bulunan cevher

ii.) Cismi bulunmayan cevher.

Derinlik, uzunluk, genilik olmak zere boyuta sahip olan cisim sahibi

cevherleri, cisimsiz dnmek mmkn deildir. Cismi bulunmayan cevherler de

cisimle ilgisi ya ksmen bulunan ya da cisimden tamamen ayr olan cevherlerdir. bn

Sn cisimle, onu harekete geirmek gibi bir ilgisi olan cevhere nefs; maddeden her

ynyle ayr olan cevhere ise akl adn verir.

Araz, balangta belirttiimiz gibi, bir mevzuda bulunandr. Bir mevzuda

bulunduuna gre kendi bana varolmas mmkn deildir. Varolmak iin, bakasna,

bakasnn varlna muhtatr; varl bakasna baldr.

Arazn mutlaka bir cevherde bulunmas gerekir. nk araz bir baka arazda

bulunursa bu srekli bir devire dnr. Bu yzden arazn bir arazda deil, kendisi bir

mevzuda olmayan cevherde bulunmas gerekir. Bylece cevher, araz mevcut klan

olmakta ve araz ile varolan olmaktadr. O halde cevher, varlktan nce gelendir (Sn,

2004: 54).


45/85

36

Araz, birka manada kullanlr:

i.) Bir mahalde bulunan hereye,

ii.) Bireyde var olan hereye,

iii.) Birok ferde yklem olan tmel bir manaya,

iv.) Ceyin mahiyetinin dnda olarak o eyde bulunan bir manaya,

v.) Bakasnn yannda bulunmasndan dolay bir eye yklem olan her

manaya,

vi.)lk anda var olmayan her manaya araz denir (Atay, 2001: 114).

Sret, sadece birinci manaya gre araz olur. nk sret ayn zamanda cevher

olup bir mevzuda bulunmakszn bir mekanda bulunabilir. Beyazlk ve kar nc

manaya gre araz olur. Yeryznn aaya doru hareket etmesi, birinci, ikinci ve

nc manaya gre araz olur, drdnc, beinci ve altnc manaya gre araz

saylamaz. Gemide oturann hareketi ise drdnc ve altnc manaya gre araz olur.

Sonu olarak, araz, kendi kendine kaim olmayan, ancak ve ancak bir cevherde

bulunabilendir. rnein, beyaz bir mahal ve mevzuda olan bir haldir. Beyaz kara

yklenemez, nk beyaz bir kar da yoktur. Fakat beyaz denilince, beyaza sahip olan

ey anlalr. Yoksa beyaz, kendi bana var deildir. Biz beyaz ancak, beyaza konu

olan eyle idrak ederiz (Bolay, 1993: 130).

2.6. MADDE VE SRET ANLAYI3I

bn Snya gre lemdeki her cisim, iki ksmdan ibarettir. Bunlardan biriheyla veya madde, dieri ise sret (ekil)dir. Bir cisme sahip olan maddenin sretten

ayr olarak varolmas imkanszdr. Bu nedenle cisim, madde ve sretten ibarettir.

bn Sn, sreti sadece bu lafzla isimlendirirken, maddeye bazen heyla ismini

de vermektedir. bn Sn, heyla kavramn iinde terkip bulunmayan, kendisi mahal

olan cevher eklinde tanmlar ve bu erevede, heyula mahalde bulunmaya ihtiya

duymaz. Heyla, kabul etmeye hazr olduu cisman sreti alarak bilfiil var olur. Bukabullenme onda kuvve halindedir. Bu nedenle kendine has bir sreti yoktur. Heyla,


46/85

37

varlnn bilfiil gereklemesinden dolay cevherdir. Bu yzden yetkinlii ve sreti

kabul edebilen her maddeye denir (Sn, 2004: 63).

bn Snnn burada kullanm olduu heyla kavram Yunan dncesinden

kaynaklanmaktadr. Heyla kelimesinin anlam, asl ve maddedir. Felsef bir terim

olarak ise, cisimdeki cevher iin kullanlr. Bylelikle cisim birleme ve ayrlma

arazlarndan olumutur.

Heyla veya madde, sreti alabilme kabiliyetinde olan belirsiz bir gtr. Bu

g sreti kabul ederek hviyet, yani belirlilik kazanmaktadr. rein bir ta, herhangi

bir maddedir. Ancak ona, rnein Sokratesin sreti verilerek hviyet kazandrlmakta

ve bu ta artk birahsn heykeli olmaktadr. yleyse maddeye aktivite kazandran sret

ne demektir?

bn Sn sreti pek ok anlamda kullanmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr:

i.) Sret, bir nevidir.

ii.) Bireyin keyfiyetini bildiren mahiyete denir.

iii.) Yetkinlik, anlamndadr. Ancak bu yetkinlik, nevin kendisiyle ikinci

gelimesini salayan bir yetkinliktir. rnein, insanda bulunan ilim ve fazilet byledir.

iv.) Sret, bir mahalli meydana getiren hakikattir. Yani sret baka bir eyde

bulunan varlktr. Fakat sret, ne o baka eyin bir parasdr, ne de ondan ayr olarak

mmkn olabilir. Bu sretin varl, o b aka eyde bilfiil meydana gelir.

v.) Sret, nevi meydana getiren hakikattir. Bu manada sret, herhangi bireydeondan bir para gibi olmakszn bulunan varlktr. Fakat nevi, sretten ayr olarak

meydana gelmez. Sret bulunmadan da varolu mmkn olmaz.

vi.) Sret, maddeden ayr olan bir mkemmelliktir. rnein, nefs gibi. Nefs,

madd olmayan bir tzdr ve maddeden ayrbir varl vardr (zden, 1996: 74-75).

Btn bu tarifleri dikkate alarakunu syleyebiliriz. Sret ve madde birbirlerineihtiya duymaktadrlar. Sret, maddeye hem gereklik kazandrmakta, hem de ona


47/85

38

olgunluk vermektedir. Bu nedenle maddi varln bu iki unsurdan biri ile gereklik

kazanmas mmkn olmamaktadr. Var olmak bu ikisinin bir terkip oluturmasna,

birlemesine baldr. bn Sn bunu, Uyunda bir karyola ile izah ediyor. Karyolann

odun ksm onun maddesi, ondaki karyola ekli ise suretidir. Karyolaybu iki unsurdan

uzaklatrmak mmkn deildir. Frb de ayn rnei, El- Medinetl Fadla adl

eserinde vermektedir.

Ahmet Arslan (1997) Aristotelesin bu konuda heykel rneini verdiini, slam

filozoflarnn ise yatak, karyola rneini verdiini belirtmektedir. Bunun sebebinin ise,

heykelcilik sanatnn slam dnyasnda popler olmadn ve heykel rneinin bir

Mslman okuyucu iin herhangi bir anlam ifade etmeyeceini belirtir. Ayrca,

heykelin, yunanca karl andrias, Arapa karl da sanem yani puttur

(Farabi, 1997: 172).

bn Sn dncesine gre, zerinde yaadmz dnya faal akl taraf ndan

ynetilmekte ve btn olular ancak onunla gereklemektedir. bn Snya gre,

varlk, madde ve sretin birlemesinden meydana gelmektedir. Madde yalnz bir

hazrlk, kendine verilecek olan almaya hazr bir yetenek ve bir g halinde

bulunmaktadr; hlbuki sret bir gerekleme ve bir fiil halinde bulunmadr. O halde

madde, sretsiz varolamaz. Zorunlu olarak ikisi birden mevcuttur. Maddeye katlan

sret, maddenin kendi faaliyeti sonucu deil, Vahibus-Suver(sretleri veren) olarak da

isimlendirilebilecek olan Faal Akl taraf ndan verilir; Faal Aklda sonsuz sayda

sretler vardr. Vahibus-Suver sretleri verince varla geli yani olu, sretleri geri

alnca da varlktan gidi yani bozulu (kevn ve fesad) meydana gelir (Altnta, 2002:

105).

bn Snda bu noktada Aristotelesten ayrlr. Aristoteles, madde ve sreti

sonsuz olmayan bir evrendeki deimeyi aklamak iin sz konusu etmi olduu

halde, bn Sn, ayn eleri, yaratmay Kuranda verilmi olduu zere aklamak iin

kullanmaktadr. Bu fikir imanla akl uzlatrma abas olarak gz nne alndnda,

bn Sny Ortaa Hristiyan filozoflarna yaklatrm olan fikirlerden birisidir

(Madkour, 1984: 417).


48/85

39

bn Snya gre, madde, sretin varl iin bir sebep olamaz. nk

maddenin, madde olmas ynnden sadece kabullenme kuvveti vardr. Bu, onda bir

istidattr. Bir eyi kabullenme kabiliyeti olan, kabullenecei eyin sebebi olamaz.

Ayrca madde henz kuvve halindedir. Bilkuvve olann bilfiil olana sebep olmas

mmkn deildir. lk olarak kendisi bilfiil olup, daha sonra dierlerine sebep olabilir. O

halde madde, sretin varl iin sebep deildir. Aksine madde, kendisine suretin

katlmas ile bir gereklik kazanmaktadr. Faal Akl bu sretleri maddeye ilah hikmetin

bir gerei olarak vermektedir. O halde madde, sret iin bir mekan, bir mahal vazifesi

grmektedir (zden, 1996: 76).

bn Sn, sretin maddeden nce olmas gerektiini belirtir. Sretin kendi

kendine bilkuvve varolduu sylenemez. O, bilfiil madde ile bulunur; nk sretin

cevheri fiillemektir. Sret, fiili olarak madde ile gereklik kazanmasna ramen,

varl heyulaya bal deildir. Aksine sret, heyulay fiiliyata geirdii iin maddenin

sebebi olmaktadr. Bu konu ksmen Sudr Teorisine bal olduu iin, aklamamzda

bu retiye bavurmak zorundayz. leride izah edeceimiz gibi, bn Snnn Sudr

Teorisinde Faal Akl, ay-alt lemde faaliyet gstermekte, madde, sret, dier unsur ve

varlklar, bu akldan sdur etmektedir. O halde madde ve sret, Faal Aklda

bulunmaktadr (zden, 1996: 77).

bn Sn, sretin iki ekilde bulunabileceini kabul eder.

i.) Maddeden ayrlamayan sretler

ii.) Maddeden ayrlabilen, fakat maddenin benzerlerinden bo kalamayaca

sretler

Buna gre maddeden ayrlamayan sretler, cisman sretlerdir. Faal Akl

cisman sreti vermeden madde varlk sahasnda fiil olarak varolamaz. Maddeden

ayrlabilen sretlerden bn Snnn kastettii, sretin maddeden kendisinin yerine bir

baka sretin gelmesi iin ayrlmas ve bir baka maddeye geii srasndaki

maddesizlik halidir. Bunun yannda maddeden tamamen ayr dnlebilecek sretler

de vardr, nefs gibi. Ancak nefs, sret olmasnn yannda ayn zamanda cevherdir. te

ruh, bir cevher olduu iin maddeden mstakil olarak bulunabilen bir srettir.


49/85

40

bn Snya gre Allah ne srettir, ne maddedir; dolaysyla ne cisimdir, ne

cismin sreti ve maddesidir. Ayn zamanda O, ne akledilebilir bir sret iin makul bir

madde, ne de akledilebilir bir maddede bulunan makul bir srettir. O, btn bu sret ve

madde nevilerinden uzaktr.

bn Sn, maddenin en kk paras olarak kabul edilerek, blnemez denen

atomlarn blnebileceini iddia etmektedir. bn Snya gre cisim, atom denen ve

blnmez sanlan paralardan ibaret deildir. Atomcular, atomlarn meydana getirdii

btnn sonlu, ama atomlarn tek tek sonsuz olduklarn iddia ederler. bn Sn, bunun

yanl olduunu, cismin sonsuzca blnebileceini syler. Sonu olarak filozofumuz

bn Sn, cisim tek ve devaml bir cevherdir. Ve atomlardan teekkl etmemitir

diyerek, ak ve kesin olarak cismin atomlardan teekkl etmediini ileri srerek

atomculuu reddeder (Bayrakdar, 1984: 480).

2.7. HAL-MAHAL L3KS

bn Sn, varlktaki birleme kurallar ile ilgili olarak eitli fikirler ileri

srmtr. bn Snya gre, iki ey bir araya geldiinde bu iki ey, birbirlerinin konusu

olan tek bir zat olamazlar. nk onlar, iki para olarak birlemitir, onlar basit olarak

birlemi deildir. Bu iki birleenden birisi, dierinden farkl olmasna ramen durum

olarak sabitse, sabit olan (istifade edilen) mahal olarak isimlendirilir, ayet onun

durumu halin dnda olursa mevzu olarak isimlendirilir (Akyol, 2003: 18 ).

Mahal, kendisine bir ey konan ve ona gre durum olan herhangi bir eydir.

Bunu yle aklamak mmkndr. Mahal boluktur. Bu boluk bireydir. O boluakonan bir cisim bolukta bir yer kaplar. Boluk, o cisme gre birekil ve durum alr.

Bylece boluk, o cismin yeri, mahalli olur. Cisim o bolua sanki varlk verir ve

boluk o cisimle kaim olur ve boluu olduu ortaya kar. Cisim oradan gidince, o

boluun biimi ve alm olduu durum kalmaz. Buna gre boluk cismi iine alan ey

olarak cismin mahalli ve yeri olursa da cisim, cevher ve mahalda araz olmu olur (Atay,

2002: 110).


50/85

41

bn Snnn varlk kategorileri ile ilgili tasnifinde mevzusu olmayan tek zt

cevherdir, mevzuda bulunanlara ise araz ad verilir. Yani, mahal hem cevherin

bulunduu yere ve hem de arazn bulunduu yere denir. Ama mevzu yalnz arazn

bulunduu yer demektir (Atay, 2002: 110).

2.8. ALLAHIN VARLIJININ DELLLER

Dnce tarihinin en temel sorularndan birini Allahn varl meselesinin

tekil ettii grlmektedir. nsan zihninin ulaabildii en genel kavram varlk kavram

olduu gibi en kutsal kavram da Allah kavramdr.

Allahn varln ispat etmek veya en azndan byle bir fikr abaya

koyulmak, slam dnce tarihinde belki de zerinde en ok durulan din ve felsef bir

konudur. Her eyden nce Kurn, btnyle varl, hayat ve lm dehr denen

sonsuz zaman faktrne balayarak Allahn varln inkr eden bir topluluun

varlndan bizi haberdar etmekte, buna kar daha ok insan merkeze alarak lemde

yaayan canl ve canszlarn yaratlndan, birbirleriyle olan uyumundan sz ederek

btnyle varl yaratan ve dzenleyen kadir-i mutlak bir Allahn bulunduunu bize

bildirmektedir (Topalolu, 1987: 21).

Aydna gre (1990) Gazzl ve Descartes gibi ok sayda byk dnrn

inanmann ftr olduunu, bozulmam insan doasnn inanmaya doutan yatkn

olduunu aka sylemelerine ramen, yine de Allahn varl ile ilgili bir takm

deliller ne srmlerdir (Aydn, 1990: 13).

Aydn, dnrlerin byle bir faaliyete girmelerini birka sebebe

dayandrmaktadr:

Aydna gre dnrleri Allahn varln delillendirmeye sevk eden

sebeplerden ilki din metinlerdir. Kuran- Kerimde bizzat Allah, kendi varlna iaret

eden deliller vahy etmitir. Ayrca kendisini inkr edenlerden inkr edilerini

delillendirmelerini istemitir. kinci olarak insann inan konusunda zaman zaman birtakm phelere debileceini veya phe iinde olan insanlarn baz itirazlaryla


51/85

42

karlaabileceini belirtir. Bu durumda insan hem kendisini hem de bakalarn tatmin

etmek iin bir takm deliller arama ihtiyacn duyabilir. Bunlardan farkl olarak bazen

belli bir felsef sistem de Allahn varl problemini tartmay gerekli klabilir.

Aristotelesten Frbye, Frbden Whiteheade kadar birok filozof srf bir ispata

varalm diye deil, sistemlerinin bir gerei olarak Allahn varl zerinde

durmulardr (Aydn, 1990: 14-17).

Dnce tarihinde Allahn varln delillendirmek iin dnrler pek ok

delillendirme yntemi ileri srmlerdir. Allahn varln kantlamak iin ortaya

srlen deliller, ontolojik, kozmolojik, teleolojik, ve ahlak delillerdir.

bn Sn Allahn varln kantlamak iin u delilleri ne srmtr:

2.8.1. Ontolojik Delil

Dnce tarihinde pek ok dnr tarafndan kullanlan ontolojik delil, temel

olaraku iki dnceye dayanr:

i.) Bir eyin dnce halindeki varlna ait olan herey o eyin gerek

varlna aittir. nk ontolojik delili kullanan ve savunanlar, Allah fikri ve dncesi

iinde, zorunlu bir varln yani Allahn varlnn yattn sylerler.

ii.) Her ynden daha az yetkin olan, kendinden daha ok yetkin olan n

varln hatrlatr. Yine ontolojik delili kabul edenler, u alemdeki daha az mkemmel

olandan daha ok mkemmel olana doru ilerleyen olaylar zincirinin bizi en

mkemmel yetkinin zorunlu olarak var olduunu kabule gtrdn belirtirler. Bu enmkemmel varlk Allahtr (Bayrakdar, 1984: 462).

Ontolojik delilin kkleri Ortaa slam felsefesine dayanr. Ancak onu bir

delil eklinde dile getirip felsefeye kazandran, tannm Hristiyan ilahiyat-filozof

St. Anselmustur.

Anselmus Tanr kavramndan hareketle Tanrnn varln kantlama savn nesrer. Anselmusa gre zihnimizde bir daha by dnlemeyen dncesi vardr.


52/85

43

te bu Tanrdr. O halde Tanr zihnimizde ve gerekte vardr. nk o varlk ve

mahiyetin bir arada olduu tek tzdr. Tanr yoktur diyen bir deli veya dilsiz bile

daha by dnlemeyen bir varln varln kabul etmek zorundadr. Cimdi

kendisinden daha byk birey tasarlanmasna imkn olmayan ey sadece zihnimizde

mevcut olamaz. nk gereklikte mevcut olmak, sadece ve sadece zihinde mevcut

olmaktan daha fazla bireye sahiptir. O halde byle bir varlk zorunlu olarak gerekte

de vardr (Bayrakdar, 1984: 463).

Descartes da bu delili kendi Doutanclk fikri ile birletirir ve yeni bir

ontolojik delil tr ortaya atar. Descartesa gre ruh, doutan baz fikirlerle gelir ki

bunlarn iinde Tanr fikri de vardr.

Bizdeki Tanr fikri bize kendimizden gelemez ve o halde Tanr vardr. Sonsuzu, yaniTanry gerek bir fikirle idrak ediyoruz; ve denebilir ki bu fikir bizde kendifikrimizden daha ncedir. Bu Tanr fikri katiyen yanl bir fikir deildir. Pek dorudur.Ve pek ak ve pek seiktir (Descartes, 1942: 124).

bn Snda ontolojik delilin varl iki adan ele alnp ispatlanabilir: Birincisi,

varln zorunlu ve zorunlu olmayan (mmkn) diye ayrm ve zorunlu varln baz

sfatlarnn ele alnmas; ikincisi ise, varlk fikrinin analizinin ele alnmasdr(Bayrakdar, 1997: 196).

Ortaa felsefe ve teolojisinde varlk (existence) ve mahiyet (esence) ayrm ve

ilikisine dair tartmalar nemlidir.

Nesnelerin zihindeki tmel kavramlarna mahiyet; bu kavramlarn d dnyada (zihindnda) varlk kazanmalarna hakikat ve inniyet, varlk alanna karak gereklik

kazanan nesnelerin sahip olduklar zellikler sonucu tek tek varlklar gstermelerine dehviyet denir (Kaya, 1984: 453).

Varlk ve mahiyet arasndaki ilikinin belirlenmesi, btn varln akl

bakmndan durumunu ortaya koyduu gibi, Allahn varl ve mahiyeti teki

varolanlarn ayrmn da belirleyecektir.

Buna gre, Zorunlu Varlkn mahiyeti ve varl birbirinden ayrlamaz. Zorunlu

Varln yok olduu da dnlemez. Zorunlu Varln yok olduunun dnlmesizihn bakmdan elikiye neden olur. Onun varl kendisindendir. bn Snya gre


53/85

44

Vacip demek, varl zorunlu demektir. Vacibin zellii tam ve olgun olmaktr.

Vacip yle bir varlktr ki, var olmak iin bakasna gereksinim duymaz. Varlk,

zorunlu varln znden ayr dnlemez, Onun z (zt) dnld an, varl

zorunlu olarak kabul edilir. Bu nedenle Zorunlu Varlk; zt denilince varl, varl

denilince zt anlalandr. Dolaysyla Allahn zt dnldnde varl gerektii

iindir ki, Onun yokluu, elikiye dmeden hibir zaman dnlemez. Mmkn

varlklar ise varl zorunsuz olanlardr. Baka bir deyile varlklar ve yokluklar

dnlebilen nesneler mmkn varlklardr. Bunlarn varolma nedenleri kendileri

deildir. nk kendileri yok olabilmektedirler. Oysaki zihnimizde yok olmayan yani

Vacip olan bir varlk kavram vardr. Yok olmayan varl yani Vacibi kavram olarak

dnmemiz onun varlnn kantdr. nk yok olan dnmek samadr. O halde

dndmz tam, olgun, deimeyen, tkenmeyen ve irade sahibi bir Vacib (varl

zorunlu) varlk vardr. Bu da Allahtr (ubuku, 1984: 14-15, Taylan, 1998: 28).

Grld gibi bn Sn, Allah her ynden en mkemmel grr ve Ondan

daha mkemmel bir varlk dnlemeyeceini ortaya koyar.

kinci olarak bn Sn Allahn varln bizzat varlk fikrinin analiziyle

ispatlamaya alr. Ona gre bizzat varlk fikri bizi varln gerekten varolduuna

gtrr. bn Snnn bu fikirlerini en iyi ve en ak ifade ettii yer, El- aratn u

pasajdr:

Allahn varln, Birliini ve maddeden ayr oluunu nasl ortaya koyabileceinidn. Varl dnmek Allahn varln hemen ortaya koymasna ramen,aklamamz, bizzat varlktan baka birey zerine dnmeye, varl kimin yaratttve kimin meydana getirdiini dikkate almaya ihtiya duymaktadr. Bu tarzdaki

dnme ekli daha geerli ve daha ycedir. Yani biz varln durumunu incelediimizzaman, varlk bize kendinin bizzat varolduunu gsterir. (Sn, 2005: 1

Ibni Sina Metafizik

Documents

Transcript of Ibni Sina Metafizik