İbn Rüşd'e Kadar Islam Hukukunda Farz Ve Vacip Kavramlarının Gelişimi

1

T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANA BLM DALI

SLM HUKUKU BLM DALI

BN RDE KADAR SLAM HUKUKUNDA FARZ VE VCP KAVRAMLARININ GELM

Yksek Lisans Tezi

AYHAN AK

stanbul, 2007

2

T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANA BLM DALI SLM HUKKU BLM DALI

BN RDE KADAR SLAM HUKUKUNDA FARZ VE VCP KAVRAMLARININ GELM

Yksek Lisans Tezi

AYHAN AK

Danman

PROF. DR. VECD AKYZ

stanbul, 2007

3

NDEKLER

NDEKLER _________________________________________________ 3 NSZ ________________________________________________________ 7 KISALTMALAR ________________________________________________ 8

GR ________________________________________________________ 10

A. KONUNUN NEM VE SINIRLANDIRILMASI ____________________ 10

B. ARATIRMANIN YNTEM ____________________________________ 11

C. ARATIRMANIN AMACI _______________________________________ 12

D. FARZ VE VACB KAVRAMLARININ SLM HUKUKUNDAK YER 12

BRNC BLM ______________________________________________ 15 TEMEL KAYNAKLARDA FARZ VE VCB KAVRAMLARI _______ 15

A. FARZ KELMESNN KULLANILDII YET VE HADSLER _______ 16 I. FARZ KILINMI PAY ________________________________________________ 16 II. ALLAHTAN GELEN FARZA_________________________________________ 17 III. KURANIN FARZ KILMASI VE KILINMASI ___________________________ 17

IV. BADETLERDE FARZ_______________________________________________ 18

B. VCB KELMESNN KULLANILDII AYET VE HADSLER ______ 19 I. ZORUNLULUK ______________________________________________________ 19 II. STNLK FDES ________________________________________________ 20 III. BALAYICILIK ____________________________________________________ 21

C. DEERLENDRME ____________________________________________ 25

KNC BLM _______________________________________________ 28 FARZ VE VACB KAVRAMLARININ TANIMLARI VE TRLER___ 28

A. FARZ VE VCBN FARKLI TANIMLARI ______________________ 29 I. FARZ KAVRAMININ TANIMI _________________________________________ 29

a. Kelime Anlam _________________________________________________ 29 b. Terim Anlam _____________________________________________________ 30

II. VCB KAVRAMININ TANIMI _______________________________________ 31 a. Kelime Anlam ____________________________________________________ 31

b. Terim Anlam _____________________________________________________ 32

4

1. Terk ve Cez Vurgulu Tanmlar _____________________________________ 33

2. Sbut ve Balayclk Vurgulu Tanmlar ______________________________ 34 i. Zannlik Vurgusu ______________________________________________ 34

ii. Katlik Vurgusu ______________________________________________ 34

B. FARZ VE VCBN MHYETLERNE LKN YAKLAIMLAR ___ 35 I. FARZ VE VCBN MHYET ________________________________________ 35 II. FARZ VE VCBN SINIRLARI _______________________________________ 39

a. Farz/Vcib-Ciz likisi ______________________________________________ 39 b. Farz/Vcib-Mbah likisi____________________________________________ 40

c. Vcib-Mendup likisi _______________________________________________ 40

d. Farz/Vcib-Vcib likisi_____________________________________________ 40 e. Farz/Vcib-Haram likisi ____________________________________________ 41

1. Farz/Vcib-Haram Mnsebeti______________________________________ 41

2. Farz/Vcib ve Haramn Bir Fiilde Birlemesi___________________________ 44

f. Farz/Vcib-Mekruh likisi ___________________________________________ 47 III. DEERLENDRME _________________________________________________ 48

C. KAT VACB (FARZ)-ZANN VACB AYRIMININ TEMELLER ____ 49 I. LK DNEMDE KAVRAMSAL GEKENLK ___________________________ 49 II. MAN-AMEL LKS VE AYRIMIN MKANSIZLII_____________________ 50 III. CORAF KONUMA BALI KAVRAMSAL FARKLILAMA______________ 54 IV. ZANN-KAT AYRIMASI __________________________________________ 57

D. VACBN ETLER___________________________________________ 58 I. KAYNAINA GRE VACB TRLER __________________________________ 58

a. er Vcib________________________________________________________ 58 b. er Olmayan Vcib ________________________________________________ 59 c. lgili Yaklamlar ve Deerlendirme ____________________________________ 59

II. SBT BAKIMINDAN VCB TRLER _______________________________ 60 a. Kat Vcib _______________________________________________________ 60 b. Zann Vcib _______________________________________________________ 60 c. lgili Yaklamlar ve Deerlendirme ____________________________________ 60

III. ZAMAN BAKIMINDAN VACB TRLER______________________________ 61 a. Mvessa Vcib ____________________________________________________ 61 b. Mudayyak Vcib ___________________________________________________ 61 c. lgili Yaklamlar ve Deerlendirme ____________________________________ 62

IV. BELRL OLU YNNDEN VACB TRLER _________________________ 65 a. Muayyen Vcib ____________________________________________________ 65 b. Muhayyer Vcib ___________________________________________________ 65 c. lgili Yaklamlar ve Deerlendirme ____________________________________ 65

V. BTN MKELLEFLER KAPSAMASI YNNDEN_____________________ 69

5

a. Ayn Vcib________________________________________________________ 69 b. Kif Vcib _______________________________________________________ 70 c. lgili Yaklamlar ve Deerlendirme ____________________________________ 70

6. DORUDAN VEYA DOLAYLI OLMASI YNNDEN_____________________ 71 a. Vcib liztihi ______________________________________________________ 71

b. Vcib liayrih_____________________________________________________ 71 c. lgili Yaklamlar ve Deerlendirme ____________________________________ 71

VI. SNNET KARISINDAK KONUMUNA GRE _________________________ 74 a. el-Farizl-manssa ________________________________________________ 75 b. el-Ferizl-cmel __________________________________________________ 75

VII. DER SMLENDRMELER_________________________________________ 76

NC BLM _____________________________________________ 77 KAYNAKLARI VE NTELKLER YNNDEN FARZ VE VCB___ 77

A. KAYNAKLARI BAKIMINDAN KAT VACB (FARZ) VE ZANN VACB 78

I. KAT VACBN KAYNAKLARI _______________________________________ 78 II. ZANN VACBN KAYNAKLARI ______________________________________ 79 III. KAYNAKLARA LKN GENEL DEERLENDRME ____________________ 80

B. KAT VCB/FARZ VE ZANN VCBN NTELKLER __________ 82 I. VARLIK AISINDAN ________________________________________________ 83

a. rinin Hitbna Dayanmas__________________________________________ 83

b. nanma Zorunluluu Gerektirmesi _____________________________________ 83

c. Korku zerine Bina Edilmi Olmamas _________________________________ 84 d. Reslllahn (s.a.v.) Kendiliinden Deitirememesi ______________________ 84 e. Fiilin cba aret Eden Zati Bir Deerinin Bulunmamas____________________ 85 f. Muktezsnn Yapmak Biiminde Ortaya kmas _______________________ 85 g. Vcbun En st Seviyede Olann fade Etmesi___________________________ 85 h. Farz veya Vcibin Neshedilebilir Olmas ________________________________ 86 . Uzantlar veya Tamamlayclarnn Bulunmas____________________________ 86

II. MKELLEF AISINDAN_____________________________________________ 87 a. Otoritenin ncelikli Sorumluluunun Bulunmas __________________________ 87 b. Reslllahn (s.a.v.) Ayrcalnn Bulunmay __________________________ 88 c. cretle Yaplamamas _______________________________________________ 88

III. UYGULAMA AISINDAN ___________________________________________ 89 a. Niyet ____________________________________________________________ 89

1. Niyet ve Amel Uyumu Gerektirmesi _________________________________ 89 2. Yapmaya Azmetmeksizin Terk Edilememesi___________________________ 89

b. Kudret ve Mzeret __________________________________________________ 90

6

1. Bilgi Eksiklii veya Yanlgnn Mazeret Olarak Kabul Edilmemesi _________ 90 2. Vcible Mkellefiyetin ahsn Kudretine Bal Olmas___________________ 90

c. Vakit ____________________________________________________________ 91 1. Her Vcib/Farzn Muvakkat Olmas__________________________________ 91 2. Tevassu ile elimemesi___________________________________________ 91

d. Miktar ___________________________________________________________ 91 1. Vcibin simden karlan En Az Mana Olmas ________________________ 91 3. art ve Rknlerin Gerekleme Zorunluluu __________________________ 92

e. Kolaylk __________________________________________________________ 93 1. Kolaylk zerine Bin Edilmi Olmas _______________________________ 93 2. Muhayyerlikle elimemesi ________________________________________ 93

IV. SONU AISINDAN ________________________________________________ 94 a. Cez _____________________________________________________________ 94

1. Terk Edilmesi Durumunda Cez Sonucunun Ortaya kmas ______________ 94 2. Terke Balanan Ceznn Allah (c.c.) in Zorunluluk Olmamas____________ 94 3. Ruhsatn Cezya Mni Olmas ______________________________________ 95

b. Sevap ____________________________________________________________ 95 1. Yaplmasyla Sevba Ulalmas_____________________________________ 95 2. syann Cevaza Bal Olmas _______________________________________ 96

c. Kurtulu: Kurtulu in Yeterli Olmas _______________________________ 96

SONU _______________________________________________________ 97 KAYNAKA _________________________________________________ 101

7

NSZ Yce Allah, insan en stn varlk olarak yaratm, onun dnya ve ahirette mutlu

olmas iin kanun koyucu iradesini Hz. Muhammed vastasyla beyan etmitir. Bu irade zerine bina edilen slm hukuk sistemi barndrd z dinamikleri itibariyle zaman ve mekan ynnden st seviyeli kapsamllk arz etmektedir.

Hayatn her alann kuatan bir btnlk olan slm Hukuk Sistemi, donuk bir karaktere sahip olduu, modern alarn kompleks olaylarn zmlemede yetersiz kalaca, dogmatik olmas gibi sebeplerle gelime imkannn olmayaca iddilarnn karsnda realitede zmleme kapasitesi ortaya konulmak sretiyle savunulmaya allmtr. Bu kapsamlln anlalmasnda, bulunan ve sisteme temel eklini veren, rnin kesin ve balayc talebinin ifadesi olarak ortaya konulan kavramlarn incelenmesi ve mhiyetlerinin ortaya konulmasnn nemine istinden yaplan alma farz ve vcib kavramlarnn alt asrlk servenini sunmay hedeflemektedir.

almada konunun belirlenmesi, problem alanlarnn tespiti, kaynaklarn belirlenmesi, taranmas ve metnin yazmnda yardmlarn esirgemeyen muhterem hocam sayn Prof. Dr. Vecdi AKYZe, cefkar anneme, babama, aile byklerime, Malkara mam Hatip Lisesi ve .B.B. Orhangazi lkretim Okulundaki grevlerim srasnda tezle ilgili almalarmda yardmlarn eksik etmeyen, moral destekleriyle g topladm mesi arkadalarma ve emei geen dostlarma teekkr ediyorum.

stanbul 2007 Ayhan AK

8

KISALTMALAR a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

a.g.md. : Ad geen madde

a.g.t. : Ad geen tez

b. : Bin, ibni

bk. : Baknz

bt.y. :basm tarihi yok

by.y. :basm yeri yok

c. : Cilt

. :oulu

ev. :eviren

Dr. : Doktor

Fak. :Faklte

Hz. :Hazreti

md. :Madde

s. : Sayfa

sy. : Say

nv. :niversite

Prof. : Profesr

9

trc. : Tercme eden

thk. : tahkik eden

thr. :tahri eden

vb. : Ve benzeri

vd. : Ve devam

Not: Kitap adlar ksaltmalar, Kaynakada gsterilmitir.

10

GR

A. KONUNUN NEM VE SINIRLANDIRILMASI bn Rde (595/1198) kadar slm Hukukunda farz ve vcib

kavramlarnn geliimi ad altnda sistemletirmeye altmz tez ehemmiyetini farz ve vcib kavramlarnn slm hukuk metodolojisindeki merkez konumlarndan almaktadr.

Hkm1 kategorilerinin bn Rdn (595/1198) perspektifinde yer alma biimini buna bal olarak da slm hukuk tarihindeki nemi2 ve belirleyiciliini anlamak iin onun felsef abann hkmn bulmaya ynelik tavrn gzden geirmek gerekmektedir.3 Felsefe yapmann vcib mi yoksa mendup mu olaca konusunda at mlhazalar bn Rdn (595/1198) olay ve olgulara baknda hkm kategorilerinin ne derece belirleyici olduunu ortaya koymaktadr.

Bunun hemen ardndan belirtilmelidir ki almann bn Rde (595/1198) kadar olan dnemle snrl olmas bilimsel bilginin birikimli olma niteliinden kaynaklanmak zere ortaya kan gnnmz sistematiinden4 az da olsa farkl bir yaplandrmay beraberinde getirmektedir. zellikle ilk asrda kavramlarn semantik olarak anlam alanlarn tespit iin mracat edilen kaynaklar dorudan aranan terimlerin izahna ynelik ele alnmad iin kelimelerin kullanl biimleri veya kontekse baklarak deerlendirmeler yaplm ve en doru sonuca ulalmaya gayret edilmitir.

almann zaman bakmndan snrnn medeniyetin gzde merkezlerinden birisi olan Endlste yaam olan bn Rdle (595/1198) izilme sebebi, kendisinin zamanna kadar gelen btn klliyattan haberdar olmasndan kaynaklanmak zere sahip olduu derin hukuk dncesidir. Buna

1 Mkellefin fiillerine iktiz yani talep ve tahyir ve vaz yoluyla tealluk eden ilh hitap.

2 Akyz, Vecdi, Hayatn inden Fkh, stanbul: Rabet, 1999, s. 176.

3 Kl, Muharrem, bn Rdn Hukuk Dncesi, stanbul: Ensar Neriyat, 2005, s. 19.

4 Atar, Fahrettin, Fkh Usl, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1988, s.

120-124.

11

slm Hukuk tarihinde inkr edilemez bir konuma sahip olan Gazlnin (505/1111) Mstesfsna yapm olduu Muhtasar da ilave edildiinde, bn Rdn (595/1198) slam Hukuk tarihi ierisinde kavramlarn geliim sreci bakmndan ne kadar belirleyici bir konumda olduunu anlamak ok daha kolay olmaktadr.

B. ARATIRMANIN YNTEM Balang aamasnda kelimelerin Kuran ve snnetteki anlam alanlar

tespit edilmeye allm, bunun sonrasnda konu bn Rde (595/1198) kadar geen zaman ierisinde telif edilmi olan usul kitaplarndan aratrlm, bu aratrmalar neticesinde oluturulan teoriye ilikin rg, fur kitaplar ierisinde yaplan aratrmalarla ulalan sonularn serpitirilmesiyle tamamlanmtr.

Bylece kavramlarn yanlzca usul eserlerindeki geliim srelerinin takibiyle kalnmam; ayn zamanda fur eserlerinde tezahr eden sre de takip edilmeye allmtr.

Sonraki dnemlerde tebellr eden sistematiin tezin oluumunu ekillendirmemesi iin ncelikle ilk dnem kaynaklar zerinde durulmu, zellikle Eb Abdullah Muhammed b. drs b. Abbs e-finin (204/819) er-Risle, bn'l-Ferr Muhammed b. Hseyin Eb Ya'lnn (458/1066) el-Udde f usli'l-fkh, Eb'l-Meali mam'l-Harameyn Rkneddin Abdlmelik Cveynnin (478/1085) el-Burhn fi usli'l-fkh, Eb Hmid Huccetlislm Muhammed b. Muhammed Gazlnin (505/1111) el-Mstesfa min ilmi'l-usl, Eb Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Eb Ahmed Semerkandnin (539/1144) Mznl-usl f neticil-ukl f uslil-fkh ve Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muhammed bn Rdn (595/1198) ez-Zarr f usli'l-fkh (Muhtasar'l-Mstasfa), isimli eserleri zerinde younlalm, bunlarla ilgili almalar tamamlandktan sonra son dnem slm hukuku bilginlerinin incelenen dneme ilikin deerlendirmeleri, yaklamlar ve verdikleri bilgiler tetkik edilmi, bizim ulatmz sonularla son dnem eserlerinde grlen ifadelerin rtme veya atma durumlar ele alnmtr.

12

C. ARATIRMANIN AMACI

Tezin balangcnda ortaya konulan amalar syle sralayabiliriz:

1. Farz ve vcib kavramlarnn birbirleriyle olan ilikisini tespit edebilmek.

2. Farz ve vcibi birbirinden ayran zellikleri dermeyan etmek.

3. Farz ve vcibin benzer ynlerini belirlemek.

4. Verilen teorik bilgilerin fur eserlerindeki yansmalarn incelemek.

D. FARZ VE VACB KAVRAMLARININ SLM HUKUKUNDAK YER

Tarihin balangcndan gnmze kadar insanlar srekli, bal kalacaklar, hayatlarn kendisiyle ynlendirecekleri kurallar btnln arayp durmular, bu arayn yansmas olarak bir ok kurallar manzumesi tarih sahnesinde yerini alm, bunlar ierisinde en belirleyici nitelik hukuk kurallar manzumelerinin olmu ve hukuk sistemleri de ahkm- mire5 zerinde ekillendirilmitir.

Ancak insanlar, oluturduklar her sistemin bir eksiklik tadn gecikmeden grm ve kendi oluturduklar sistemi ksa sre sonra yine kendileri bozmaya kalkmlardr. Ne zaman ki; st irade referansl bir sistem var olmu, toplumlar huzur ve gvene hi olmadklar kadar yakn olmulardr. slm hukuk sistemi de st irade referansl mahiyetiyle asrlarca yksek demografik yapl toplumlar huzurun mmkn olan en st seviyesinde idare etmitir.

Bir alan dierlerinden ayran temel iki nitelik konu ve yntemdir. nsan-st irade ilkisini de konu alarak dier hukuk sistemlerinden ayrlan slm hukuk sisteminin esasl ayrc vasfn, ncesinde bir rnei bulunmayan yntemi, baka bir ifadeyle usl oluturur.

Taklan gzln rengi misali, metinlere ve olaylara rengini veren temel

e olan fkh usl, vahiy rmann doduu yerden dkld denize kadar

5 Emredici hukuk kurallar.

13

hibir unsurunu gzard etmeksizin deerlendirmeye konu edinmitir. Deerlendirme bir lt baka bir deyile bir deer yargsyla yaplacandan fkh uslnde de kapsaml deer yarglar gelitirilmi ve bunlar tm ynleri dikkate alnarak sistemli hale getirilmi, bylece hkm alan ortaya kmtr.

Hayat bu alanda anlam kazanmal, karlalan her durum veya olay hkm alanlarnn kapsamnda bulunmaldr. Genel bir yaklamla bir fiil vcib, haram, mendub, mekruh veya mbah olmaldr. Bu kategorilerin dna kma imkan bulunmam ve zellikle vcib alan ehemmiyetine binaen zerinde itinayla durulan dzey olmutur.

Bir aacn farkl dallar mesabesindeki mezhepler farkl yaklamlar ortaya koymular, usl alanndaki iki farkl gidiat olan fukaha ve mtekellimin uslleri ierisinde kesin ve balayc talebin ele aln biimi farkllk arz etmitir. Mtekellimin metodu ierisinde kesin ve balayc talep vcib kelimesiyle belirtilirken; Fukah metodunu kullanan ve ounluunu Haneflerin oluturduu fakihler bu alanda ayrma gitme gereklilii grmlerdir.

Bu ihtiyacn yansmas olarak farz-vcib eanlamll fikrinin karsnda temeyyz eden farz-vcib farkll fikri daima ayrm alan olarak karmzda durmutur. Her ne kadar farz-vcib ayrm ve buna bal olarak sonu farkllamas zerinde ksm olarak durulmusa da ayrmn sebepleri ve temelleri zerinde almalar yapldn sylemek mmkn olmamaktadr.

Bu durum bir ynyle almann srdrlebilirliini salamak bakmndan olumsuz faktr olarak karmzda duruyorsa da, dier taraftan ilm almalarn manev ynden desteklenmilii ve gayret-baar ilikisine dair dini alg devamll salamak iin etkileyici temel dnceler olmaktadr.

ekillendirici prensipleri ifade edilmeye allan tez, giri, tarihsel sre, farz vcib kavramlarnn tanmlar, trleri, kaynaklar, ayrmn temelleri ve nitelikleri bakmndan farz vcib ve sonu olmak zere be ksmdr.

Giri blmnde konunun nemi, snrlar, yntemi ve slm hukukundaki yeri zerinde durulurken; birinci blmde temel kaynaklarda ilgili kelimelerin yer alma biimleri ve ayrmn ortaya k sreci sebepleriyle izah edilmeye allmtr.

14

kinci blmde kelimelerin eserlerde yer alan tanmlar zerinde durulmu, benzerlik ve farkllklar vurgulanarak ilgili tartmalar sunulmu ve incelenen dnemde yaplan snflandrmalar verilerek kavramlarn geliim aamalar tasrih edilmeye allmtr.

nc blmde farz ve vcibin kaynaklaryla beraber nitelikleri alnm, sonu blmnde de ulalan sonu zetlenmitir.

15

BRNC BLM

TEMEL KAYNAKLARDA FARZ VE VCB KAVRAMLARI

16

A. FARZ KELMESNN KULLANILDII YET VE HADSLER

slm hukukunun temel kaynaklar olarak Kuran ve Snnet her ne kadar hukuk mecmualar olmasalar da mslmanlarn hayata, varlk ve bilgiye bak alarn ekillendiren asl unsurlar olduklar iindir ki; slm hukukuna ilikin kavramlarn ortaya knda da byk oranda belirleyici olmutur.

slm hukuk literatrnde yer alan kavramlarn ounluu her hangi bir ayet veya hadiste kullanlm bir kelimeye dayanmaktadr. Bu haliyle bakldnda kavramlarn anlam alanlarnn tam olarak tespit edilebilmesi o kavamlarn kitap veya snnette yer al biimlerinin incelenmesine baldr. Bir kavramn eserlerdeki kullanmlarna veya stlh mnsyla ilgili mlhazalara gemeden nce birinci ve ikinci teri kaynakta kullanm ekillerinin incelenmesi ilk dnemlerden bu yana zerinde itinayla durulan ve vazgeilmez grlen bir yntemdir. Bu erevede faraza kelimesi ve trevlerinin ayet ve hadislerde kullanm rnekleri zerinde durulacaktr.

I. FARZ KILINMI PAY

Hac vazifesi zorunluluunun bir ahs iin terettp etmesi durumu6 ve erkeklerin elerine vermekle ykml klndklar mehrin verilmesi halini7 ifade etmek zere faraza kelimesi kullanlmtr. Terekeden miraslara kalan miktar, ayn kkten kelimeyle farz klnm bir pay olarak nitelendirilmitir.8

eytan huzr-u ilhden uzaklatrlmasndan sonra yce yaratcdan (c.c.) kyamete kadar insanolunu saptrmak iin almak zere msaade aldnda, kullarndan farz klnm bir pay edineceim demitir. Burada geen mefrz kelimesi malm eklinde tefsir edilmitir. Buna gre burada farz fiilinin trevi, bir snr belirlemek iin kullanlm olmaktadr.

6 Bakara Sresi 2/197.

7 Bakara Sresi 2/236, 237; Ns Sresi 4/24.

8 Ns Sresi 4/7.

17

II. ALLAHTAN GELEN FARZA Mirasla ilgili bir ksm oranlar9 ve zekat verilecek gruplar sralandktan

sonra, bunlarn Allah (c.c.) katndan birer farza olduu bildirilmitir.10 Allahn (c.c.) kendisi iin farz kldnda nebi iin bir zorluk yoktur.11

Bir ahs Hz Peygambere (s.a.v.) namaz, oru ve zekat konularnda Allahn (c.c.) neleri farz kldn sormu, Nebi (s.a.v.) de kendisi iin gerekenleri ona haber vermi, ahsn belirtilen bu farzlara ne ilave ne de eksiltmede bulunmayacan sylemesi zerine, szne bal kalmas artyla kurtulua erecei bildirilmitir.12

III. KURANIN FARZ KILMASI VE KILINMASI

Ayette, Kuranla farz klnm hkmler manasnda bir kullanm sz konusudur.13

Kurann Hz Peygambere (s.a.v.) farz klnmas14 ibresinde yer alan faraza fili, enzele kelimesiyle indirilen anlamnda tefsir edilmi, Kuran sana farz klan ifdesinin Kuran sana indiren manasnda anlalaca belirtilmitir. Kurann farz klnmas ibaresi, onunla amelin vcib klnmas olarak tefsir edilmektedir. Btn bu yetler tefsirleriyle beraber dikkate alndnda farz kelimesinin kesin snr belirleme mnsnn n plana kt grlmektedir.

yette geen Kurann farz klnmas ifdesi onunla amelin vcib klnmas biimindeki tefsirle de paralel olarak, hayatn snrlarnn Kurana gre belirlenmesi veya snrlarn belirlenmesinde Kurann l kabul edilmesi mnsn tamaktadr. Zemaher (v. 538/1144) Kefta, Kurann

9 Ns Sresi 4/11.

10 Tevbe Sresi 9/60.

11 Ahzb Sresi 33/38.

12 Buhr, el-Hiyel, 3.

13 Nr Sresi 24/1.

14 Kasas Sresi 28/85.

18

farz klnmasn, okunuunun, tebliinin ve kendisiyle amelin vcib klnmas eklinde tefsir etmitir.15

Nikah bann imkn bakmndan farkl gruplar sayldktan sonra eleri konusunda neyi farz kldmz bilmekteyiz16 denilerek, kelime emretme manasnda kullanlmtr. Buradaki emir17 de yine eler arasndaki snr ve llerin belirlenmesine iaret etmektedir. Hakl gerekesi olmayan ahitlerin bozulmas emri de faraza fiili kullanlarak verilmitir.18 Yeminler konusunda mslman tavrnn snrlar bylece izilmitir.

Feriz,19 mirasta ifade ettii haliyle bir grup mirasy kapasyc nitelikte terimdir.20 Miras hukukuna feriz denilme sebebi de ilgili her ferdin snrnn izilmesinin konu ediliyor olmasndandr.

IV. BADETLERDE FARZ

Miracda inananlar zerine namaz klma mesuliyetinin yklenmesi manasnda faraza kelimesi kullanlmtr.21

Ramazan orucunun sorumluluk olarak ehemmiyet derecesi faraza fiiliyle aklanmtr.22 Zekat ve namazn sorumluluk olarak Mslmanlara

verilmesine iaret eden birok hadiste de durum faraza kelimesinin trevleriyle beyan edilmektedir.23

Btn bu kullanmlar faraza kelimesinin vazife ykleyicilik ynnn ter kaynaklardaki farkl kullanmlarn grmemizi salamaktadr.

15 Zemaher, Ebul-Ksm Crullah Mahmud bin mer bin Muhammed (538/1144), el-Kef an

hakikit-tenzl ve uynl-ekvl f vchit-tevl (Kef), Beyrt: Drul-Marife, bt.y., c. III, S. 193-194. 16

Ahzb Sresi 33/50. 17

Emir/emr, slm hukuk metodolojisinin nemli konularndan birisidir. slm hukukular, Kuran ve snnetteki emirlerin kalb, manaya delleti ve ne derece gereklilik bildirdii gibi konular ayr ayr ele alp deerlendirmilerdir. 18

Tahrim Sresi 66/2. 19

Feriz, mras hukku. 20

Buhr, Feriz, 15. 21

Buhr, Bedl-halk, 6. 22

Buhr, el-Hacc, 46. 23

Buhr, ez-Zekt, 63; Buhr, el-Menkb, 96; Buhar, ez-Zekt, 1.

19

B. VCB KELMESNN KULLANILDII AYET VE HADSLER

Vecebe fiili ve trevlerinin yet ve hadislerde yer al biimlerini u ekilde sralamak mmkndr:

I. ZORUNLULUK

Yan st yere dtklerinde ise artk can ktnda ondan yeyin24 yetinde vecebe fiili yere dmeyi ifade etmektedir. Bu yette vecebe kelimesinin artrd ilk mana zorunluluktur. Hal byle olunca vcibin kar konulamaz bir mecburiyet ierdiini sylemek mmkn olmaktadr. Eb Yal (v. 458/1066) bu yeti aklarken, vcibin kii zerine dm, ancak yaplmasyla ayrlacak bir grev olduunu vurgulamaktadr.25

Tirmiznin (v. 279/893) cuma namaznn f edilme mecburiyetini ifde etmek zere hadis sonrasnda verdii deerlendirmede, bu durumun muhayyerlik deil; vcb olduunu sylemesi,26 o dnemde serbestiyet ve zorunluluk alglarnn ilikisine iaret eder. Buna gre, vcib muhayyerliin stnde olmak zere zorunluluk ve balayclk ifde eden bir kelime olarak anlalmakta ve kullanlmaktadr. Ancak balaycln derecesi bakmndan bu dnem iin belirsizlik vardr.

Cuma gn, ihtilam27 olan her kii zerine mnev temizlik

vcibdir.28 gibi hadislerde vecebe fiilinin trevi olan evcebe fiilinin zorunlu olarak bir grevi yapma veya bir ii f etme anlamlarnda kullanld grlmektedir.29 Gusln gereklilii ve zorunluluunu ifde etmek zere de vecebe fiili kullanlmtr.30 Vecebe kelimesinin gnein batna ve

24 Hacc Sresi 22/36.

25 Eb Yal, Udde, c. I, s. 160.

26 Tirmiz, Cuma an Reslllah, 5.

27 Ergenlik yana gelme, ryada cinsel ilikide bulunma.

28 Buhr, Cuma, 2.

29 Buhr, Hacc, 172.

30 Buhr, Gusl, 28; Tirmiz, Tahre an rasulullah, 89.

20

tabiat kanunlarna bal zorunlulua iaret olmak zere kullanld da grlmektedir.31

Sahh-i Buhrnin, namaz kitabnn ikinci bal, giyimin namazda vcbu eklindedir. Bu baln ardndan gelen huz znetekum nde klli mescidin yeti bal belirleyen Buhari dneminde kavramn nasl anlaldna iaret eder.

rnin emir sgasyla talep ettii bir fiil vcib kelimesiyle ifade edilmitir. Bu haliyle Buhrnin (v. 256/869) vcib kavramn mtekelliminin ele al biimiyle kabul etmi olduunu sylemek mmkn grlebilse de zerinde durulan dnemde ak kavramsal ayrmann bulunmad dikkatten karlmamaldr.

II. STNLK FDES Hz Peygamber (s.a.v.), gemekte olan bir cenze iin orada bulunan

mminler iyilii ynnde hitlik yapnca o kiiye cennetin vcib olduunu, yine ayn ekilde gemekte olan bir cenaze iin mminler olumsuz ynde ahitlik yapnca ona da cehennemin vcib olduunu bildirmitir.32 Allah (c.c.) yolunda savaana cennet vcib olmutur.33 Bu hadisi de ayn erevede deerlendirmek gerekmektedir.

Hz Peygamberin (s.a.v.), hlas Sresini okuyan bir ahs iin, Cennet ona vcib olmutur eklindeki deyii,34 hlas Sresinin fazletine atf mahiyeti tamaktadr. Dier kullanmlarda olduu gibi kesin bir zorunluluu tamad aktr. Ayn dorultuda olmak zere, Seyyidl-istifr diye bilinen dua metnini akam okuyup sabaha veya sabah okuyup akama rahmet-i rahmana kavuann zerine cennetin vcib olacana dair Hz Peygamberden (s.a.v.) gelen haber,35 dorudan kanlmaz sonucu belirtmeyip; dunn nemine iaret etmektedir.

31 Buhr, Ceniz, 86, Mevkts-salh, 21; Tirmiz, Salt, 1; Nes, Mevkt, 10.

32 Buhr, ehdt, 6, Ceniz, 86; Mslim, Ceniz, 56; Tirmiz, Ceniz an Reslllah, 59; Nes, Ceniz,

50; bn Mce, Ceniz, 20. 33

Tirmiz, Fezill-cihd, 21. 34

Tirmiz, Fezilul-Kuran an Reslllh, 10. 35

Tirmiz, Davt an rasulllah, 2.

21

nk evredekilerin dualar kiinin cennetlik veya cehennemlik oluunun etkileyeni olarak gsterilmitir.

Teehhdden sonraki dunn vcib olmay ve bunda muhayyer olu36 ve lk teehhd vcib kabul etmeyen kiiye delil37 kalbnda bb banda belirtilen kalplara bakldnda kelimenin anlam alanyla ilgili fikir elde etmek mmkn olmaktadr.

III. BALAYICILIK

Bir adam Reslllha (s.a.v.) gelip, hacc ne vcib klar ey Allahn resl diye sorunca Hz Peygamber (s.a.v.), ihtiya fazlas mal ve madd rahatlk eklinde cevap verdi.38

ki ahs al veri yaptklarnda ayrlncaya kadar muhayyerdirler.39 Akitten40 sonra ayrlrlar ve her hangi birisi dnmezse bey vcib olur, artk akd-i lzm41 ortaya kmtr.42 Bu kullanmn daha sonra literatrde yer bulacak olan icap43-kabul ikilisinin terimlemesinde etkili olduu aktr.

Bey akdinin balayc olduu an veya artlar beyan etmek zere vecebe fiili kullanlmtr. Akit tm artlaryla gereklemi, sona ermise vcib olmutur.44

Hz Peygamberin (s.a.v.) slma davet ederken belirttii yaplmas gerekenler veya grevler vcib kelimesiyle ifade edilmitir.45 Habbab (v.37/657) yle der: biz Allahn (c.c.) rzsn umarak Reslllahla (s.a.v.) beraber hicret46 ettik, ecrimizi vermek Allaha (c.c.) vcib oldu.47 Hz

36 Buhr, Salt, 150.

37 Buhr, Salt, 146.

38 Tirmiz, Hacc an Resulllh, 4.

39 Meclis muhayyerlii, taraflardan her birinin pazarln akde dntrld meclisi bedenen terk

etmelerinden nce akitten vazgeebilme haklar. 40

Akit, taraflarn akit kurucu szleri olan icap ve kabul ile, taraflar ve akit mevzuundan meydana gelir. bk. Bardakolu, Ali, slm Kavramlar, Ankara: Sema Yazar Genlik Vakf Yaynlar, 1997, s. 39. 41

Fesih sebebi bulunmayp, mutlaka riyet edilmesi gereken balayc akit. 42

Buhr, Buy, 45; Tirmiz, By an Reslllah, 26. 43

Bir akdi yapmak iin ilk olarak sylenen szdr. 44

Buhr, By, 47; Nes, Buy, 9. 45

Buhr, Menkib, 33. 46

Reslllah (s.a.v.) ve btn mminlerin Mekkeyi terk edip Medneye gmeleri ve orada birlik oluturmalar.

22

Peygamber (s.a.v.), slm ordusunun zafer kazanmasn evcebe fiiliyle ifde etmektedir.48 Bir kle zerinde farkl ahslar mterek hak sahibi iseler, ortaklardan birisi kleyi azat49 etmek zere kendi hissesinden vazgeerse,50 dier hisseyi de alp kleyi tamamen zgrletirmek o ahsa vcib olur.51 Bedir ehlinin cennetlik olduklar mjdelenirken, cennetin zerlerine vcib olduu eklinde bir deyi biimi kullanlmtr.52

Hz Peygambere (s.a.v.) verilen efaat yetkisiyle, yce yaratcdan (c.c.) dilemesi neticesinde, onun dusn kabul eden Allah (c.c.) sonuta cehennemden kma durumunda olan herkesi oradan karr. Nebi (s.a.v.) dierlerini sorduunda, ona, bunun dnda orada kalanlar zerine ebed azbn vcib olduu cevab verilir.53

Hadiste, gereken artlar tamak zere elde bulundurulan mal zerine zekatn gereklilii vecebe fiiliyle ifade edilmitir.54 Yaplabilmesi iin abdestin art olduu ibdetlerin yerine getirilebilmesi iin abdestin tekrarn veya yeni alnmas zorunluluunu ifde etmek zere vecebe fiili kullanlmtr.55 Bu kullanmda namaz iin alnan abdest kii zerine vcib olan bir uygulama durumundadr.

Hz Peygambere (s.a.v.) namazda Kuran okumann hkmnn sorulduu hadiste, durumun beyan iin vcib kelimesinin kullanlmas da baka bir rnektir.56 Zekatn mesuliyet olarak mkellefler zerine yklenmesinde de vecebe kelimesi kullanlmtr.57

Vitrin vcib olduununun sylemesi zerine, Ubde b. es-Smit (34/654) bunun bir yanlgdan teye gitmediini belirterek Hz Peygamberden (s.a.v.) duyduu u gerekleri ilave etmitir: Allah (c.c.) be vakit namaz farz

47 Buhr, Menkib, 99.

48 Buhr, Cihd ves-siyer, 92.

49 tk veya fekk rakabe.

50 Buna tk- cz vaya tk- baz denilmektedir. Bir kle veya criyenin belli olmayan bir cznn azat

edilmesidir. 51

Buhari, erike, 14. 52

Buhr, stizn, 23. 53

Buhr, Tevhid, 19. 54

Tirmiz, Tefsrul-Kuran, 63. 55

Tirmiz, Tahre an Reslllh, 56. 56

Nes, ftith, 31. 57

Drim, Zekt, 4.

23

klmtr (ifteraza). Kim ki; abdestini gzelce alr, rukuna dikkat ederek, gnl huzuru ierisinde bunlar ed ederse, Allahn (c.c.) onun iin vadi vardr. Fakat kim bunlar yapmazsa Allah (c.c.) onu dilerse balar, dilemezse balamaz.58 Reslllh (s.a.v.) yle buyurmutur: cuma namaz, kle, kadn, ocuk ve hasta59 dnda her mslmana vcibdir.60

Hacc emri geldikten sonra, sahbeden bir ahs, bu vazifenin mrde bir defa m yoksa her yl m yaplacan srarla sorduunda Hz. Peygamber (s.a.v.) hayr cevabn vererek evet dersem zerinize vcib olur eklinde ilave etmitir.61 Buradan, Hz Peygamberin (s.a.v.) tasarruflarnn vciblerin belirlenmesindeki etkisine dair fikir edinmek mmkn olmaktadr. Ftr sadakasnn62 grev olmak bakmndan derecesi ifade edilirken her Mslman zerine vcibdir ibresi kullanlmtr.63 Namazn zorunluluu ve vazgeilmezlii vurgulanmak zere de ister fcir isterse ver ehli64 olsun, imamn arkasnda namaz klmann vcibliinden bahsedilmitir.65

Allah (c.c.) yolunda bir mr geiren elerin lmlerine binen, miraslar zarara uratacak biimde vasiyette bulunmalar sebebiyle zerlerine cehennemin vcib olacana dair hadis66 de zorunlu bir ba ifade etmeyip, vasiyet konusunda titiz davranmay emrediyor olmaldr. Bir ahsa miras hakknn domas veya byle bir bir hakkn sbit olmas durumu Hz Peygamber (s.a.v.) tarafndan vecebe fiili kullanlarak ortaya konulmutur.67 Hz Peygamber (s.a.v.) ihtiya halindeki ahsn yapaca duy bildirirken, du metnine unu da almt: Allahm (c.c.), senden rahmetinin gereini (mcibt) dilerim.68

Sahabe Hz Peygambere (s.a.v.) ey Allahn resl sana nbvvet ne zaman vcib oldu diye sorduunda, bunun Hz Ademin yaratl zamanna kadar

58 Eb Dvud, Salt, 9.

59 Burada istisn edilen he yani rahatszl berdevm olan hastadr.

60 Eb Dvd, Salt, 215.

61 Tirmiz, Tefsrul-Kuran, 6; Nes, Mensikul-Hacc, 1.

62 Fitre veya ftra: ba sadakas, sevap iin verilen yaratl atiyyesi. Ramazan aynn sonuna yetien ve

asl ihtiyalarnn dnda en az nisap miktar mala sahip olan her mslmana vcib bir sadakadr. 63

Tirmiz, Zekt, 35. 64

Ehl-i vera: ehl-i takv, Allahtan (c.c.) hakkyla korkan. 65

Eb Dvd, Cihd, 44. 66

Tirmiz Vasy, 2. 67

Ebu Davd, Vasy, 12. 68

Tirmiz, Salt, 234.

24

uzandn bildirmitir.69 Burada peygamberliin vcib olmas eklinde bir kullanm sz konusudur. Genel manada vcibliin bir olay ve sonu arasndaki zorunlu ban ifdesi olduu dnldnde, burada da yaratcnn mkellef klc irdesiyle elilik vazifesi arasnda zorunlu bir baa iaret ettii grlecektir.

Vcib kelimesi hadiste, yalan ahitlik sonucunda gelen kanlmaz azb ifde etmek zere kullanlmtr.70 Yine burada da yalan ahitlie balanm zorunlu iddetli azap sonucunu ifde etmek zere bu kelimenin ilevsel olduunu grmekteyiz.

ster yaratana gnlden bal isterse gnahkr71 olsun, idareciyle beraber Allah (c.c.) yolunda cihadn zorunlu olduu belirtilmek zere Hz Peygamber (s.a.v.) tarafndan vecebe fiili kullanlmtr.72

Reslllh (s.a.v.) iyilik, ihsan ve yardm konusunda kendisine soran sahbye, ncelik sralamas mahiyetinde annesine, babasna, kardelerine ve bylece akrabalk derecesine gre yaknlarna yardmda bulunmay tavsiye ederken; bu yardmn yaknlarn hakk olduunu bildirmi ve yardm edecek kiinin grevinin yaplma zorunluluunu da vcib kelimesiyle ortaya koymutur. 73

Lianda beinci yeminin kiiye ykledii sorumluluun arln ifade etmek zere Hz Peygamber (s.a.v.) el-mcibe yani iddetli azb gerektiren durum ibaresiyle kelimenin trevini kullanmtr.74 Kii zerine mehir75 verme zorunluluunun izah edili biimi de bu fiille olmaktadr (vecebe es-sadk).

Mslmann din kardeine kar yapmasnn gerekli olduunu buyurduu selamn gzeliyle karlama, hapran iin dua, davete icabet,76 hastay ziyaret, cenaze merasimine katlm eklindeki be farkl hususun

69 Tirmiz, Menkib, 1.

70 Eb Dvd, Talk, 27.

71 Allahn (c.c.) emirlerine aykr olarak i veya dini su ileyen kii.

72 Eb Dvd, Cihd, 44.

73 Eb Dvd, Edeb, 129.

74 Eb Dvd, Talk, 27.

75 Evlenmek zere irde beyannda bulunan elerden erkein mstakbel eine nikah ncesi verdii veya

daha sonra vermeyi taahht ettii madd yardmdr. 76

arya karlk verme.

25

gerekliliini beyan etmek zere Hz. Peygamber (s.a.v.) vecebe fiilini kullanmtr.77

Kymetin kopmas da yine vecebe fiiliyle bildirilmi, Hz Muhammed (sav)in kymet saatini peygamberlere sorduu ancak hibirinden cevap alamamas, son olarak Hz snn Allahn (c.c.) kendisine birok bilgi ve hikmet78 vermi olmasna ramen, kyamet vakti bilgisinin bunlar ierisinde bulunmadn haber vermesi79 eklindeki diyalogda bu kullanm sz konusu olmutur.

Vecebe fiilinin maksadn hsl olmas manasnda da kullanld grlmektedir. Bir ahs Hz Peygambere (s.a.v.) gelip, annesine bir baheyi hibe80 ettiini, ancak annesinin bir sre sonra vefat etiini sylediinde, Neb (as) maksadnn gerekletiini, sevba nil olduunu bildirmi ve baka mirass olmad iin bahenin tekrar ona dndn haber vermitir.81

Bir kuts hadiste yle buyurulmutur: benim rzama ulamak iin birbirini seven, benim rzam iin birlikte oturan, sohbet eden, hakk hakikati dile getiren, benim iin birbirini ziyaret eden ve benim rzama ulamak iin gayret sarf edene muhabbetim ve merhametim vcib olmutur.82

C. DEERLENDRME

Kelimeler zerinde oka durulmas ilk bakta almann hukuk deil de dil arlkl veya lenguistik83 olduu ynnde bir izlenim veriyorsa da usl ierisinde lafz bahislerinin oransal yer al miktarlar hatrlandnda dilin hukuk alandaki ehemmiyeti daha da iyi anlalm olacaktr.

Dier taraftan almann olay merkezli deil de kavram odakl olmas lafz mlahazalarn nemini bir kat daha artrmaktadr. Bir kelimenin

77 Eb Dvd, Edeb, 97.

78 Bilgelik, eyann hakikatini olduu gibi bilmek ve gereince hareket etmek.

79 bn Mce, Fiten, 33.

80 Atiye, bahi. Bir mal bir ahsa bedelsiz olarak temlik etme. cap ve kabulle mnakit, kabz ile tamam

olur. 81

bn Mce, Ahkm, 9. 82

Muvatta, Cmi, 2744. 83

Dilbilimsel veya filolojik.

26

kavramsallama srecinin izah ancak ilk andan aratrlan dneme kadar kelimeye yklenen manalarn izahyla mmkn olacandan, aratrdmz kavramlarn zellikle birinci ve ikinci ter kaynaklarda yer al biimleri ve tadklar manalar belirleyici olmaktadr.

Bu dnce formatnn yansmas olarak farz ve vcib kelimelerinin kullanmlarna rnek mahiyetinde verilen ayet ve hadislerle grlmektedir ki; kelimelerin Kuran ve snnette yer al kalplaryla sonradan kazandklar kavramsal anlam arasnda inkar edilemez bir paralellik sz konusudur.

Hem farz hem de vcib znesi (fili), nesnesi (meful), tmleci (zaman ve mekan) ynnden deerlendirildiinde temel iki kaynaktaki kullanmlarna gre benzerlik ve farkllklar ortaya kmaktadr.

Farz ve trevlerine zneyi arayc gzlerle baktmzda, ayet ve hadislerde farz klan irde olarak Allah (c.c.) gsterilmektedir. Kuranda farz klmaya ilikin yer alan ifade de Kurann kelmullah olduu dikkate alnarak, Allahn (c.c.) tek farz klc irade sahibi olduunu sylemeye engel olmayacaktr.

Vcib kelimesi znesi ynnden ele alndnda farz kelimesiyle ayn nitelikte olmak zere vcib klc irde olarak yce Allah (c.c.) gstermek mmkn olmaktadr. Fakat vcib ve trevlerinin yer ald kullanmlarda daha ok vcib klc irdenin sebeplere dayal olarak tezhr etmesi dikkat ekicidir.

Farz kelimesinin verilen nesneleri Kuran, hacc, namaz, oru,

zekat, zekat verilecek gruplar, tereke, mirasta oranlar, kullar, nebiye verilen grevler, elerin birbirlerine kar grevleri ve yeminler eklindedir.

Vcibin nesneleri ise unlardr: Cuma namaz, abdest, namada Kuran okuma, vitir, ftr, namazda imama uyma, hacc, zekat, gusl, gne, rtnme, bey akti, insanlarn arkasndan konutuu l, canl, hlas Sresini okuyan, Seyyidl-istifr okuyan, mslmann grevleri, mkafat, cennet, ebedi azab, kle azad/itk, zafer, cihat, rahmet, nbvvet, yaknlara yardm, mehir, selama karlk, haprana dua, hastay ziyaret, cenazeye katlma, kyamet ve Allahn (c.c.) rzas iin gayret eden.

27

Nesneler bakmndan karlatrdmzda, iki fiilin de zellikle ibadetlere ilikin kavramlar nesne olarak aldn grmekteyiz. Ayn ekilde sosyal hayata ilikin meselelerde de nesne birlii grlmekle beraber; vcibin uhrev hayata iaret eden kavramlar nesne olarak almas ilgi ekicidir ve teklfi hkmler ierisinde oluundan hareketle vcib iin sz konusu olan uhrev hkm ibaresini artrmaktadr.

Farz ve trevlerinin ilikili olduu zamanlar: ramazan ve bir olay deil de zaman ls olarak alrsak mra. Vcib ve trevlerine izafe edilen zaman: nbvvetin grev olarak verilme vakti.

Yaplan incelemede zamana ilikin fazla ibarenin bulunmay farz veya vciblerin zaman bakmndan genelliine, snrlandrlmamlna iaret olarak alglanabilmektedir. Ancak bunun vcib veya farzlarn vakit artna balanamayaca sonucuna gtrmeyecei aktr.

ncelemelerin sonucuna gre, zamanla ilgili yaplan yorumun mekan

iin de geerli olduunu sylemek mmkndr.

Ayetler ve hadisler erevesinde yaplan karlatrma, yukarda ifade edilen hassas farkllklar tamakla beraber; farz ve vcib kelimelerinin anlam alanlarnn olduka benzer olduunu gstermektedir.

28

KNC BLM

FARZ VE VACB KAVRAMLARININ TANIMLARI VE TRLER

29

A. FARZ VE VCBN FARKLI TANIMLARI

Bir kavramn gerektii gibi anlalabilmesinin ancak snrlarnn btn zelliklerini yanstc nitelikte izilebilmesiyle olaca aktr. Bu sebeple bn Rde (595/1198) kadar olan dnemde ele alnan eserlerde verilen tanmlar ayr ayr deerlendirilecek, efrdn cm ayrn mn olan tanm tespit edilmeye allacaktr.

I. FARZ KAVRAMININ TANIMI

a. Kelime Anlam Semerkand (539/1144) farz kelimesinin farkl kullanmlarn dil

inceliklerini de dikkate alarak rnekleriyle aklamtr. Eserde bildirildii zere farz kelimesi iki farkl manay ifade etmek zere kullanlmaktadr:

a. Takdr veya tayin etmek: hakim nafakay84 farz etti eklinde Arap dilinde yer bulan kullanmda takdir etmek anlam vardr ve hkimin nafakay belirledii anlalmaktadr. Kendilerine mehir tayin ederek evlendiiniz kadnlar, onlara yaklamadan boarsanz, tayin ettiiniz mehrin yars onlarn hakkdr.85 Burada geen yette faraza kelimesi takdir ve tayin etme mnsn tamaktadr.

b. Kesmek, paralamak, koparmak/kat: farenin elbiseyi paralamas durumunu ifde etmek zere kelimenin kullanld bilinmektedir.86

Tayin ve kesmek anlamlarn dikkate alan Eb Yal (458/1066), bir derecelendirme bulunduu izlenimiyle u sonuca varr: Farz, lafz ibre olarak

84 Nafaka, bir ahsn normal llerde, asgar ihtiyalarnn karlanmas.

85 Bakara Sresi 2/237.

86 Semerkand, Mzn, s. 124.

30

vcbun en yksek seviyesinde olmay ifde eder.87 Bu tanmn, vcibin farzdan daha kapsaml olduu sonucunu ortaya kard aktr.

Farz indirmek anlamna gelen nzl kelimesiyle de karlanmaktadr. Bunun Kuran- Kerimden rnei yledir: Sana Kuran indiren (faraza aleyke), seni dnlecek yere dndrecektir.88

Kelime szlkte etkileme ve tesir kelimeleriyle de karlanmaktadr. Nehirde suyun topland yere de nehrin farzas denilmektedir.89

Farz, hell klma anlamnda da kullanlmaktadr. Allahn (c.c.) kendisine hell kld (faraza) ey iin, nebiye bir zorluk yoktur.90

Farz kelimesi beyn etmek manasna da gelmektedir. ndirdiimiz ve beyan ettiimiz (feraznh) sre91 eklinde kelimenin ayette geii buna rnektir.

Hatm kelimesinin farz kavramnn e anlamls olarak kullanld grlmektedir. Ayrca kitb, el-mektb92 ve el-lzm kelimelerinin de farz terimini ifde etmek zere eserlerde yer ald bildirilmektedir.93

Vecebe kelimesinin e anlamls lezime dir. stevcebe, istehakka anlamna gelir. Mcibe iddetli azab gerektiren byk gnah, vecbe gece ve gndz yiyecei, veceb tehlike/hatar anlamna gelmektedir.94

b. Terim Anlam Farz Allah (c.c.) ve Reslnn (s.a.v.) verdii ve mkellefin seim

hakknn bulunmad hkmdr.95 Tanmda hkmn sbtu ve balayclnn


88 Kasas Sresi 28 /85.


90 Ahzab Sresi /38.

91 Nr Sresi 24/1.

92 eybn, el-Asl, c. I, s. 153.


94Ebul-Fazl Cemleddn Muhammed b. Mkrim b. Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut: Dru Sadr, bt. y., v-c-b, c. I, s. 793. 95

Muhammed b. drs e-fi (204/819), er-Risle (Risle), thk: Abdullatif el-Hemm, Mhir Ysin el-Fehl, Beyrt: Drul- Kitbil-lmiyye, 2005, s. 389.

31

vurgulandn, bunun uzants olarak mam finin (204/819) sbut eksenli olarak balaycl n plana karm olduunu sylemek mmkndr.

Farz, vcbiyeti kat olan eydir.96 Bu tanm Gazl (505/1111), Hanefiye ekolne nisbet etmektedir.

Farz, sbut bakmndan en st seviyede sbit olan eydir.97

Farz vcbu kat bir delille sbit olan hkmdr.98

Farz, fazlalk veya eksiklik olmakszn bir eyin miktarnn belirlenmesidir.99

Netice olarak belirtmek gerekir ki; mam finin (204/819) farz iin yapt insanlarn tb olmalar gereken, Allahn (c.c.) hibir mkellefe muhalif davranma yetkisi vermedii hkm100 eklindeki tanm konunun anlalmas bakmndan temel cmle mhiyetindedir.

II. VCB KAVRAMININ TANIMI

a. Kelime Anlam Semerkand (539/1144) vcib kavramyla ilgi aklamalarnda

kelimenin iki farkl manaya geldiini syler ve bunlar yle zah eder:

a. Den, yok olan/skt: bir ahsn hayatla bann ortadan kalkmas yani lm iin vecebe kelimesi kullanlabilmektedir. Burada geen vecebe kelimesi sakata fiilinin karl olarak kiinin lmesi anlam tamaktadr. Ktil iin yaplan vcib isimlendirmesi de bu yndeki kullanmn bir dier delilidir. Yan st yere dtklerinde/canlar ktnda ise, artk ondan hem kendiniz yeyin hem de ihtiyacn gizleyen gizlemeyen fakire

96 Gazl, Menhl, s. 76; Mstesf, s. 212.

97 Eb'l-Hattab Mahfuz b. Ahmed b. Hasan el-Hanbel Kelvezn (510/1116), et-Temhid f usli'l-fkh

(Temhd), thk. Mfid Muhammed Eb Ame, Cidde : Dr'l-Meden, 1985, c. I, s. 61. 98

Semerkand, Mzn, s. 128. 99

a, Usl, 260. 100

fi, Muhammed bin dris, Risle, s. 319.

32

yedirin101 eklindeki yette vecebe kelimesi, bata ifade edilen manay tamaktadr.

Bunun rnekleri olarak u kullanmlar zerinde durulabilir: vecebe-ems tabiri Gnein batn ifde etmektedir. Gnein batmasnn dmek anlamna gelen skt kelimesiyle ilikisi, bu halin Gnein batya d niteinde olmasyladr. Vecebel-hit biimindeki kullanmda da duvar ykld mns bulunmakta ve bu hliyle de kelime d ifde etmektedir.

b. Balayc/lzm: Semerkand (539/1144) bu manay kantlamak iin, zerine deyn,102 namaz veya oru vcib oldu eklindeki kullanmlar ele alr, buradaki vcib oldu deyiinin lzm olmak yani balayclk manasn tadn bildirir.

Tekitli vcibin al vechil-hatm ifadesindeki gibi hatm kelimesiyle karlanm olduunu da burada sylemek gerekir.103 sfahnde kelimenin dier kullanmlar zerinde durulmaktadr.104

b. Terim Anlam Vcib kelimesinin slm Hukuk metodolojisinde kazand stlah

mana da kelime anlamndan farkl deildir. nk vcib kiinin ancak onu fa ile kendisinden kurtulaca, ancak bu yolla drlmesi/skt mmkn olan balayc/lzm bir mndr.105

rin mkellefin fiiline tealluk eden hitb olarak tavsif edilen hkm alan ierisinde ilk srada yer almasyla vcib terimi dier

101 Hacc Sresi 22/36.

102 Bor.

103 bn'l-Ferr Muhammed b. Hseyin Eb Ya'la (458/1066), el-Udde f usli'l-fkh (Udde), thk: Ahmed

b. Ali Seyr Mbrek, Riyad : Memleket'l-Arabiyyeti's-Suudi, 1993, c. I, s. 162. 104

Rgb el-sfehn, Eb'l-Ksm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal (502/1108), Mfredt- elfzi'l-Kur'n, thk: Safvn Adnn Dvd, Dmak: Drul-Kalem, 1248/1992, v-c-b, s. 853-854. 105

Eb Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Eb Ahmed es-Semerkand (539/1144), Mznl-usl f neticil-ukl f uslil-fkh (Mzn), thk: Abdlmelik Abdurrahman es-Sad, Badat: Vezretl-Evkf ve-und-Dniyye, 1987/1407, s. 124-125.

33

kavramlardan ayrlmaktadr.106 Buna gre, terim olarak vcible ilgili yaplan tanmlar iki farkl balk altnda ylece sralamak mmkndr:

1. Terk ve Cez Vurgulu Tanmlar

Vcib, yaplmasyla sevba ulalan, terkiyle de cezya carptrlan hkmdr.107

er vcib, terkiyle mkellef iin cezlandrmay mstehak klan eydir.108

Vcib, yapmaya azmetmeksizin terki ciz109 olmayan hkmdr.110

Vcib, Allahn (c.c.) terk eden iin cez vaat ettii eydir.111

Vcib, bedel dnda baka bir eye terki ciz olmayandr.112

Vcib, riin gerekli kld ve terkiyle mkellefin eran knand fiildir.113

Vcib, yaplmas gerekendir.114

Vcib, terkiyle, terk edenin cezlandrld hkm eididir.115

Vcib, mkellefin, terk etmesi durumunda cezdan korktuu eydir.116

Vcib, terkine cez vaad edilen eydir.117

Vcib, zrsz vaktinden karlmas ciz olmayan veya zrsz vaktinden karan kiinin gnahkr olduu eydir.118

106 Eb Hmid Hccetlislm Muhammed b. Muhammed Gazl (505/1111), el-Mstesf min ilmi'l-usl

(Mstesf), thk: Hamza b. Zheyr Hfz, Cidde: eriketl-Medinetil-Mnevvere lit-Tba ven-Ner, bt.y., s. 117. 107

Eb Yal, Udde, c. I, s. 159. 108Eb'l-Meli mm'l-Harameyn Rkneddin Abdlmelik Cveyn (478/1085), el-Burhn fi usli'l-fkh (Burhn), thk. Abdlazim ldib, Devha: Camiatu Katar, 1978, c. I, s. 308. 109

Ciz, akl, dn ve hukk serbestlik ve msmahay ifade eder. 110

Eb Yal, Udde, c. I, s. 159. 111

Cveyn, Burhn, c. I, s. 309. 112

Eb Yal, Udde, c. I, s. 159. 113

Cveyn, Burhn, c. I, s. 310. 114

Eb Yal, Udde, c. I, s. 159. 115

Gazl, Mstesf, 210. 116

Cveyn, Burhn, c. I, s. 309: Gazl, Mstesf, s. 211. 117

Gazl, Mstesf, s. 210-211.

34

Vcib, terk edenin zemmedildii ve er olarak, bir ekilde knand hkm eididir.119

Vcib, fsyla sevba ulalan; terki ile de cezya arptrlan eydir.120

Vcib, aleltlk121 terk bulunmas halinde cez vadiyle beraber, rnin hitabnn fiilin tercih edilmesi ynnde vrid olduu eydir.122

2. Sbut ve Balayclk Vurgulu Tanmlar

i. Zannlik Vurgusu

Vcib, vcbu zann olan hkmdr.123 Gazl (505/1111) bu tanm mm- Azam Eb Hanife (150/767) ve rencilerine nispet etmitir.

Vcib, kendisiyle ilgili teredddn bulunduu eydir.124

Vcib, balaycl dk, pheli bir emir zerine bina edilen delile dayanmak sretiyle sbit olan eydir.125 Bu, Semerkandnin (539/1144) Fukah mesleine nisbet ettii tanmdr.

ii. Katlik Vurgusu

Vcib, kula kendi ihtiyr126 olmakszn den, ona skt eden eydir.127

er olarak vcib, kat bir delille sbit olan eydir.128

118Eb Yal, Udde, c. I, s. 159. 119

Gazl, Mstesf, s. 210. 120

Kelvezn, Temhd, c. I, s. 62. 121

Mutlak srette, her hangi bir kayt bulunmakszn. 122

Eb'l-Veld Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtub bn Rd (595/1198), ez-Zarri f usli'l-fkh (Muhtasar'l-Mstesf) (Muhtasar), thk. Cemaleddin Alev, Beyrt : Dr'l-Garbi'l-slm, 1994, s. 44. 123

Gazl, Mstesf, s. 213. 124Eb Hmid Hccetlislm Muhammed b. Muhammed Gazl (505/1111), el-Menhl min ta'likti'l-usl (Menhl), thk. Muhammed Hasan Heyto, Dmak : Dar'l-Fikr, 1980, s. 76. 125

Semerkand, Mzn, s. 128. 126

htiyar, bir ii ikrah ve tehdit olmakszn ilemektir. 127

Eb Ali Ahmed b. Muhammed , Usl'-i (Usl), Beyrt: Drul-arbil-slm, 2000, s. 260.

35

B. FARZ VE VCBN MHYETLERNE LKN YAKLAIMLAR

I. FARZ VE VCBN MHYET Cveyn (478/1085) vcibin terkiyle mkellef iin cezlandrmay

mstehak klan ey biimindeki tanmn yetersiz ve hatl olduunu, bunun cez ve mkft konusunda var olan ehl-i snnet dncesine aykr mhiyet arz ettiini, Allah (c.c.) iin istihkakn sz konusu olamayacan, onun azap veya mkftnn ancak dilemesine bal olduunu, bu tanm ayet Mutezileden kmsa, onlarn temel prensiplerinin de bu yaklamla badamadn syleyerek itiraz eder.129

Vcib, Allahn (c.c.) terk eden iin cez vaat ettii eydir eklindeki tanmlamann da yeterli olmad, istihkak lafznn tanmdan karlmasyla meselenin zmlenmi olarak dnlemeyecei, nice vcibi terk eden mkellefin Allah (c.c.) tarafndan cezlandrlmad fikriyle kar klmtr. ayet vcib cez vadiyle muayyen olsayd, Allah (c.c.) vaadine muhlefet etmi olurdu ki; bunun muhal olduu aktr. Allah (c.c.) dilediini affedebileceinden bu tanm yetersiz kalacaktr.130

Vcib, mkellefin, terk etmesi durumunda cezdan korktuu eydir eklindeki tanm da yeterli grlmemi, insann terk etmekten korktuu ancak vcib olmayan birok meselenin varlyla rneklendirilerek akl delil sunulmutur. Ayrca korkunun bir eit phe olmas sebebiyle, ek ve phenin bulunduu yerde vcibden bahsedilemeyeceinden, yaplan tanmlama hakikati yanstmakta yetersiz grlmtr.

Cveyn (478/1085), dier tanmlarn hakikati ifade etmek bakmndan yetersizliini akl delillerle ortaya koyduktan sonra kabul edilebilir grd

128 , Usl, s. 260.

129 Cveyn, Burhn, c. I, s. 308.

130 Gazl, Mstesf, s. 212.

36

tanm vcib, rnin gerekli kld ve terkiyle mkellefin eran knand fiildir diyerek zah etmektedir. Ayrca knanma/levm ibresinin vcibi menduptan ayrmak iin ilevsel olduunu, vcibi terk eden knanrken, mendubu terk edenin knanmayaca ynndeki aklamayla belirtir.131 Gazlnin (505/1111) bu tanm daha sonra birok lim tarafndan nakledilmi, tm ynleriyle ele alnp deerlendirilmitir.132

Gazl (505/1111), knanma/levm fiiliyle beraber zemmetme fiilini de kullanmakta, zemmin ince bir i olduu ve cezdan ayrlarak belirginletiini sylemektedir. Zemmin ince bir i olmasna karlk cez kapsamnda pheler barndrd iin vcibin almeti frikas olarak grlmemitir. Bu anlayn devam olarak yle bir yarg kabul edilebilirlik kazanmtr: ayet Allah (c.c.) bir fiili vcib klm ve terkine de bir cez balamamsa o vcib olmutur. nk bir fiilin vcbu, sonucuna cez balanmasyla deil, ancak vcib klnmasyladr.133

Fakat bu gre baz slm hukuku bilginleri yaplmas ve yaplmamas eit olann vcib olarak vasflandrlmasnn anlamnn olmayaca iddiasyla kar kmlar, hislerimize ve aklmza mrct ettiimizde, eer bir eyin yaplmas yaplmamasna gre tercihe ayan ise burada vucbun sz konusu olabileceini, aksi halde tercihe ayan olmak yoksa vcbun da manasnn olmayacan sylemilerdir. 134

bn Rd (595/1198) kabul ettii tanm vcib, mutlak (btnyle) terk bulunmas halinde cez vadiyle beraber, arnin hitbnn fiilin tercih edilmesi ynnde vrid olduu eydir eklinde ifade ettikten sonra tanmda kulland szcklerin izahna geer. Ehli snnete135 gre vcibin zarar veya menfaatsiz dnlemeyecei, bu sebeple snr geniletmek iin terki durumunda cez vaad edilmesiyle beraber deyi biimini kullandn, genel vcibi muhayyer

131 Cveyn, Burhn, c. I, s. 310.

132 Abdlkerim b. Ali b. Muhammed Nemle, el-Vcib'l-muvessa' inde'l-usliyyin (Vacibl-mvessa),

Riyad : Mektebet'r-Rd, 1414/1993, s 65-66. 133


Gazl, el-Mstesf, 213. 135

Ehli snnet, Hz. Peygamberin (s.a.v.) snnetine ve ashabnn yoluna bal olanlara, onlarn izledii dini yol ve metodu benimseyenlere verilen isim.

37

vcibden ayrmak zere de mutlak terk bulunmas halinde ibaresinin tanmda yer aldn bildirmektedir.136

Semerkand (539/1144) vcibin ortadan kalkan ve balayc olmak zere iki farkl karln verdikten sonra, vcib kelimesinin slm hukuk metodolojisindeki kullanmnn da kelime anlamndan farkl olmadn syler. nk onun tanmna gre vcib, kiinin ancak onu ifa ile kendisinden kurtulaca, ancak bu yolla drlmesi mmkn olan balayc bir manadr.137

Semerkand (539/1144) eserinde farz kelimesinin stlh manasnn da szlk anlamyla ayn olduunu namaz rneiyle tavzih eder. Namazn takdir ve tayin etmek anlamn tamak zere farz klnm olmasnn manas, zt ve

yaplma zaman bakmndan snrlandrlm olmasnda gizlidir. Bu haliyle namaz hem zt hem de zaman bakmndan snrlandrlm, tayin ve takdir edilmi, farza olarak isimlendirilmitir.

Farzn kesilmek mnsnn hkmler bahsi ierisinde deer kazanma biimini ifde etmek zere de Semerkand (539/1144) farzlarn genel karakterleriyle ilgili yorumlar yapar. Buna gre, her farz, cinsinden olmayan dier mer hkm kategorilerinden ayrlmtr, bir bakma kesilmitir, bu ynyle ikinci mana ortaya kmaktadr.138

Baz slm hukukularnn, mkellefin farz terkten dolay cezlandrlaca, aksine farz ifadan dolay sevba nail olaca ynndeki grlerine, namazn vaktin balangcndan itibaren ed edilinceye kadar farz oluu ancak vakit sona ermeden namazn ed etmedii halde vefat eden ahsn gnahkr olmayaca ve bu mkellef iin her hangi bir sorumluluktan bahsedilemeyecei gerekesiyle kar klmtr.

Ramazanda yolcunun orucunu tutmas da kendisi iin sz konusu olan ruhsata gre hareket etmeyip, efdali tercih edip azimete139 gre davranmasdr. Bu durumda orucunu tutarsa farz ed etmi olur. Fakat orucunu tutmaz da ramazan bitmeden vefat ederse zerine bir sorumluluk yoktur. Bununla ilgili

136 bn Rd, Muhtasar, s. 44.

137 Semerkand Mzn, s. 124-125.

138 Semerkand, Mzan, s. 124.

139 stisn durumlara bal olarak verilen terk veya tehir hakkn kullanmayp, olaan durum hkmlerine

tb olmak.

38

olarak; farz terk etti, sonra Allah (c.c.) onu affetti demek btl bir akl yrtme olur. nk burada sz konusu olan vcib, terkiyle cezlandrmann olmad vcibdir.140

Farz terk eden, her hangi bir azapla karlamayacandan emin olamaz eklindeki yarg da vakit kmadan len kiinin namaz iin, ramazan kmadan len kiinin de orucu iin cezlandrlmayaca konusunda nasslardan hareketle gven iinde olduu gerekesiyle reddedilmitir.

Namazn vakti kmadan ed edemeyerek len veya ramazan kmadan orucunu ed edemeden len yolcu iin cez vdinin sz konusu olmamas sebebiyle farz terk eden iin bir cez vadi/vad vardr biimindeki ifadenin doru olmad belirtilmitir.141

Semerkand (539/1144) gerekli aklama ve tartmalardan sonra kabul edilebilir grd farz tanmn farz, zrsz olarak terki durumunda zemmi hasen olan fiildir diyerek yapmtr.142

Baz hadislerin vcibin vasf m yoksa sonu mu olduu ynndeki mlhazalara k tutucu olduu sylenebilir. yle ki; Allahn elisi (s.a.v.), vecebe fiilini meydana gelen bir olayn sonucuna iaret olmak zere kullanmtir ki o da iyi hitliin sonucu olarak cennete, kt hitliin sonucu olarak da cehenneme giditir.143 Bundan kaynaklanmak zere vcibin hitliin vasf deil, ona balanan sonu olduu ynnde grler ortaya kmtr.

Genel olarak farz ve vcible ilgili mlhazalar verildikten sonra, Fukah ynteminin ele al biimiyle farz ve vcib ayrmnn isel sreler bakmndan da deerlendirilmesi gerekmektedir. Farz/kat vcib, isel srelere mahal brakmakszn zorunluluk tarken; zann vcib isel sreler ve kabullere bal kalmaktadr. Zann vcibi inkarn din dairesi dna karc grlmemesi de bu yapnn yansmas olarak deerlendirilmelidir.

140 Semerkand, Mzn, s. 130.

141 Semerkand, Mizan, s. 131.

142 Semerkand, Mzan, s. 134.

143 Buhr, ehdt, 6, Ceniz, 86; Mslim, Ceniz, 56; Tirmiz, Ceniz an Reslllh, 59.

39

II. FARZ VE VCBN SINIRLARI Terimleme srecinde kavramlarn tadklar anlam btnl ve mana

alanlar hakki tarzda tespit edilmeye allm; bu kapsamda vcibin de dier hkm kategorileriyle olan benzerlik ve farkllklar zerinde durulmutur. Bir kavramn geliim aamalarnn doru biimde anlalabilmesi ancak ayn trden dier kavramlarla olan iliki ann gerektii gibi ortaya konulabilmesine baldr. Nasl ki yeni doan bir birey kendi trnden dier bireylerden etkileniyor ve karakterini byle ekillendiriyorsa; terimler de anlam alanlarn ayn dzlemdeki dier kavramlarla kazanmaktadr. Bu kapsamda vcib, ciz, mekruh, haram terimleri karlatrlm, iliki snrlar belirtilmeye allmtr.

a. Farz/Vcib-Ciz likisi ncelenen dnem ierisinde bu iki kavram arasndaki ilikinin yaptrm

balamnda ele alnd grlmektedir. Ciz yaplmasyla sonucuna cez balanmayan fiil olduu gibi, vcib de yaplmas durumunda sonucuna cez balanmayan fiildir. Bu benzerlikten dolay bir ksm slm Hukukular her vcibin ciz olduu sonucuna ulamlardr. Buna gre vcibin neshedilmesi, terki durumunda ceznn drlm olmasna benzemekte ve bylece cevazla paralellik arz etmektedir. Her ne kadar bir ynden iki terim arasnda benzerlik varsa da e anlaml olduklarn sylemek de mmkn deildir.

Gazl (505/1111) bunun her vcibin nedb (mendb) olduunu sylemeye benzediini, bu szlerin ikisinin de vehimden ibaret olduunu, vcibin cevaz manasna gelmeyeceini, cevazn hakikatinde, fiille terk arasnda muhayyerlik, erin eitlemesiyle fiille terk arasnda eitlik bulunduunu, bunun ise vcibe aykr olduunu ifade eder ve ardndan da bu grn taraftar bulamadn belirtir.144


40

b. Farz/Vcib-Mbah likisi Vcib-mbah ilikisinin nesih meselesi kapsamnda incelenen dnemde

ele alndn grmek mmkndr. Vcb snrlar bakmndan cevaz ve ibhadan farkl olduu iin vcibin neshiyle ibahann145 ortaya kacana ynelik yaklam hatal grlm, vcb neshedildiinde, iin vucb emri bulunmadan nceki haramlk veya ibaha ynndeki hkmnn geri dnecei, vcbun ise nesh ile ke en lem yekn (yok hkmnde) olaca sylenmitir.

c. Vcib-Mendup likisi Konuya ncelik ve mkellefin bu kategorilerde inisiyatif kullanabilmesi

ynnden baklm ve mam Muhammedin (189/805) cemaate yetien kiinin sabah namaz dnda dier namazlarda snneti klmaya ynelmeyip imama uymas gerektii biimindeki aklamalar mendup-vcib ilikisinin beyan olarak anlalmtr. Mendubu kiinin kendisine vcib klmas sz konusu olabilirken;146 hibir mkellefin zerine vcib olan bir fiili mendup veya nafile147 klmas mmkn deildir.148

d. Farz/Vcib-Vcib likisi Burada, vcib (farz)-vcib ilikisinin de ksaca izah edilmesi

gerekmektedir. mam Muhammedin (189/805) bir ynyle zerinde durduu mesele farkl boyutlardan ele alnmaldr. Zaman, mekan ve mkellef asndan ele alndnda vcibler aras iliki de ilk dnem kaynaklarnda yer al biimiyle daha iyi anlalabilecektir.

Farz namaz ed edilmemi olarak duran bir mkellefin nafile klabilmesinin imkanna ilkin olmak zere mam Muhammedin (189/805) ele ald konu, vcibin zaman bakmndan dier vciblerle ilikisine dair yaklam ortaya koymaktadr. Buna gre ayn trden ve ayn derecede olan fiillerin fsnda sralama gerekli grlrken; farkl dzlemlerde yer alan fiiller iin bu

145 Allahn (c.c.) iradesinin mkellefin fiillerine balayc olmakszn, tahyir biiminde tealluk etmesi.

146 eybn, el-Asl, c. I, s. 202.

147 Farz veya vcib olmayan.

148 eybn, el-Asl, c. I, s. 173.

41

art ileri srlmemi, farz veya vcib eda edilmemi olsa da nafilenin ifa edilebilecei sylenmitir. Buna mukabil ayn dzlemde olmalar sebebiyle ikindinin leye takdimi mmkn grlmemitir.149

ki vcibin ayn anda bir mkellef zerinde vazife olarak belirmesi g yetirilemeyen sorumluluk ve dinin gayeleri150 kapsamnda ayrca ele alnabilmekle beraber, burada zellikle bir vcib karsnda iki kiinin sorumluluk derecesi veya vcibde veklet, niybet ve devir meseleleri vcibler karsnda mkellefin konumu bakmndan nem arz etmektedir. Vekalet veya niyabetin geerlilii asaletin shhatine baldr. Eb Hanfeye (150/767) gre Ftih Sresini okuyamayan kiinin imaml mmkn deildir. Buna bal olarak ortaya kan problem, bu nitelikteki bir ahsn imam olarak balad bir namaz daha hibir ey okumadan, namazn banda maruz kalnan her hangi bir mani sebebiyle brakmak zorunda kalmasndan sonra imamlk iin ne geen fatiha okumay bilen bir mkellefin kldrd namazn geerlilii noktasnda dmlenmektedir. mm- Azam (150/767) bu namazn batl151 olduuna hkmetmitir.152 Bu, vcibi f vazifesinin el deitirmesi meselesini ortaya karmaktadr ki; burada konumuzla ilgisi bakmndan problemleri zmlemeye girimeden yalnzca mam Muhammedin (189/805) yaklamlarndan, kavramsal geliim sreci ierisinde byle bir meselenin de listemizde yerini aldn ifde etmek yeterli olacaktr.

e. Farz/Vcib-Haram likisi

1. Farz/Vcib-Haram Mnsebeti

Vcibin muktezasnn yapmak, haramn muktezasnn ise terk olmasndan hareketle, vcibin haramn ztt olduu sylenmitir. Dier taraftan bir fiilin hem haram hem vcib, hem taat hem masiyet olmas mmkn deildir. Bu yaklam vhid (bir/her hangi bir mesele) kavramnn tm ynleriyle tetkikini gerekli klmtr.

149 eybn el-Asl, c. I, s. 153.

150 Hikmet-i ter, makst. Hkmlerin konulmasnda gzetilen er maksatlar ortaya koyma ve

nasslarn yorumunda bu maksatlarn gerekleme durumlar gibi konular ieren terim. 151

Aslen ve vasfen sahih olmayan, rknlerini veya artlarn ksmen veya tamamen bulundurmayan. 152

eybn, el-Asl, c. I, s. 179.

42

Bir fiil ya nev/eit ya da adet bakmndan vhid olabilir. Nev bakmndan vahidin rnei, fiil eitlerinden birisi olan secdedir. Bu vhidin Allaha (s.a.v.) secde ve putlara secde rneklerinde olduu gibi, vcib ve haram olarak nitelendirilmesi mmkndr. Dier taraftan bu tr fiillerin vasflar veya izafe edildikleri nesneye gre snflandrlmalar da mmkn grlmtr.153

Burada ifade edilen fiillerden birincisi (Allaha (c.c.) secde) vcib, ikincisi (putlara secde) haram olduu halde; haram ve vcib iki zt hkm olarak bir nevde bir araya gelmitir. Mantkl yaklamla burada bir kartln olmad grlmekle beraber; bir ksm Mutezile bilgini secdenin emredilmi bir nev olduu, vcib fiil iin nehyin mstahil olaca, her ne kadar isyan ederek putlara boyun een onlar yceltmise de burada hakiki manasyla secde var olmad gerekesiyle elikinin bulunduunu iddia etmitir.

Bu iddiaya emir ve nehyin mteallak olan fiillerin farkllk arz etmesi durumunda ikiliin sz konusu olmayaca, putlara secdeyle Allaha (c.c.) secdenin bir tutulamayaca, sfatlardaki farklln hkmleri de farkllatraca gerekesiyle kar klmtr.

Farklln (muyera) nev, vasf veya izafe ynnden olabilecei bildirildikten sonra Gnee ve Aya secde etmeyin, Allaha secde edin154 ayetinde, emredilen secdenin nehyedilen secdeden farkl olduu, tezatn kaynann fiil algsna dayand, bir fiil ierisinde nev, vasf veya izafeden kaynaklanabilecek farkllklarn grlemedii belirtilmektedir.155

Vcib/farz-haram ilikisinin tam olarak tespit edilebilmesi bakmndan vcibin kayna156 olarak emir157 ve bunun anlalma biimlerine ilikin mlhazalara da ksaca deinmek gerekmektedir. Bylece vcible haram arasndaki snr daha iyi anlalm olacaktr. Bu kapsamda vcibin kayna olan

153 Gazl, Mstesf, s. 252

154 Fussilet 41 /37.


156 Ali Haydar Efendi, Usl-i Fkh Dersleri, stanbul: dal Neriyat, bt.y., s. 68.

157 Ahmed b. Ali er-Rz el-Cesss (370/980 ), el-Fsl fil-usl (Usl), thk. Uceyl Csim en-Neem,

stanbul: Mektebetl-rd, 1414/1994, c. II, s. 82.

43

emrin zttnn158 bildirdii mana konusunda drt farkl yaklam vardr.159 Debs (430/1030)ye gre bu drt yaklam yledir:

a. Vcbiyet hkm getiren bir emrin zttnn hkme kaynak olmak bakmndan hibir ehemmiyeti yoktur.

b. Debsnin (430/1030) Cesssa (370/980) atfettii ikinci gr vcbiyet ifade eden emrin zttnn nehiy anlamna gelecei ynndedir.

c. Vcbiyet ifde eden emrin ztt kerhiyete iaret eder.

d. Vcbiyet ifde eden emrin ztt kerahiyeti gerektirir.

Bu tasniften farkl olmak zere mam Gazl (505/1111) konuyu iki blm halinde ele alr:

a. Bir ksm usulcler konunun sgayla ilgili olduunu sylemektedirler. Bu kanaatte olan hukukulara gre kalk sz oturma sznden farkldr. nk bunlar birbirlerinden ayr mana, sret ve ekiller tamaktadrlar. Kalk szcnn kalkmay talep ve oturmay terk olmak zere iki farkl manas

bulunmaktadr. Bu iki manann birbirinden farkll ak olduu iindir ki; bu konuda anlam alanna gre hareket etmek gerekmektedir. Burada ayrca ifade edilmelidir ki; emir iin sga kabul etmeyen hukukular bakmndan anlatlanlarn hibirisinin ehemmiyeti yoktur.

b. Baz slm hukukular da emirle kim olan manann aratrlmas gerektii kanaatindedirler. Kalkmay talebin oturmay terki ierip iermemesi konusuyla ilgili olarak iki durum birbirinden ayrlm, yaratan ve yaratlanlar iin ayr ayr deerlendirmeler yaplmtr.

Allah (c.c.) iin dnldnde, onun kelamnn bir olduu ve bakalk/gayriyyenin sz konusu olamayaca ifade edilmitir. Mahluk iin dnldnde ise hareket talebinin, sknun kerhetine ve onun terk edilmesini talebe iaret olup olmamas konusunda, Mutezile bir eyin emri zttnn nehyi deildir derken; bir ksm slm hukukular da bir eyi

158 Mefhmu muhlefet/delll-hitp.

159 Debs, Eb Zeyd Ubeydullah b. mer b. sa (430/1030), Takvml-edille f uslil-fkh (Takvm), thk.

Halil Muhyiddn el-Hasan, Beyrt: Drul-Kitbil-lmiyye, 1421/2001, s. 48.

44

emretmenin zttn nehyetmek olduu konusunda slm hukukular arasnda ihtilaf yoktur diyebilmilerdir.160

2. Farz/Vcib ve Haramn Bir Fiilde Birlemesi

Nev bakmndan vhit konusunda var olan aklk sebebiyle fazlaca mnakaa sz konusu olmamtr. Fakat konunun farkl boyutlaryla ilgili olarak slm hukuk tarihinde iddetli tartmalarn ortaya km olduunu hukuk kitaplarndan grmek mmkndr. (A) ahsnn (B) ahsndan gasp ettii ev veya arazide namaz klmas durumunda fiilinin nasl deerlendirilmesi gerektii konusunda birok yaklam bulunmaktadr. Hemen belirtilmelidir ki; bunun konumuzla ilgisi rahatlkla anlalabildii zere gasbn161 haram, namazn ise vcib olmas ve bunun da uzants olarak vcib-haram i ieliidir.

Burada ayrlk konusu olan durum ayn bakmndan vhitle ilgilidir. Nev bakmndan vhitte anlama iinde olanlar, ayn bakmndan vhit konusunda ayn anlama zeminini temin edememilerdir.

Gasbedilmi evde veya arazide gsbn162 kld namazn shhati konusunda gnmze ulaan yaklamlardan birincisi bu ekilde klnan namazn sahih olduunu sylemenin, bir fiilin (ayn) hem vcib hem de haram olduunu sylemek anlamna gelecei, bylece tevili mmkn olmayan byk bir ztln tecelli edecei, bu sebeple de namazn shhatinden bahsetmenin mmkn olmayaca belirtilmek sretyile taayyn ettirilmektedir.

Bu iddialara selefin uygulamalaryla karlk verilmeye allm, yukarda sylenenlerin selefin icmasyla eliki arz ettii, byle hadiselerle karlaldnda gasp edilmi ev veya arsada klnan namazn sahih olmadna hkmedilmedii ve gasp eden kiinin namazdan nehyedilmedii sylenerek mukabele edilmitir.163


161 Mtekavvim, menkul ve dokunulmaz mal zerine, hak sahibinin elini izaleyle, haksz olann el

koymas. 162

Bakasnn maln elinden veya tasarrufu dairesinden zorbalk yoluyla alenen alan kimse. 163

Gazl, Mstesf, s. 253.

45

Bu konuda ortaya atlan iddialar ve cevaplarla ilgili problemlerin varlna iaret edildikten sonra, farkl bir yaklamla mesele tahlil edilmeye allm, icm deliline gre mkellef iin sz konusu olan vcibi ed vazifesinin yaplm kabul edilecei ifade edilmitir. Bu hal ierisinde icm delilinin getirdii sonu olarak vcibi eda mkellefiyetinden bahsetmek abesle itigaldir.

cm deliliyle ulalacak sonu byle olmakla beraber; vcibin tanmndan hareketle meselenin deerlendirilmesi halinde sonucun farkllat grlecektir. Bilindii gibi vcib, kendisiyle sevba ulalan fiildir. Fakat gasbedilmi ev veya arazide bulunan kii bu vaziyetiyle kendisiyle sevba ulalacak bir halde deil, aksine kendisiyle cezlandrlaca bir durumdadr. Kendisiyle cezlandrlacak bir fiille sevba nail olmak mmkn olmayacana gre namazn shhatinden de sz etmek mmkn olmayacaktr. nk mkellefin ierisinde bulunduu veya ifa ettii fiil vahit/birdir ki bu da gasp edilmi ev veya arazide bulunmaktr. Bu ibarenin kapsamnda kalmak zere namazn artlar mahiyetinde yaplan rk veya secdeler vhidin iinde yer alan ihtiyri olulardr. ahs bulunduu halden dolay cezya mstehak olmutur.

Gazl yaplan son aklamay kabul edilebilir grmez ve ayn bakmndan vahit olan fiili tm ynleriyle tahlil eder, her ne kadar fiil z itibariyle bir de olsa bundan ayrlan birbirinden farkl iki ynn bulunduunu, dolaysyla bir fiilin farkl ynleri barndrabilmesi sebebiyle bir ynyle istenen (vcib/matlub), bir ynyle de istenmeyen (haram/mekrh) olmasnn akl ilkeleri nda anlalabilirliini vurgular.

Akl dsturlaryla ak bir uyumsuzluk tayan, haramn biztihi ayn itibariyle vcib olaca ynndeki iddiadr. Namaz ve gasp fiilleri bu yaklam erevesinde deerlendirildiinde, ed edilen namazn vcib, yaplan gasp fiilinin ise haram olduu aktr. Dier taraftan namazn gasptan ayr olarak deerlendirilmesini veya gaspn namaz fiili dnda tutularak ele alnmasn engelleyen bir durum sz konusu deildir. Burada bir fiilde iki yn bir araya

46

gelmitir. Fakat emrin teallk ettii fiille nehyin iaret ettii fiil ayr ayr tezahr

etmi, birbirinden ayrlmtr.164

Konu, bir amirin idare ve kontrolnde bulunan bir ahs iin iradesini kullanma biimine ilikin ifadeleriyle somutlatrlabilir. yle ki; yetki sahibi, otoritesi altntaki ahsa, baheyi temizle elli rekat namaz kl ve eve girme eklinde farkl sorumluluk yklese ve emredilenleri yaptnda mkafatlandrlacan; nehyedilenleri yaptnda ise cezlandrlacan sylese ve ii baheyi temizleyip evde elli rekat namaz klsa cez ve mkafat durumu nasl olur? mam Gazlnin (505/1111) yaklamna gre en gzel davran iiyi hem cezlandrmak hem de mkafatlandrmaktr. nk temizleme ve namaz klma konusunda itaat ederken; eve girmeme konusunda isyankar davranmtr.

Gasp edilmi evde veya arazide namaz meselesi de burada ortaya konan misalle ayndr. Her ne kadar fiil bir de olsa birisi istenen, dieri de istenmeyen olmak zere iki farkl iin elde edilmesini iermitir.

Nehyedilmi bir fiilin yaplmas ibadette art ihlalini ihtiva ediyorsa, o ibadetin fasit/batl olaca konusunda gr birlii bulunmakla beraber; masiyette muhal olan takarrub (yaklama niyeti) namaz iin art olduu iindir ki; durumun izah sknt arz etmektedir.165

Btn bu rnekler ve aklamalar gasp edilmi ev veya arazide klnm olan namazn shhatine ilikin doru yargya ulaabilmek ve dolaysyla da farz/vcib-haram bantsn belirgin hale getirmek ve beyan iindir. Buna gre verilen bilgilerle anlalmtr ki; emredilenle nehyedilen birbirinden ayr olarak, namaz emredilen, gasp da nehyedilen fiildir.166

Vcibin haramla ilikisinin doru biimde anlalabilmesi iin nehyin yasaklanan fiilin ztyla ilintili olan ve vcbu mmkn olmayan yasaklanan fiilden bakasyla ilintili ve vcbu mmkn olan yasaklanann aslyla deil, vasfyla ilintili olan eklindeki snflamasn deerlendirmek gerekmektedir.




47

Burada yaplan gruplamaya gre nc snf ihtilaf alan niteliindedir. lk iki grup iin sz konusu olan gr birliinin nc grup iin de var olduunu sylemek gtr. Bu grubun rnei tavafn vcib, ancak hades167 durumunda yaplmasnn yasak olmas veya orucun vcib, ancak bayram gnnde tutulmasnn yasak olmasdr. Burada oru emredilmi bir ibadet oluu ynyle mer ve matluptur. Ancak bayram gnnde yaplmas ynyle de gayri meru ve merduttur. Tavafn aklanma tarz da ayndr.168

Bey akdi bu ynyle meru, ancak fasit art veya riba iermesi ynyle gayr merudur. Talak meru bir fiildir, fakat hayz169 halinde vuk bulduunda gayr meru olur. Yolculuk seyahat hrriyeti kapsamnda merudur, abd-i dl170 olmamak zere, bkn171 efendisinden kamak iin yapt sefer gayr merudur. Vcib haram ilikisinin derinlemesine tahlillerle asl-vasf ayrmna172 bunun da mm- Azamn (150/767) ortaya koyduu fesat-butlan173 kategorilerine gtrecei ak olmakla beraber, konu dna kmamak iin bu tr mlahazalara giremiyoruz.

f. Farz/Vcib-Mekruh likisi Mekruh olarak nitelendirilen bir fiil alelumm174 emir kapsamna dahil

olmamakla beraber; istisni olarak hamamda namaz klmak gibi emredilen bir fiilin mekruh olarak tesmiye edildii grlebilmektedir.175

Emir ve kerhetin bir arada toplanmayacann rnei olarak ayette geen beyt-i atki tavaf etsinler176 ibaresi deerlendirmeye tabi tutulmu, nehyedilen fiilin ayn zamanda emredilen olmasnn imkan dahilinde

167 Mnev kirlilik, baz ibdetlerin yaplmasna eran mn olan ve hkm necset saylan cnplk ve

abdestsizlik hali. 168


Ergen, salkl, gebe olmayan ve henz ay halinden kesilme yana ulamayan bir kadnn dzenli olarak rahminden gelen kan. 170

Bir kast olmakszn yolunu kaybedip efendisinin ikmetghna gidemeyen kle. 171

Kaak kle. 172


Bir hukk ilemin temelden bozukluunu ve bu sebeple hibir hukk varlk ve sonu ifade edememesi halini belirten bir stlah. 174

Genel olarak, umm bir biimde. 175


Hacc 22 /29.

48

bulunmad, bu sebeple ayette geen tavaf emrinin nehyedilen hades halinde yaplan tavaf kapsamad bildirilmitir.

III. DEERLENDRME

Vcib, ilk dnem slm hukukularnn tasnifine uyulmak suretiyle kat vcib ve zann vcib eklinde iki farkl kategori olarak ele alnmtr. Bylece konunun daha ak ve anlalr formda sunulabilme imkan ortaya kmakta; aksi halde kavram kargaasn izale etmek mmkn olamamaktadr.

Vcibin bylece snflandrlmasnn ardndan farzn bu farkl snflar karsnda konumunun neresi olaca konusu, meselelerin anlalmas bakmndan belirleyici olmutur. Bu erevede olmak zere kat vcib ve farz iin yaplan tanmlara bakldnda iki kavramn da ayn manay ifade ettii, ayrln lafz boyutundan ileri gemedii grlm ve bu yaklamn sonucu olarak da farz kavramyla kat vcib e anlaml terimler olarak ele alnm, almamz boyunca kavramlar bu ekilde kullanlmtr.

Zann vcib ise Hanefiye ekolnn youn olarak zerinde durduu ve sistematize ettii bir kavram olarak yerini alm, deyi biiminden de anlald zere katlik vasfn tamamas ynyle n plana karlmtr. Kat vcible zann vcib arasndaki temel farkn inan alannda ortaya kmas ve amel boyutunda aralarnda her hangi bir farkn bulunmamas sebebiyle genel olarak vcib kavram iin yaplan aklamalar, hem kat vcibi (farz), hem de zann vcibi kapsayc nitelikte verilmitir.

mam finin (204/819) konuya ilikin yaklam eserlerinde rahatlkla grlecek tarzda yaylm durumdadr. Farzlar beyan srasnda namaz, oru, hacc ve zekattan bahsettikten sonra, hkmn kayna ve mahiyetine mteallk meselelere geii, farz ve vcib kavramlarn e anlaml olarak grd manas tamaktadr.177

177 fi, Muhammed bin dris, Risle, s. 60.

49

C. KAT VACB (FARZ)-ZANN VACB AYRIMININ TEMELLER

I. LK DNEMDE KAVRAMSAL GEKENLK lk dnem itibariyle farz ve vcib ayrmnn varlndan bahsetmek

ok da mmkn olmamaktadr. zellikle mam Muhammedin (189/805) aklamalar ve kulland kavramlara bakldnda, bu ayrmn yer almad anlalmaktadr. Abdest konusunda ba meshin, koyunlar iin gereken zekatn178 veya namaz ncesi gereken manevi temizliin vcib olarak ifade edilmesi buna iaret eden delillerdir.179 Sonraki dnem algsyla yaklaldnda ba meshin veya hadesten taharetin vcib olarak tesmiyesi mmkn grlmemektedir. nk bu durumlar farz olarak isimlendirilmektedir.

Bununla beraber namazda Ftih Sresini okumann hkm gibi, sonraki dnem Hanef literatrnde vcib kelimesiyle karlanacak olan bir ksm fiillerin de mam Muhammed (189/805) tarafndan vcib kavramyla ortaya konduu grlmektedir.180

mam Muahmmedin (189/205) gnmz Hanef literatrnde snnet terimiyle ifade edilen bir ksm olaylar da vcib kavramyla ele aldn grmekteyiz. Tek kiinin namaz ncesi ezan okumasnn gereklilii bir kiinin ezan okumas vcib olur mu eklindeki soruyla ele alnmtr.181 Ezan snnet olmakla beraber henz burada mam Muhammed (189/805) vcib terimini kullanmtr. Bu da gsterir ki daha kavramlar netlik kazanmam, anlam alanlar kesinlememitir.

Ancak ilk dnemde terimleme sz konusu olmad iin kavram alannda var olan geiken kullanm, mana bakmndan da farz-vcib ayrmnn bulunmad anlamna gelmemektedir.182 Daha nce de belirtildii gibi imam

178 Eb Abdullah Muhammed b. Hasan b. Ferkad el-Hanefi e-eybn (189/805), el-Cmil-kebr

(Cmil-kebr), Beyrut : Dru hyi't-Trasi'l-Arab, 1399/1979, s. 23. 179

eybn, el-Asl, c. I, s. 61. 180

eybn, el-Asl, c. I, s. 179. 181

eybn, el-Asl, c. I, s. 135. 182

Eb Abdullah Muhammed b. Hasan b. Ferkad el-Hanefi e-eybn (189/805), el-Mehric fil-hiyel (Mehric), Kahire: Mektebets-Sekfetid-Dniyye, bt.y., s. 11.

50

Gazl (505/1111) Hanefiye ekolnde grlen farz vcib ayrmn mm- Azama (150/767) dayandrmaktadr. Dolaysyla ayrm kelimelerde deil, zde ve manada aramak gerekecektir.

II. MAN-AMEL LKS VE AYRIMIN MKANSIZLII

Yzeysel bir incelemeyle grlr ki; kat vcib/farz ve zann vcib arasnda temel farkllk iman-amel ikilisinde ortaya kmaktadr. Amel bakmndan kat vcible (farz) zann vcibin deeri eit olmakla beraber; inan alannda ayrma sz konusudur. Kat vcibe inanmak dini aidiyetini farkllatrmamak bakmndan bir zorunluluk olarak bildirilmekle beraber; zann vcibin inanlmak bakmndan deeri dini dairenin dna karc kuvvette grlmemitir.

Her fkh ekoln kelm bir yannn var olduuna dair yarg burada da desteklenmekte ve konunun arka plannda iman-amel ilikisine dair itikd yaklamlarn bulunduu anlalmaktadr. Bilindii gibi itikad ehli snnet mezheplerinden birisi olan Maturdilik mam Mturdnin (333/944) evresinde ekillenmitir. Mturdnin de mm- Azamn (150/767) takipisi olduu, ameli bakmdan Hanef olanlarn tikd ynden de Mturdilii benimsedikleri ve bu iki mezhep arasnda ok yakn bir iliki, buna bal olarak da etkileimin var olduu bilinmektedir. Ayn iliki ve etkileim biimini Earilikle filik ve Mliklik arasnda da grmek mmkndr.

Mtekellimin ekolne mensup slm Hukukular tarafndan telif edilmi olan usl kitaplarna bakldnda, vcibin birok ynden ele alndn, farkl alardan tasnif edilip btn ayrntlaryla deerlendirildiini grmek mmkndr. Vcib konusu bylece ayrntlaryla ele alnrken; katlik ve zannlik bakmndan incelenmesi konusunda geitirmeci bir yntemin kullanlmas bunun rneidir. Gazl (505/1111), dier btn vcib eitlerini tm ynleriyle ele alp ilerken; zerinde durulan konuyla ilgili olarak yalnzca vcibin kat ve zann eklindeki ayrmn inkar etmiyoruz demekle yetinmitir.

Bunun temelinde man-amel ilikisine dair mezhep yaklamnn bulunduunu grmemek mmkn deildir. Bilindii zere Eari akidinde amel

51

imandan bir czdr, bu iki unsur birbirinden ayrlamaz. Halbuki Maturd (333/944) akidinde iman ve amel birbirinden ayr olgulardr ve buna iaret eden birok ayet183 bulunmaktadr.

Mesele, zann vcibi inkar edenin inan alannda kalp kalmayaca konusundaki hkmde dmlenmektedir. Fukah yntemine mensup hukukular savunduklar veya mensup olduklar itikd akm olan Mturdliin doal yansmas olarak, zann vcibi inkarn sonularn deerlendirirken iman-amel ayrmna gitmekten ekinmemilerdir. nk Mturd akidine gre iman ve amel birbirinden ayr eylerdir, bir fiilin imana ilkin sonularyla amele ilikin sonular ayn olmak zorunda deildir.

Buna gre Hanefiler, rahatlkla zann vcibin amel bakmdan sonular kat vcibin ayndr, zrsz terk eden cezlandrlr, fakat inkar eden dinden kmaz eklinde ayrma gidebilirken; mtekellimin, zrsz terkinin cezy gerektirdii bir hkmn inkarnn da kiiyi dinden karaca ynndeki kanaatle ayrma gitmemitir. nk iman ve amel btndr, birbirinden ayrlarak farkl hkmlerle deerlendirilemez. Fiil alannda yaplmamasyla cezlandrlan bir davrann, inan alannda inkar durumunda cezlandrlmamas kabul edilebilecek bir hal deildir ve iman-amel btnlyle elimektedir.

Grld gibi kat vcib/farz-zann vcib ayrmnn ortaya kard asl sonu, manla amelin birbirinden ayrlmas olduu iin, mtekellimin bu alana hi yaklamam, zann vcib zerinde durmamay tercih etmitir.

Ahmed b. Hanbelden (241/855) farz ve vcibin snrlarnn ayn m yoksa farkl m olduu konusunda, deiik rivayetler gelmitir. Ondan gnmze ulatrlan grlerden birincisine gre farz ve vcib kavramlarnn snrlar ayndr, bu terimlerin birbirinden ayrlmalar, farkl kavramlar olarak deerlendirilmeleri gereksiz bir uratr.184

Ahmet b. Hanbele (241/855) izafe edilen ikinci gre gre vcib, haber-i vahid veya kyasla sbit olan ve vcbiyetinde ihtilaf edilen eydir. Farz

183 r. bk. Talk Sresi 65 /11.

184 Eb Yal, Udde, c. I, s. 162.

52

ise, mtevatir haber, Kuran nass, icm- mmet gibi kat delillerle vcbiyeti sbit olan eydir. Bu konuda fakihler185 arasnda ihtilaf vardr.186

Gazl (505/1111), mm- Azam Eb Hanfenin (150/767) farz, vcbiyeti kat olan; vcib ise kendisiyle ilgili teredddn bulunduu hkmdr eklindeki tanmn verdikten sonra, konuyla ilgili kendi yaklamn ortaya koyar. Ona gre farz ve vcib kavramlar arasnda fark yoktur. Gazl (505/1111) delillere dayal aklama yntemiyle hareket etmi, farz ve vcib kavramlarnn e anlaml olduunu ve birbirinden farkl deerlendirilmesinin gerekmediini izah iin iki sebep sunmutur. Bu sebepler ylerdir:

a. rnin byle bir bildirimi bulunmamaktadr. Gerek birinci teri kaynakta ve gerekse ikinci teri kaynakta bu tr ayrma iaret eden bir beyan yer almamtr.

b. Dil bilginleri farz ve vcib kelimeleriyle ilgili olarak fukaha ynteminde grld biimiyle bir tahsis ve snrlama yoluna gitmemilerdir.187

Gazl (505/1111) farz-vcib ayrmyla ilgili mlahazalarda aralarnda fark grmediklerini tekrar vurgular ve bu iki terimin hatm ve lzm kelimeleri gibi mteradif kelimeler olduunu syler.

Gazlnin (505/1111), Fukaha yntemine gnderme yaparak, biz vcibin zanni ve kat olarak taksimine kar kmyoruz, manalar anlaldktan sonra istilah farklln ehemmiyeti yoktur188 eklindeki izah, konuya yaklamnn derinlik derecesine iaret olmas bakmndan belirleyicidir. Bu aklama, meselenin z olarak ele alndnn, mezheplerin birbirlerini anlamadan kavramlar zerinden bilinsizce eletiriye ynelmediklerinin grlmesi asndan nemlidir.

Kelvezannin (510/1116) farz189 ve vcib190 tanmlarndaki farkllk da briz biimde ortaya karmaktadr ki; kavramlar e anlaml olarak ele

185Fakih: szlkte ince anlaya iaret eden kelime, hicr ikinci asrdan sonra slm hukukusu anlamnda kullanlmaya balanmtr. 186

Eb Yal, Udde, c. I, s. 162. 187

Gazl, Menhl, s. 76. 188


Kelvezn, Temhd c. I, s. 61. 190

Kelvezn, Temhd, c. I, s. 62.

53

alnmamaktadr. Yaplan tanmlamalarda zellikle sbt kelimesi zerinde durulmakta, bu kavram vurgulanmaktadr. Kuran- Kerimin sbtunda her hangi bir phe bulunmadna gre, Kelveznnin konuyu snnet algsna dayandrm olduu belirmektedir.

bn Rdn (595/1198) Bidyetl-Mctehid ve Nihyetl-Muktesd isimli eserinde vcib191 ve farz192 kelimelerinin kullanmlar incelendiinde kendisinin kavramlar ele alma ve deerlendirme yntemi anlalmakta ve bylece terimlerin bu asrda kazanm olduu anlam tespit etmek mmkn olmaktadr. bn Rdn (595/1198) btn mkellefler iin mteayyen farz193 farz ayn194 ve farz kifaye195 eklinde kullanmlar, Hanef literatrn de dikkate alarak tahliller yapm olacann iareti mahiyetindedir. bn Rdn (595/1198) cizyenin miktarna ilikin aklamalar srasnda vcib olan Hz merin (23/644) farz kld miktarla196 belirlemesi, kavram ok farkl bir kullanmla ele aldn gsterir. Burada abdileden olan197 Hz. mer (23/644) farzn kayna olarak gsterilmitir. Fakat genel deerlendirmelere bakldnda farz veya vcibin kayna Kuran naslar, mtevtir snnet ve icm olarak sunulmutur. Buna gre, bn Rdn (595/1198) sahabe uygulamasn mtevatir snnet olarak kabul veya bir eit sahabe icmnn vuk bulduu ynndeki kanaatinin iareti olarak grlebilir.

Eserde ayaklarn ykanmas meselesi btn ynleriyle ele alnrken; Hz. Peygamberin (s.a.v.) topuklarn ykamayann ierisinde bulunduu olumsuz hali aklamak ve uyar iin cez sonucunu zikretmesi zerinde durulmu, ayaklar ykamak farzdr, nk vcib terkinin cezy gerektirdii fiil olduundan ayaklar ykamak farzdr denilmek sretiyle terimler ayn manada kullanlmtr.198

191 bn Rd Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed (595/1198), Bidyetl-mctehid ve nihyetl-muktesd

(Bidye), thk: Abdurrezzak el-Mehd, Beyrut: Drul-Kitbil-Arab, 1424/2004, s. 17, 65, 142, 194, 220, 281, 321. 192

bn Rd, Bidye, s. 19, 27, 77, 93, 101, 110, 137, 145, 156, 161, 190, 209, 258, 292, 332, 348, 359. 193

bn Rd, Bidye, 112. 194


bn Rd, Bidye, 112, 128, 298. 196


Bunlar: Abdullah b. Mesud, Abdullah b. mer, Abdullah b. Abbastr. 198

bn Rd, Bidye, 23.

54

mam fi (204/819) ve mam Mlik (179/795), yalnzca be vakit namazn vcib olacan sylerken; mm- Azam Eb Hanfe (150/767), be vakit namazn dnda vitir namaznn da vcib olacan sylemitir. bn Rd (595/1198) bunun snnetle sbit olann vcib olarak m yoksa farz olarak m isimlendirilmesi gerektii konusundaki ihtilafa dayandn ve bu ynyle anlamsz bir ihtilaf alan olduunu sylemektedir.199 Bu aklamalar, farz ve vcib ayrmnn temellerinde bulunan meseleye k tutmas bakmndan mhimdir. Genellemeci bir yaklama gitmeksizin u sylenebilir ki; bn Rde (595/1198) gre farz-vcib ayrmnn temelinde Hanefiye ve Mtekellimin yntemlerinin hadis alglarndaki farkllk bulunmaktadr.

Fukaha ynteminde farz, vcbu kat bir delille sbit olan hkm olarak tanmlanm, be vakit namaz, ramazan orucu ve hacc bunun rnei olarak zikredilmitir.

III. CORAF KONUMA BALI KAVRAMSAL FARKLILAMA

Nasl ki gnein kutuplar ve ekvator blgelerine ayn mahiyette ulamyor ve birbirinden farkl sonular douruyorsa; ayn ekilde vahiy da n kaynana yaknla bal olarak farkl sonular ortaya karmtr denebilir. Merkeze uzaklk, buna bal olarak da coraf konumdan kaynaklanan farkllamay, tanmlardan hareketle ele almak gerekmektedir.

Semerkand (539/1144), ashabul-hadisin200 farz-vcib ayrmna kar ktn, ancak vcib ve snnet ayrmndan sz edilebileceini, farz ve vcibi ayn seviyede, eit grdklerini syler.201 Semerkandnin (539/1144) burada vurgulad ashabul-hadis ibaresi konuyu reyciler202 ve eserciler eklindeki mtekadimn iin sz konusu olan ayrma ve daha da ileri giderek Mekke ve Kfe ekollerine, bunun da uzants olarak coraf farklla dayandrma imkan

199 bn Rd, Bidye, 77.

200 Ahmed b. Hanbel, bn hb ez-Zhr, Abdurrahman b. Eb Leyl ve ab gibi ounluu Hicaz

Ekolne Mensup Muhaddis fukahnn genel ad. bk. Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, stanbul: Rabet, 1998, s. 22. 201

Semerkand, Mzn, 128. 202

Ashbr-rey tabiri Hanefi imamlar iin kullanld gibi ayn ekilde bn Mesd ekolnden olan brhim en-Neha, Hammad b. Eb Sleyman, Eb Hanife, Muhammed b. Eb Leyl gibi Irak ulemsn ifade iin de kullanlmaktadr.

55

ortaya karmaktadr. zellikle eser-rey tartmalaryla203 oluan literatr ve kart iki kutup, kullandklar kavramlar bakmndan da farkllklar arz etmekteydi.

Bilindii gibi Hz. Peygamber (s.a.v.) ve halifeler204 dnemind

İbn Rüşd'e Kadar Islam Hukukunda Farz Ve Vacip Kavramlarının Gelişimi

Documents

Transcript of İbn Rüşd'e Kadar Islam Hukukunda Farz Ve Vacip Kavramlarının Gelişimi