55

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

Cnò\ I _âûYúRMZ

Rúacû^ue ùgâYú aòbûM i´§úd ùcøkòK Z[ý Gaõ Zòù^ûUò òcÜÉee RMZùcûù^eû (_âûKþ ^ýÁòd, GKùKûhú), ù_âûUòÁû (iê^ýÁòd, GKùKûhú) GaõKaK (iê^ýÁòd, ajêùKûhúd, _eùbûRú) aòhdùe Zêùc _ìað @¤ûdeêgòLô@Qö

Gjò @¤ûdùe aûKò ejò[ôaû \êAUò RMZ - Cnò\ (iê^ýÁòd, ajêùKûhú GaõÊ_êÁ) Gaõ _âûYú RMZ (iê ýÁòd, ajêùKûhú I _eùbûRú) aòhdùe gòLôaûö

CùŸgý: Gjò _ûVUò @¤d^ _ùe Zêùc :

Cnò\RMZùe ùKùZK Rúa i´§ùe ùcøkòK Z[ý RûYò_ûeòa,

Cnò\ RMZKê aòbò^Ü aòbûMùe aMðúKeY Keò_ûeòa,

ùg÷aûk, aâûI`ûAUû, ùUeòùWÿû`ûAUû Gaõ aúR]ûeú Cnò\(spermataphyta) MêWÿòKe ^ò¡òðÁ flY ù\A_ûeòa,

aúR]ûeú Cnò\cû^uê - ^MÜaúRú (Gymnospermae) I @ûaéZaúRú(Angiospermae) bûaùe aMðúKeY Keò_ûeòa,

\ßòaúR _Zâú Cnò\ aõg ~[û - cûfùbiò (Malavaceae) I `ûùaiò(Fabaceae)e ÊZª flY MêWÿòK ùfLô_ûeòa,

GKaúR _Zâú Cnò\ ~[û - fòfòGiò (Liliuaceae) I ù_ûGiò (Proceae)eÊZª flY iµKðùe ùfLô_ûeòa,

ùKùZK Rúacû^uê _âûYú RMZ (Animalia)ùe eLôaûe ~[û[ðZû_âZò_û\^ Keò_ûeòa,

_âûYúRMZKê _að (Phyla) _~ðý« aMðúKeY Keò_ûeòa,

3

56

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

aòbò^Ü _âYúcû^ue _aðe flY MêWÿòK ijòZ C\ûjeY ù\A_ûeòa,

iõ§ò_\ú I e{êKú (chordata) cû^uê ùgâYú _~ðý« aòbûMúKeY KeòaûijòZ C\ûjeY ù\A_ûeòa,

É^ý_ûdú (Mammalia) _âûYúcû^uê _âcêL aMð _~ðý« C\ûjeY ijòZùgâYú aòbûM Ke_ûeòaö

3.1. Cnò\ RMZe cêLý aòbûM

Cbd _âûYú I Cnò\cû^ue aýû_K aòaò]Zû _é[ôaúe ùR÷aaòaò]Zû C_ô^ÜKeòaûùe cjZß_ì‰ð @a\û^ @Qòö a�ðcû^ @ûùc Cnò\ I _âûYúcû^ue ùgâYúaòbûM i´§ùe RûYòaûö

Cnò\cûù^ ajêùKûhú, iê^ýÁòd, @ûùfûK iõùgähú, Ê_êÁ Gaõ G[ôùeùifêýùfûR [ôaû icùÉ ZéYùbûRú

ùKûhbò�ò [ûGö GMêWÿòK béYû]ûeú @U«òö

Cnò\ RMZKê òcÜbûaùe ùgâYú aòbûM Keû~ûG

Cnò\ RMZ (béY]ûeú Cnò\)uê òcÜfòLôZ aòbûMùe bûM Keû~ûG:-

1. aâûI`ûAUû (Bryophyta) : GMêWÿòK Cnò\ RMZe CbdPe I i´ûjúù_gò aòjú^ (nonvascular)

2. ùUeòùWÿû`ûAUû (Pteridophyta) : KûŠ, _Zâ _âKéZ cìk I i ûjú ù_gò [ûGö

3. ÆcðûùUû`ûAUû (Spermotophyta) : aúR C_ô^ÜKûeú Cnò\ Ii´ûjúù_gú [ûGö

ÆcðûùUû`ûAUûKê _ê^½ \êA bûMùe aòbq Keû~ûG :-

(a) ^MÜaúRú (Gymnospermae) :- ^MÜaúRú Cnò\, Wÿ ò´ûgd \ßûeûaúRMêWÿòK @ûaéZ êùjñö

(b) @ûaéZaúRú (Angiospermae) :- aúRMêWÿòK Wÿò´ûgde bò�ò\ßûeû @ûaéZùjûA[ûGö Gjû \êA bûMùe aòqò :-

(i) \ßòaúR _Zâú (Dicotyledonae) : \êAUò aúR_Zâ [ôaû Cnò\

(ii) GKaúRú _Zâú (Monocotyledonae) : GK aúR_Zâú Cnò\

3.2. aâûI`ûAUû (BRYOPHYTA)

aâûI`ûAUû MêWÿòK Cnò\ RMZùe CbdPe KûeY ùicûù^ Cbd Rk IiÚkùe ùicû^ue Rúa^ PKâ iõ_ì‰ð Keò[û«òö Gcûù^ cêLýZü i«i«ò@û,QûA @�kùe aXÿò[û«òö

GMêWÿòK i´ûjú ù_gò (RûAùfcþ I ù`äûGc) [ôaû béY]ûeú Cnò\ö

Cnò\ I _âûYúRMZ

57

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

G[ôùe _âKéZ _Zâ I cìk ^[ûGö

G[ôùe R^^ @w MêWÿòK GK aû @]ôK aõ]ýû ùKûh Ée \ßûeû @ûaéZ[ûGö

aâûI`ûAUûe 3 ùMûUò cêLý _âKûe @Qò :-

1. ùP_þUû I `òZûKéZò (Flat, Ribbon like) : fòbeIßUði (Liverworts)cûeùK^þiò@û (Marchantia)PòZâ 3.1.K)

2. lê\â_Zâ[ôaû KûŠ : ciþ (Funaria) PòZâ 3.1.L

3. ùP_þUû [ûfGWÿþ : j‰ðIßUði (Hornworts or Anthceros)

PòZâ 3.1 (K) fòbeIßUðiþ (Marchantia) PòZâ 3.1 (L)ciþ (Funaria)

icÉ _âKûee aâûI`ûAUiþùe cêLý Cnò\ ùjCQò ~êMàK _âiì (gametophyte),@]ôK aWÿ, \éXÿ, @ûùfûK iõùgähYùe iKâòd I ù~Cñ[ôùe R^^ @wejò[ûGö ciþ cû^uùe ~êMàK_âiì Cnò\Uò ùjCQò GK _Zâ[ôaû KûŠ ~ûjûKê~êMàK]ûeK (gametophore) Kêjû~ûG Kò«ê fòbeIßûUði I j‰ðIßUðiþùe Cnò\MV^Uò iû]ûeYZü GK [ûfiþ (Thallus) @ùU, ~ûjûKò `òZû i\ég, jé\d@ûKûeùe I \ßò_ûgßðd iccúZ @ùUö Gjò Cnò\MêWÿòKùe cìk, _Zâ, KûŠ^[ûGö Gjò Cnò\MêWÿòK cìkûb \ßûeû cûUòùe ]eò ejò[ûGö ~ûjûKò fòbeIßûUðiþI j‰ð IßUðiþùe GK ùKûhúd Gaõ ciþùe ajêùKûhúd @ùUö cìkûb GMêWÿòKê]eò eLôaûùe iûjû~ðý Keòaû ijòZ @]Éeeê Rk @aùgûhY Keòaûùeiûjû~ðý Ke«òòö _êõ R^^ @wMêWÿòK gêKâûYê]û^ú (Antheridia) I Èú R^^@wMêWòKê Wÿò´ûgê]û^ú (Archegonia) Kêjû~ûGö ~êMàK MêWÿòK R^^ @wùe_âÉêZ ùjûA[û«òö _êõ I Èú ~êMàK MêWÿòKe iõù~ûM `kùe ~êMàR _âÉêZ jêG,~ûjû GK ùeYê_âiì Cnò\ C_ô^Ü Kùeö ùeYê_âiì Cnò\Uò ~êMàK_âiì Cnò\

Cnò\ I _âûYúRMZ

58

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

ijòZ iõù~ûM ùjûA[ûG Gaõ Gjû C_ùe Lû\ý I LYòR _\û[ð _ûAñòbðegúk @ùUö ùeYê_âiì Cnò\ùe ùeYê _â\û^Kûeú ù_gòùe @¡ð aòbûR^

ùjûA GK MêYúZ ùeYê C_ô^Ü ùjûA[ûGö Gjò ùeYê MêWÿòK @uêeòZ ùjûA_êYò[ùe ~êMàK _âÉê C_ô^Ü Keò[û«òö

~êMàK _âiì (icaòbûR^ ùjûA[ûG) : Cnò\e ~êMàK _âÉêZKûeú @aiÚûö

ùeYê_âiì (@¡ðaòbûR^ ùjûA[ûG) : Cnò\e ùeYê C_ô^ÜKûeú @aiÚûö

Zò^ò_âKûee aâûI`ûAUû ùicû^ue Rúa^ PKâùe _òXÿò GKû«KeY (alter-

nation of generation) _â\gð^ Keò[û«òö

~êMàK _âiì I ùeYê_âÉê @aiÚûe Zêk^û

~êMàK_âiì @aiÚû ùeYê_âiì @aiÚû

1. GKMêYòZ @aiÚû 1. \ßòMêYòZ @aiÚû

2. R^^ @w [ûGö 2. ùeYê C_ô^ÜKûeú MV^ [ûGö

3. ~êMàK C_ô^Ü Kùeö 3. ùeYê C_ô^Ü Kùeö

4. icaòbûR^ \ßûeû ~êMàK 4. @¡ðaòbûR^ \ßûeû ùeYê _âÉêZ jêGö _âÉêZ jêGö

5. cêLý @aiÚû Gaõ Rúa^Kûkùe 5. ÊÌ icd aògòÁ @aiÚûö@]ôKû icd Gjò @aiÚûùe KUò[ûGö

Cnò\eûRú c¤ùe \âûI`ûAUûcûù^ @MâYú Cnò\ @U«ò @[ðûZþ _[e,fûbû, aûfò, _ûYò bkò aòbò^Ü _eòùagùe ùicûù^ iaêVûeê _â[ùcaXÿò[ôaû Cnò\ @U«ò I cé�òKûKê ]eò eLôaûùe iûjû~ðý Ke«òö

ciþMêWÿòK cûUò @ù_lû @]ôK bfbûaùe Rk]ûeYû Keò_ûe«ò IG[ôù~ûMêñ @^ý MQe aúR MêWÿòK aXÿòaû òcù« iêlà _eòùage C ÜZòKeò[û«òö

ùicûù^ cûQ I _lúcû^ue Lû\ý @U«ò I _lúcû^ue aiû Zò@ûeò^òcù« \âaý @ûKûeùe aýajéZ ùjûA[û«òö

_ûVMZ _âgÜ : 3.1

1. \âûI`ûAUû cû^ue GK aògòÁ flY ùfLö

2. _òXÿò GKû«KeYe iõmû ùfLö

Cnò\ I _âûYúRMZ

59

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

3. aâûI`ûAUûcû^ue _êõ I Èú R^^ @we ^ûc ùfLö

4. aâûI`ûAUûcû^ue aé¡ò òcù« C_~êq _eòiÚòZòe ZûfòKû \ò@ö

3.3.ùUeòùWÿû`ûAUû (ùUeòùWÿû`ûAUiþ) :

ùMûUòG `‰ðMQ GK ùUeòùWÿû`ûAU @ùUö PòZâ 3.2

PòZâ 3.2 aMò·e GK `‰ð MQ

1. `‰ðMêWÿòK ùjCQò òcÜ aMðe i´ûjú _û\_ö ùicûù^ i´ûjúù_gò ]ûeYKeò[û«òö i´ûjú ù_gò RûAùfcþ I ù`äûGcþ \ßûeû ^òcòðZ ~ûjû MQeicÉ bûMKê Rk I ù_ûhY _eòaj^ùe iûjû~ðý Keò[ûGöùUeòùWÿû`ûAUicûù^ iû]ûeY bûaùe @§ûeê@û, QûA iÚû^cû^uùeKò´û aMò·ùe I @Ì Zû_cûZâû [ôaû _ûjûWÿùe ù\Lû~ûA[û«òö

2. cêLý MQUò ùeYê_âiì (\ßòMêYòZ) _òXÿòe @ùU I G[ôùe cìk [ûG ~ûjûcûUò c¤Kê ~ûA Rk @aùgûhY Keò[ûGö

3. ùeYê_âiì Cnò\e _Zâ MêWÿòK ( âŠiþ) bìcòMZ @^ê_âiÚ KûŠ Kò´û cìkûnC_ùe aXÿò[û«ò ù~Cñ[ôôùe @ûiÚû^òK cìk ù\Lû~ûGö K@ñkò@û _Zâ I`âŠie òcÜbûM gêLôfû aû\ûcò gKæ \ßûeû (ùeùc�û) @zû\òZ [ûGö

4. K@ñk _Zâ MêWÿòK KVò^ bûaùe KêŠkûKûe ÊZª MV^ _âZò_û\^Keò[û«ò (PòZâ 3.2 ù\L)ö _Zâe @lKê ùeKòiþ (Rachis) Kj«ò GaõùeKòiþe \êA _ûgßðùe [ôaû _ZâK (lê\â_Zâ) MêWÿòKê _lK (Pinnae)Kêjû~ûGö _lKe aòbûMKê _ò^êýfþ (Pinnale) Kêjû~ûGö

5. _ZâMêWÿòKe òcÜ_ûgßðùe ùeYê _âÉêZKûeò MV^ ùeYêù_Uú MêWÿòG (Spo-

rangia) aòKgòZ ùjûA[û«òö ùeYê ù_Uúùe [ôaû ùeYê_âiì ù_gò@¡ðaòbûR^ \ßûeû GKMêYòZ ùeYê C_ô^Ü Keò[û«òö

Cnò\ I _âûYúRMZ

60

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

6. ùeYêMêWÿòK @uêeòZ ùjûA GK ùQûU [ûfi bkò ~êMàK_âiì C_ô Ü Ke«ò,~ûjûKê ù_âûù[fiþ (Prothallus) Kêjû~ûGö Gjò ù_âû[ûfiþùe _êõ R^^@w aû @û^ÚeòWÿò@û I Èú R^^ @w aû @ûeþùKùMû^ò@û [ûG ~ûjû _êõI Èú ~êMàK _âÉêZ Ke«òö ~êMàK MêWÿòKe cògâY jêG I ~êMà^RUò GK\ßòMêYòZ ùeYê_âiì bò�òK bûaùe C_ô^Ü jêGö

7. Gjò K@ñk béYUò ~êMàK_âiì Cnò\eê ^òRe cìk I _Zâ Zò@ûeò ùjaû_~ðý« ù_ûhûK @aùgûhY Keò[ûGö Zû_ùe ~êMàK _âiì Cnò\Uòceò~ûGö

8. ~êMàK _âiì Cnò\Uò ùeYê_âiì Cnò\Vûeê @fMû bûaùe òùR aXÿò[ûGGaõ Gjû GK ÊÌ icd _~ðý« a�ò[ûG Kò«ê ùeYê_âiì Cnò\Uò ùQûU~êMàK_âiìCnò\ C_ùe @iÚûdú bûaùe òbðegúk @ùUö

aâûI`ûAUûcû^u _eò c¤ G[ôùe \êAUò @aiÚûe GKû« KeY ùjûA[ûGö

_ûVMZ _âgÜ : 3.2

1. ùUeòùWÿû`ûAUòiþe cêLý _òXÿòe ûc ùfLö

2. @agòÁ Rúa^PKâKê MZò Keòaû ^òcù« ùUeòùWÿû`ûAUþi cû^ueù~Cñ @aiÚû ùeYê _âÉêZ Kùe Zûe ^ûc ùfLö

3. Zêùccûù^ KûjñKò UâûKòI`ûAUû c¤ùe ùUeòùWÿû`ûAUþi cû^uêaMðúKéZ Keò@Q?

4. ùUeòùWÿû`ûòUiþ cû^ue _êõ I Èú R^^ @w MêWÿòKe ^ûc ùfLö

5. `‰ðe ~êMàK _âiì Cnò\e ûc ùfLö

3.4. ^MÜaúRú (Gymnospermae) (Gyma : ^MÜ : Sperma : aúR)

_ê¿òZ @ûaéZaúRú Cnò\cû^u ijòZ MÜaúRú Cnò\cûù^ cògò aúR]ûeú Cnò\aMð (Spermatopchyta Group) MV^ Keò[ûGö Sperma - aúR, phyta - Cnò\^MÜaúRú Cnò\ MWÿòKe ^MÜ Wÿò´KMêWÿòK `kòKû \ßûeû @ûaéZ ^ùjûAIbêýfòù`eiþ ùÄf Kêjû~ûC[ôaû ùP_þUû gkKú _Zâ C_ùe [ûGöIbêýfòù`eiþ ùÄf MêWÿòK guê aû ùKû^ @ûKûeùe i{òZ ùjûA[ûGö

^MÜaúRú Cnò\e flY :-1. _ì‰ð aòKgòZ MQ (ùeYê_âiì)Uò Cy, KûÂúd ajêahðúd Kò´û Mêkà

PòejeòZþ @ùUö KûŠUò iû]ûeYZü gûLû~êq Kò«ê iûAKûiþ (Cycas)ùe[ôaû Cy KßPòZþ gûLûjú^ @ùUö

Cnò\ I _âûYúRMZ

61

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

2. _ZâMêWÿòK iek (_ûA^iþùe [ôaûbkò) (PòZâ 3.3 K) Kò´û ù~øMòK(iûAKûiþùe [ôaû _eò PòZâ 3.3 L)ö

3. _ZâMêWÿòK 2 _âKûe (dimorphic) Kò û ùMûUòG _âKûee ùjûA[ûGö _‰òðd_Zâ MêWÿòK iaêR, aWÿ, _òQûKûe, Qê�ô i\ég I aûc^ gûLûùe aXÿò[ûG(ù~_eò _ûA^iþùe) Kò´û cêLý KûŠùe aXÿ ò[ûG (ù~_eòiûAKûiþùe) ö gkKú _Zâ MêWÿòK iek I aû\ûcúö

4. i´ûjúaòWòK MêWÿòK KûŠùe GK aé� @ûKûeùe iRûWÿò ùjûA[û«ò IC�e aé¡ò (secondary growth) _â\gð^ Keò[û«òö

5. ^MÜaúRú Cnò\ MêWÿ òK @ù^K guê (cones) ]ûeY Ke«ò ~ûjûiû]ûeYZü GK fòwúd (_êfòw Kò´û Èú fòwú PòZâ 3.3 M) [ûGö

6. _êeêh iìlàùeYê]û^ú (microsporangia) GK MêYòZ _eûMùeYê C_ô^ÜKeò[û«òö _âùZýK _eûM ùeYêe aòùl_Yùe iûjû~ðý Kòeaû ^òcù«\êAUò aWÿ [kú (sacs) [ûG, _âùZýK _eûM ùeYê 2Uò _êõ ~êMàK C_ô^ÜKeò[ûG ö

7. @ûaéZaúRú Cnò\cû^u _eò Wÿ ò´ûYê MêWÿ òK Wÿ ò´ûgdùe @ûaéZùjûA^[û«ò Kò«ê Èú guê (cone)e cjûùeYê _‰ð C_ùe @^ûaéZbûaùe ejò[ûGö ùi[ô_ûAñ Gjò aMðKê ‘^MÜaúRú’ Kò´û @^ûaé� aúRúKêjû~ûGö Wÿò´ûYê, Mê�ò ~ûjû bòZùe Èú ~êMàK aû Wÿò´ _âÉêZ ùjûA[ûG,_ûLû_ûLô ejò[û«òö _êeêh ~êMàKUò Wÿò´ûYê bòZùe Èú ~êMàK ijòZ cògâYùjûA[ûGö Gjò icûd^ _ùe Wÿò´ûYêUò c¬ò aû aúRKê aòKgòZùjûA[ûGö (Pinus ùe _lò[ôaû cõRò [ûG)ö

_að ^MÜaúRúe KòQò C\ûjeY (K) _ûA^iþ Cnò\ (L) iûAKiþ Cnò\(M) @Šòeû I cûA guê ij Cnò\

Cnò\ I _âûYúRMZ

62

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

ùKùZK iû]ûeY ^MÜaúRú Cnò\ MêWÿòK ùjCQ«ò :-_ûA^þ (_ûA^iþ,Pinus), ùeWÿþ CWÿþ (Sequoia), Rê^ò_e (Juniperus) ùiWÿûe(edar)ö @]ôKûõg MÜaúRú Cnò\ KûV, ùeRò^þ (Resins), Zûe_ò^þ ùZf GaõgêLôfû PòfùMûRû bkò @ù^K @^ýû^ý _\û[ð c¤ C_ô^Ü Keò[û«òö

_ûVMZ _âgÜ : 3.31. ‘^MÜaúRú g±e @[ð KY?

2. ^MÜaúRú Cnò\ cû^ue ù~ùKøYiò 2Uò iû]ûeY C\ûjeY ùfLö

3. ^MÜaúRú Cnò\ Vûeê _âû¯ \êAUò aýaiûdòK C_ôû\e iìPú\ò@ö

3.5.1. @ûaéZaúRú Cnò\i_êÃK Cnò\e GK _âeì_ú :-

@ûce iaêVûeê @Zò _eòPòZ Cnò\ cUe, @û´, ^Wÿò@û I ]û^ AZýû\ò Gjò@ûaéZ aúRú aMðùe @«ðbêqö ùicû^ue cõRò MêWÿòK `k bòZùe ejò[ûGö`k ùjCQò GK _eò_Kß Wÿò´ûgdö

PòZâ 3.4 ùe \ò@û~ûA[ôaû GK @ûaéZaúRú MQKê ù\L :-

Cnò\ I _âûYúRMZ

63

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

@ûaéZaúRú MêWÿòK 2Uò ùgâYúùe aòbq :-

(1) \ßòaúR _Zâú (2) GKaúR _Zâú

Gjò \êAUò c¤ùe [ôaû Z`ûZþKê RûYòaû _ûAñ PòZâ 3.5 ù\Lö

@ûaéZaúRú Cnò\ MêWÿòKùe `k \ßûeû @ûaéZ c¬òö \ßòaúRú _Zâú Cnò\ùecõRò c¤ùe 2Uò aúR_Zâ [ôaûùaùk GKaúRú_Zâúùe ùKak ùMûUòGaúR_Zâ cõRò bòZùe [ûGö

@ûaéZaúRú I ^MÜaúRú c¤ùe _âùb\ :^MÜaúRú @ûaéZaúRú

1. Wÿò´ûgd bòZùe @ûaéZ 1. cõRòMêWÿòK k bòZùe^ùjûA ùLûfû bûaùe ejò[û«òö [ûG ö

2. guê aû ùKû^þ [ûG ù~Cñ[ôùe 2. `êf [ûG ù~Cñ[ôùeùeYê (~êMàK) _âÉêZ jêGö _âR^^Kûeú ùeYê (~êMàK)

_âÉZ ùjûA[ûGö3. RûAùfcþ aûjòKû kú 3. RûAùfcþùe Cbd

iû]ûeYZü [ûGö aûjòKû^kú I UâûKòWÿþi [ûGö

PòZâ 3.5 GK aúR_Zâú I \ßòaúR _Zâú c¤ùe Zêk^û

Cnò\ I _âûYúRMZ

64

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

3.5.2. @ûaéZaúRúe ùKùZK aõgCnò\ RMZùe @ûaéZaúRú c¤ùe @ù^K bò^Ü I aýû_K bûaùe _âiûeòZi\iý @«bêðqö iÚûdú êfMêWÿòKùe @ù^K MêWÿòG iÚûdú flY ù\Lû~ûG ùZYê@ûaéZaúRúKê aòbò^Ü aõgùe aMðúKeY Kfûùaùk ùiMêWòKê aýajûeKeû~ûA[ûGö ù~Cñ Cnò\ MêWÿòKe `êfe aòbò^Ü bûM MêWÿòKe iõMV^ùeiûc¬iý [ûG, ùiMêWÿòKê GK aõgùe @«bêðq Keû~ûA[ûGö

@ûùc ùKak 4Uò aõg aòhdùe @¤d^ Keòaûö 2Uò \ßòaúR I 2Uò GKaúR_Zâúö

1. `ûùaiò (Fabaceae) : cUe aõgúd, icÉ Wÿûfò RûZúd giý @«bêðqö

2. cûfùbiò (Malvaceae) : c¦ûe êf aõgú

3. fòfòGiò (Liliaceae) : fòfò aõg

4. ù_ûGiò (Poaceae) : Nûi aõg, iaêgiý @«bêðq

`ûùaiò aõg (PAPILLIONACEAE) : ùMûUòG \ßòaúR _Zâú aõg :Gjò Cnò\MêWÿòKê Mêkà Kò´û aê¦û RûZúd @ùUö `êfMêWÿòK GKû¡ð ic (GjûKêù~ùKøYiò aýûi \ßûeû icû^ bûaùe aòbq Keû~ûA_ûùe ^ûjó)ö (zygo-

morphic), Cbd fòwú, iõ_ì‰ð, aéZòcŠk (calyx), 5Uò aéZ [ûG, iõ~êq\kcŠk (corolla), 5Uò _ûLêWÿû aògòÁ (@ûKéZòùe @ûMÉòK aû _âRû_Zò@ûKûee)ö ùMûUòG aWÿ _ûLêWÿû [ûG, ~ûjûKê ÁûŠûWÿð, \êAUò ùQûU ~ûjûKê CAwþKêjû~ûG I \êAUò @ûbý«eúY ùQûU _ûLêWÿû iõ~êq ùjûA[û«ò ~ûjûKê KòfþKêjû~ûGö _êõ ùKge PKâùe 10Uò ùKge 2Uò aòWÿû (9+1) @ûKûeùe[û«ò ~ûjûKê \ßòaé�úd (diadelphous) @aiÚû (PòZâ 3.6 K) Kêjû~ûGö Èú ùKgePKâ aû _kòKûPKâ (gynoecium) Czûiú^, GKûŠ_ú (monocarpellary), GKùKûÂúd I ajê Wò´K~êq ~ûjû C_û«úd (marginal) bîY aõ§^(placentation)ùe ejò[û«òö `k ùjCQò GK gòcßRûZúdö

PòZâ 3.6 (K) ùMûUòG cUe `êf

Cnò\ I _âûYúRMZ

65

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

`ûùaiò aõge C_ù~ûM I iû]ûeY Cnò\ MêWÿòKe C\ûjeYö

iû]ûeY ^ûc ùa÷mû^òK ûc

cUe _ûAicþ iûUûAbc (Pisum sativum)

jeWÿ KûRû^iþ KûR^ (Cajanus cajan)

cêM (Green Gram) `ûiòIfiþ @eòdiþ (Phasealus aureus)

ùiûdûaò þ MäûAiò^þ cûKè (Glycine max)

ciêe (Lentil) ùf^iþ Kfò^ûeòiþ (Lens culinaris)

Pò ûaû\ûc @ûeûKòiþ jûAù_ûRò@û (Arachis hypogea)

PYû iûAie GeòG�ò^cþ (Cicer arientinum)

2. cûfùbiò : (Malvaceae) :-Cnò\MêWÿòK Mêkà @[aû aê\û Kò´û aél RûZúdö

Gjò aõge iaêVûeê GK bf C\ûjeY ùjCQò jòaòiKiþ ùeûRû -iûAù^^þfòiþ (IWÿò@ûeùe -c¦ûe `êf)ö `êf MêWÿòK aWÿ I @ûKhðYúd,iû]ûeYZü Klúd I ùMûUò ùMûUò ùjûA @aiÚòZ (PòZâ 3.6 L ù\L)ö

êf MêWÿòK _�bûMòd (pentamerous) (icÉ PKâùe _û� Kò û _û�e MêYòZK),iaðû¡ðic (actinomortphic)ö @]ô aé�cŠk (epicalyx) aé�òcŠk VòKþ ZùkC__‰ðK (bractesle)e GK @Zòeòq PKâ[ûGö aé�òcŠkùe _û�ùMûUò aé�ò(sepal) ùLûfû bûaùe Kò´û iõ~êq bûaùe [ûGö \kcŠkùe _û�Uò _ûLêWÿûiû]ûeYZü ùLûfû bûaùe [ûGö _êõ ùKge PKâùe @ù^K iõLýK ùKge(stamen) GKaòWÿû ùjûA[ûGö ùKgee ^òcÜbûM Kò´û ùKge ]ûeòKû MêWÿòK(filaments) cògò~ûA ùMûUòG ùKge kú Zò@ûe Keò[û«òö Èú ùKge PKâUòùe_û�Uò kòKû [ûG ~ûjû ù~ûWÿò ùjûA[ûGö Wÿò ûgdUò C_eòiÚ, _û�Uò ùKûVeúaògòÁ, @lòd béY a§^ [ûG, `k GK ùÆûUK (copsule) @ùUö ùbŠò,ùjûfòjKþ ùjCQò Gjò aõge @^ý C\ûjeYö

PòZâ 3.6(L) ùMûUòG c¦ûe `êf

Cnò\ I _âûYúRMZ

66

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

3. fòfòGiþò (Liliaceae) : ùMûUòG GKaúR _Zâú aõg (fòfò aõg) :-

Gjò aõge Cnò\ MêWÿòK iû]ûeYZü Mêkà RûZúd I ajêahðò @U«òö KûŠUò GK]ûaKK¦ (Rhizome) Kò´û _fûŠê KûŠ (Bulb)ö _Zâ MêWÿòK cûõiûk, ħúd(cauline) (cûUòZk KûŠeê aûjûeò [ûG)ö

`êf MêWÿòK \ßòfòwú, iaðû¡ðic, cêLýeì_ùe ùZ÷bûMòd (trimerous) (icÉ PKâMêWòK 3 Kò´û Zûe MêYòZK) I @ù]ûMbðú (Hypogynous)ö ù_eò@û^Ú aWÿ,_ûLêWÿû i\ég, iû]ûeY bûaùe 6, \êAUò PKâùe 3 ùfLûñG @ûKûeùe [û«òöGMêWÿòK cêq Kò û iõ~êq ùjûAejò[û«òö ùKge MêWÿòK iû]ûeYZü 6(3+3),\êAUò PKâùe ù_eò@û^Úùe aò_eúZùe [û«òö `kòKû 3, iõ~êq, Wÿò´ûgdC_eòiÚ @lòd béY a§^ö `k ùMûUòG ùÇûUK (capsule)ö

(PòZâ 3.6 M ùMûUòG _ò@ûR MQ)

fòfòGiò aõge C_ù~ûMú ùKùZK MQe C\ûjeY :-

iû]ûeY ^ûc ùa÷mû òK ûc

Nò Kê@ûñeú @ûùfû ùbeû (Aloe vera)

gZcìkú @ûiþ_ûeûMiþ ùeiòùcûiiþ (Asparagus racemosus)

Zêfú_þ Zêfú_þ Zêêfú_þ (Tulip tulip)

gKâ_ê¿ú ùMäûeò@iþ iê_eþaû (Glorious superba)

fòfò fòfòdc KûŠòŠcþ (Lilium candidum)

_ò@ûR @ûfò@cþ ùi_û (Allium cepa)

4. ù_ûGiò aõg - ùMûUòG GKaúR _Zâú aõg :-Gjò aõgùe [ôaû Cnò\MêWÿòK Mêkà RûZúd, KßPòZþ KûÂúd ù~_eòKò aûCñgMQö _ê¿aò^ýûg (inflorescence) gìKúe gìkòKû (spike spilet), Mjcö ùMûUòGùQûU gìkKúùe _û�Uò `êfeê @]ôK [ûGö

Cnò\ I _âûYúRMZ

67

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

`êfMêWÿòK ajêZ ùQûU, @ÆÁ, gË bkò MV^ (PòZâ 3.6 N), ùKge 3,ùaùkùaùk 6 ù~_eòKò ]û^ I aûCñg MQùe ù\Lû~ûGö `kòKû MêWÿòKGK ùKûVeúd, Wÿò´ûgd C_eòiÚ, `k ùMûUòG aúùRû_ûw (caryopasis)(aúR@ûaßeY I Wÿò´ûgde bò�ò iõ~êq)ö

ù_ûGiò aõge C_ù~ûMú ùKùZK MQe C\ûjeY :-

iû]ûeY ^ûc ùa÷mû^òK ûc]û^ IeûARû iûUòbû (Oryza sativa)Mjc UòâòUòKcþ GiUòbcþ (Triticum aestivum)cKû Rò@û ùcaþ (Zea mays)@ûLê gûKûecþ @`òiò^ûecþ (Saccharum officinarum)aûCñg ´êgû (Bambusa sps)~@ ùjûeùWÿðc bfMûe (Hordeum vulgar)

PòZâ 3.6 N ]û^MQ (Oryza astiva)

A @ûzû\ _Zâ Gaõ RòjßòKûcûù^ ij GK gûLûe bûM öB gìkòKûMêWÿòKe ùKŠûC GK _ê¿òZ ùKŠû (Phê I ùKgeKê ùfL)D Ròùz\òZ ùKŠûG-I _â[c gì^ý PhêG-II \ßòZúd gì^ý PhêFG _ê¿òZ PhêP ZêhL _eò_ê¿KS ùge GaõG `kòKû PKâ

Cnò\ I _âûYúRMZ

68

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

_ûVMZ _âgÜ : 3.51. ùMûUòG \ßòaúR _Zâú I ùMûUòG GKaúR _Zâú aõge ^ûc ùfL ö

2. ^òcÜfòLôZ aõgùe ùKgee iõLýû ùfL -(a) gò´ aõg (_û_òfòIù^iò) = (b) c¦ûe aõg (cûfùbiò) =

3. ùa÷mû^òK ^ûc ùfL -(a) ]û^ = (b) jeWÿ = (c) Nò Kê@ûñeú =

4. @ûaéZaúRúùe ùKCñ iÚû^ùe aúR _âÉêZ jêG?

3.6. _âûYúRMZ (KINGDOM ANIMALIA)G[ôùe @ù^K _âKûee _âûYú @«bêðq ùjùf c¤ ùicû^uVûùe ùKùZKiû]ûeY flY [ûGö

3.6.1. _âûYú RMZe ùKùZK iû]ûeY flY :

_âûYúcûù^ ajêùKûhú iê^ýÁúd

ùicû^ue @«MâjYúd _eùbûRú ù_ûhY [ûGö

ùicû^ue Pk^ gqò [ûG ö

ùicûù^ iÜûdêZª cû¤cùe @]ôK iù´\^gúkZû _â\gð^ Keò[û«òö

_âûYúcû^ue ùgâYú aòbûMe @û]ûe :

_âûYúcû^ue cêLý aMðMêWÿòK c¤ùe _û[ðKý RûYòaû ^òcù« iõMV^,_âZòicZû, geúe Mjße, béYúd @ûÉeYe iõLýû, _éÂERê (notochord)e_eòiÚòZò aû @^ê_iÚòZò _eò @ù^K flYKê aýajûe Keû~ûA[ûGö

iõMV^ : _âûYúcû^ue geúe ajêùKûhúd, Kò«ê ùKûhMêWÿòK ù_gò Kò´û@wZªùe iõMVòZ ùjûA_ûùe aû ùjûA_ûùeö Ƭbkò _âûYúcûù^ ùKakùKûh MêWÿòKe icÁò @ùUö ùicûù^ ùKûhúd iõMV^ Éeùe ejò@Q«òöiòWÿûeò@û (cnidarians) cû^ue aòùgh Kû~ðý iõ_û\^ Keê[ôaû aòbò^Ü ùKûhùMûÂò[ûGö ùicûù^ ù_gú iõMV^ Éeùe @Q«òö @^ý_âûYúcû^ue Vûùegeúe Kû~ðý Keòaû ^òcù« aòbò^Ü @w I @wZª ù\Lû~ûGö ùicûù^@wZª ùgâYú c¤ùe ejòQ«òö_âZòicZû : Gjûe @[ð ùjCQò geúeKê icû^ I iceì_ùe \êAUò bûMùeaòbq Keû~ûA_ûeòaö ƬMêWÿ òK @_âZòic @U«òö iòWÿûeò@û I

Cnò\ I _âûYúRMZ

69

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

GKûAù^ûWÿecûUûe fûbðû (aû gìK) MêWÿòKùe @eúd _âZòiûcýZû ù\Lû~ûGö@^ý icÉ _âûYúMêWÿòK Vûùe \ßò_ûgòðd _âZòiûcýZû _eòflòZ ùjûA[ûGö

geúe Mjße aû iòùfûc (Coelom) : iòùfcþ ùjCQò geúe bò�ò I Lû\ý^kúc¤ùe [ôaû Mjßeö Gjû @iòùfûcú (A coelomate a = ^ûjó, Coelom = Mjße)cû^uVûùe ^[ûG I Adêiòùfûcú (enucoelomate eu - iZ, Coelom - Mjße)cû^uVûùe ù\Lû~ûGö KìU iòùfûc aû KêU Mjße (pseudocoleom) (Pseudo

- KìU) _âKéZùe geúe Mjße ^êùjñö Gjû ùKak ùMûfKécú cû^uVûùeù\Lû~ûGö

béYúd @ûÉeY (Embryonic layers) : béYùe [ôôaû Zòù^ûUò Ée aû @ûÉeY~[û - aûjýÉe, c¤Ée I @«Ée, _âûYúcû^u geúee aòbò^Ü bûMKê Zò@ûeòKeò[ûGö Ƭ I iòWÿûeò@ûcû^u béYùe c¤Ée ^[ûGö ùicû^ue ùKak\êAUò R^^Ée ~[û - aûjýÉe I c¤Ée (\ßòR^^ Éeú - diploblastic) [ûGö@^ýcû^uVûùe Zòù^ûUò R^^ Ée ejò[ûG (Zâò R^^Éeú - triploblasic)ö

_éÂERê (Notochord) : Gjû GK KVò \Š ~ûjû béY @aiÚû @[aû _ì‰ð bûaùeaòKgòZ ùKùZK _âûYúcû^u Vûùe [ûG I ùi[ôù~ûMêñ ùicû^uê e{êKú iõN(Chordata)ùe aMðúKeY Keû~ûAQòö _éÂE{ê [ôaû icÉ _âûYúcû^uê @F{êKúaû ^þ-KWÿðûUþû Kêjû~ûGö

_âûYúRMZ(ajêùKûhúd, iê ýÁòd, _eùbûRú)

C_RMZ

_ûeûùRû@û AdêùcUûùRû@û(a) _âZòiûcýZû [ûG (a) _âZò icZû [ûG,(b) ù_gò I @w Éeúd iõMV^ (b) ù_gò [ûG

(ùKûh Éeúd iõMV^)_að - ù_ûeòù`eû

iõMV^ (a) ù_gò Éeúd iõMV^ (a) @w Éeúd iõMV^R^^Ée (b) \ßòR^^ Éeúd (diploblastic) (b) Zâú R^^ Éeúd béY

béY (Triploblastic)_að -iòWÿûeò@û

_âZòicZû @_âZòicý @eúd _âZòicZû \ßò_ûgßòðd_âZòicZû

_að-ù_ûeòù`eû _að-iòWûeò@û @^ý icÉ _aðgeúe Mjße aòjú^ KìU Mjßeúd _âKéZ Mjße [ûGMjße (Acoelomate) (Pseado coelomate) (Eucoelomate)

_að-ù_ûeòù`eû _að :- @ûÄfùjfiò þ[ôiþ @^ý icÉ _að

iòWÿûeò@û_äûUòùjfcò þ[ôiþ

_éÂE{ê @aiÚòZ ^[ûG Rúa^e ùKøYiò @aiÚûùeKò´û _éÂE{ê

@ ê_iÚòZ [ûGö@F{êKú e{êKú iõN

(Nonchordata) (Chordata)

Cnò\ I _âûYúRMZ

70

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

3.6.2. _âûYúRMZe @«bêðq [ôaû cêLý _að :

1. _að : ù`eòù`eû (Ƭ @«bêðq) :

cêLý flY :-

- geúe @ù^K Qò\â~êq, ^ûk aû ùKûVeú MêWÿòKê ù^A ^ûkZª (canal

system) ù\Lû~ûG ~ûjû cû¤cùe Rk _âaûjòZ ùjûA[ûGö

- geúeùe GK aWÿ Mjße Êù¬iòf [ûGö

- @w, Pk^lc geúebûM aû C_ûw ^[ûGö aòbò^Ü _âKûee ùKûhbò^Ü bò^Ü Kû~ðý Keò[û«òö

- iû]ûeYZü GK @ûbý«eúY Kûfiòdc Kò û iòfòKû~êq K�òKû (spicules)Kò´û Ƭô^ Z«ê \ßûeû MVòZ KõKûk [ûGö

- _âR^^ @fòwúd cêKêk^ \ßûeû ùjûA[ûG, fòwúd c¤ ù\Lû~ûGö

- _âûdZü iaê MêWÿòK iûcê\âòK @U«òö

PòZâ 3.7 - _að ù_ûeòù`eû (K)iûAK þ (L)Adêù_äùUfû (M)AdêÇê¬ò@ûö

2._að : còWÿûeò@û (jûAWÿâû, ùRfò`òiþ, iò[ûù^ùcû^þ, ùKûeûf @«bêðq)

cêLý flY :-

- geúeùe ùKøYiò cêŠ aû aòLŠZû (segmentation) ù\Lû~ûG ^ûjóö

- geúe bò�ò \êA Éeúd - aûjý G_òWÿeiòiþ (external epidermis) I@ûbý«eúd MûùÁâûWÿecòiþ Gaõ Gjò \êAÉe c¤a�ðú ùKûhaòjú^ùcùiûMäò@ûö

- \õgK ùKûh, Lû\ý ]eòaûùe iûjû~ý Kùe (cûõiûiú)

Cnò\ I _âûYúRMZ

71

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

- Kûfiòdc~êq KõKûk, K�û [ûG aû ^[ûGö

- @fòwúd R^^ cêKêk^ \ßûeû iÚû^a¡ @aiÚûùe ùjûA[ûG I fòwúdR^^ cêq i«eY @aiÚû (medusa)ùe ùjûA[ûGö

- @eúd _âZòicZû [ûGö

- jûAWÿâû aýZúZ @^ý icÉ iûcê\âòKö

- jûAWÿâû, iò-@ûù^ùcû^þ I ùKûeûf cû^u bkò iÚòe Kò´û ùRfò`òiþ _eòcêq i«eY lcö

PòZâ 3.8 Zòù^ûUò iû]ûeY iòWÿeò@û

(K) jûAWÿâû (L) ùRfò`òiþ (M) iò@ûù^ùcû^þ

3. _að - _äûUòùjfiò^þ[ôiþ (ùP_Uû Kécò)

cêLý flY :

- f´, ùKûck geúe, _éÂû]eZ ùP_þUû Kécò, _âKéZ aòLŠ^ aòjú^ö

- geúe Mjße ^[ûGö

- _eù_ûhú, geúeùe ]eò ejòaû ^òcù« PêhK aû jêKþ @[aû Cbd[ûGö

- R^^ûw iû]ûeYZü iõ~êq, cêLýZü fòwúd R^^, @fòwúd R^^@Ì ùKùZK ùlZâùe ù\Lû~ûGö

- Lû\ý kúe cûZâ ùMûUòG cêL _ûUò [ûGö ùKùZKu Vûùe (C\ûjeY- `òZû Kécò) @ù\ø Lû\ý^kú ^[ûGö

- @Ì ùKùZK ÊZª Rúa^ ~û_^ Keê[ôaûùaùk @^ýcûù^ cêLýZü_eRúaú @U«òö

C\ûjeY :- _äû^ûeò@û (ÊZª Rúa^)

`ûiòIfû (~KéZ Kécò) - ùc‹û ~KéZùe _eùbûRú, Uò ò@û ( òZû Kécò) cYòh@ª^kúùe _eùbûRúùe _eùbûRú @U«òö

Cnò\ I _âûYúRMZ

72

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

PòZâ 3.9. _að : _äûUò ùjf^þ[ôiþ (a)_äû^ûeò@û (b) `ûiòIfû (c) Uò^ò@û

4. _að : @ûiþùKfùjfþcò^þ[ôiþ (ùgâYú : ù^cûùUûWÿû)

(ùMûf Kécò, iìZû Kécò)

cêLý flY :-

- f´û, kú i\ég, ùMûfûKûe geúe

- geúe Mjße GK KìU Mjße (psudocoloem) @ùUö

- Lû\ý^kú cêjñ I ck\ßûe Gjò \êAUò \ßûeû ùLûfû @ùUö

- _êeêh I Èú Rúa MêWÿ òK @fMû@fMû, Èú Kécò @ù_lû _êeêh KécòMêWÿ òK ùQûUö (PòZâ 3.10)@]ôKûõg _eRúaúö

- _âûYúcû^u C_ùe @]ôKûõg_eRúaú, ùKùZK cûUò bòZùecêqùe c¤ a�ô_ûe«òö

- @ûiþKûeòiþ (Ascaris) GK @Zòiû]ûeY ùMûfKécòö GMêWÿòK cYòhe@ª ^kúùe _eRúaú bûaùeejò[û«òö

- _ò^þKécò I CùPùeeò@û (ùMûaeKécò) (filaria worm) @^ý ùKùZKC\ûjeY @ùUö

PòZâ 3.10 (K) _êeêh @ûiþKûeiþ (L) Èú @ûiKþeòiþ

Cnò\ I _âûYúRMZ

73

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

5. _að @ûù^fòWÿû (Rú@ûcûù^ G[ôùe @«bêðq)cêLý flY :- f´, aòLŠòZ, Mjße~êq, Kécò i\ég _âûYú- MZò aû Pk^ùe ijûdZû Keòaû _ûAñ geúeùe gìK (setae) @[aû

_ûgßð_û\ (parapodia) [ûGö- C^ÜZ _ûP^ Zª I Lû\ý^kú Cbd _ûLùe ùLûfû[ûGö- ùeP^ @w MêWÿòKê @û\ò aéKþK (Nephridia) Kêjû~ûG ö- _ê^ðba^ @Zò iû]ûeY I aûe´ûe ùjûA[ûGö- Gcûù^ Cbdfòwú (~[û-Rò@û) Kò´û GKfòwú (~[û-ù^eòiþ)

ùjûA_ûe«ò ö- RkPe, ùKùZK iÚkPe _âûYú @U«ò, ùKùZK ^kúcû^uùe aûi

Ke«ò Gaõ @ûC ùKùZK _eRúaú @U«òöC\ûjeY :- ù^eòiþ, Rú@û-ù`ùe[ô^û (cûUòùe cêq bûaùe [ûG,jòeWÿê^ûeò@û (ù~ûK) (_gêcû^uùe _eRúaú)

PòZâ 3.11 Rú@ûRûZúd _âûYú (K)ù^eòiþ (L)ù`ùeUòcû (M)jòeêWò ûeò@û

6. _að : @û[âù_ûWû (KuWÿû, KuWÿû aòQû, ù_ûK, aêXÿú@ûYú AZýû\ò@«bêðq)

cêLý flY :- LŠòZ geúe, cêŠ, al I C\e bûaùe aòbûRòZö

- cêŠ I al iû]ûeYZü iõ~êq ùjûA @]ôal (cephalothorax) MV^Keò[û«òö

- Pk^ ^òcù« MY×ò~êq ùMûWÿ, geúee _âùZýK LŠùe ùMûUòG jkùfLûGñ ùMûWÿ Kò´û geúee icÉ LŠùe [ûGö

- Gcû^ue aûjý@ûaeY KûAUò^þ ^ûcK _\û[ðùe ^òcòðZ I cSòùecSòùe aòùcûPòZ ùjûA[ûG (ùcûfUòwþ)

Cnò\ I _âûYúRMZ

74

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

- fòw MêWÿòK @fMû [ûGö

@û[âù_ûWÿûKê _êYò 4Uò ùgâYúùe aòbq Keû~ûA[ûGö

(i) KâÁûiò@û (ii) cýûeòù_ûWÿû (iii) A^þùiKÖû (iv) @ûeûKò^Wû

ùgâYú aòbûM :_að @û[âù_ûWÿû (i§ò_\)

ùgâYú - @ûeûKÜòWÿû ùgâYú2 KâÁûiò@û ùgâYú 3 cýûeò@ûWÿû ùgâYú 4 A þùiKÖû

(a) @]ôalùe 2 (a) geúeUò C_e (a) geúeùe @]ôK (a) geúeUò cêŠ2 ùPfòùiùeUû _ûLùe Kûeûù_iþ LŠ [ûG ö Plê, al, IC\e3ù_Wò _ûf_òI ^ûcK GK _eò 3 bûMùe4jk Pk^ @ûÉeY \ßûeû aòbqùMûW [ûG @ûaéZ

(b) C\eùe (b) @]ôalùe 13 (b) _âùZýK geúe (b) alùe 3Uòiû]ûeYZü jk ùMûWÿ Kò û LŠùe 1eê 2 LŠ [ûG I 3 jkùMûWÿ [ûG C_ûw [ûG, fòw jk ùMûWÿ [ûG ö ùMûWÿ [ûG ö

MêWòK @fMû[ûG ö iÚkPe I aûdêùe ale ùgh \êAgßûiù^C[ôaû LŠùe 2jki§ò_\û ùWYû[ûG ö

(c) iek @ûLô (c) ù~øMòK @ûLô (c) ù~øMòK @û[ô (c) ù~øMòK @ûLô

(d) fòw @fMû (d) fòw @fMû (d) fòw @fMû (d) fòw @fMû[ûG [ûG [ûG [ûG

(e) C\ûjeY (e) C\ûjeY (e) C\ûjeY (e) C\ûjeY

PòZâ 3.12 (K) PòZâ 3.12 (L) PòZâ 3.12 (M) PòZâ 3.12 (N)

PòZâ 3.12 i§ò_\ (@û[âù_ûWÿiþ)

(K) KõKWÿû aòQû (L) PòwêWÿò (M) còfòù_Wÿò (N) @ie_û

Cnò\ I _âûYúRMZ

75

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

7. _að ùcûfêÄû : (gv, ùMŠû AZýû\ò @«bêðq)ùcûfêÄû :Gjò _âûYúcû^ue ùKûck, @LŠúZ geúe I ùKûck geúeKê elû Keòaû^òcù« Kûfiòdc ~êq GK gq aû KVò^ ùLûk_û [ûGö Pk^ùe iûjû~ýKeòaû _ûAñ ùicû^ue cûõiûk ùMûWÿ [ûG I ùiMêWÿòK ùKùZK ùlZâùe@È bkò c¤ Kûc Keò[ûGöC\ûjeY - ùMŠû, iæM, @dÁe, iêùifþi, Käûiþi I @ùKÖû_iþ PòZâ. 3.13.cêLý flY :-- @LŠòZ ùKûck geúe, iÚk Kò´û RkPe- aûjý @ûaeYUò GK ùLûk_û bkòö ù~ùZùaùk ùLûk_û[ûG G[ôùe

ùMûUòG K_ûUòKû [ûG @[aû 2Uò K_ûUòKû [ûG, ùKùZKuVûùe@ûbý«eúd ùLûk_û [ûGö

- fòw @fMû [ûG Kò´û GKûVò [ûGö- Pk^ ^òcù« cûõiûk _û\ [ûGöC\ûjeY :-

_ûAfû (ùMŠû), c]êe Rk gv (Adê^òI), ùi_ò@û (KUf `òiþ),@ùKÖû_iþö

PòZâ 3.13 3Uò ùcûfêÄ (K) _ûAfû (L) dê^òI (M) ùi_ò@û

8. _að : GKûAù^ûWÿecûUû (Áûe`òiþ, aòâUfþÁûe, iò @Pð^òiþ, iòKêKê´eiþ @«bêðq)

cêLý flY :- iûcê\âòK Rúa, @LŠòZ geúe- cêŠ ^[ûG, geúe _éÂùe 5 ùMûUòG @eúd ùlZâ [ûGö- @eúd _âZòicZû ù\Lû~ûGö- aûjý Pcðùe KûfKûeòdiþ KõKûk [ûG ù~Cñ[ôùe K�òKû [ûGö- Pk^ aû MZò ^kúd _û\ (tube feet) \ßûeû ùjûA[ûGö- iû]ûeYZü cûA I @Šòeû @fMû [û«òö- ^Á ùjûA~ûA[ôaû geúee aòbò^Ü bûMe _ê^ðC\a^ Gjò

Rúacû^ue GK aòùghZûö- adÄ MêWÿòKùe @cúd _âZòicZû [ûG, Kò«ê fûbû aû guêùe \ßò_ûgßòðd

_âZòicZû ù\Lû~ûGö

Cnò\ I _âûYúRMZ

76

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

PòZâ 3.14 GKûAù^ûcðiþ (K) @ûùÁòeò@ûiþ (L) I`ò@ûeû

_ûVMZ _âgÜ : 3.51. ùKCñ _aðe i\iýu Vûùe òùZûaäûÁ ù\Lû~ûG?

2. Pk^ùe iûjû~ý Keòaû ^òcù« Rú@ûcû^uVûùe KY [ûG?

3. iaê _äûUòùjfcò^þ[ôicûù^ KY _eRúaú @U«ò?

4. ^òcÜfòLôZ _âû[úcû^uVûùe ùKùZ jk ùMûWÿ [ûG?(a) A^þùiKÖ (b) KõuWÿû aòQû (scorpiom) (c) aêXÿú@ûYú

5. ùKCñ @w \ßûeû Áûe`òiþ MZò Keò[û«ò?

6. _að @û[âù_ûWÿûe \êAUò _âûYúue C\ûjeY \ò@?

7. ^òcÜfòLôZ flY [ôaû _að MêWÿòKe ^ûc ùfL -(i) ^kú RûZúd ùMûWÿ - (iv) iõ~êq ùMûWÿ -(ii) ^òùWÿûaäÁ - (v) @û\ò aéKKþ -(iii) KûAUò^i aûjý Kõuûk - (vi) ùP_þUû geúe Ick\ßûeû ^[ôaû Lû\ý^kú -

3.7. _að : KWÿðûUû (CHORDATA)

cêLý flY :- Rúa^e ùKøYiò ^û ùKøYiò @aiÚûùe _éÂERê (notochord)

ù\Lû~ûA[ûG ~ûjûKò @]ôKûõg ùlZâùe ùceê\ŠKê _eòa�òðZùjûA[ûGö

Cnò\ I _âûYúRMZ

77

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

- _é bûMùe ^kú @ûKûee iÜûdê ERê [ûGö- Rúa^e ùKøYiò û ùKøYiò @aiÚûùe MûfòQò\â [ûGö- GK cêŠ I MŠò ~êq geúe I \êA jk C_ûw ù\Lû~ûGö

ùgâYú aòbûM :_að KWÿðûUû :1. C__að : 2. C_aMð : 3. C_aMð :

ACùeûKWÿðûUðû ùi`ûùfûKWÿðûUû bUòðùaUû (ùceê\Šú)(a) ùKak fûbðû @aiÚûùe (a) _éÂERêUò I iÜûdêERê (a) _éÂERêUò ùceê\Š_éÂERê (AùeûCùUf) @ûRúa^ ejò[ûG \ßûeû _eòa�òðZ@aiÚòZ I geúe iûeû aòÉûeòZ ùjûA[ûGö

ùjûA[ûG ö

(b) geúeUò aýûM @ûKûe (b) geúeUò f´ (b) bfbûaùe aòKgòZcêŠ GK ò¡òðÁ I _ûgßðeê cêŠUêý òKþ Kò û ùP_þUû @ùU geúeùe [ûGö @«üùUÁû \ßûeû _âû¯ KõKûk C_ûiÚò Kò ûadÄ @aiÚûùe @iÚòùe Zò@ûeòö@ûaéZ ùjûA[ûGö(c) @ada @^ê_iÚòZ (c) @ada @[aû (c) ~êMàòZ @ada

~êMàòZ ò þ @ ê_iÚòZ C_iÚòZ (PZêüÆ\ú)(d) _éÂúd iÜûdêeê¡ê fûbû (d) _éÂúd iÜûdêERê (d) _éÂúd@aiÚûùe [ûG Kò´û _âû¯ adÄu iÜûdêERê [ûGadÄVûùe jâûi Vûùe [ûGö ~ûjûKò cêŠ I iêhêcÜûùjûA[ûGö KûŠe aòbûRòZ

ùjûA[ûG(e)C\ûjeY : (e) C\ûjeY :- (e) C\ûjeY :-jWÿðcû ò@û @ûµòIKþiiþ icÉ ùceê\Šú _âûYúPòZâ 3.15 (K) PòZâ 3.15 (L) PòZâ 3.15 (M)

PòZâ 3.15 KWÿðûUû (K) jWÿðcû^ò@û (L) @ûµIKiiþ (M) ù_ùUâûcûAR^þ

Cnò\ I _âûYúRMZ

78

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

C_aMð bUòðaâûUûe 2Uò iê_eKäûi @Qò - @ûMÜû[û (j êRcêL) aòjú^ (ùceê\Šú)I MÜûù[ûùÁûcûUû (j^êRcêL [ôaû ùceê\Š)

iê_e Käûi MÜûù[ûùÃûcûUû (j^êRcêL~êq ùceê\Šú)iê_eKäûi @ûMÜû[û(a = ^êùjñ Gnatos : j^êjÿûWÿ)(j^êjûWÿ aòjú^ - ùceê\Šú) ùgâYú 1 - KŠòâKþ[ôiþùgâYú : iûùKæûùÁûcûUû ùgâYú 2 - IùÁAKþ[ôiþ(iûùKæû-aé�ûKûe, ùÁûcû -cêL) ùgâYú 3 - @ûµòaò@û- j^êRcêL aòjò^ ùgâYú 4 - ùe_þUòfò@û- 7 jk Mûfò Qò\â ùgâYú 5 - Gbiþ- ~êMàR `ò^þ ^[ûG ùgâYú 6 - cûcûfò@û- C\ûjeY - ù_ùUâcûAR^þ

(PòZâ 3.15. M)cûQcû^ue 2Uò ùgâYúùe C_iÚòd I @iÚò~êq cûQ @«bêðqö cûQMêWÿòKRkPe _âûYú, Mûfò cû¤cùe gßûi ù^A[û«ò I KûZò iûjû~ðýùe Pk^Keò[û«òö

ùgâYú 1 :- KŠòâKþ[ôiþ (Chondrichthyes) (Chondro - C_ûiÚò)

- _ûUò @bêý\e (ventral)

- fû� aòhc_êzòd

- KõKûk C_ûiÚúd

- 5 eê 7 jk Mûfò [ûG

- Mûfò @ûaeY (operculum) ^[ûGö

C\jeY - ùÄûfòIWÿ^þ (dogfish) PòZâ 3.16 (a)

ùgâYú -2 : @ÁòIKþ[ûAiþ (osteochthyes) :-

(OS = jûWÿ, Ichtayes - cûQ)

- cêL @MâbûMùe [ûGö

- fû� ic_êzúd

- KõKûk @iÚûdú

- 4 jk Mûfò[ûGö

- Mûfò@ûaeY [ûG ö

C\ûjeY - ùfûaòI (ùeûjò) PòZâ 3.16 (L)

Cnò\ I _âûYúRMZ

79

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

_ûVMZ _âgÜ : 3.61. ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaûe ûc ùfL :-

(i) ùceê\Š [ôaû _âûYú ùMûÂò (ii) ùceê\Š [ôaû _âûYú Kò«ê j^êRcêL [ûG (iii) ù~ùKøYiò ùMûUòG C_ûiÚúd cûQ

2. C_iÚú I @iÚò [ôaû cûQ c¤ùe ùMûUòG Z`ûZþ ùfLö

3. ùMûUòG @iÚò[ôaû cûQe ûc ùfLö

4. _að KWÿðûUûùe [ôaû 3 ùMûUò _âcêL flYe ZûfòKû \ò@ö

ùgâYú 3 : @û¶òaò@û (Amphi - \ßd Kò´û Cbd bios - Rúa^, Rk I iÚkCbdùe Rúa^ [ûG)

cêLý flY :

- @ûõgòK bûùa Rk I @ûõgòK bûùa iÚkùe aûi Ke«òö

- Pcð ciéY Kò´û L\Wÿò@û, Mâ^Úò~êq

- \êAjk @ada, _û� @wêkò aògòÁ, @wêkúùe ^L ^[ûGö

- geúeùe iêÆÁ cêŠ I MŠò [ûG, ùaK ^[ûGö

- 2Uò ^ûgûe¦â ~ûjû cêL Mjße c¤Kê ùLûfò[ûGö

- K‰ð_Uk (Tymphanum) geúee bò�ò i\égö

- Rk c¤ùe @Šû \ò@«òö

- Rúa^e @û\ò @aiÚûùe (fûbðû) ùicûù^ Mûfò \ßûeû gßûi ù^A[û«ò,Kò«ê _âû¯ adÄcûù^ êiþ`êiþ \ßûeû gßûi ù^A[û«òö

- jéZ_òŠ 3 ùKûVeú aògòÁö

- fûbðû @aiÚûùe fû¬ [ûG I RkPeö

ùKùZMêWÿòG fû¬~êq (iûfcûŠe) I @^ý ùKùZK fû¬ aòjú^ (ùaw)ö

C\ûjeY - iûfcûŠe, ù_âûUòdiþ (PòZâ 3.17 K) eû^û (aâûjàYú ùaw)

aêù`û (ù\gú ùaw), AKþ[ûI`òiþ (PòZâ 3.17 M)

Cnò\ I _âûYúRMZ

80

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú PòZâ 3.17 CbdPe _âûYú (K)iûfûcûŠe (L)aûjàYú ùaw (M)AKþ[ûAI òiþ

_ûVMZ _âgÜ: 3.71. CbdPe _âûYúe jéZ_òŠùe ùKùZûUò ùKûVeú [ûG?

2. ùMûUòG fû¬ aòjú^ CbdPe _âûYúe ûc ùfLö

3. ‘@û¶òaò@û’e @ûleòK @[ð K’Y?

ùgâYú : ùe_þUòfò@û (ieúié_) : PZêüÆ\ú, Kò´û _û\ aòjú^, ùewú_âûYú~ûjûe geúe KûZò \ßûeû @ûaéZ, ùicûù^ iÚkùe @Šû \ò@«òö

cêLý flY :-

- iÚkPe (iÚkbûMùe aûi Ke«ò) @[aû KòQò RkPe @U«òö

- geúe géwúd KûZò \ßûeû @ûzû\òZö

- Pcð gêÃ,

- ~êMàòZ _û� @ûwêkúd @ada I ^L~êq (iû_cû^uùe ^[ûG)

- K‰ð_Uk ùQûU I bòZeò@û [ûG (iû_cû^uVûùe ^[ûG)ö

- gßi^ êiþ êiþ \ßûeû iõ_û\òZ ùjûA[ûGö

- jéZþ_òŠ 3 ùKûVeú aògòÁ Kò«ê ^òkd @ûõgòKbûùa aòbûRòZ (Kê¸úecû^uVûùe 4Uò ùKûVeú [ûG)ö

ùicû^ue @Šûùe Pcð @ûKûeùe @ûaeY [ûGö

C\ûjeY - KAñQ, aMò·e GŠê@, Kû^Ú GŠê@ (jcòWÿûKÖòfûiþ) ^ûM(ùKûaâû) I Kê¸úe (KâùKûWÿûAfiþ) NWÿò@ûkò (Ne@ûfòiþ)ö

Cnò\ I _âûYúRMZ

81

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®YúPòZâ 3.18 ieúié_ (K) KAñQ (L) Kû Ú GŠê@ (aû SòUò_òUò) (M) ^ûM (N) Kê úe

ùgâYú 5 : Gbiþ (avis = _lú)cêLý flY :-- ChàZû_ú (ùjûcòI[cðûf = icZû_ú, @«üZû_ú c¤ Kêjû~ûGö geúee

Zû_cûZâû iÚòe ejò[ûG)ö- _e \ßûeû geúe @ûaéZ, KûZò ùKak _Q ùMûWÿùe ù\Lû~ûGö- geúe 3 bûMùe aòbq, cêŠ, ùaK I MŠòö- Gcû^ue géwúd [� [ûG Kò«ê \û« ^[ûGö- _Q ùMûWÿùe 4Uò @ûwêkò [ûG I Wÿûkùe aiòaû _ûAñ, ·fòaû _ûAñ Kò´û

i«eY òcù« C_ù~ûMúö- KõKûkKê jûfêKû Keòaû ^òcù« jûWÿ c¤ùe aûdê iÚû^ [ûG (^êýcûUòKþ

ùaû^þ)- @ûM ùMûWÿ MêWÿòK CWÿòaû _ûAñ _eKê eê_û«eòZ ùjûA[ûGö- jéZ_òŠ 4 ùKûVeú aògòÁ, gßûi ^òcù« `êiþ`êiþ aûdêiÚû^ ijòZ iõ~êq

ùjûA[ûGö- Êe~ª aû iûeò^ˆiþ (syrinx) gßûi^kú I gßûi^kúKûe i§ò iÚû^ùe [ûGö- cûB _lúcû^u Vûùe geúe IR^ùe jâûi ^òcù« ùKak aûc _ûgßðùe

@Šûgd I @Š]ûeK kú @aiÚòZö- icùÉ @Šû ù\A[û«ò (Ibò_ûeiþ), @Šû @]ôK ùKge ~êq I Kûfiòdc

~êq ùLûk [ûGöC\ûjeY - Áê[ôI (Stuthio, ostrich), KòIßò (@ûaùUeòKiþ), cdìe (_ûùbû),_ûeû (ùKûfê´û), KûC (ùKûebiþ) AZýû\ò (PòZâ 3.19)ö

PòZâ 3.19 _lúaMð (K)@ÁòâPþ (L)KòIßò (M)_ûeû (N)KûC

Cnò\ I _âûYúRMZ

82

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

_ûVMZ _âgÜ: 3.81. ùMûUòG RkPe ieúié_e ^ûc ùfL?

2. Gcû^ue jéZ_òŠùe ùKùZûUò ùKûVeú @Qò?

(a) GŠê@

(b) Kê¸úe

3. _lúcû^ue Êe ~ªKê K’Y Kêjû~ûG?

ùgâYú : 6 : cûcûfò@û (mammalia, É^ý_ûdú)cêLý flY :

- geúe ùfûc~êq

- \êMÛMâ^Úò (mammary gland) ejò[ûGö

- Pcðùe ùÊ\Mâ^Úò I ùZ÷k Mâ^Úò ejò[ûG ö

- geúe cêŠ, ùaK I fû¬ùe aòbûRòZ, ùKùZKu Vûùe fû¬ [ûGö

- aûjûeKê ù\Lû~ûC[ôaû aûjýK‰ð (pinna) ejò[ûGö

- @ûwêkòe @Mùe ^L Kò´û Lêeþ [ûGö

- \« aò^ýûi M�ð\«ú (thecodont) (\û« j^êjûWÿ bòZùe [ûG) Iùicûù^ iû]ûeYZü aòhc\«ú (4 _âKûee \û« [ûG)

- ùaKùe 7 LŠ ùceê\Š jûWÿ [ûGö

- icZû_ò, ChàZû_ò I jéZ_òŠ 4 ùKûVeú aògòÁö

- gêKâûgd (testis) C\ee aûjý bûMùe [ûG, (C\e Mjàe c¤ùe^[ûG) I gêKâcêYú (scrotal gap) c¤ùe [ûGö

- gâûaK_âiaú (viviparous) (Qê@û R^à Ke«ò), ùKùZK _âûPú^É^ý_ûYúcûù^ @Šû \ò@«òö

- bîY cû@ûe bêâYa§ \ßûeû ù_ûhòZ

É^ý_ûdú cû^ue ùgâYúaòbûM :-

1. C_ùgâYú : 2. C_ùgâYú : 3. C_ùgâYú :ù_âûùUûù[eò@û ùcUûù[eò@û ACù[eò@û(a) aûjý K‰ð (a) aûjýK‰ð (a) aûjýK‰ð bfbûaùe^[ûGö [ûG ö aòKgòZ

Cnò\ I _âûYúRMZ

83

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

b) ~êaûaiÚûùe b) Cbd ~êaûaiÚû (b) Cbd ~êaûaiÚû \û« ù\Lû~ûG I adÄu I adÄ u Vûùe

Vûùe \û« [ûGö \û« [ûGö(c) bîYa§^ [ûGö (c) bêâYe ù_ûhY (c) bîYa§ ù\Lû~ûGö

^òcù« bîYa§^ [ûG ö

(d) É^ýùe É^ýûMâ^Úò (d) É^ýMâ^Úò [ûGö (d) É^ýMâ^Úò [ûGö

[ûGö

(e) cûAMêWÿòK @Šû \ò@«òö (e) @_eò_Kß Qê@û (e) _eò_Kß Qê@û R^à

R^à jê@«ò, ^ò@«ò

C\ûjeY - WÿKaòf cûA MêWÿòKu Vûùe (@]ôK ùgâYú

cûið_ò@cþ [ûG, aòbûM _ûAñ

_äûUò_iþ (Ieò^þ@ûdòuiþ) C\ûjeY - Kwûeê ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû

_ûV _Xÿ)

PòZâ 3.20 (K) (cûùKâû_iþ) PòZâ 3.20 (L)

PòZâ 3.20 (K) GK WÿK aòfþ (_äûUò_iþ) (L) Kwûeê

_lú I É^ý_ûdú _âûYúcû^u geúeùe iÚòe Zû_cûZâû ù\Lû~ûG,ùicû^uê icZû_ú Kêjû~ûGö

C_ùgâYú : Adêù[eò@ûKê _êYò ajêZ aMðùe aòbq Keû~ûA@Qòö Z^à¤eêùKûùZûUò cêLý aMð òcÜùe \ò@ûMfûö

aMð 1 : Kê«K (Rodentia) :

- ZéYùbûRú I iÚkPe

- Kê«K \û« f´û, cê^ò@û I ùQYú @ûKûeùe

Cnò\ I _âûYúRMZ

84

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

- @ûMùMûWÿ, _QùMûWÿ @ù_lû ùQûUö

C\ûjeY - cìhû, MêŠêPò cêhû (PòZâ 3.21)

aMð 2 : KûAùeû_þùUeû (chiroptera)

- GMêWÿòK CWÿ«û É^ý_ûdú _âûYú

- @ûM ùMûWÿ CWÿòaû ^òcù«@ êKìkòZ

- PcðiõÉe (folded skin pat-

agium) ùWÿYû bkò KûcKeò[ûGö

- _Q ùMûWÿ _Zkû I ùQûU

- aû\êWÿò cû^ue \éÁògqò @ZòKcþö ùicûù^ _âZò]ß^ò^ò]ðûe òZ (echolocation)ijdZûùe aÉêþ Vûeê ]KþKûùjaû Vûeê elû _ûA[û«òöG[ôùe aû\êWÿò _eûgâd (su-

personic) Zew C_ô^ÜKe«ò ~ûjû aÉêùe ]KþKûùjaû _ùe _âZò`kòZùjûA[ûG I Gjò _âZò`kòZZeweê aû\êWÿò aÉêe \êeZßI iÚòZò RûYò_ûeò[ûG ö Gjò_âKâòdû eûWÿÿûe ij icû^ö

C\ûjeY: aû\êWÿò PòZâ 3.32

aMð 3 : cûõiûiú (Kû^òðùbûeû)Cornivora

- cûõiùbûRú _âûYú

- cûõi KûUòaû ^òcù« aWÿ, cê^ò@û I ZúlþY ùQ\^ \« [ûGö

- ZúlY ^L [ôaû @wêkò [ûGöPòZâ 32.3 aûN

C\ûjeY - iòõj, aûN, aòeûWÿò, KêêKêe (PòZâ 3.23)

aMð 4 : _âûAùcUiþ (Primates) :

Cnò\ I _âûYúRMZ

85

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

- @Zò C�c bûaùe aòKgòZ cÉòÃ

- \ßòù^Zâú \éÁò ^òcù« @ûLô \êAUò cêŠe @ûM \òMùe ejò[ûGö

- ùaK Pk^úgúk

- ùP_þUû ^L ~êqq 5Uòò @ûwêkò [ûGö

- jûZ ùMûWÿùe ùP_Uû ^L ~êq 5Uò @ûwêkò [ûGö

- jûZe aêXÿû @ûwêkò \ßd @^êKìkòZ @ùUö

- al ù\gùe \êAUò É^ý [ûGöPòZâ 3.24 cûuWÿ

C\ûjeY - cûuWÿ, fwêe, cYòh, (PòZâ 3.24)

aMð 5 : ùiUûiò@û (ceatacea)

- RkPe

- @ûM ùMûWÿ MêWÿòK ù_Wÿûfùeeì_û«eòZ ùjûA[ûGöPòZâ 3.25 Zòcò cûQ

- ùaK [ûGö

- cûQ @ûKûee Kò«ê gßi^êiþ êiþ \ßûeû ùjûA[ûGö

C\ûjeY - ZòcòcûQ (PòZâ 3.25)

aMð 6 : ù_âûaûiòWÿò@û

(proboscidia)

- aéjZûKûe, ZéYùbûRú,iÚkPePòZâ 3.26 jûZú

- C_e @]e I ^ûa iõ~êqùjûA GK f´û, Pk^ lcgê‹ [ûGö

- C_e j^êùe ùKakGKjk ùQ\^ \« [ûG~ûjû _êeêhcû^uVûùeGKaWÿ MR\û« Zò@ûeò Keò[ûGö

C\ûjeY :- jûZú (PòZâ 3.26)

Cnò\ I _âûYúRMZ

86

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

aMð 7 : @wêfUû (Ungulata)

- gòw [ôaû É^ý_ûdú _âûYú

- ZéY ùbûRú

- iû]ûeY cYòhcû^u \ßûeû Méj_ûkòZ

- C\e bòZùe É^ý [ûG I É^ýûMâ aûjûeò[ûG

C\ûjeY : MûB, jeòY, ùc‹û (PòZâ 3.27)

_ûVMZ _âgÜ :3.91. ɸ (1) ijòZ ɸ (2)ùe \ò@û~ûA[ôaû C_~êq g± ijòZ còkû@ö

ɸ(1) ɸ (2)

i) c^êhý i) cûõiûiú _âûYú

ii) _äûUò_iþ ii) @^þMêfûUû

iii) aûN iii) _âûAùcUþ

iv) Zòcò iv) ù_âûùUûù[eò@û

v) ùNûWÿû v) ùcUûù[eò@û

vi) Kwûeê vi) iòUûiò@û

2. ^òcÜ _â\� É^ý_ûdú _âûYúù\Lû~ûC[ôaû aMðe ûc ùfL :-

i) @Šû ù\C[ôaû É^ý_ûdú _âûYú

ii) C\e cêYò [ôaû É^ý_ûdú _âûYú

iii) cûõi LûC[ôaû É^ý_ûdú _âûYú

iv) RkPe É^ý_ûdú _âûYú

v) CWÿò_ûeê[ôaû É^ý_ûdú _âûYú

3. ùKCñ ùKCñ aògòÁ flY ù~ûMêñ ùKùZK _âûYúuê É^ý_ûdú ùgâYúùe@«bêðq Keû~ûAQò?

4. C\e [kú [ôaû ùMûUòG É^ý_ûdú _âûYúe ûc ùfL?

5. _éÂE{ê [ôaû ùKCñ aMðùe ùfûc [ûG?

Cnò\ I _âûYúRMZ

87

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

Zêùc K’Y gòLôf :-

_âûYúcûù^ ùjCQ«ò ajêùKûhú, iê^ýÁòd, _eùbûRú, Pk^gúk IiÜûdêZª cû¤cùe iù´\^gúk @U«òö

ùicûù^ ùKûhúd iõMV^ Éeùe [ûA_ûe«ò (~[û - _að ù_ûeòù`eû),ù_gú iõMV^ Éeùe [ûA_ûe«ò (_að ^òWÿûeò@û) Kò´û @wúdiõMV^ùe [ûA_ûe«ò (_âûYúcû^ue @^ý _að)ö

ùicû^ue geúe @_âZòic (~[û - ù_ûeòù`eû) ùjûA_ûùe, @eúd_âZòic ùjûA_ûùe (~[û-^òWÿûeò@û) Kò´û \ßò_ûgßð _âZòic ùjûA_ûùe(~[û - _âûYúcû^ue @^ý aMð ö)

_âûYú RMZ 2Uò bûMùe aòbq ùjûAQò :^^þ-KWÿðûUû I KWÿðûUûö

^^þ-ùKûWÿðûUûKê 3Uò C_aMðùe aòbq Keû~ûAQò :- ACùeûKWÿðûUû,ùi`ûùfû KWÿðûUû I bUòðòùaUû (ùceê\Šú)ö bUòðùaUûe 2Uò ùgâYú @Qò:- @ûMþ^û[û (j^êRcêL aòjú^) I MÜûù[ûùÁûcûUû (j^êRcêL ~êq)ö

MÜù[ûùÁûcûUûùe 6Uò ùgâYú @«bêðq :- KŠòKþ[ûAiþ (C_ûiÚò ~êq cûQ),@ùÁAKþ @ûAiþ (@iÚò~êq cûQ), @ûµòaò@û (CbdPe ~[û ùaw)ieúié_ (ùe_Öòfò@û) (GŠê@ AZýûZò), _lú (aûWÿði), É^ý_ûdú (cìhûAZýû\ò)ö

IÁò@û, @Äêfiþ, Æù¬iòfþ I ùK^ûf aû ^kúZª \ßûeû ù_ûeòù`eûaMð PòjÜòZ ùjûA[û«òö

òWÿûeò@ûcû^u Vûùe \õga ùKûh, iòùfûù�e þ I aêWÿK (Polye) GaõùcWÿêgûe @ûKûe [ûGö

_äûUòùjfcò^þ[ôiþ (ùP_Uû Kécò)ùe ~\òI ùKùZK cêq Rúa @«bêðqZ[û_ò òZûKécò I ~KéZ Kécò_eò @]ôKûõg _eRúaú @U«òö

_að @ûùiäfcò þ[ôiùe [ôaû ù^cûùUûWÿû ùgâYúùe ùMûfKécò @«bêðqö

@ûù^fòWÿû (Rú@û AZýû\ò)ùe ùcUûùceòK aòLŠZû I @û\òaéKKþù\Lû~ûGö

i§ú_\ (Arthropods) cû^u Vûùe i§ú~êq aû iõ~êq ùMûWÿ,KûAUò^þùe òcòðZ aûjý KõKûk ù\Lû~ûGö

ùcûfêÄûùe Kûfiòdc~êq ùLûk \ßûeû @ûaéZ ùKûck geúe aògòÁ_âûYú @«bêðqö

iõ·k^ ^òcù« ^k_û\~êq I K�KòZ Pcð [ôôaû iûcê\âòK _âûYúGKûAù^ûWÿcðûUûùe @«bêðqö

Cnò\ I _âûYúRMZ

88

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

KWÿðûUûcû^uVûùe (i) _éÂe{ê ( ii) _éÂúd `µû iÜûdêe{ê ( i ii)Rúa^PKâe ùKøYiò @aiÚûùe Mûfòiò Qò\â ù\Lû~ûGö

CbdPecûù^ Rk I iÚk bûMùe a�ô_ûe«òö ùicû^ue ùMûWÿùe^L [ûGö

ieúié_cû^ue icÉ geúe KûZò\ßûeû @ûaéZö ùicûù^ cêLýZüiÚkPeö

_lú ùgâYúùe CWÿ«û ùceê\Šú _âûYú @«bêðq ~ûjûe @ûM ùMûWÿ ùWÿYûKêeê_û«eòZ ùjûA[ûGö

É^ý_ûdú _âûYúcû^ue ùfûc [ûG I É^ýMâ^Úò [ûG ~ûjû ùQûUQê@ûcû^uê Lê@ûAaû ^òcù« Lúe _âÉêZ Keò[ûGö

Cnò\ RMZ 2Uò \kùe aòbq - aâûI`ûAUû I UâûKòðI`ûAUûö

aâûI`ûAUûcûù^ Cnò\ RMZe CbdPe ùMûÂò I ùiMêWÿòK i´ûjòù_gò aòjú^ö

aâûI`ûAUûe cêLý ùjCQò ~êMà^ _âiì, ùeYê_âÉê ö Gjò ~êMà^_âiê,ùeYê_âiì ijòZ iõ~êq ùjûA[ûGö

ùUeòùWÿû`ûAUûcû^ue cêLýûgõ ùjfû ùeYê_âiì, _òXÿúGKû«eYö

Cnò\ RMZe icÉ aMðe Cnò\cû^u Vûùe _òXÿúGKû«eYù\Lû~ûGö

^MÜaúRú I @ûaéZaúRú MêWÿòK aúR C_ô^ÜKûeú Cnò\ö

^MÜaúRúùe cõRò MêWÿòK ùLûfû[ôaûùaùk @ûaéZ aúRúùe cõRò MêWÿòKWÿò´ûgd c¤ùe ejò[ûGö

\ßòaúR _Zâú I GKaúRú _Zâú Cnò\cû^ue cêLý _âùb\ ùjfû aúR_Zâe iõLýûö

aâûiòùKiò I ûùaiò \ßòaúR _Zâú aõgúd ùjûA[ôaûùaùk ù_ûGiò GKaúR_Zâú aõg @ùUö

_ûVýû« _âgÜûakú :

1. Cnò\ RMZe cêLý aòbûM MêWÿòKe ZûfòKû _âÉêZ Keö

2. aâûI`ûAUûe 2Uò cêLý aòbûM _â\� Keö

3. ~êMà^ _âiì I ùeYê_âiì c¤ùe _âùb\ \gðû@ö

4. _òXÿú GKû«eYe iõmû ùfLö

Cnò\ I _âûYúRMZ

89

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

5. ùUeòùWÿû`ûAUiþ cû^uê KûjóKò UâûKòI`ûAUûùe aMðúKéZ Keû~ûAQò?

6. @ûaéZaúRú I MÜaúRúcû^u c¤ùe _âùb\ \gðû@ö

7. GKaúRú I \ßòaúR _Zâú Cnò\cû^u c¤ùe 3Uò cêLý _âùb\ \gðû@ö

8. @ûaéZaúRúùe @«bêðq 3Uò aõge ^ûc ùfL I _âùZýKe ùMûUòGflY ùfLö

9. _âûYúe iõmû ùfLö

10. C\ûjeY ijòZ ûc ùfLö

i) Zò ò _âKûe _âZòicZû

ii) _âûYú RMZùe ù\Lû~ûC[ôaû Zò^ò Éeúd iõMV^

11. Uâòù_äûaäûÁòKþ g±e aûLýû Keö

12. ^^þ KWÿðûUûe cêLý aMðe ^ûc ùfLö _âùZýKe ùMûUòG flY IùMûUòG C\ûjeY \ò@ö

13. ^òcÜ _â\� c¤ùe ùMûUòG cêLý _âùb\ \gðû@ -

i) iûAùKæûùÁûciþ I @^ýcûQ

ii) KŠòâKþ[ûAiþ I IùÁA[ûAiþö C\ûjeY \ò@

14. ùawcû^uê KûjóKò CbdPe aMðùe @«bêðq Keû~ûAQò?

15. ieúié_cû^ue 2Uò flY ùfLö 5Uò ieúié_e C\ûjeY \ò@ö

16. _lúcû^uê aûdaúd Rúa^ ~û_^ Keòaûùe iûjû~ý Keò_ûeê[ôaûZòù^ûUò flY ùfL I CWÿò ^_ûeê[ôaû 2Uò _lúe C\ûjeY \ò@ö

17. É^ý_ûdúcû^ue 3Uò flY ùfL I ù_âûùUûù[eò@û, ùcUûù[eò@ûI Adêù[eò@û c¤ùe [ôaû ùMûUòG _âùb\ ùfLö

18. É^ý_ûdúe ù~ ùKøYiò 5Uò aMðe ^ûc ùfLö _âùZýKUòeê ùMûUòGflY I ùMûUòG C\ûjeY \ò@ö

_ûVMZ _âgÜe C�e :

3.1 1. ùicûù^ Rk I iÚk bûMùe ùicû^ue Rúa^ iõ_ì‰ð Keò[û«òö

2. ~êMà^ _âiì I ùeYê_âiì c¤ùe GKû«eYö3. @ûù^ÚâWÿò@û I @ûKòðùMû^ò@û4. [Šû I @û\â iÚû^ùe

3.2 1. ùeYê_âiì2. ùeYê_âiì

Cnò\ I _âûYúRMZ

90

ùcûWÿêýf - 1Rúa aòaò]Zû I Rúa aòKûg

Uò®Yú

3. ùicû^uVûùe i´ûjú ù_gú [ûG

4. @ûù^ÚâWÿò@û I @ûKòðùMûWÿò@û5. ù_âû[ûfiþ

3.3 1. ^MÜaúR2. iûAKûiþ I _ûA^ûiþ3. KûV, SêYû

3.4 1. `ûùaiò, ù_ûGiò2. 10, 6

3. (i) Oryza sativa (ii) Cajanus cajan (iii) Aloe vera

3.5 1. òWÿûeò@û2. iòUò3. ^ûjó4. (i) 3, (ii) 4

5. ^ûk_û\6. PòwêWÿò, òfòù_Wÿò @[aû @^ý ù~ùKøYiò7. (i) GKûAù^ûWÿòecûUû (ii) òWÿûeò@û

(iii) @ûù[âûù_ûWÿû (iv)@ûù^fòWÿû3.6 1. (i) bUòðùaâUû (ii) @ûMàû[û (iii) ùÄûfòIW þ

2. @«ü KõKûk @iÚò~êq I C_ûiÚò [ûG KûUòðùfRò iþ cûQcû^uVûùeKò û, 5 eê 7 jk Mûfò KûUòðùfRò^iþ cûQcû^uVûùe Gaõ 4 jk @iÚò~êq

cûQVûùe3. Labeo, Catle4. 1. Rúa^e ù~ ùKøYiò @aiÚûùe _éÂE{ê

2. _éÂúd ^kú i\ég iÜûdêE{ê3. Rúa^e ù~ ùKøYiò @aiÚûùe Mûfò Qò\â [ûGö

3.7 1. Zò^ 2. AKþ[ûI_òiþ3. Rk I iÚk Cbdùe a�ô _ûeòùa

3.8 1. KñAQ, icê\â cûQ 2. ùPùfû ò@û3. Zò^ò I ·eò 4. iûAeò^þÄ

3.9 1. i I c, ii I diii I a, iv I fv I b vi I e

2. (i) ù_âûùUûù[eò@û (ii) ùcùUûù[eò@û(iii) Kû^òðùbûeû(iv) iòUûiò@û (v) Kûeùeû_þùUeû

3. É^ýMâ^Úò4. Kwûeê5. É^ý_ûdú

Cnò\ I _âûYúRMZ