İBNİ RÜŞTÜN SİYASET FELSEFESİ

download İBNİ RÜŞTÜN SİYASET FELSEFESİ

of 265

Transcript of İBNİ RÜŞTÜN SİYASET FELSEFESİ

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    1/265

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    2/265

    BN RfiDNSYASET FELSEFES

    (Efltunun Devleti ve bn Rfldn Yorumu)

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    3/265

    insan yaynlar : 502felsefe ve hikmet dizisi : 42

    Copyrightinsanyaynlar

    birinci bask, 2009

    yaync sertifika no: 12381isbn 978-975-574-519-0

    ibn rfldn siyaset felsefesi(efltunun devleti ve ibn rfldn yorumu)

    cevher flulul

    idzenmrettibhane

    kapak dzeninans ajans

    bask-ciltkurtifl matbaaclkwww.kurtis.com.tr

    insan yaynlar

    keresteciler sitesi, mehmet akif cad.kestane sok. no: 1 merter/istanbul

    tel: 0212. 642 74 84 faks: 0212. 554 62 07www.insanyayinlari.com.tr

    [email protected]

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    4/265

    BN RfiDNSYASET FELSEFES

    (Efltunun Devleti ve bn Rfldn Yorumu)

    CEVHER fiULUL

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    5/265

    CEVHER fiULUL

    1963 ylnda fianlurfada dodu. 1984te Erciyes niversitesilhiyt Fakltesinden mezun oldu. Uluda niversitesi SosyalBilimler Enstitsnde slm Felsefesi bilim dalnda Kindninlem Grfl konusunda yksek lisans, Kind Metafiziikonusunda doktora alflmas yapt. Muhtelif dergilerde maka-

    leleri yaynlanan yazar, halen Harran niversitesi lhiyt Fa-kltesinde slm Felsefe Tarihi bilim dalnda retim yesiolarak alflmaktadr.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    6/265

    indeki ler

    KISALTMALAR ............................................................................................................................................ 9

    NSZ ............................................................................................................................................................ 11

    GRfi ................................................................................................................................................................ 15

    BRNC BLM

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES ............................................................ 31A. Hayat .............................................................................................................................................. 31

    B. Kltr evresi ............................................................................................................................ 35

    C. Eserleri ............................................................................................................................................ 36

    a. Felsef Eserleri ve fierhleri ............................................................................................ 38

    b. Tbb Eserleri ve fierhleri .............................................................................................. 39

    c. Kelm ve Fkh Telifleri .................................................................................................. 39

    d. Dil ve Edebiyat Telifleri ................................................................................................ 40

    D. Telhsus-Siyse li Efltn .................................................................................................... 40

    1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler ...................................................... 45

    2. bn Rfldn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser ............................................ 51

    3. Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar .......................................... 53

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    7/265

    KNC BLM

    DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI .................................................................. 59

    A. deal Devletin Yaps .............................................................................................................. 67

    1. Toplumsal Yaflamn Gereklilii .................................................................................. 67

    2. Erdem-Kent liflkisi ............................................................................................................ 72

    3. Adalet lkesi le Birey-Devlet liflkisi .................................................................... 82

    4. deal Devlette Doktor ve Yarglarn Konumu .............................................. 89

    5. Bir Liderde Bulunmas Gereken Nitelikler ...................................................... 94

    6. Erdemli Kentin Sahip Olmas Gereken Corafi Byklk .................... 98

    7. zel Mlkiyetin Yasaklanmas Problemi ........................................................ 1018. Savafl Halinde Uyulmas Gereken Kurallar .................................................... 104

    9. nsan Hayatnn Gayesi .............................................................................................. 109

    10. nsan Yetkinlikler ........................................................................................................ 113

    a. Akln konusuna gre tasnifi .............................................................................. 115

    b. Ahlk erdemler .......................................................................................................... 123

    B. deal Devletin Unsurlar .................................................................................................... 127

    1. fli Ve Zanaatkrlar ...................................................................................................... 1282. Muhfzlar ............................................................................................................................ 131

    a. Muhfzlarn eitimi ................................................................................................ 133

    b. Muhfzlarn toplumsal stats ...................................................................... 155

    c. Muhfzlarn yaflam tarz ...................................................................................... 159

    3. Filozoflar .............................................................................................................................. 170

    a. Filozoflara retilmesi gereken ilimler ve

    bu ilimlerin sra dzeni ........................................................................................ 171b. ocuklarn yafl ve eitim-retim dnemi .............................................. 176

    NC BLM

    DEVLET EfiTLER .......................................................................................................................... 181

    A. deal Devlet ................................................................................................................................ 181

    1. deal Devletin Baflkannda Bulunmas Gereken Nitelikler .................. 182

    2. deal Devletin mkn/Olabilirlilii .................................................................... 192

    3. Filozoflarn Devlet Ynetiminde Etkin OlamayfllarnnNedenleri .............................................................................................................................. 195

    B. deal Olmayan Basit/Bozuk Devletler .................................................................... 201

    1. fieref Devleti/Timokrasi .............................................................................................. 203

    2. Oligarfli .................................................................................................................................. 206

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    8/265

    3. Demokrasi ............................................................................................................................ 207

    4. Tiranlk .................................................................................................................................. 210

    5. Hazz Gaye Edinenlerin Ynetimi ...................................................................... 213

    6. Zarret Ynetimi ............................................................................................................ 214

    7. Kusurlu Ve Bozuk Ynetim ...................................................................................... 215

    C. Tirann Nitelikleri ve Psikolojisi ................................................................................ 216

    D. Kentlerin Birbirine Dnflm .................................................................................... 223

    E. Kentlerin Deiflim ve Dnflm Kurallar ............................................................ 243

    SONU ........................................................................................................................................................ 249

    BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................ 259NDEKS ........................................................................................................................................................ 267

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    9/265

    KISALTMALAR

    bkz. : BaknzBkz. : BaknzByb. : Bask yeri belirtilmemifl.ev. : evirenDA : Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

    edt. : Editrmd. : MaddesiNflr. : Neflirs. : Sayfa(sav) : Sallallahu Aleyhi VesellemThk. : Tahkik

    Ts. : Tarihsiz

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    10/265

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    11/265

    NSZ

    y aratlfl itibariyle sosyal bir varlk olan insan, Tanrnn kendisi-ne bahflettii aklla dier varlklar arasnda ayrcalkl bir yeredinmifltir. O, bu niteliiyle felsefe yapar; eer yaplan felsefenin top-lumsal boyutu, politik kurgusu veya devlet erkiyle iliflkisi varsa bunasiyaset felsefesi denir. Siyaset felsefesi, insan dflncenin rn olanbtn etkinliklerden daha deerli olup kkl bir nitelie sahiptir. Bi-

    reyi esas almak kaydyla insann yaflam, hak ve hukuku yannda hr-riyetiyle de yakndan alakaldr.

    Bu nedenle toplumsal sorumluluk duygusu taflyan btn filozof-lar flu veya bu flekilde siyaset felsefesiyle ilgilenmifllerdir. slm dfln-ce tarihinden rnek vermek gerekirse Frb, bn Sn, bn Bcce vebn Rfld gibi filozoflar bu konuda zikredebiliriz. Filozoflar ierisin-de bn Rfld tercih etmemizin nedenlerini ise flu flekilde sralayabi-

    liriz:Birincisi: slm dnyasnda genelde bn Rfld denildii zaman, el-

    Cbirnin dedii gibi, Aristotelesi kutsayan, hakikatin birliini savu-nan, heyln akln ezeli olduunu veya olmadn tartflan veya ken-dinden nceki slm filozoflar gibi felsefe ve dini uzlafltrmaya al-

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    12/265

    flan veya Yeni-Efltuncu felsefeden hareketle Aristotelesi yorumla-

    yan, slm dnyasnn problemlerine ilgisiz, bu problemlere katksunmayan bir filozof tasavvuru akla gelmektedir.

    Oysa bn Rfldn siyaset felsefesine dair dflnceleri ve onun Tel-hsus-Siyse li Efltn adl eseri, sadece sradan bir okuyucu iin de-il bu konuda uzman kimseleri bile derinden etkileyecek bir yapdadr.

    bn Rfldn siyaset kuram bu zelliiyle gnmzde bile siyasproblemlere zm olabilecek niteliktedir. O, baskc ve totaliter y-

    netimlere karfl hukuku ve insan merkeze alan bir ynetim tarz ner-mektedir. Bu nedenle bn Rfldn siyaset felsefesi, zerinde alfllma-ya deer bir nitelik taflr.

    kincisi, nemli bir flahsiyet olan bn Rfld, mantk, tabiat bilim-leri, metafizik, psikoloji, zooloji, astronomi, tp, siyaset bilimi ve ah-lk gibi pek ok dalda eser telif edip flerh etmifltir.

    niversitelerde yurt iinde ve yurt dflnda, Batda ve Douda

    bn Rfldn mantk, fizik, psikoloji ile din-felsefe iliflkisini konu edi-nen saysz eser kaleme alnmfl, makaleler yaynlanmfl, bildiriler su-nulmufltur.

    Ancak grebildiimiz kadaryla bn Rfldn siyasete dair grflve dflnceleri dier felsef dflncelerine kyasla pek fazla alfllma-mfltr. bn Rfldn siyaset felsefesi dier felsef kuramlarla mukayeseedildii zaman ahlktan eitime, devletten ferde, ekonomiden reti-

    me kadar toplumun btn ynlerini iermektedir.bn Rfldn siyaset felsefesinde ele ald konular, gnmzde bu

    alanda yaplan alflmalarla mukayese ettiimiz zaman konu ve amaitibariyle byk lde benzefltiklerini syleyebiliriz. O, gnmz si-yaset felsefelerinde olduu gibi devletin temel yapsn, ortaya kfl ne-denlerini, ahlk temellerini, siyas toplumlar ahlk bakmdan meflruklan nedenleri, siyaset bilimi asndan iyi ile kt toplum arasndaki

    farkllklar, siyas toplumlarda insanlar birbirine balayan balar ko-nu edinmifl, anlamaya alflmfltr. Btn bu konular ayn zamanda si-yaset felsefesinin konulardr. O, bu konular izah ederken salt betim-lemelerden teye geip kavramsal zmlemelerde bulunmufl, siyase-te ahlk bir nitelik kazandrmfltr. O, siyaseti daha rasyonel, gzlem

    12 BN RfiDN SYASET FELSEFES

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    13/265

    ve tecrbeye dayal bir kuram hline getirmifltir. nk o, bir filozofve kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmifl, orada hak-sz ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaflamfltr.

    Btn bu nedenlerden dolay bn Rfldn siyaset felsefesini ken-dimize alflma alan olarak setik. Bu alflmay yaparken flphesiz bnRfldn Telhsus-Siyse li Efltn adl eserini esas almakla beraberonun dier eserlerinin yan sra bu alanda yaplmfl olan dier alflma-lara mracaat etme konusunda kendimizi snrlamadk.

    Bu alflmamz bir girifl ve blmden meydana gelmektedir.Birinci blmde bn Rfldn hayat, kltr evresi ile eserlerini

    konu edindik. kinci blmde ideal devletin yapsn ve unsurlarnoluflturan iflileri, muhfzlar ve filozoflar ele aldk. nc blm-de ise siyaset biliminin konular arasnda yer alan ideal devlet ile ide-al olmayan basit/bozuk diye nitelendirilen devletlerin ynetim tarz-n, birinin dierine nasl dnfltn ve bu devletlerarasnda benzer-

    lik bulunup bulunmad konularn ele aldk.Bu alflmam srasnda ncelikle beni slm felsefesi alannda a-lflmaya teflvik edip destekleyen kymetli hocam Prof. Dr. Hseyin Ay-dna dorudan veya dolayl katklar bulunan deerli hocalarm Prof.Dr. Kemal Szene, Prof. Dr. Kasm Turhana, Prof. Dr. lhan Kutlu-ere, Prof. Dr. smail Yakta, deerli dostum, snf arkadaflm Do. Dr.Ramazan Biere teflekkr ederim. Ayrca ngilizce felsef metinlerin

    evirisinde yardmlarn esirgemeyen deerli meslektaflm Dr. brahimHalil Erbaya, bu eseri bafltan sona kadar sabrla okuyan katkda bu-lunan kardeflim Do. Dr. Kasm fiulula flkranlarm sunuyorum.

    Son olarak alflmam sresince benden desteini esirgemeyen sev-gili eflime, her aflamada ortaya kan metinleri benimle birlikte oku-yup deerlendiren, yazm hatalarnn giderilmesi iin katkda bulunanoullarm mer Muhtara ve fiamile teflekkr ederim.

    Cevher fiulul06 Haziran 2009Yeflildirek/fiANLIURFA

    NSZ 13

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    14/265

    GRfi

    i slm dnyasnda siyasete dair yazlan eserler genelde gruba ay-rlmaktadr. Hilfetin amacn ve kaynan konu alan eserler (el-ahkmus-sultniyye), idarecilere tavsiyelerde bulunan siyasetnametrnden eserler, filozoflarn siyasete dair yazdklar eserler.1

    slm felsefe gelenei iinde yer alan her filozof, insann doasitibariyle siyas bir varlk olduuna inanr. Zira insan, sosyal yap iti-bariyle rgtlenmek zorundadr. Bu nedenle filozoflar, dier felsefdisiplinler kadar siyaset felsefesiyle ve siyas ynetim ile de ilgilenmifl-lerdir. Ancak onlarn siyas ynetimden anlad fley, fakhlerin ve ke-lmclarn anlad fleyden farkldr.

    1. Siyasetnameler, slm devletlerinde hkmdarlara, devlet adamlarna yne-

    tim konusunda bilgi veren, adaletli ynetimin yollarn reten eserlerdir.Belli bafll siyasetnameler arasnda flu eserler yer alr: Salab, Adbul-Mulk;bn Teymiye, es-Siyasetfl-fieriyye f Islhir-Rey Ver-Raiyye (ev. Vecdi Ak-yz, stanbul-1999); Nizmulmlk, Siysetnme; Gazl, Nashatl-Mulk;fieyholu Mustafa, Kenzul-Kuber, Ltfi Pafla, Asafnme, Gelibolulu Ali,Nashatus-Salatn, Nergisi, el-Vasful-Kmil f Ahvlil-Vezril-dil.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    15/265

    Onlar siyas ynetimi, rgtl toplumun her bir ferdinin netice-de hkimlere ihtiya duymayacak flekilde kendi nefs ve ahlk alflkan-lklarna gre sorumluluuna dflen fleyi kapsar tarzda anlamaktadr-lar. Onlar, gerekli hususlar yerine getiren itima rgte erdemli fle-hir (el-mednetul-fzla), bununla ilgili olarak gzetilen kurallara dasiyas ynetim (es-siysetul-medenyye) adn vermifllerdir.2

    Bu anlamda slm filozoflar, siyaset kuramlarn olufltururken s-lmn din ve ahlk retilerine genel anlamda bal kalmakla bera-ber dflardan getirilen sistemleri, grfl ve dflnceleri bunlarla kay-nafltrma abas ierisine girmifllerdir. Onlarn gayesi slma zg birsistem gelifltirmektir.

    Bu konuda ilk eser yazan filozof hi kuflkusuz Frbdir. O, Yu-nan siyaset felsefesi ile slm dflncesini uzlafltrmaya alflan ilk filo-zoftur. O, bu amala ortaya koyduu siyaset kuramyla hem slm si-yaset dflncesini hem de kendinden sonra gelen bn Bcce ve bnRfld gibi filozoflar derinden etkilemifltir.

    Ancak bn Rfld, bu konuda Frbden etkilenmekle beraber on-dan farkl ve onu aflan bir siyaset kuram ortaya koyabilmifltir. Bununanlafllabilmesi iin bn Rfldn siyaset felsefesine dair yegne eseriolan Telhsin bilinmesi gerekir.

    bn Rfld, Telhsde erdemli flehrin yaps ve ynetim tarz, erdem-li flehrin reisi ve zellikleri, erdemli flehrin karflt olan ynetim tarz-

    larn ana hatlaryla ele almfltr.bn Rfldn Telhsi, yap ve terkib itibariyle Efltunun Dev-

    letinden farkldr. Telhsi kitaptan oluflurken, Efltunun Dev-leti farkl konular ele alan on kitaptan meydana gelmektedir. r-nein Devletin ilk kitab doruluk ve adaleti, ikinci kitab muhfz-lar ve muhfzlarn eitimini, nc kitab erdemli flehrin yasalar-n, drdnc kitab devlette bulunan bilgelik, doruluk, l ve yi-

    itlik gibi drt deeri konu edinmifltir. Yine beflinci kitap kadn veocuklarn statsn, altnc kitab filozoflar, yedinci kitab maara

    16 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    2. Charles E. Butterworth, Ahlk ve Siyaset Felsefesi, slm Felsefesine Gi-riflin iinde, edt. Peter Adamson - Richard C. Taylor, ev. M. Cneyt Kaya,stanbul-2007, s. 293.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    16/265

    benzetmesi ile ocuklarn eitimini, sekizinci kitab erdemli flehrin

    karflt olan flehirleri, dokuzuncu kitab istibdat ve mstebidin yne-tim biimini, onuncu kitab ise fliir, flair ve er efsanesini konu edin-mektedir. Ancak bn Rfld, Devleti iyi bildii halde Efltunun onkitaptan oluflan eserinin tamamn flerh ve izah etme cihetine gitme-mifltir.

    bn Rfld, Devletin birinci ile onuncu kitaplarnn tamam ileikinci kitabn ilk yarsn bilerek flerh etmemifltir. nk ona gre,

    birinci kitapta adalet konusunda anlatlan fikirler, kesinlikten uzakdiyalektik dflnceler iermektedir; konuya kataca herhangi birfley de sz konusu deildir. Onuncu kitap ise fliir, flair ve er efsane-sini konu edinmektedir. Burada anlatlanlar, burhna dayal felsefbilginin kstaslarna uymaz. Burada zikredilen efsaneler ona gre an-lamsz ve yararszdr.3 Bu blmde anlatlanlar, birinci blmde ol-duu gibi retorik ve diyalektik kabilinden szlerdir. Bunlarla ruhun

    lmszl ispat edilmek istenmifl, akabinde dil ve sekin nefisle-rin mutluluu ile kt nefislerin durumunun tasvir edildii bir hik-ye anlatlmfltr.4

    Ancak bn Rflde gre bu tr hikyelerin bilimsel adan bir de-eri yoktur. Bunlar zerine kurulu olan erdem de gerek anlamda er-dem deildir. Eer bunlar erdem diye nitelendirecek olursak, bu sa-dece isimsel benzerlikten baflka bir fley deildir. Bu hikyeler hayl

    rndr, aslszdr. nsann yetkinlii elde edebilmesi iin bunlar ge-rekli fleyler de deildir. nsan, bu hikyelerle daha kolay ve daha iyibir tarzda erdemli olamaz.

    bn Rflde gre, bu hikyeleri bilmeyen, fakat dinin kaide vekurallarna bal olan kimseler, bu hikyeleri bilen kiflilerden dahaiyi durumdadrlar. Yani bu hikyeleri bilmeyen milletler, bilen mil-letlerden daha stndr. Genelde bu hikyeler konusunda eskiden

    beri farkl grfller vardr. Devletin bafllangcndaki ifadelerden

    GRfi 17

    3. Macit Fahri, bn Rfld Feylesf Kurtuba, Beyrut-1992, s. 135. Ayrca bkz.Bekir Karla, bn Rfld, DA, stanbul-1999, XX,266.

    4. Efltun, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu - M. Ali Cimcoz, stanbul-1992,595a-621a.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    17/265

    aka anlafllaca gibi Efltunun bu konudaki grfl yeterince

    ak deildir.

    5

    bn Rfld, blmden oluflan eserinin her bir blmnde Dev-lete ait birden ok kitab izah etmifltir. rnein Telhsin birinci b-lm, Devletin ikinci kitabnn yars ile , drt ve beflinci kitabn ilkyarsn; ikinci blm Devletin beflinci kitabnn ikinci yars, altncve yedinci kitaplar ile Aristotelesin Nikomakhosa Etik kitabnn zetbir izahn iermektedir. Telhsin nc blm ise Devletin sekiz

    ve dokuzuncu kitaplarnn izahn iermektedir.6

    Ancak bn Rfld, Efltunun Devletinde olduu gibi belli bir sis-tematii takip etme yerine bir bafllk altnda birden ok konuyu ele al-ma cihetine gitmifltir. Bu nedenle Telhsde konular i iedir. Bu damuhtemelen on kitaptan oluflan Efltunun Devletini makaleye in-dirgeyip flerh ve izah etmenin zorluundan kaynaklanmaktadr. rne-in bn Rfld, filozoflarn eitimini konu edinirken, ayn zamanda iyi-

    liin ve ktln kayna ile bunlarn Tanr ile iliflkisini, bu konuyadair kelmclarn dflncelerini ve siyaset bilimi ile tabiat bilimi ara-sndaki iliflkiyi, insan erdemler ile nazar akl konularn birlikte elealmfltr. Takip ettii bu yntem nedeniyle bir konunun ok defa e-flitli mnasebetlerle tekrar edildiini gryoruz.

    Buna ramen bn Rfld, Devleti flerh ve izah ederken, temeldemetnin zne bal kalmfltr. Ancak o, Telhsin birok yerinde eleflti-

    rel bir yaklaflm sergilemifl, kendine zg fikirler ortaya koymufltur.bn Rfldn amac, siyaseti bilimsel bir temele oturtmaktr. Bu neden-le o, gerek filozof olduuna inand Efltundan kendi siyaset kura-m iin bir format almfltr. Efltunun siyaset kuramn hem kendin-

    18 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    5. bn Rfld, Telhsus-Siyse li Efltn, ngilizceden Arapaya ev. Hasan Me-cd el-bd - Ftma Kzm ez-Zehebi, Beyrut 1998, s. 231. bn Rfldn,Efltunun Devletine yazd bu flerhin ngilizce ve Arapa birok nshas

    vardr. Biz bu alflmamzda yukarda zikrettiimiz, kendisiyle ilk defa bnRfldn siyaset felsefesini tandmz ve evirisini yaptmz bu metni esasaldk. Fakat gerektiinde dier nshalara mracaat etme konusunda ilerle-yen sayfalarda grlecei gibi- kendimiz snrlamadk. Bu eser daha sonrakidipnotlarda, bn Rfld, Telhs, fleklinde zikredilecektir.

    6. bn Rfld, Telhs, s. 35.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    18/265

    den nceki tarihi olaylara hem de kendi zamannda olup biten hdi-

    selere uygulamaya alflmfltr.bn Rfld, bu eserinde Yunan siyaset felsefesinden istifade etmiflve bu dflnceyi slma yaknlafltrmaya alflmfltr. O, bu konudakidflnceleriyle insann iyiliini siyasetin en temel amalarndan birihline getirmifltir. nsan ise en yksek iyiye, ancak toplumla birlikteulaflabilir. Bu ynelim ise Efltunun Devleti ile Aristotelesin Etikiarasnda ierik itibariyle gerek anlamda benzerlik olduunu gster-

    mektedir.7

    Bu balamda bn Rfld, Efltundan hareketle oluflturduu yap-da slm tarihinin siyas, sosyal ve iktisd geliflimini/servenini yo-rumlamfltr. Siyas konjonktrn neden deifltiini, ihtilallerin/isyan-larn nedenlerini yorumlamak istemifltir. Bu nedenle nc blm-de, Efltuna gre erdemli flehrin karfltlarndan uzun uzadya szederken bunu, slm tarihine ve drt halife dnemine uygulamak is-

    temifltir. Ona gre drt halife dnemi ideal devlettir. Ancak bu dev-let, ilk Emev halfesi Muviye b. Eb Sfynn eliyle flan ve flerefe da-yal timokrasiye dnflmfltr.

    Ayrca bn Rfld, Murbtlarn (1056-1147) kurduu devletin y-klfl nedenlerini, ilk slm devletinin kuruluflunu, Mslmanlarn sa-vafllarda ranllara galebe etmelerini Efltunun siyaset felsefesindenhareketle yorumlamfltr. Yapt yorumlara bakarak bn Rfldde de-

    rin bir ilm bilincin varl sylenebilir. Bu bilinci dier filozoflardazellikle de Frbde gremiyoruz. Zira Frb, siyaset felsefesindeamel olan gz ard ederek, nazar dflnce zerine infla etmifltir. Oy-sa bn Rfld, ikisine de nem vermifl ve bu konuda baflarl olmufltur.Bu nedenle bn Haldn, Muvahhidlerin yklflndan sz ederken, bnRfldn bu konudaki yazlarna atfta bulunmufltur.8

    bn Rfld, Telhsde yapt flerh ve izahlarla Yunan siyaset felsefe-

    sine vkf olduunu ve bu felsefeyi kavradn ortaya koyar. O, Fr-b dhil dier slm filozoflarndan farkl olarak gerek yaflad dne-

    GRfi 19

    7. Refik el-Acem, el-Rufldiyye md., el-Mevsuat el-Felsefiyye el-Arabiyye, byb-1988, II,595.

    8. bn Rfld, Telhs, s. 37.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    19/265

    me ait gerekse ncesinde egemen olan siyas yap ile Yunan siyaset fel-

    sefesi arasnda temelde farkllklar olmasna ramen benzerlikler ku-rabilmifltir.

    bn Rfld, siyaset felsefesiyle devlete adaleti egemen klmak iste-mifl zulme, hakszla, siyas baskya, hrriyetin engellenmesi fikrinekarfl mcdele etmifltir. bn Rfld, kadnn hrriyetinden yanadr; ka-dna sosyal ve hukuk haklarnn verilmesinden yanadr. O, slmdnyasnda hakszla uradna inand kadn, meyvesinden yarar-

    lanlan bir bitkiye benzetir. Ona gre kadn, basit iktisd ihtiyalarnkarfllanmas iin sadece ev ortamyla snrlandrlmfltr. Oysa tr iti-bariyle kadn ile erkek arasnda herhangi bir farkllk sz konusu de-ildir. Farkllk sadece yetenek ve kabiliyet itibariyledir. Ona greeer kadnlar, gerektii gibi eitilir ve toplumda fonksiyonel hle ge-lirlerse onlar arasnda devleti idare edecek bireyler kabilir. Bu yapl-mad takdirde toplum fakirlikle karfl karflya kalr.9

    Burada flu soru akla gelebilir: bn Rfld, Efltunun Devleti iinTelhs yazma yerine neden ondan bamsz, ahlk ve siyasete dair birtelif yapmamfltr? Bir eseri flerh etme felsef bir aktivite midir?

    Evet, zira flerh slm dflnce tarihinde bir probleme zm bul-ma veya bir meseleyle ilgilenme noktasnda en bariz ve en ok bilinenmetotlardan biridir. fierh; esas metnin ibarelerini, manalarn tespitetme, mcmel ve mbhem ibareleri izah etme, bilinmeyen unsurlar

    aklama, eksiklikleri tamamlama, varsa tartflmal veya hatal yerleritespit etme ve bunlar dzeltme gibi ilm gayelerle yaplr. fierh, ese-rin btnne dair daha genifl izahlar ihtiv eden kitaplar iin kulla-nlr.10

    Hasan Hanefye gre bir eseri flerh etme, yalnzca bir metni yo-rumlamaktan ibaret deildir. Ayn zamanda bu metin sayesinde, yenibir bakfl asyla gerekte yeni bir eser kaleme almak anlamna gelir.

    bn Rfldn Devlete yazd flerh, buna en gzel rnektir. Zira buflerhte bn Rfld, Efltunun Devletini yorumlamann tesine gemifl,

    20 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    9. bn Rfld, Telhs, s. 126.10. Tevfik Rflt Topuzolu, Hfliye, DA, XVI,419-420; Ayrca bkz. el-Me-

    nv, et-Terf, s. 427 (el-Mektebetfl-fimile: el-sdrus-sn 2.09).

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    20/265

    slm siyas kurumlar hakknda bir felsefecinin yorumu ve elefltirile-

    ri olarak deerlendirilebilecek grfller ileri srmfltr.

    11

    Yine slm ilim geleneinde bir eser telif etmenin amalar vardr.Bu amalardan birisi ve en nemlisi de akl ve nakl ilimlere dair ki-taplarn flerh edilmesidir. Bir eserin flerh edilmesi, eser telifinin ky-metli bir blmn oluflturur.12 Bu nedenle flerh etme bir bilimdir vezihinsel olarak genifl boyutta zerinde dflnlmesi gerekir ki bnRfld bunu yapmfltr.

    bn Rfld, Efltunun siyasete dair dflncelerini izah ederken, di-er filozoflardan farkl olarak onun siyaset felsefesini, sadece kendisi-ne ait siyasete dair dflnceleri aklamaya vesile olacak tarzda yo-rumlamamfltr. Bilakis o, yapt izahlarla Efltunun siyaset felsefesi-ni Yunan dflncesine zg snrl bir lekte deil de evrensel boyut-ta yorumlamfltr.

    Nitekim bn Rfld, Efltunu aflan bir yaklaflm sergileyerek felse-

    fenin Yunanllara ait olduu tezini reddetmifltir. Felsefenin evrenselli-i fikrine vurgu yapmfltr.

    GRfi 21

    11. Fatih Toktafl, Telhsus-Siyse Balamnda bn Rfldn Siyaset FelsefesineYaklaflm, slm Felsefesinin Sorunlar iinde, Ankara-2003, s.165.

    12. slm ilim geleneinde flu amalarla eser telif edilmifltir: 1- Bir ilmin konu-sunu belirlemek, onu blmlere ve fasllara ayrmak ve meselelerini araflt-rp zmlerini ortaya koymak. 2- Akli ve nakl ilimlere iliflkin kitaplarn

    flerh edilmesi, eser telifinin kymetli bir blmn oluflturur. 3- Kat delil-lerle tespit edilen hatalarn tashihi iin kitap telif etmek. 4- Bir ilim dalnailiflkin baz meseleler ve konular eksik kalmfl olabilir. Bunu tespit eden lim,eksiklikleri gidermek iin telif yapabilir. 5- Bir ilmin konu ve meseleleri be-lirli bir dzen ve sistem iinde tertip edilmemifl olabilir. Bunun farkna va-ran lim, farkna vard ilmin mesele ve konularna eki dzen verip, herbirini olmas gerektii blmlere yerlefltirir. 6- Bir ilim dalna ait meselele-rin, baflka ilim dallarnn konular arasnda dank bir flekilde bulunmas veo ilim dalnn, bamsz bir branfl olarak ortaya kmamfl olmas. 7- limle-

    rin ana kaynaklarndan bazlarnn ok uzun ve ayrntl olmas: Bu durum-da, tekrarlar karlarak ve ayrntlar zetlenerek onlarn ksaltlmas iineser telif edilir. Ancak ilk mellifin amalarn yanstan zarur hususlar ka-rlmamaldr. flte, eser telif edilirken esas alnmas ve gzetilmesi gerekenamalar bunlardr. Bu amalar dflnda kitap telif etmeye ihtiya yoktur. Bkz.bn Haldn, Mukaddime, ev. Halil Kendirci, stanbul-2004, II,778-781.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    21/265

    bn Rflde gre eer insanlar arasnda sadece bir topluluk, befle-

    ri yetkinlie zellikle de fikr ve dflnsel erdemlere yatkn olmufl ol-sayd Efltunun felsefenin Yunanllara zg olduu fikr doru kabuledilebilirdi. Oysa bn Rflde gre hikmetin elde edilmesinde ve re-nilmesinde dier milletler de Yunanllar kadar kabiliyete sahiptir. Obu konuda flyle demektedir: Velev ki Yunanllarn hikmetin renil-mesi ve elde edilmesinde tabiatlar itibariyle daha kabiliyetli ve dahaistekli olduklarn farz etsek bile hikmet konusunda bu, onlarn ben-zerlerini bulamayacamz anlamna gelmez. Hikmet ehli insanlar,Yunan ile komflusu olan lkeler bir tarafa kendi lkemiz olan End-lste, Suriyede ve Irakta bile bulabiliriz. Ancak Yunanda daha oksayda bulunabilir.13

    Yine bn Rflde gre felsefenin Yunanllara zg olduunu kabuletsek bile, dier erdemler sz konusu olduunda, baflka milletlerinYunanllardan daha mtemayil, daha yatkn olduklar sylenebilir.rnein; Yunanllar felsef dflncede daha stn iken, ona gre bafl-ka milletler yiitlikte daha stn olabilmektedirler.14

    Fakat burada zerinde nemle durulmas gereken bir nokta var-dr. Bazlar tefekkr akln ruha egemen olmas halinde doal olarakdier erdemlerin daha gl bir biimde ortaya kacan dflnmek-tedir. Dier bir ifadeyle, Yunanllar nazar dflnceye daha yatkn ol-duklar iin, onlarda dier erdemler daha iyi bir biimde tezhr eder.

    Fakat birileri byle dflnmfl olsa bile bn Rflde gre birokmillet, doal olarak kendiliinden erdemlere yatkndr. Ona gre b-tn milletler, erdemler sz konusu olduunda yeterli yatknla sahip-tirler. Ancak ona gre baz milletler, baz erdemlerde daha fazla tem-yz etmifl olabilirler.15

    22 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    13. bn Rfld, Telhs, s. 78.14. bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasaru Kitabis-Siyse li Efltn, brani-

    ceden Arapaya tercme eden Ahmet fiehlan, Beyrut-1998, s. 82. Bu eserdaha sonraki dipnotlarda bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, fleklinde zikredi-lecektir.

    15. Averroes On Platos Republic, translated with an introduction and notes byRalph Lerner, taka and Londen-1974, s. 120 Bu eser daha sonraki dipnot-larda, Averroes On Platos Republic, fleklinde zikredilecektir.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    22/265

    bn Rflde gre, felsef dflnce herhangi bir millettin tekelindedeildir; evrensel bir dflnce tarzdr.16 Kald ki daha ncesinde F-rb, felsefenin Yunanla bafllamadn; bu ilmin, eskiden Irak halkolan Kildnlerde meydana geldiini sylemektedir. Ona gre felse-fe, sonradan Msr halkna ulaflmfl; oradan Yunanllara, onlardan daSrynlere gemifl ve sonra Araplara intikal etmifltir.17

    bn Rfld, Telhse siyaset biliminin tanmyla bafllamfltr. Fakat o,siyaset bilimini nazar ilimlerle iliflkilendirirken, Efltunun deil deAristotelesin yntemini benimsemifltir. Aristoteles, ilimleri iki anabafllk altnda snflandrmfltr:

    Bunlardan birincisi nazardir, amac bilginin kendisidir.

    kincisi ise el-ilmul-medendir; ahlk ve siyaset ilimlerindenmeydana gelmektedir. Ahlkn gayesi, yetkinlii elde edebilmesi iinbireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir.18 Ahlk, bir deerler felsefe-sinden ibarettir. nsan fiillerinin kurallar ve deer yarglarn ele alr.

    nsanlarn nasl yaflamas ve davranmas gerektiini belirlemeye al-flr.19 Siyasetin ise pratie bakan yn vardr, eylem ile iliflkilidir; ga-yesi, flehri erdemli hle getirebilmek iin hazrlanmas ve ynetilmesi-dir. Bu ynyle siyaset ve ahlk i iedir.

    slm dflnce tarihinde bn Rfldn Telhsi ile Frbnin el-Mednesi siyaset felsefesine dair en nemli iki eserdir. Bu iki eser-

    GRfi 23

    16. Felsefenin menflei gnmzde bile hala gncelliini koruyan en nemli me-selelerden birisidir. Felsefenin Yunan mucizesi olduunu iddia edenlerin ak-sine Alfred Weber, bu felsefenin tam ve orijinal olmad fikrine sahiptir.Ona gre felsefenin geliflmesi zerinde Dounun yapt etkiden flphe et-mek kabil deildir (Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, stanbul-1991, s. 3).bn Haldna gre de felsef ilimler, Yunanllara Farslardan gemifltir. Bugeifl, skenderin Dry ldrp, Kiyn lkesini istil ettikten sonra ora-daki kitaplar ve ilimleri almas sayesinde olmufltur (Mukaddime, II,687).

    17. Frb, Mutluluu Kazanma (Tahslus-Sade), Frbnin Eserinin

    iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara-2001, s. 54.18. bn Rfld, Telhs, s. 64-66; Muhammed bid el-Cbir, bn Rfld: Sre ve

    Fikr Dirse ve Nuss, Beyrut-1998, s. 242; M. Fahri, bn Rfld Feylesf Kur-tuba, s. 119.

    19. smail Yakt, Trk-slm Dflncesi zerine Arafltrmalar, stanbul-2002, s.125; Ahmet Aslan, Felsefeye Girifl, Ankara-1996, s. 153.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    23/265

    de ayn siyas kavramlar kullanlmfltr. Bazen bn Rfld, Frbninsylediklerini tekrar etmifltir. Fakat bn Rfld, kaynan hi bir za-man aynen kopya etmez tersine Frbnin genellikle uzun tasvirle-rini kendi derinlikli Aristoteles anlayflnn ve Efltunun argman-nn siyas nemi ve uygunluuna paralel olarak deifltirir ve ksal-tr.20 Ancak Efltunu anlama noktasnda bn Rfldn Frbdendaha baflarl olduu sylenebilir. nk bn Rfld, Efltunun siya-set kuramn gerektiinde tartflr, gerektiinde aksini ispat eder, ge-rektiinde reddeder bazen de beenerek teyit eder. bn Rfldn Ef-

    ltunun ilhlarn enbiylara ve meleklere tebdil etmesi bunun eniyi rneidir.21

    bn Rfld, Arap fliirini zevk iinde yaflamaya, servet elde etmeyeteflvik eden temalar ierdii iin tenkit etmifl, kendi zamannn musi-k aletlerinden haber vermifl, yaflad devlete atfta bulunmufl, End-ls toplumunda meydana gelen hdiseleri yorumlamfltr. Benzer fle-kilde bn Rfld, siyas baskya ve istibdada karfl mcdele etmifl, re-

    fah iinde yaflayan, serveti tekelinde tutan ve servete dayanan ailele-rin iktidarndan yana olmamfltr. bn Rfld, kuvvetli devlet ve siyasistikrardan yanadr. Blnmeye ve anarfliye karfldr. bn Rfld, savaflaiyi hazrlanmay, kuvvetli savafllar eitmeyi, iyi nesiller yetifltirmeyive savafllarn nesillerinin dierleriyle karflmamas gerektii gr-flndedir.22

    El-Cbirye gre bn Rfldn Devlete yazd flerh -bn Hal-

    dnun Mukaddimesi hari- slmda siyaseti konu edinen en iyi ki-taptr. Bu eser, dier kitaplarla mukayese edildii zaman onun, dahayetkin ve slm toplumunun gereine daha uygun olduu grlr.23

    bn Rflde gre metafizikten farkl olarak ahlk ve siyaset felse-felerinde esas olan ispat yntemidir.24 Bu zelliiyle onun siyaset fel-

    24 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    20. Ervin I. J. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dflncesi, ev. Ali aksu, s-

    tanbul 1996, s. 290.21. bn Rfld, Telhs, s. 30.22. bn Rfld, Telhs, s. 31,89.23. bn Rfld, Telhs, s. 32.24. Charles E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dflncenin Geliflimi, ev.

    Selahattin Ayaz, stanbul-1999, s. 232.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    24/265

    sefesi, dier felsefelerden farkldr. O, siyaset felsefesinde burhn esas

    almfltr.

    25

    Burhn ise bir ynyle mantkla uyumlu olup dier yny-le istikra, mlhaza ve tefekkre dayaldr. Bu nedenle bn Rflde g-re amel felsefe, zellikle de siyaset bilimi toplumda geerli olan siya-s yapy analiz ederken burhna dayal syleme istind eder. Zira ya-plan analiz ile konu edinilen yapnn grnen nedenlerini ortaya -karmak istemektedir.

    Bu nedenle burhna dayal siyaset kuramnn temel konusu yne-

    tim flekilleridir. Ynetim tarz monarfli mi demokrasi mi yoksa oligar-fli midir? Ynetime egemen olanlar bu ynetimi verset yoluyla myoksa cebir kullanarak m elde etmifllerdir? Ynetime egemen olanla-rn amac flan ve fleref midir? Servet elde etmek midir? Yoksa zevkle-rini tatmin etmek midir?

    bn Rfld, btn bu konularda burhn esas alarak, akln dfln-da insanlarn ortaklafla kabul ettikleri meflhur ve msellem hkm-

    lere dayanan cedeli/diyalektii reddetmifltir. bn Rflde gre, ancak

    GRfi 25

    25. bn Rfldn Telhsde en sk kulland ve en ok nemsedii szcklerdenbirisi burhn kavramdr. Bu kavram, neredeyse btn slm filozoflarbir flekilde konu edinmifllerdir. Doruluundan flphe edilmeyen ve zaruribilgi ifade eden kesin delil anlamna gelir. Burhn kavramn, felsef ilim-lerde yntem meselesini ele alrken temel alan ilk filozof Kinddir. Fakatburhn teorisini btn metodolojik muhtevasyla ortaya koymay baflaran

    Frbdir. Frbnin bafllatt felsefe geleneini gelifltirerek srdren bnSn da eflitli slub ve hacimlerde kaleme ald felsef eserlerinde mant-n bir blm olarak el-Burhn konusunu ifllemifltir. yleki bn SnnnKitb el-Burhn asl olan kinci Analitiklerden daha hacimlidir. bnRfldn ise, Organonun blmlerine yazd Telhsler arasnda TelhsuKitbil-Burhn da bulunmaktadr. slm felsefe geleneinin bu byktemsilcisi dflnda birok dflnrn, baflta Gazl olmak zere, bu konudametinler ortaya koyduu bilinmektedir. Burhn, bir kyas tr olarak hembilgide kesinlik meselesiyle hem de ilimler sisteminin kantsal temelleri

    meselesiyle dorudan doruya ilgilidir. Metodolojik bakmdan ilmliin,epistemolojik bakmdan kesinliin kriteridir. Bkz. lhan Kutluer, slmnKlasik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul-1996, s. 177-179. Ayrca bkz.Mehmet Vural, Burhn, slm Felsefesi Szl, s.73; Ebul-l Aff, s-lm Dflncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul-2000, s.341-352.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    25/265

    burhn ile ynetimin doas ve ynetim flekilleri izah edilebilir26

    El-Cbir, Batda Endlste bulunan bn Rfldn siyas hitab ileDouda bulunan Frbnin siyas hitabn birbirinden ayrt eder-ken/analiz ederken epistemolojik kopufl kavramna dayanyor. El-Cbir kopufl kavramnn slm kltrnn birtakm meseleleriniyorumlamada ve izah etmede ok baflarl olduuna inanmaktadr.zellikle de bunu bn Rfldn, Telhsi balamnda sylemektedir.Buna rnek olarak Frbyi gstermektedir. O siyasete dair grflle-

    rini anlatt en temel eseri el-Mednetl-Fzlaya bafllarken lk Ne-denin birliini, niteliklerini konu edinerek bafllamfltr. Bu ise, Fr-bnin siyasete dair dflncelerinin temelde metafizie dayandngstermektedir. Oysa bn Rfld, siyaset kuramn metafizikten bam-sz bir biimde infla etmifltir.27

    Benzer deerlendirmeleri Macit Fahride de grebiliriz. MacitFahri, bn Rfldn Telhsinin birok konuda Frbnin el-Mednesin-

    den daha stn olduunu sylemektedir. Frb, el-Mednede ne Ef-ltunun Devlette ele ald konulara bal kald, ne de biimsel ola-rak onu benimseyip takip etti. Bilakis bafltan sona kadar Yeni-Efltun-cu felsefenin genel anlamda ilkelerini izah etmifltir. Oysa bn Rfld,Devleti flerh ve izah ederken siyaset bilimine ait baz ilkeleri o gnnslm corafyasnda geerli olan siyas ve sosyal yapya uygulamfltr.

    bn Rfldn, Efltunun Devleti iin yazd Telhs, Yunan siyaset

    felsefesine ait zellikler taflmakla beraber ayn zamanda slm mede-niyetine ait zellikler de taflmaktadr. bn Rfld, bu topraklar zerin-de erdemli bir kent infla etme konusunda Efltunun ktmserliinekatlmamakta; bu konuda, ondan ayrlmaktadr. Yine bn Rflde g-re insann eylemleri iradesiyle iliflkilidir; tabiattaki determinizmin ke-sin belirleyicilii sonucunda meydana gelmemektedir. Efltundanfarkl olarak bn Rflde gre ideal devletin baflka tarz ve yntemler-

    le infla edilmesi pekl mmkndr; Efltunun bu konuda nerdiiyntem biricik yntem deildir.28

    26 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    26. bn Rfld, Telhs, s. 33; M. Vural, Cedel md., s. 81-84.27. bn Rfld, Telhs, s. 33.28. bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s.10-11 (el-Cbirnin takdiminden).

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    26/265

    bn Rfld, kendini konuya verirken meseleyi en kolay hle getire-cek paradigmay halkn mutlu etmek isteyen sultann davranfl ola-rak tanmlamaktadr. Byle bir sultan varsa, bunu herhalde ve ancakeitim yolu ile yapabilir. Bu ise bir yandan halk bilgilendirmeyi dieryandan da reticiyi cebir ve meyyide ile teyid ve tekidi gerektir-mektedir.29

    GRfi 27

    29. C. E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dflncenin Geliflimi, s. 233.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    27/265

    BRNC BLM

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    28/265

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    29/265

    BN RfiDN HAYATI VEKLTR EVRES

    A. HAYATI

    e bul-Veld Muhammed bn Ahmed bn Rfld (52O-595/1126-198), Kurtubada riyasetiyle, faziletiyle nl byk bir ailededodu. Babas kadlk yapmflt; byk dedesi ise Kurtubada kdl-kudt idi. Fkh, kelm, tp, riyaziyt ve felsefe eitimi almfltr.1 bnRfld, hayat boyunca slm dnyasnda felsefede her zaman en byk

    olmay hedeflemifltir. Bu nedenle o, engel tanmakszn zorluklara g-s gererek nazar dflnce alanndaki merdivenleri en u noktasnakadar trmanmfl ve ileri derecede sahip olduu entelektel birikimiy-le slm dnyasnda hibir filozofun kendisiyle rekabet edemeyecei-ni ispatlamfltr.2 slm topraklarndaki dflnrler arasnda evrenselkltr hi kimse onun kadar etkilememifltir.3

    bn Rflde, adn veren dedesinden ayrt edilmesi iin hafd

    (torun) denmifltir. Aristotelesin felsef doktrinine sadk kalarak eser-

    1. Osman Emin, fiahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, byb., 1945, s. 74.2. bn Rfld, Kitb el-Kevn vel-Fesd, nflr. Ali Muhammed sbir, Dimeflk-2007,

    s. 5.3. Alain de Libera, Ortaa Felsefesi, ev. Ayfle Meral, stanbul-2005, s.155.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    30/265

    lerini flerh ettiinden slm leminde flrih, Latin dnyasnda com-mentator unvanyla tannmfltr. Batda bn Rfld, adnn tahrif edil-mifl flekliyle Averroes olarak bilinir.

    bn Rfld, temel din ilimleri babasndan rendi. Hafz Eb Mu-hammed b. Rzktan fkh dersleri ald. Endlste det olduu zeremam Mlikin el-Muvatta adl eserini ezberledi. Ebul-Ksm bnBeflkvldan hads ve usl-i fkh okudu. Kad Eb Bekir bnul-Ara-bnin rencilerinden Eb Cafer bn Hrn et-Tercl ve BelensiyeliEb Mervn bn Crylden tp ve matematik renimi grd. EbCafer ile Mzeral Eb Abdullahdan icazet ald.4

    bn Rfldn en iyi eitim ald alanlardan birisi de felsefedir. Fa-kat baz isimler, baz dostluklar dflnda felsef birikimini nasl elde et-tii konusunda pek fazla bilgiye sahip deiliz.

    Ancak ayn zamanda kendisinin de fkh stad olan Eb CaferHrndan hikmet ilimlerine dair ders aldn biliyoruz. bn Rfldn

    bn Bcceyi okuduunu ve onu beendiini de biliyoruz. Yine End-lse ulaflan Dou filozoflarna ait felsefe metinlerini Zhrn ocuk-laryla birlikte mtala etmifl, onlardan istifade etmifltir.

    bn Rfldn felsef yaflamndaki en nemli dnm noktas bnTufeyl ile tanflmasdr. bn Tufeyl onu, Halife Eb Yakb Ysuf b.Abdilmmin ile tanfltrmfltr ve onu Aristotelesi flerh etmeye yn-lendirmifltir. Eb Yakb Ysuf kendi dneminin en kltrl kiflilerin-den biriydi. Felsefeye ve filozoflara olan ilgisi nedeniyle bir gn vezi-ri ve doktoru olan bn Tufeylden slubunu anlamakta zorlandAristotelesin kitaplarn kendisine flerh edecek birini tavsiye etmesiniistemifltir. bn Tufeyl, ona bn Rfld tavsiye eder. Abdlvhid el-Merrkfl, filozofun rencilerinden rivyetle bn Rfldn halifeyetakdim ediliflini flu flekilde anlatr:

    Mminlerin emiri Eb Yakbun huzuruna ktmda yanndaEb Bekr bn Tufeyl vard. bn Tufeyl, halifenin huzurunda bendenvgyle bahsetti. Halife nce benden adm ve ailemi, sonra da felek-lere dair filozoflarn ne dflndklerini sordu. Filozoflara gre felek-ler yaratlmfl mdr yoksa kadm midir? Bu sorular karflsnda kork-

    32 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    4. B. Karla, bn Rfld, DA, XX,257.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    31/265

    tum, zr beyan ettim ve felsefeyle ilgilenmediimi syledim. Bunun

    zerine halife bn Tufeyle dnerek bu konular onunla konuflmayabafllad. Efltunun, Aristotelesin ve dier filozoflarn bu konudakidflncelerini anlatt. Mslmanlarn bu konudaki elefltirilerini zik-retti. Onun ilminin derinliine ve meselelere vukufiyetine hayran kal-dm. Korkum geene kadar bu minval zere devam etti. Bir sre son-ra ben de bilebildiim kadaryla kendi dflncelerimi syledim.5

    Halife ile bu flekilde tanflan bn Rfldn hayatnda bu vesileyle

    iki nemli deifliklik olmufltur:Birincisi, Aristotelesin her alanda eserlerini okumaya flerh ve izah

    etmeye bafllamfltr.6 Bunun sonucunda bn Rfld, slm dflnce tari-hinde Aristotelesi en doru anlayan kifli hline gelmifltir. Bu onun, fl-rih unvann almasn salad ve Ortaa Avrupasnda bu zelliiyletannd. Dante lh Komedyasnda onu klid, Batlamyus, Hipokrat,bn Sn ve Galen ile birlikte anmfl, onun byk bir flrih olduunu

    sylemifltir.7

    kincisi, telif ettii eserler, yapt flerh ve izahlar halifenin bee-nisini kazanmfltr. Bunun sonucunda Halife, onu himayesine alarak564/1169 da flbliye kadlna tayin etmifltir.8

    Bir sre sonra ifllerinin younluu sebebiyle yeterince alflamad- ve Kurtubadan uzaklaflt iin arad kaynak eserleri bulamad-ndan yaknr. Fakat bu grevi uzun srmez. O, 567/1171de Kurtu-

    ba baflkads olur.Halifenin 580/1184 ylnda vefat zerine yerine olu Eb Ysuf

    Yakb el-Mansr geti. El-Mansr da babas gibi bn Rflde saygdakusur etmedi. bn Rfld, sarayda onun dneminde zel hekim olarakalflt.

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 33

    5. Yhann Kumeyr, Felsifetul-Arab: bn Rfld, Beyrut-1986, s. 8,9.

    6. Y. Kumeyr, Felsifetul-Arab, s. 9.7. Ahmed Fuad el-Ehvn, bn Rfld, Klasik slm Filozoflar ve Dflncele-

    rinin iinde, ev. lhan Kutluer, edt. M. M. fierif, stanbul-2000, s. 299; ay-rca bkz. bn Rfld, Telhs es-Safsata li Aristutls, nflr. Muvaffak Fevzi el-Cebr, Dimaflk-2006, s. 6.

    8. Y. Kumeyr, Felsifetul-Arab, s. 9.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    32/265

    Fakat 591/1195de bn Rfld, gzden dfler srgne tabi tutulur.bn Rfldn gzden dflmesinin nedenleri konusunda tarihilerinfarkl dflnceleri vardr. Tarihilerin birou bu konuda halifeyi kz-dracak elle tutulur madd nedenler zerinde durmufllardr. Bu tarih-ilerden birine gre bn Rfldn gzden dflmesinin iki nedeni var-dr. Bunlardan birisi grnen dieri ise, grnmeyen nedendir. G-rnmeyen en nemli iki nedenden birisi fludur: bn Rfld, Aristote-lesin Kitbul-Hayevn adl eserini flerh ve izah ederken zrafannnasl doduunu, nerede yafladn konu edinirken onu, Berber h-

    kmdarnn yannda grdn yazmas muhlifleri tarafndan Ber-ber asll olan halifeye ulafltrlnca hkmdarn can sklmflt. Duru-mun farkna varan filozof, iki ktann (Afrika-Avrupa) kral anla-mnda kulland melikl-berreyn ifadesini mstensihin yanlfllklamelikl-berber fleklinde yazdn bildirip zr dilemiflse de, h-kmdarn kendisine olan gveni sarslmflt.9

    Bir baflka tarihi ise Kurtubada neseb ve fleref itibariyle bnRflde denk olduklarn iddia eden bir grup insandan sz etmekte-dir. Bu insanlar, bn Rfld gzden dflrmek iin srekli olarak birgayret ierisindeydiler. bn Rflde ait olduunu iddia ettikleri eserle-rin birinde, Zhrenin tanrlardan biri olduu ortaya kt, fleklinde-ki ifadenin bn Rflde ait olduunu ve bunu kendi hattyla yazdnhalife Eb Ysuf Yakb el-Mansra sylediler. Halife bunun zeri-ne Kurtubann btn ileri gelenlerini ardktan sonra bn Rfld

    ard ve ona kd gsterdikten sonra bu hattn kendisine ait olupolmadn sordu. bn Rfld, hattn kendisine ait olmadn syledi.Bunun zerine Halife, bu hattn sahibine Allah lanet etsin, dedi. Ora-da bulunanlardan da lanet etmelerini istedi. Sonra Halife, bn Rfldile birlikte felsef ilimlerle ilgilenen btn herkesin srgn edilmesi-ni tp, matematik ve astronomi hari btn felsef eserlerin yaklma-sn emretti.10 Ancak bir sre sonra flbliye halknn srarl talepleri

    zerine bu mecburi ikamet karar ok gemeden kaldrld. bn

    34 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    9. Muhammed Lutfi Cuma, Trih Felsifetul-slm, Msr-ts, s. 167. Ayrcabkz. B. Karla, bn Rfld, DA, XX,258.

    10. M. L. Cuma, s.167-168. Ayrca bkz. bn Rfld, Faith and Reasen, transla-ted by brahim Naccar, Oxford-2001, s. 1 (introduction by Macid Fahri).

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    33/265

    Rflde eski itibarn iade eden Halife Eb Ysuf el-Mansr onu Me-

    rakefle davet etti. Filozof bu daveti kabul ederek Merakefle gitti. An-cak ksa bir sre sonra 9 Safer 595te (11 Aralk 1198) vefat etti. Ce-nazesi nce Merakeflde gmld. ay sonra da memleketi olanKurtubaya taflnarak bn Abbs Mezarlndaki aile kabristannadefnedildi.11 Olduka gen yaflta bn Rfld tanmfl olan bn Ara-bnin cenazenin Kurtubaya uurlanfl trenine dair olduka doku-nakl bir ans vardr.

    O, bu ansnda binein bir yanna tabut, dier yanna bn Rfldnkitaplarnn yklenmifl olduundan sz eder. Bir cesedi dengeleyen,ona muadil olan bir denk kitap. Geleneksel Dou slm evresinde bi-limsel ve nazar dflnce hayatnn anlamn kavrayabilmek iin bugrnty onun istek ve seiminin tersine simgesel olarak zihindecanlandrmak gerekir. lme st gelen, galebe eden bir ilh ilim.12

    B. KLTR EVRES

    bn Rfldn doduu kent olan Kurtuba XII. yzylda felsefeninen parlak dnemini yaflad. Atina, Roma, skenderiye ve Badat gibikltr baflkentleri arasnda zikredilirdi. bn Rfld, Emev halifelerin-den biri olan II. Hakemin vefatndan yaklaflk olarak yz elli yl son-

    ra domufltur. II. Hakem, her konuda ncelii kltr ve bilime ver-mifltir. Amac Dounun baflkenti Badat ve Abbs halifesi Memnile rekabet eder hle gelmektir. Bu amala II. Hakem, daha ncesin-de hibir kentin tank olmad kadar kitab ve ktibleri burada top-lamfltr. Doudan ve Batdan getirdii nadir kitaplar en fazla ken-disi okurdu.

    Kentin ileri gelenleri, tccarlar da kitaba deer verme, ona sahip

    olma konusunda halifeyi rnek alyorlard. El-Hazram, bu konudakendi yaflad dikkate deer bir olay anlatrken flyle demektedir:

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 35

    11. B. Karla, bn Rfld, DA, XX,257-258.12. Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi: Bafllangtan bn Rfldn lmne

    Kadar (1198), ev. Hseyin Hatemi, stanbul-1986, s. 244.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    34/265

    Bir defasnda aradm kitab bulabilme midiyle Kurtubada ki-taplar arflsna gittim. Bir sre sonra aradm kitabn gzel bir hat-la yazlmfl nshasnn satldn grdm ve ok sevindim. Her verdi-im fiyata karfllk satc bir baflkasnn daha fazla fiyat verdiini sy-ledi. yle ki kitaba verilen fiyat deerinin ok stne knca satcyadnerek flunu dedim: Ey adam! Bana deerinin zerinde bu kitaba fi-yat veren kifliyi gster. Adam bana zerindeki elbiseden eflraftan ol-duunu zannettiim birini gsterdi. Ona dedim ki: Allah izzetini ar-trsn ey fakh dostum! Eer gayen bu kitab almaksa onu sana brak-

    tm. kimizin bu kitap iin teklif ettii cret haddini aflt. Adam banadnerek flyle cevap verdi: Ben fakh deilim; kitabn iinde ne ol-duunu da bilmiyorum. Fakat kendime, kentin ileri gelenleri arasn-da yer edinebilmem iin bir ktphane kurdum. Ktphanemde bukitabn ebad byklnde bofl yer kalmflt. Hattnn gzel, cildininssl olduunu grnce fiyat arttrmakta beis grmedim. Allaha ver-dii bol rzktan dolay hamd ederim. 13

    bn Rfld de bu konuda Kurtubal olmakla vnrd. nl EbBekr b. Zhr flbiliyedendi. El-Mansrun huzurunda memleketininstnlklerini dile getirirdi. bn Rfld de ona karfllk Kurtubann s-tnlklerini anarak flunlar sylemiflti: flbiliyede bir bilgin ldn-de, kitaplar satlmak istenirse Kurtubaya gtrlr. nk flbiliye-liler kitabn deerini anlamazlar. Buna karfllk Kurtubada bir flarkclrse saz takm flbiliyeye gtrlr.14

    C. ESERLER

    Klasik slm dflncesi kaynaklarnn belirttiine gre bnRfld, ok alflmas ve okuyup yazmasyla flhret bulmufl bir dfl-nrdr. bnul-Abbrn ifadesine gre o, ergenlik dnemden itiba-

    ren okuma ve dflnmeyi bir kez babasnn ld, dieri de evlen-dii gece olmak zere iki defa terk etmifltir. zetledii, dzelttii,

    36 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    13. Abbs Mahmud Akkad, bn Rfld, Kahire-1119, s. 5-6.14. smail Hakk zmirli, slmda Felsefe Akmlar, hazrlayan: N. Ahmet

    zalp, stanbul-1995, s. 289. Ayrca bkz. A. M. Akkad, s. 6.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    35/265

    kaydettii, tasnif ve telif ettii eserlerin sayfa says on bin varak

    bulmufltur.

    15

    bn Rfld, kelm, fkh, metafizik, fizik, mantk, astronomi, siya-set ve ahlk gibi hemen hemen her alanda eser yazmfltr. Ancakeserlerin says tam olarak bilinmemektedir. Bunu grebilmek iinCorc Kanavtnin Muelleftu bn Rfld adl eserine bakmamz ye-terlidir. rnein klasik kaynaklardan biri olan bn Eb UsaybiannUynul-Enbda verdigi listeye gre bn Rflde ait krk yedi eser

    vardr. Zehebnin Trhul-slmnda bu say krk drt olarak veril-mifltir.16

    bn Rflde ait eserlerin saysnda farkllklar olduu gibi yaplansnflandrmalarda farkldr. Corc Kanavtye gre bn Rfldn eser-lerini ilk defa Ernest Renan snflandrmfltr. Ona ait yetmifl sekiz ese-rin adn vermifltir. O, bu eserlere dair snflandrmay flu flekilde yap-mfltr:

    1. Felsefe: Tehftt-Tehft ile birlikte bu grupta 29 eser bu-lunmaktadr.

    2. Kelm: Bu gruba giren eserlerin says befltir.

    3. Fkh: Ernest Renan, Bidyetl-muctehid kitabn da bu gru-ba dhil eder.

    4. Astronomi: Bu grupta bulunan eser says drttr.

    5. Gramer: Bu gruba giren eser says ikidir.

    6. Tp: Bu gruba giren eser says yirmidir.

    Benzer flekilde Abdurrahman Bedev de kendinden nce yap-lan tasniflerden hareketle bn Rfldn eserlerini alt gruba ayrmfl-tr.17

    Macit Fahri ise bn Rfldn eserlerini drt guruba ayrmfltr:

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 37

    15. Bekir Karla, slm Dflncesinin Bat Dflncesine Etkileri, stanbul-2004, s. 377.

    16. Ferruh Antuvan, bn Rfld ve Felsefetuhu, Beyrut-2007, s. 89-93.17. Corc Kanavt, Muelleftu bn Rfld, Cezayir-1978, s. 80-81.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    36/265

    a. Felsef Eserleri ve fierhleri

    1- Cevmi kutub Aristutls fit-tabiyyt vel-ilahyyt: Cevmikitb en-nefsde buna dhildir.

    2- el-Cevmi fil-felsefe,

    3- Cevmiul-hiss vel-mahss,

    4- Cevmi siyseti Efltun,

    5- fierh mbadit-taba,

    6- fierh kitbus-semvel-lem,7- fierh kitbin-nefs,

    8- fierh kitbil-kys,

    9- fierh es-semit-tabi,

    10- fierh kitbil-burhn,

    11- fierh makletil-skender fil-akl,

    12- Telhs kitb mbadet-taba,13- Telhs ilhiyyt li Nikulvus,

    14- Telhs kitbil-ahlk li Aristutls,

    15- Telhs kitbil-burhn li Aristutls,

    16- Telhs kitbs-semit-tabi,

    17- Telhs kitbil-kevn vel-fesd,

    18- Telhs el-sril-ulviyye,19- Kitbul-hayevn,

    20- Makle fil-akl,

    21- Makle fil-kys,

    22- Makle fi ittislil-akl el-mufrik bil-insn,

    23- Makle sniye fi ittislil-akl el-mufrik bil-insn,

    24- Kitb fil-fahsi an mesil vakaat fil-ilm el-ilhi fi kitb efl-fli-f li bn Sn,

    25- Mesele fiz-zamn,

    26- Mesil fil-hikme,

    27- Makle fi hareketil-felek,

    38 BN RfiDN SYASET FELSEFES

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    37/265

    28- Makle fil-kys efl-flart,

    29- Mesele fi enne Allahe tebreke ve teale yalemu el-cuziyyt,30- Makle fil-cirmis-semv,

    31- Tehfutu tehfutil-felsife,

    32- Muhtasar el-Macesti.

    b. Tbb Eserleri ve fierhleri

    1- Kitbul-kulliyt,

    2- fierh el-urcze el-mensbe ile bn Sn fit-tb,

    3- Telhs kitbil-mizc li Clns,

    4- Telhs kitb et-taarruf li Clns,

    5- Telhs kitb el-kuv et-tabiyye li Clns,

    6- Telhs kitb el-ilel vel-arz li Clns,7- Kitbul-hummeyyt li Clns,

    8- Telhs kitb ustukusst li Clns,

    9- Telhs evvelu kitbil-edviyetil-mfrede,

    10- Telhs en-nisfus-sni min kitb hiletil-beri li Clns,

    11- Makle fil-miz,

    12- Meseletn fi nevib el-humm,

    13- Makle fit-tiryk.

    c. Kelm ve Fkh Telifleri

    1- Kitbut-tahsl,

    2- Kitbul-mukaddemt,

    3- Kitb nihyetul-muctehid ve bidyetul-muktesid,

    4- el-Keflf an menhicil-edille fi akidil-mille,

    5- Faslul-makl,

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 39

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    38/265

    6- Makle fi enne m yetekiduhu el-meflflune vem yetekiduhuel-mutekellimne min ehli milletin f keyfiyeti vucd el-lem mute-kribun fil-mana,

    7- fierh akdetul-imm el-mehd,

    8- Muhtasar kitbil-mustasf lil-Gazl.

    d. Dil ve Edebiyat Telifleri

    1- ez-Zarr fin-nahv,

    2- Kelm alal-kelimeti vel-ismil-mufltak.18

    D. TELHSUS-SYSE L EFLTN

    bn Rfldn siyaset felsefesine dair dflncelerini rendiimizen nemli eseri Telhsus-Siyse li Efltndur. Fakat bu eserin Arapaorijinal metninin kayp olduu varsaylmaktadr. Fakat metnin bu gnhl yeterince arafltrlmamfl bulunan Kuzey Afrika ktphanelerininbirinde keflfedilme ihtimali tamamyla gzden uzak tutulmamaldr.

    Ancak bugn elimizde Arapa metnin Samuel ben Yehuda tarafn-dan on drdnc yzyl bafllarnda (1320/1) Provencede yaplan ve

    farkl btnlkteki sekiz yazmada korunan branice bir tercmesi var-dr. Bu tercmeye dayal olarak Joseph Caspi 1331 tarafndan bir b-ranice zet ve ayrca yedi tane de deiflik tercme yaplmfltr. Bu ter-cmeler flunlardr:

    1. 1491 tarihinde Creteli Elia del Medigo tarafndan GiovanniPico della Mirandola iin yaplan Latince bir tercme.

    2. Dier bir Latince tercme 1539 tarihinde Tortosal Jacob

    Mantinus tarafndan Papa III. Paul iin yaplmfltr.3. ngilizce bir tercme 1956 tarihinde Rosenthal tarafndan ya-

    plmfltr.

    40 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    18. M. Fahri, bn Rfld Feylesf Kurtuba, s.12-15.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    39/265

    4. kinci bir ngilizce tercme Ralph Lerner tarafndan 1974 ta-

    rihinde yaplmfltr.5. Rosenthalin ngilizce tercmesine dayal spanyolca tercmeMiguel Cruz Hernandez tarafndan 1986 tarihinde yaplmfltr.

    6. Yine Rosenthalin ngilizce tercmesine dayal Arapa terc-mesi ise Hasan Mecd el-bd tarafndan 1998 ylnda Bey-rutta yaynlanmfltr.19

    7. braniceden Arapaya yaplan bir baflka tercme ise Ahmed

    fiehlan tarafndan yaplmfltr. Bu eser Beyrutta 1998 ylndaez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn ady-la neflredilmifltir.

    bn Rfldn Telhsi, muhtemelen slm dflnce tarihinde en oktartfllan eserlerden birisidir. Bu eserin gerek ad, telif tarihi, branimtercim Samuel Ben Yehudann yeterlilii, braniceden ngilizceyeyaplan tercmeler ve bu tercmelerin asl olan Arapaya tekrardan

    tercme edilmesi hep tartflma konusu olmufltur. Bu tartflmalarn ta-mamna burada deinmemiz mmkn deildir. Ancak biz burada tar-tfllan temel noktalara temas etmekle yetineceiz.

    Burada ele alacamz ilk konu Telhsus-Siyse li Efltnu Arap-adan braniceye tercme eden Samuel Ben Yehudann ilmi flahsiye-tidir.

    Samuel Ben Yehuda, 693/1294 tarihinde domufltur. O, ilim vefelsefe renimi konusunda kklnden itibaren byk bir arzuve ifltiyak duymufl, Sen Astruc Akademisinde astronomi dersi almfl-tr. Baz kitaplarnda anlattna gre 721/1322 ylnda bir grup Yahu-di ile birlikte Beaucaire flehrinde hapsedilmifltir. Ancak neden hapse-dildiini sylemez.

    Samuel Ben Yehuda, son derece yetenekli bir mtercimdi. Bir ese-

    ri en mkemmel bir biimde tercme edebilmek iin gerekli olan

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 41

    19. Friedrich Neiwhner, bn Rfld ve Kadn zgrl, s. 1-2 (Cumhuri-yetin kuruluflunun 75. yl mnasebetiyle lmnn 800. ylnda bn Rfldsempozyumunda sunulan yaynlanmamfl bildiri, proje no: 1999 soc-114/131200).

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    40/265

    Arapa en iyi metni bulmaya gayret ederdi. Tercme ettii esere tek-rar tekrar mracaat etmesiyle bilinirdi. Yetersiz bir metne dayandzaman tercmelerdeki hatalardan dolay zr beyan ederdi.

    Yapt bir ksm tercme ve telif eserler flunlardr:

    1. el-Mesilul-Mantkyye Min Mebhis Aristoteles: Bu eserde,bn Rfldn Aristotelesin Organonuna yapt flerhin mu-lak meselelerini izah etmifltir.

    2. Telhs bn Rfld li Kitbil-Ahlk: 720/1321de tercme et-mifltir.

    3. Muhtasar bn Rfld li Kitbis-Siysetil-Medeniye li Efltn.

    4. Muhtasar el-Organon li bn Rfld: 729/1329da tercme et-mifltir.

    5. Nassufl-fiekleyn: klidin 30. ve 31. makalelerini iermek-

    tedir.6. Batlamyusa ait Macestinin birinci ve nc makalelerinin

    flerhi: Birinci makalenin tercmesi 730/1330da, nc ma-kalenin tercmesini de 731/1331de bitirmifltir.

    7. Cbir b. Eflahn eseri olan Muhtasar el-Macestiyi Arap-adan braniceye Yakub Andoli b. Muhayyer tercme etmifl-tir. Ancak Samuel Ben Yehuda bu eseri tashih etmifl ve tarihi

    nemine dair bir mukaddime yazmfltr.20Yapt bu alflmalara bakarak Samuel Ben Yehudann hem ter-

    cme konusunda hem de felsefe konularnda ciddi anlamda birikimliolduu sylenebilir. Hapis ve benzeri urad skntlara ramen bafl-ta bn Rfld olmak zere birok ilim adamnn eserini tashih etmifltir.Muhtemelen Samuel Ben Yehuda, Yahudi olan ve kendilerini ehli na-zar diye isimlendiren bir topluluun yesiydi. Bu topluluk, felsefeye

    ve filozoflara muhalefet eden Yahudi hahamlara karfl mcdele edi-yordu. Yine muhtemelen Paris ktphanesindeki (no: 956) yazmalar

    42 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    20. Ahmed fiehln, el-Melleft el-Rufldiyye fi el-Turs el-bar, bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasaru Kitabis-Siyse li Efltnun iinde, s. 215-216.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    41/265

    arasnda bulunan Zanbakatul-Marife adl eser, Samuel Ben Yehuda

    gibi tannmfl isimleri bnyesinde bulunduran bir mektebi temsil edi-yordu.21

    Netice itibariyle Samuel Ben Yehuda sradan bir mtercim deil-dir. O iyi bir arafltrmac ve iyi bir mtefekkirdi. bn Rfldn felsefe-sini benimseyen Yahudi bilginler zerinde ciddi bir etkisi vard. Kaldki bu bilginler tercme iflinin sabr, arafltrma, kaynaklara mracaatetme ve tefekkr gerektirdiini de biliyorlard.22

    Samuel Ben Yehudann yapt tercmelerde ne denli duyarl vedikkatli olduunu anlamak iin ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kit-bis-Siyse li Efltnun sonuna ilve ettii zeyle bakmakta yarar var.O, zeyilde flyle demektedir:

    bn Rfldn Efltunun Siysetul-Medne kitabndaki bilimselszlere yazd Telhs bitti. Bu Telhs, Siysetul-Mednenin ikinci ks-mdr. Tercmeyi Aures flehrinde 1321 tarihinde bitirdim. Bu terc-

    meyi yaparken bn Rfldn, filozof Aristotelesin Kitbul-Ahlknayapt flerhe sahip deildim. Bu flerh, bu ilmin birinci ksmn olufltur-maktadr. Ancak Aristotelesin kendi metnine sahiptim ve bu metniderinlii ve ieriinin zorluu nedeniyle tercme edemedim. Bu ne-denle tercmeyi yapmaktan vazgetim. Bir sre sonra bn Rfldn s-z geen Kitbul-Ahlka ak bir dille yazd flerh elime geti. Ter-cmeyi yapmaya karar verdim. Allah faziletiyle bana yardm etti. l-

    mul-medenye ait Telhsin tamamn (ahlk+siyaset) bitirdim. Sonrabu ilme dair yaptm tercmeye tekrar baktm ve imknlarm l-snde yanlfllarm tashih ettim. Bu tashih iflini 22 Eyll 1321de Be-aucairede bitirdim. Bu sralarda arkadafllarmn birouyla birlikteRidorta diye isimlendirilen hapishanede mahkm idik. Uzak bir ihti-mal deildir, belki muhtemeldir, belki de zorunlu olarak bu iki eseriin yaptm tercmelere, okuyucu Arap dili konusundaki yetersizli-

    imden dolay veya muhtelif yerlerdeki tercme hatalarndan dolaykuflkuyla bakabilir. mit edilir ki gelecek gnlerde iki dili gayet iyi bi-len sekin insanlardan birisi kar iyi niyetle, arafltrmac bir ruhla

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 43

    21. A. fiehln, s. 218.22. A. fiehln, s. 220.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    42/265

    yaptm yanlfllar tashih eder ve bu ilme dair yaptm tercme ke-mline ulaflr.

    Bu tercmeye karfl duyduum sevgi ve ifltiyak nedeniyle kendikendime dedim ki bu tercmeyi, zellikle de ahlk ile ilgili ksmn,Hristiyan bilginlerden yardm alarak ikinci bir defa daha yapmambenim iin bir gerekliliktir. nk bu konuda Hristiyan bilginlerde,Aristotelesin szlerini flerh eden Frbye ait metinler vardr. Uzunsre hapiste kalmamfl olsaydm bunu yapacaktm. Eer Allah bana

    uzun mr verir de mahkmiyetten kurtulacak olursam, bu yaptmtercmeyi mkemmel hle getirmek iin ilk blmden nihayete kadartetkik edip alflacam. Bu nedenle okuyucunun meydana gelene ha-ta ve yanlfllar karflsnda msamahal olmas gerekir. nk insan ha-ta yapmaktan kanamaz. Hibir sanatkr, sanatnda tekrar tekrar ha-ta yapmaktan kanamaz. zellikle de ok g olan bu sanat, terc-me sanatn, icra edenler iin bu sz konusudur. Tercme yapanlarniki dile de hkim olmas gerekir. Ayrca sadece tercme ettii eserinkonusuna deil bilinen btn ilimlerde de uzman olmas gerekir; ta kiilimler arasndaki balantlar kurabilsin ve ilimler arasndaki balan-tlar kopmasn. Biz ve bizden nceki mtercimler de tercme yappbunun tedirginliini yafladklarnda bu ve benzeri fleylere dikkat ek-tiler. Hamd Allaha aittir. Muvaffak kld fleyden dolay ona flkr-ler olsun. Siz sadk dostlarma hitb ediyorum ve diyorum ki flphe-siz ki Hak, doru yolun sahibidir. Bu doru yol zere yrynz.

    Bu ilme dair gnmze kadar Frbnin, Kitb el-Mebdi hri-cnde, ister filozoflara isterse baflkasna ait olsun hi bir fley tercmeedilmedi. nsanlarmzn birou, nemsiz bir ksm bilgiler hari, builmin ikinci ksmna (siyaset) dair hibir bilgiye sahip deildi. Birinciksma (ahlk) dair ise mutlak anlamda hibir fleye sahip deillerdi.Azimle bu ilmi izah ve flerh etmeye karar verdim. Onu kendi dilimizetercme ettim. Eer bu tercme yeterince iyi yaplmamflsa bu benim

    kendi kusurumdur. Bu yaptm tercmenin bir bafllang olarak ka-bul edilmesine engel deildir. Gzellii az da olsa kuvvet itibariylegldr.

    Hristiyan bilginlerinden yardm alarak bu ilme dair tercmeyidaha olgun bir hle getireceime dair sz vermifltim. Fakat bunu ie-

    44 BN RfiDN SYASET FELSEFES

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    43/265

    risinde bulunduum skntlardan dolay yapamadm. Btn yapabil-diim fley, tercmeyi ikinci kez gzden geirmek oldu. Bir konudatereddde dfltm zaman filozofun kitabna mrcaat ettim vegcmn yettii lde yanlfl dzelterek doruda isabet ettim. Ah-lk kitab iin yaptm fley buydu. Fakat siyaset kitab ile ilgili ks-ma gelince, bu kitabn ikinci bir nshasna ulaflamadm. Her fleyeramen bu kitaptaki hatalarmn az olduuna kesinlikle inanyorum.Varlklar hakknda doru bilgi edinmeyi gaye edinen ehli hikmetindeti olduu zere okuyucunun, beni hofl greceine inanyorum.Tashih iflini mild tarihle Temmuz 1322de bitirdim. Sonsuza kadaryce olan ve bana yardmc olan Yaratcya hamd ederim, min. Za-yf olan insanlara kuvveti, gszlere fliddeti rzk olarak veren Zttakdis ederim.23

    Samuel Ben Yehudann yapt tercmenin sonuna ilve ettii buzeyle bakarak yapt tercmelerde ne kadar titiz olduunu ve bnRfldn yapt flerh ve izahlar ne kadar nemsediini anlamakmmkndr.

    1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler

    Gerek eski gerekse yeni biyografi yazarlar bu eserin bn Rfldeait olduunu kuflkuya yer brakmayacak tarzda kabul ediyorlar. Ancak

    bu kitab isimlendirmede ihtilf halindeler: Bu kitap, EfltununDev-letinin kk flerhi (cevmi) midir? Yoksa orta flerhi (telhs) midir?

    bn Rfld, felsef grfllerini takdim ederken veya bir eseri flerh veizah ederken daha iflin bafllangcnda muhatabn dikkate alarak tarzda flerh ve izah yapyordu. fiyle ki:

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 45

    23. Bu zeylin branice asln Rosenthal, yapt ngilizce eviri ile birlikte nefl-

    retmifltir. Bkz. Averros Commentary on Platos Republic, edited with anintroduction, translation and notes by Erwin I. J. Rosenthal, Cambridge-1956 s.106-108. Bu eser daha sonraki dipnotlarda, Averros Commentary,fleklinde zikredilecektir. Ahmed fiehln ise braniceden Arapaya tercmeettii bu zeyli, ez-Zarr fis-Siysenin sonuna ilve etmifltir. Bkz. bn Rfld,ez-Zarr fis-Siyse, s. 209-210.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    44/265

    a. Byk flerhler (tefsr/grand commantaire),

    b. Orta flerhler (telhs/commenteri mediu),c. Kk flerhler (cevmi) veya zetler (muhtasar).24

    bn Rfldn eserlerine baktmzda alflmalarn; ilgi alanna gi-ren konularda bilinmesi gereken zorunlu bilgiler (ez-zarr) ksa bil-giler (el-muhtasar), makaleler (el-maklt), zet bilgiler (el-cevmi),aklamalar (et-telhs), yorumlar (efl-flerh, et-tefsr) bafllklar altndatoplayp deerlendirmeye alfltn gryoruz.

    a- Zorunlu bilgiler (ez-zarr)

    Bu bafllk altnda mantk, felsefe ve usll-fkh konularnda yap-t zetleri toplamfltr. Bunun nedeni ise muhtemelen bu zetlerinAristotelesin Mantk Klliyatnn deil, Frbnin Mantk Klliya-

    tnn zeti olmasndan kaynaklanmfltr. Zira bn Rfldn, Gazlninel-Mustasf isimli eserinin zetine ez-Zarr f uslil fkh adn verdi-ini biliyoruz. Bazlar ez-zarr bafll altnda toplanan dizinin,Aristotelesin fizik ve metafizik ile ilgili eserlerini flerh projesinin enkk biimi olan el-Cevmiden nce yazlmfl olduunu dflnmek-tedir.

    b- Ksa bilgiler (el-muhtasar)

    Bu bafllk altndaki dizinin ayn seyri mi ifade ettii, yoksa ayr birdizi mi olduu konusunda kesin bir fley sylememiz mmkn deil-dir. Ancak bn Rfldn, Aristoteles klliytnn dflnda kalan venemsedii dflnrlerin eserlerinden bir blmne yazd akla-

    46 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    24. B. Karla, bn Rfld, DA, XX,273. Ayrca bkz. bn Rfld, CommentaryOn Aristotelestles Book On The Heaven And The Universe: fierh Kitbus-Sem vel-lem, edited by: Fuat Sezgin, Frankfurt-1994. s. 1-3 (GerhardEndressin giriflinden); Philip K. Hitti, Arap Tarihinin Mimarlar, ev. AliZengin, stanbul-1995, s. 280.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    45/265

    malar bu bafllk altnda toplad grlmektedir. Kaynaklarda zikre-

    dildii halde, ne Arapa orijinali ne de brnce veya Latince tercme-si gnmze ulaflmamfl bulunan Muhtasarul-Mantk ve Muhtasarul-Macesti baflln taflyan eserleri bu cmledendir.

    c- Makaleler (el-maklt)

    Bu bafllk altndaki eserler, ilk ikisinin aksine daha yaygn bir ala-na ynelik aklamalar ihtiv etmektedir. El-Muhtasar ile ez-zarrdaha ziyade mantk, psikoloji, astronomi ve usl-u fkh konularnainhisar ederken, makaleler tpk aklamalar (et-telhs) gibi hemen he-men btn konulara yaylmfl bulunmaktadr. Ancak makaleler, belir-li bir kitab veya konuyu btnyle aklamak yerine zel ve daha darbir konuyu aklama amacna yneliktir.25

    d- zet bilgiler (el-cevmi)

    bn Rfld, cevmi (kk flerh) diye bilinen flerhlerinde kendi ad-na konuflmaktadr. Felsefi dflncelerini bir dzen ierisinde kendinezg bir metotla ortaya koymaktadr. Bu flekiliyle cevmi gerek an-lamda Aristotelesin kitap ve risleleri gibi rislelerdir. Ferruh Antu-vna gre bn Rfld, bu eserlerinde flrih deil bir melliftir.26 Bunarnek olarak bn Rfldn Cevmi el-Mantk adl eserini zikredebiliriz.

    e- Aklamalar (orta flerhler/et-telhs)

    Bu bafllk altnda bn Rfld, Efltunun Devleti iin yapt flerh-te olduu gibi flerh ettii metnin sadece ilk kelimesini alr, devamn-da kendisine ait olan ve olmayan fikirler arasnda ayrm yapmaz. bn

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 47

    25. B. Karla, slm Dflncesinin Bat Dflncesine Etkileri, s. 380-382.26. F. Antuvan, s. 88-89.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    46/265

    Rfld, sze Efltun diyor ki diye bafllar fakat devamnda yapt

    izahlarda hangi aklamann kendisine hangisinin Efltuna ait oldu-unu sylemez. Fakat iktibas cmlesinden sonraki blmlerin bnRflde ait olduu anlafllmaktadr. Burada bn Rfld, dorudan met-nin iine girerek Aristotelesin veya Efltunun grfllerini, kendigzlemlerini de katarak aklamaktadr. Aklamalar, bn RfldnOrtaa bilim ve felsefesinin hemen hemen btn konularn iere-cek flekilde mantk, fizik, metafizik, ahlk, siyaset ve tp gibi alanlarayaylmfl bulunmaktadr.

    f- Byk flerh (tefsir/grand commentaire)

    Bu tarz dierlerinden farkl olarak bn Rflde zgdr. Daha ile-ri alflmalarla yaplan uzun yorumlar iermektedir. bn Rfld, Aristo-telesin eserlerinin bir paragrafn aynen alyor sonra o paragraf yo-rumlayp izah ediyor. Bu yorumlar orijinalinden daha uzun oluyordu.Bylece orijinalle yorum birbirinden aka ayrlmfl bulunuyordu.Aristotelesin Metafizikine yapt flerh bu kategorideki en ar eseri-dir. Muhtemelen bn Rfld, bu yntemi Kurn mfessirlerinden al-mfltr.27 Byk flerhler daha ok mantk, fizik, psikoloji ve metafizikkonularna inhisar etmekteydi.

    simlendirmede kullanlan birtakm stlhlar bu flekilde izah et-tikten sonra, flimdi de kimin bu stlhlar nasl kullandna bakalm.Baz arafltrmaclar bn Rfldn siyaset kitabna Cevmi Siysetu Ef-ltn adn vermifllerdir. Bunlar arasnda Ernest Renan, Macit Fahriile Cemil Salibeyi zikredebiliriz.

    Dier bir grup ise telhs kelimesine ykledikleri anlamdan hare-ketle bn Rfldn siyaset felsefesine dair eserine Telhsus-Siyse li Ef-ltn adn vermifllerdir. Bu yaklaflmn en nemli temsilcileri branicemetni ngilizceye tercme eden Rosenthaldir. lveten Corc Kanav-ti, Hanna el-Fhr ve Abdurrahmn Bedevyi de zikredebiliriz.28

    48 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    27. P. K. Hitti, s. 281; ayrca bkz. bn Rfld, Telhs, s. 9-10.28. bn Rfld, Telhs, s. 10-11.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    47/265

    Bize gre bn Rfldn bu kitabn isimlendirirken cm (flerh-i sa-r) yerine telhs (flerh-i evsat) demek daha uygundur. Zira bn Rfldkale Efltun ile bafllayan ibarede Efltunun szn zikrettiktensonra konu ile ilgili btn yaklaflmlar zikreder. Burada hangi fikirle-rin bn Rflde ait olduunu hangilerinin Efltuna ait olduunu anla-mak ve bu fikirleri birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. yle kibazen bn Rfld, yapt izahlarda slm tarihi ile ilgili konulara, Mu-rbtlar ile Muvahhidler dneminde yaplan uygulamalara ve slmdnyasnda kadnn stats gibi konulara temas etmifltir. Buna baka-rak bu eserin Efltunun Devleti iin bir telhs olduunu, cevmi ol-madn syleyebiliriz.

    Yine bn Rfld, Telhsus-Siyse li Efltn adl eserinin nc bl-mnn sonunda Telhsini bitirdiini sylemektedir. bn Rfldn bu ifa-desi, bu eserinin Telhs olduunu, cevmi olmadn gstermektedir.29

    Ancak Muhammed bid el-Cbir, bu kitabn isimlendirilmesi

    konusunda dier felsefe tarihilerinden tamamen farkl dflnmekte-dir. Ona gre bu eserin ad fludur: ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Ki-tbis-Siyse li Efltn.30

    El-Cbirye gre, bu kitaba Muhtasar denmesinin nedeni bnRfldn kitabn mukaddimesindeki flu ifadedir: Bu eserle gayemiz,siyaset bilimine dair Efltunun Kitbus-Siyse (Devlet) de bulunanilmi grfllerini ayrmak ve her zaman yaptmz gibi cedel olan sz

    ve fikirlere itibar etmeyerek bu eseri ihtisar etmektir/zetlemektir.31

    El-Cbirye gre ilmi olan szlerle yetinip cedel olanlar dflar-da brakmak (hazfetmek) cevamiin zelliidir. Fakat muhtasar ifa-desi bu eseri el-muhtasart diye bilinen eserler gurubuna dhil et-mektedir.

    Yine bn Rfld, ilk makalenin sonunda diyor ki: Efltunun yap-t gibi flu anda konuflmamz gereken snf, filozoflardr. Onlar filo-

    zof olmaya iten tabiatlarn, onlarn yetiflme tarzlarn, olgunluk yafl-

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 49

    29. bn Rfld, Telhs, s. 231. Ayrca bkz. Oliver Leaman, Averroes And His Phi-losophy, Oxford-1988, s.119.

    30. M. A. el-Cbir, s. 239.31. bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 71; M. A. el-Cbir, s. 239.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    48/265

    na geldiklerinde flehri nasl yneteceklerini, flehre nasl baflkanlk ya-pacaklarn ele alacaz derken bu muhtasarn birinci makalesini biti-riyoruz.32

    Yine el-Cbirye gre, branice metni ngilizceye tercme edenve isimlendirmede Telhs kelimesini tercih eden Rosenthali, branikltrnn nde gelen uzmanlarndan Selamon Beynis tenkit etmiflve branice mrdifine bakarak bu esere, muhtasar denmesinin dahauygun olduunu sylemifltir.33

    El-Cbiri, muhtasar szcnn zarr (gerekli) szcyle ileolan iliflkisini izah ederken Telhsde geen flu ifadeleri referans almak-tadr:

    Efltunun szlerinden, bu makalenin ierdii zarr dflncelerbunlardr.

    Bu konuya dair szlerini tamamlayan Efltun, bunlardan her bi-ri iin ortaya kan hazlar arasnda bir mukayese yapar. Bu flekilde

    onun izah etmeyi gaye edindiimiz bu ilmin blmlerine dair bilin-mesi gereken zarr szleri de bitmifl olmaktadr.

    Allah izzetinizi srekli klsn, bekanz daim eylesin. Zaman dar-lna ramen siyaset bilimine dair Efltuna nisbet edilen zarr sz-lerin btnn olabildiince zet bir biimde izah ettik.34

    Bu nedenle el-Cbirye gre bu kitaba, Muhtasar Kitbis-Siyseli Efltn denmesi daha uygundur.

    Bu eserin ikinci bir ismi, ez-Zarr fis-Siysedir. Burada sorulma-s gereken bir soru vardr. Acaba bn Rfld bu esere, ez-Zarr fis-Si-yse mi yoksa ez-Zarr fi lmil-Medeni adn m vermifltir? kinci ih-timali doru kabul ettiimiz zaman bn Rfldn Aristotelesin Niko-makhosa Etik kitabna yazd muhtasar ile Muhtasar Kitbis-Siyseli Efltn adl eserini bir tek kitap halinde dflnmemiz gerekir. Oy-sa bn Rfldn siyasete dair elimizde bulunan eseri, el-ilmul-meden-

    nin ikinci ksmn oluflturmaktadr.35

    50 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    32. bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 134.33. M. A. el-Cbir, s. 240.34. bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 168,204,208.35. M. A. el-Cbir, s. 241.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    49/265

    El-Cbirye gre ez-Zarr fis-Siysenin iki konusu vardr:

    Birincisi, siyaseti ilmi esaslar zerine infla ederken zarr olanfleydir.

    kincisi, Efltunun Devletinde bulunan zarr ve ilmi olan fleyle-rin neler olduu konusudur.

    bn Rfld, Devletin sadece siyaseti konu edinen mevzularn zet-lemekle yetinmemifl, bu konu ile ilgili olarak hem nazar hem de meto-dolojik anlamda bir ereve izmifltir. Efltundan ayrld nokta ise

    genelde slm medeniyet tarihiyle ilgili zelde de yaflad Endls tec-rbesinden yola karak tahliller yapmas grfl ve dflnceler beyan et-mesidir. Bu zaviyeden bakld zaman bn Rfldn kitabndaki konu-lar detaya girmeden muhtasar bir tarzda ele aldn syleyebiliriz.36

    zet olarak kitabn isimlendirilmesi konusunda ok farkl grfl-ler vardr. Her felsefe tarihisinin kendine gre dorular ve delillerivardr. Fakat kanatimizce bu konuda kesin bir sonuca ulafllabilmesi

    gtr. Bu glk ancak kitabn Arapa aslnn bulunmasyla afllabi-lir. Dier trl bu konuda sylenenler, doruluu kantlanmamfl id-diadan teye gitmez. Bu kitabn asl kaybolmufltur, asl gibi gerek adda kaybolmufltur.

    2- bn Rfldn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser

    Bilindii gibi Yunan felsefesi, slm dnyasna mtercimler ve fl-rihler vastasyla intikal etmifltir. Bu srete yaplan tercme ve flerh-lerde birtakm iltibaslar meydana gelmifltir. Peder Morata, UskuryalKtphanesinde bulunan Arapa yazmalarnn listesini karmfltr.Bu listede, bn Rfldn Efltunun Devletine yazd blmdenmeydana gelen flerhin branice metninin vazh olduundan sz etmifl-

    tir.

    37

    Ancak burada flu sorunun sorulmas gerekir. bn Rfld, Devletiflerh ve izah ederken eserin aslna sahip miydi? Yoksa Galenin Cev-miini esas alarak m flerhini yazmfltr?

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 51

    36. bn Rfld, ez-Zrr fis-Siyse, s. 10-11 (el-Cbirnin takdiminden).37. bn Rfld, Telhs, s. 37 (Rosenthalin takdiminden).

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    50/265

    Corc Kanavtye gre Huneyn b. shk, Galenin CevmiiniArapaya tercme etmifltir. Bu Cevmi Efltunun Devletinin on ki-tabn, iki blm halinde iermektedir. bn Rfld ise bu iki blm, makale halinde zetlemifltir.38

    Corc Kanavtnin bu grfl kanatimizce doru deildir. Eerbn Rfld, sylendii gibi on kitaptan meydana gelen EfltununDev-letini deil de iki blmden meydan gelen Galenin Cevamiini flerhve izah etmifl olsayd, bn Rfldn Devletin onuncu kitabnn siyasetbilimi asndan gerekli olmadn sylememesi gerekirdi.39 Dier birifadeyle Devletin on kitaptan meydana geldiini bilmemesi gerekir-di. Oysa bn Rfld Devleti kitaplaryla bilmekte, her kitabn hangi ko-nular ierdiini sylemektedir. rnein o, onuncu kitapla ilgili ola-rak flyle demektedir: Onuncu kitabn ierdii bilgiler, bu ilim iingerekli deildir. nk bu kitabn bafllangcnda, yce bir gayesi ol-mayan fliir sanatnn nitelikleri anlatlmaktadr. Bu nedenle buradanelde edilecek olan bilgi, daha nceden izah ettiimiz gibi doru bir

    bilgi deildir.40

    Farkl olan bir dier grfle gre bnun-Nedm el-Fihristinde41

    ve onu tekiden el-Kift Tarih el-Hukem adl eserinde, Huneyn b. s-hkn Efltunun Devletini Arapaya tercme ve tefsir ettiini sy-lemektedir. bn Rfldn bu eserden haberi vard ve bu eserin on ki-taptan olufltuunu biliyordu. Zira bn Rfld, bu ve baflkaca birok ese-rinde Galeni elefltirmifl ve onu Efltunu yeterince anlamamakla su-

    lamfltr.42 Eer bn Rfld, Huneyn b. shkn tercme ettii es-Siya-senin asln grmemifl olsayd, onu Galenin Cevmii ile mukayese

    52 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    38. C. Kanavt, s. 196-197; ayrca bkz. R. el-Acem, II,595.39. bn Rfld, Telhs, s. 230.40. bn Rfld, Telhs, s. 230.41. bnn-Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, s. 343. Mehmet Bayraktar, slm

    Felsefesine Girifl, Ankara-1999, s. 47. lveten Fahrettin Olgunere gre Ki-

    tbus-Siyse (Devlet), slm kaynaklarnda en ok sz edilen birka kitap-tan biri, hatta birincisidir. slm dnyasnda herkes tarafndan tannan vebilinen bir kitap gibi grnmektedir. Daha genifl bilgi iin bkz. FahrettinOlguner, Bat ve slm Kaynaklar Iflnda Platon, Ankara-1989, s. 243-255.

    42. bn Rfld, Telhs, s. 230.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    51/265

    edemezdi.43 Buradan hareketle, bn Rfldn Telhsini yazarken Dev-

    letin asln grdn sylemek mmkndr.

    3- Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar

    Samuel Ben Yehudann Telhsus-Siyse iin Arapadan brani-ceye yapt tercme, yukarda iflaret ettiimiz gibi, Rosenthal tara-

    fndan ngilizceye tercme edilmifltir. Rosenthal, dier mtercimler-den farkl olarak branice metni yapt tercmeyle birlikte neflretmifl-tir. Tercmede esas ald metne temel teflkil eden sekiz yazmay veJoseph Caspinin baz semelerini birbiriyle karfllafltrarak bunlarhakknda ayrntl bilgi verir. Sz konusu yazmalar flunlardr:

    a. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Conv. Soppr.12, fols. 95-130:

    Bu nsha, Steinschneider tarafndan kaydedilmeyen ilgin biryazmadr. Bu nsha, Moses Rieti tarafndan 1457de 70 yaflndaykenyazlmfltr. Bu metin pek ok adan dier yazmalardan farkldr.nk Rieti, Rnesansda yaygn bir zellik olduu flekliyle branicetarzn gelifltirmeye meyilliydi. Onun Arapa orijinal metne ulaflt-na dair bir delil yoktur. Onun kopyalad metnin, G ve H nshala-r ile hatalar olmakszn gl benzerlikleri vardr. Nadiren A nsha-sna mahsus bir okuma benimsenmiflken, ok kereler G ve H nsha-larnn ortak okunuflu benimsenmifltir. A nshasnn deiflken oku-malar daha nceden girilmifl kaytlarla kaydedilmifltir. Sondaki yay-nevi ambleminden nce Samuelin bir mtercim olarak kabiliyetihakknda elefltirel bir deerlendirme gelir. Rieti onun siyaset bilimi-ni bilinir klmadaki gayretini ver. Yazma, iyi bir hatla yazlmfltr.Hatalar ve flpheli kelimeler iflaretlenmifltir. Samuelin Sonsz (epi-logue/zeyil) eksiktir.

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 53

    43. bn Rfld, Telhs, s. 13.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    52/265

    b. Mnih, Bayrische Statsbibliothek, Hebr. 308, fols. 1-43:

    Steinschneidere gre bu yazma muhtemelen 16. yyn baflndabir talyan tarafndan yazlmfltr. Bu nsha Samuelin Sonsz dhilolmak zere tamdr. Sadece birka tekil kelime mahzuftur. Kenarlar-da veya satr aralarnda ayn hatla yaplmfl bir miktar tashih vardr.Bu nsha ok iyi bir metin sunmaktadr ve dier yazmalar gibi ok azypranmfltr.

    c. Milan, Biblioteca Ambroisana, R. 33 sup. fols. 1-56:

    Berhemiere gre bu yazma, ksmen kda ksmen de parflmenebir talyan tarafndan bran yazsyla yazlmfltr. Berhemier, C nsha-sn 15. yya nisbet etmifltir. Bu nsha sadece daha sonraki dneme aitfarkl bir el tarafndan kenarna yazlmfl olan ve metindeki bofllukla-

    r dolduran tashihleri iermekle kalmaz ayn zamanda hatr saylr bireksiklie (lacuna) sahiptir.

    d. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 88 25,fols. 100-138:

    Biscioni, bu nsha hakknda ok ksa bir izah verir ve onun 14.yyda bran hattyla yazldn syler ki bu imknszdr. Bu nshannbir ksmnda kk hazifler vardr ve bunlar kenarda sunulmufltur.Ayrca tekil kelimeler satr aralarna eklenmifltir. D nshas sklklaok yakn benzerlik gsterdii Bden dzeltilmifltir. D nshas ayn za-manda sk bir flekilde C ve E ile ve bazen F ile de benzerliklere sahip-tir. Sonsz vardr.

    e. Oxford, Bodleian Library, Mich. 565, fols. 127-154:

    Nabuauer, bunu spanyol branicesi karakterinde; yani Sefaradyazsyla yazlmfl olarak tanmlar. C nshasnda zikredilen eksiklik

    54 BN RfiDN SYASET FELSEFES

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    53/265

    burada da sz konusudur. Birka yapra eksiktir. Bu nshada Samu-elin Sonszn sadece bafl ksm vardr. Fakat bu kanlmaz olarako, orijinalinde bunu tam bir btn olarak iermez anlamna da gel-mez. nk yazma kt bir flekilde tahrip olmufltur, birka yapranorijinal kfleleri yoktur. Bunlar eklenmifltir ve metin baflka bir tamyazmadan dzgn ve farkl bir yazyla restore edilmifltir.

    f. Viyana, Nationalbibliothek, Heb. 27, fols. 87-114:

    Shwarza gre bu yazma temiz bir yazyla her sayfaya iki stungelecek flekilde yazlmfltr. Bunun mstensihi Solomon b. Moses So-lomondur ve onu 1478de tamamlamfltr. C nshasnda olduu gibiFde de byk oranda eksik bir ksm vardr. Pek ok kelime iki defayazlmfltr. Mstensih olduka dikkatsizdir. Nsha Samuelin Sons-zn iermektedir.

    g. Cambridge, University Library, Add. 496, fols.1-62:

    Bu nsha, Yunan branice karakterde 15. yyda yazlmfltr. Sonksm eksiktir ama buna ramen Samuele ait olduu bilinebilir. Bunsha H ve A ile de olduka irtibatldr.

    h. Oxford, Bodleian Library, Mich. 317, fols. 1-62:

    Bu yazma eksiktir. Eksik sayfalara ait pek ok kenar eklemelerivardr. Metinde tashihler mevcuttur. Tashihler satr aralarna eklen-mifl veya zerleri izilmifl kelimelerden oluflur. Kd zedelenmifltir

    ve okunurluluu zayftr. Bafllang ksm yanlfl ciltlenmifltir.44

    Yukarda sraladmz yazmalara ilveten bir deTelhsus-Siyse liEfltnun Latince versiyonu vardr. Bu tercmeyi Tortosal tabib Ja-

    BN RfiDN HAYATI VE KLTR EVRES 55

    44. Averros Commentary, s. 2-7 (Rosenthalin takdiminden).

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    54/265

    cob Mantino yapmfltr. Jacob Mantino, brnceden Latinceye yap-t bu tercmeyi 1539da Papa III. Paule takdim etmifltir. Kanav-tye gre Jacob Mantinus eseri tercme ederken bn Rfldden ziya-de Efltunun Devletine dayand iin metinde anlafllmas g yer-ler vardr.45

    56 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    45. C. Kanavt, s. 196.

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    55/265

    KNC BLM

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    56/265

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    57/265

    DEAL DEVLETN YAPISI VEUNSURLARI

    i bn Rfld, Efltunun siyasete dair eserini flerh ve izah etmeden n-ce siyaset biliminin konusu ve gayesi ile siyaset biliminin dier fel-sef disiplinler arasndaki yerini tayin etmeye alflmfltr. Bunu yapar-ken o, metodolojisini, takip edecei yntemi ve gayesini ortaya koy-maktadr. Bu tarz bir yaklaflm, bn Rfldn genelde eserlerinde takipettii bir yntemdir.1

    Bu nedenle bizler de, bn Rfldn kitaplarnda genelde benimse-dii bu yntemi takip ederek ona gre ideal devletin yaps ve unsur-larn ele alp izah etmeden nce, siyaset biliminin konusunu, gayesi-ni ve ahlk bilimi ile olan iliflkisini ele alp izah edeceiz.

    bn Rfld, Efltunun Devletini flerh ve izah ederken kesin bilgi-ye dayal bilimsel konular, ilkeleri ele almfl; doruluu tartflmalolan diyalektik konular ise eserine dhil etmediini belirtmifltir.2 Bu

    1. Benzer yaklaflm Metafizik fierhi ile Psikoloji fierhinde de grmekteyiz. Bkz.bn Rfld, Metafizik fierhi, ev. Muhittin Macit, stanbul-2004, s. 1-2; Kit-bun-Nefs: Psikoloji fierhi, ev. Atilla Arkan, stanbul-2007, s. 2-3.

    2. bn Rfld, Telhs, s.64. Bu yaklaflmyla bn Rfld, dier slm filozoflarndanfarkl olarak Efltunun siyaset felsefesine dair grfllerini burhn ve cedel

  • 8/7/2019 BN RTN SYASET FELSEFES

    58/265

    ilkeler ona, etrafnda grd ynetimlerin kusurlu ynlerini tanmave tasvir etme imkn vermifltir. Bu nedenle bn Rfld, Devletin birin-ci ve onuncu kitaplar zerine, zellikle de er miti zerine yorum yap-maz.3

    Bilindii gibi Efltunun Devleti diyaloglardan meydana gelmek-tedir. Bu diyaloglarda kifliler, gruplar halinde Sokrates ile birtakmkonular tartflmfllardr. Muhtemelen bu tartfllan konular arasndabn Rfld, tartflmaclarn zerinde ittifak ettii konular veya Sokra-tesin dolaysyla Efltunun dflncelerini nemseyerek flerh ve izahetmeye deer bulmufltur. Ancak bizler btn diyaloglarda olduu gi-bi, Devlette hangi dflncelerin ne kadarnn Sokratesden geldiinibilemeyiz. Devlette Sokratesin syledikleri kendi dflnceleri de ol-sa, onlar Sokratesin lmnden yllar sonra derleyen toparlayan, di-ledii gibi dzene sokan Efltundur.4

    bn Rfld, Telhsde ncelikli olarak siyaset biliminin dier felsefdisiplinler arasndaki yerini belirlemeye alflmfltr. Ona gre var olanolgu ve olaylar kendilerini konu edinen ilimleri snflandracak olankifliye, bunu nasl yapmas gerektiini adeta dikte eder; bir baflka ifa-deyle ilimleri birbirinden farkl klan fley ncelikleridir. Ele aldklarkonularla ilkelerinin farkl olufludur.5

    bn Rfld, ilimleri snflandrrken Efltunun deil de Aristote-lesin yntemini benimsemifltir.6 Bilindii gibi Aristoteles, ilimleri ikiana bafllk altnda snflandrmfltr. Bunlardan birisi nazar ilimlerdir;amac bilginin kendisidir. Dieri ise amel ilimlerdir.7

    60 BN RfiDN SYASET FELSEFES

    olmak zere ikiye ayrmfltr. bn Rfld, Efltunun zamannda mantk sana-tnn henz bilinmediini biliyordu. Bu nedenle o, yalnzca bu ayrm yap-makla yetinir ve burhn olmayan grfllerinden dolay Efltunu elefltirmez.Fakat bu ayrmn Telhsin ieriinde etkili olduu sylenebilir. Bkz. F. Tok-tafl, s. 161.

    3. bn Rfld, ez-Zarr fis-Siyse, s. 208.

    4. Efltun, Devlet, s. 9 (mtercimlerin nsznden).5. Hseyin Sarolu, bn Rfld Felsefesi, stanbul-2003, s. 29-30.6. bn Rflde gre felsef ilimlerin snflandrlm