Сяргей Мароза$у(Гродна)

Iгнат Анацэвiч: старонкi бiяграфii

У сузор’i славутых ураджэнца$у зямлi гродзенскай

Размешчаная на культурна-рэлiгiйным i дзяржа$уна-палiтыч-ным памежжы, зямля Гродзеншчыны дала е$урапейскай i сусвет-най цывiлiзацыi шмат выдатных вучоных, палiтыка$у, дзеяча$укультуры, царко$уных iерарха$у, барацьбiто$у за сацыяльную спра-вядлiвасць. За$уважана, што памежныя, „кантактныя” тэрыто-рыi, зоны кантакта$у, узаемадзеяння$у розных этнаса$у, культур,рэлiгiй, iдэалогiй – а менавiта гэткiм з’я$уляецца i наш край –найбольш багатыя на нараджэнне талента$у.

Сусветнай славутасцю ста$у ураджэнец Наваградчыны Адам

Мiцкевiч. Сваiмi справамi $уславiлi наш край у вяках i наро-дах выхадцы з яго – грамадска-палiтычныя, дзяржа$уныя дзе-ячы Вялiкага Княства Лiто$ускага, асветнiкi, рэфарматары ПавелАстравiцкi, Астафiй Валовiч, Антонiй Тызенга$уз, Iаахiм Храп-товiч. Лeс хрысцiянства на $усходнее$урапейскiм абшары вызна-чалi $у свае часы мiтрапалiты, якiя паходзiлi з Гродзеншчыны:правасла$уны Сiльвестр Коса$у, унiяцкiя Iосiф Руцкi i Iасафат Бул-гак, рыма-каталiцкi Станiсла$у Богуш-Сестранцэвiч.

Набылi прызнанне сучаснiка$у i пакланенне нашчадка$у па-эты Мiхал Карыцкi, Вiнцэсь Каратынскi, Томаш Зан, Па$улюкБагрым, Антон Адынец, Ян Чачот, пiсьменнiца Элiза Ажэшка,мемуарысты Станiсла$у Незабiто$ускi i Самуiл Маскевiч, архiтэк-

275

тар Карл Падчашынскi, творчая спадчына якiх стала набыткамнекалькiх народа$у.

Да лепшых прадста$унiко$у мiнулага, якiх да$у Беларусi i Е$у-ропе наш край, адносяцца рэвалюцыянеры: дзекабрысты ПeтрГофман i Антон Вайнiловiч, народнiк Сямeн Гаховiч, дзеяч поль-скага, беларускага i мiжнароднага рэвалюцыйнага руху ВалерыйУрубле$ускi; кiра$унiкi вызваленчага руху Мiхал Валовiч, КастусьКалiно$ускi, Уладзiсла$у Борзабагаты.

Е$урапейскую грамадскую думку $узбагачалi фiлосафы мясцо-вага паходжання Бенядзiкт Дабшэвiч, Казiмiр Нарбут, СаламонМаймон, Сцяпан Аскерка i iншыя. На Гродзеншчыне нарадзiласяцэлая плеяда буйных вучоных е$урапейскага $узро$уню: астраномМарцiн Пачобут-Адлянiцкi, прыродазнавец Станiсла$у Юндзiл,геолаг Iгнат Дамейка, фiзiк Зыгмунт Урубле$ускi, аграном МiхаiлАчапо$ускi, фiлолагi Антон Будзiловiч, Восiп Кавале$ускi, акадэ-мiк Пецярбургскай Акадэмii навук Я$ухiм Карскi. Духо$уныя пад-муркi гiстарычнай свядомасцi беларуса$у i iншых народа$у закла-далi даследчыкi мiну$ушчыны Iгнат Кульчынскi, Мацей Догель,Ягор Замысло$ускi, Мiхаiл Гамалiцкi, Iван Малышэ$ускi, ТэадорНарбут, Вандалiн Шукевiч.

У гэтым сузор’i $ураджэнца$у зямлi гродзенскай, якiя $унеслiсвае веды, думкi, талент, справы $у скарбонку айчыннай i су-светнай асветы, культуры, навукi, палiтыкi, вызваленчага рухуi тым сцвярджалi $у свеце а$утарытэт беларускага народа, пачэс-нае месца займае i наш зямляк, выхадзец з Малой Бераставiцы гi-сторык Iгнат Анацэвiч. Выкладчык Кeнiгсбергскага унiверсiтэта,потым намеснiк дырэктара Беластоцкай гiмназii, магiстр фiласо-фii, прафесар Вiленскага унiверсiтэта, першы беларускi даслед-чык гiсторыi Вялiкага Княства Лiто$ускага, калежскi асэсар, гра-мадска-палiтычны дзеяч, палiглот (веда$у польскую, рускую, ня-мецкую, французскую, лацiнскую мовы), бы$у адным з тых, хтостая$у ля вытока$у беларускага нацыянальна-культурнага адра-джэння. Eн – вучоны, археограф i архiвiст – ста$у знакавай по-стаццю беларускай гiстарычнай навукi. Сваeй навуковай твор-часцю eн сцвярджа$у цi не гало$уны прынцып нацыянальнай свя-домасцi – разуменне $уласнага гiстарычнага шляху беларускаганарода.

Iгнат Анацэвiч жы$у i твары$у у той час, калi Беларусь немела нi $уласных вышэйшых навучальных устано$у, нi даследчыц-кiх цэнтра$у, дзе б маглi быць цалкам рэалiзаваны яго веды, здоль-насцi, талент. Амаль усe сваe свядомае жыццe eн правe$у па-замежамi Беларусi: займа$уся асветнiцкай педагагiчнай i навуковай

276

дзейнасцю $у Польшчы, Прусii, Лiтве, Расii, у той жа час працу-ючы на карысць i славу беларускай гiстарычнай навукi.

Перакладчык прускага караля, хадатай за пакры$уджаных

расiйскiх падданых перад Напалеонам Банапартам, чалавек, прасправы якога неаднойчы прадста$улялi расiйскiм iмператарамАляксандру I iМiкалаю I. Ураджэнец Беларусi, Iгнат ужо на трэ-цiм дзесяцiгоддзi жыцця ме$у прызнанне $у Кeнiгсбергу, дасягну$увысокай пасады прафесара $у старэйшым ва Усходняй Е$уропе

Вiленскiм унiверсiтэце i навуковай вяршынi, працуючы $у Пе-цярбургскай археаграфiчнай камiсii. Eн бы$у адным з тых „вi-ленскiх iнтэлiгента$у” беларускага паходжання, дзейнасцю якiхутвораны важны пласт гiсторыi культуры, навукi, асветы, гра-мадска-палiтычнага руху Беларусi, Лiтвы, Польшчы першай па-ловы ХIХ ст. У сябро$ускiх адносiнах з „Жэготам з Малой Бе-раставiцы”, як звала Iгната яго блiзкае акружэнне, знаходзi-лiся некаторыя высокапаста$уленыя асобы Прускага карале$устваi Расiйскай iмперыi. Сярод яго сябро$у былi такiя славутасцi якгiсторыкi Iаахiм Лялевель i Мiхал Балiньскi, жывапiсец Вiкен-цiй Дмахо$ускi, паэт Адам Мiцкевiч, мецэнат граф Мiкалай Ру-мянца$у.

У лeсе вучонага было шмат нечаканых, рэзкiх паварота$уi крутых змен. Узыходжанне па прыступках прызнання змянi-лася апалай. Абвiнавачаны $у нацыяналiзме, вальнадумстве („за-ганным ладзе думак”) i апазiцыйнай дзейнасцi, eн бы$у адхiленыад пасады i – каб пазбавiць магчымасцi аказваць „шкодны $уплы$у

на розумы студэнцкай моладзi” – высланы з Вiльнi. Звязаныз патрыятычна настроенай моладдзю, аб’яднанай у нелегаль-ную студэнцкую арганiзацыю, 47-гадовы прафесар заста$уся без

працы i сродка$у iснавання. За спробы апра$удаць сябе i высла-ных на Ка$указ у салдаты студэнта$у-удзельнiка$у тайнага тава-рыства i выкрыць зло$ужываннi кiра$унiцтва унiверсiтэта eн, паволi „сильных мира сего”, зведа$у 8-гадовае безвiннае знаходжаннепад судом, як гэта гучала $у афiцыйных паперах, „за дзeрзкасцьi непавiнавенне унiверсiтэцкаму начальству”.

Iгнат Анацэвiч – постаць е$урапейскага $узро$уню, чыя грамад-ская, асветная i навуковая дзейнасць робяць гонар нашаму краюi краiне. Але нiгiлiстычнае ста$уленне да $уласнай мiну$ушчыны,якое прышчэплiвалася беларускаму народу папярэднiя два ста-годдзi, прывяло да таго, што справы i спадчына гiсторыка з Гро-дзеншчыны былi незаслужана забытыя, сталi набыткам толькiвузкага кола навуко$уца$у, ды i iм вядомы толькi $у агульных ры-сах.

277

Даследаванне жыццeвага шляху i папулярызацыя навуко-вай спадчыны гэтага выдатнага, але яшчэ малавядомага дзе-яча нашай мiну$ушчыны, дазволiць вярнуць у гiстарычную па-мяць беларуса$у годнае iмя i справы аднаго з лепшых сыно$у на-шай Бацька$ушчыны. Гродзенцам гэта дапаможа лепей усвядо-мiць месца свайго краю $у гiстарычным часе, на е$урапейскай прас-торы, у дыялогу народа$у i культур.

Гiстарыяграфiя i крынiцы для вывучэння бiяграфii Iгна-

та Анацэвiча

Беларуская гiстарыяграфiя жыцця i дзейнасцi Iгната Ана-цэвiча невялiкая: кароткiя даведачна-энцыклапедычныя нарысыз па$утараемымi фактамi, якiя перакачо$уваюць з аднаго выдання$у другое, ды згадваннi прозвiшча $у нацыянальна арыентаванай

вучэбнай лiтаратуры па гiсторыi Беларусi i $у артыкулах пра

пачынальнiка$у беларускага нацыянальнага адраджэння. Анацэ-вiч-археограф праходзiць праз манаграфiю М. М. Улашчыка.Спецыяльную $увагу гэтай постацi $удзялi$у хiба адзiн толькi поль-скi даследчык Iвашкевiч.

Здавалася, акалiчнасцi, перыпетыi яго жыццeвага шляху

страчаны наза$усeды. Але справа хутчэй у iнэртнасцi беларус-кiх даследчыка$у, якiя яшчэ „не дайшлi” да архiва$у Пецярбурга,Вiльнi, нават Гароднi, дзе адклалiся дакументы i матэрыялы пранашага славутага земляка.

Дадзены артыкул напiсаны выключна на аснове архi$уныхспра$у. Адна з iх, 98-старонкавая справа пад назвай „Дело по от-ношению Виленского гражданского губернатора с препровожде-нием бывшего профессора Виленского университета коллежского

ассесора Онацевича под надзор полиции. Май 1828 г. – 15 января1831 г.”, выя$уленая а$утарам артыкула $у Нацыянальным гiста-рычным архiве Беларусi $у г. Гродна. Яна расказвае пра самуючорную старонку жыцця унiверсiтэцкага прафесара – даста$укупад канвоем з Вiльнi $у Малую Бераставiцу i жыццe там пад на-глядам палiцыi. Гэтая справа $утрымлiвае некаторыя матэрыялысудовага працэсу, якi вe$уся над гiсторыкам у Гродне.Кароткая iн-фармацыя пра Iгната час ад часу фiгуруе $у „Ведомостях о лицах,находящихся под надзором полиции по губернии. 6 июля 1829 г. –27 июня 1830 г.”, таксама выя$уленых а$утарам у НГАБ у Гродне.

Дзве другiя справы захо$уваюцца $у Расiйскiм дзяржа$уным гi-старычным архiве $у Санкт-Пецярбургу. Гэта „Дело о бывшем

278

профессоре Виленского университета коллежском ассесоре Она-цевиче”, 171 старонка, i „По указу Правительствующего Сенатас препровождением на заключение дела по предмету обвинения

и удаления эсктраординарного профессора упраздненного Вилен-ского университета коллежского ассесора Игнатия Онацевича”,21 старонка. Разам яны распавядаюць пра расцягнуты на 8 гадо$усудовы працэс над Iгнатам ад часу адхiлення яго ад прафесарскайпасады 2 красавiка 1828 г. да прыняцця 21 лютага 1836 г. канчат-ковай пастановы па яго справе Сенатам. Дадзены комплекс кры-нiц адлюстро$увае праходжанне справы апальнага прафесара па

$усiх iнстанцыях тагачаснай iмперскай бюракратычнай машыны:савет Вiленскага унiверсiтэта – папячыцель Вiленскай навучаль-най акругi – цэсарэвiч Канстанцiн Па$улавiч – Гродзенскi гродскiсуд – Гродзенская крымiнальная палата – вiленскi ваенны губер-натар – мiнiстр народнай адукацыi – Сенат – мiнiстр юстыцыi –Дзяржа$уны савет – iмператар – i зно$у Сенат. Вельмi кашто$унымi$у першай справе з’я$уляюцца фармулярны спiсак Iгната Анацэ-вiча i яго адказы на пытаннi, зададзеныя унiверсiтэцкiм саветам17 красавiка 1828 г., у якiх eн, апроч iншага, выкла$у уласную бi-яграфiю. Другая справа з пецярбургскага архiва $уносiць неiстот-ныя новыя нюансы, затое дае магчымасць даведацца выпрацо$укуканчатковага рашэння судовай справы вiленскага прафесара, „якiзвярну$у на сябе $увагу $урада”, на вышэйшым узро$унi: утрымлiвае„найвышэйша (iмператарам – С. М.) зацверджанае меркаваннеДзяржа$унага Савета” i вырак Сената ад 21 лютага 1836 г. Копiii выпiскi з архi$уных спра$у, якiя захо$уваюцца $у Санкт-Пецярбургу,прадста$улены а$утару гiсторыкам С. В. Марозавай.

Вышэйзгаданыя архi$уныя крынiцы дазваляюць прасачыць

гало$уныя вехi бiяграфii аднаго з буйнейшых беларускiх гiсторы-ка$у ХIХ ст. ад нараджэння да пераломнага 1828 года, большгрунто$уна разабрацца $у перыпетыях яго жыцця i дзейнасцi$у Вiльнi, Малой Бераставiцы i Гродне на храналагiчным адрэзку1828–1831 гады, а таксама пазнаeмiцца з разглядам у 1833 – па-чатку 1836 г. яго судовай справы ва $урадзе.

У Прусii

Iгнат Анацэвiч нарадзi$уся $у 1780 г. у сям’i унiяцкага святара$у мястэчку Малая Бераставiца Гродзенскага павета Трокскагаваяводства Вялiкага Княства Лiто$ускага (цяпер Бераставiцкiраeн Гродзенскай вобласцi). У дзевяцiгадовым узросце бацькi ад-

279

далi яго $у Ва$укавыскае вучылiшча. Па вынiках 1792/1793 школь-нага года хлопчык атрыма$у узнагароду. У 1796–1797 г. працягва$увучобу $у Гродзенскiм вучылiшчы. Па яго заканчэннi працава$у гу-вернeрам у А$угусто$ускiм ваяводстве, якое паводле трэцяга падзе-лу Рэчы Паспалiтай стала $уладаннем Прусii. Але гэтая праца незадавальняла здольнага юнака. Знайшо$ушы такi занятак „мар-ным”, eн у 1801 г. паступi$у у наста$унiцкую семiнарыю $у Элку.Гэта навучальная $установа рыхтавала наста$унiка$у для УсходняйПрусii, Беластоцкай i Плоцкай абласцей.

На адным з публiчных экзамена$у у семiнарыi Iгнат атрыма$уасабiста ад прускага мiнiстра Шрэтэра $узнагароду. Генерал-паручык Гiнтэр, якi апяка$у таленавiтага маладога чалавека,спакуша$у яго да змены роду дзейнасцi на карысць вайсковайкар’еры. Пад яго пераконваннямi Iгнат рашы$уся прысвяцiць сябеслужбе $у прускай армii i $у 1802 г. паеха$у на службу да Гiнтэра$у Тыкоцiн. Вiдавочна, што яго багатая натура шукала шляхi са-марэалiзацыi.

Аднак такiм паваротам справы заста$уся незадаволены Шрэ-тэр, якi, вiдаць, усклада$у на студэнта з Малой Бераставiцы вя-лiкiя надзеi менавiта на навукова-педагагiчнай нiве. У тым жа

1802 г., паводле прадста$улення мiнiстра, прускi кароль загада$уIгнату пакiнуць вайсковую службу i выдзелi$у яму грошы на

двухгадовае навучанне $у Кeнiгсбергскiм унiверсiтэце, куды той

i накiрава$уся $у лiпенi 1802 г.У сталiцы Прусii наш зямляк правe$у 7 гадо$у. Пасля наву-

чання на фiласофскiм факультэце Кeнiгсбергскага унiверсiтэта eнзаста$уся там выкладаць рускую i польскую мовы. У Кeнiгсбергуeн працава$у у архiвах, захапi$уся гiсторыяй „Лiтвы”. Розум,а$утарытэт, акты$уная жыццeвая пазiцыя адкрылi яму дзверы

$у навуковы свет i „высокiя” кабiнеты. 16 лiстапада 1808 г. акадэ-мiчная супольнасць давала баль у гонар караля i найбольш знат-ных асоб дзяржавы. Гаспадаром балю бы$у абраны Iгнат Ана-цэвiч, якi пачу$у у гэты дзень словы прывiтання i адабрэння адкараля.

Жывучы $у Кeнiгсбергу, Iгнат бескарыслiва дапамага$у расiй-скiм падданым, купцам, якiя мелi справы $у Прусii. У 1807 г.eн хадатайнiча$у перад самiм Напалеонам, чыe войска захапiлаКeнiгсберг, пра зняцце секвестра з расiйскiх крама$у i кампен-сацыi нанесеных iм страт. За гэта яго $узнагародзi$у гадзiннiкамрасiйскi мiнiстр замежных спра$у, мецэнат граф Мiкалай Пятро-вiч Румянца$у, калi восенню 1808 г. праязджа$у праз Кeнiгсберг наЭрфуртскi кангрэс. Граф абяца$у данесцi пра $учынак Анацэвiча

280

Аляксандру I i выклапатаць у iмператара асаблiвую $узнагароду

для кeнiгсбергскага iнтэлiгента расiйскага падданства.За сваю пасаду выкладчыка польскай i рускай мо$у Iгнат

атрымлiва$у сцiплае жалаванне, якое было графам Румянцавымпавялiчана тысячай рублe$у срэбрам за пасаду карале$ускага пе-ракладчыка, а таксама як члену камiсii па падлiку нядоiмак прус-каму $ураду ад рускай казны з вайны 1806–1807 гг.

Вяртаючыся з Парыжа $у Расiю праз Кeнiгсберг, канцлерРумянца$у абвясцi$у маладому вучонаму манаршую волю, каб усерасiйскiя падданыя, якiя знаходзяцца на замежнай службе, вяр-талiся на радзiму. Граф заахвоцi$у яго да вяртання, абяца$у дапа-могу i апеку, запрасi$у у свой гомельскi маeнтак, дзе мелiся ба-гатая бiблiятэка i архi$у, i да$у лiст да $упра$уляючага маeнткампалко$унiка Фока.

Будучы чалавекам смелым i дзейным, Iгнат рашы$уся на

перамену месца жыхарства i працы. Так eн апыну$уся $у Го-мелi, дзе до$уга $утрымлiва$уся гасцiннасцю канцлера. Тут eнудасканальва$уся $у рускай мове, хоць дзяржа$унай службай за-няцца не мог па недасканалым валоданнi рускiм правапiсам.Год, праведзены $у Гомелi, даследчык прысвяцi$у пошуку звестакпа гiсторыi Вялiкага Княства Лiто$ускага i Расii, рабi$у выпiскi,вывуча$у пiсьмовыя помнiкi, граматы.

Прафесар Вiленскага унiверсiтэта

У 1810 г. Iгнат Анацэвiч паступi$у на юрыдычны факультэтВiленскага унiверсiтэта. Праз год, 24 верасня 1811 г., eн атрыма$узванне магiстра фiласофii i па запрашэнню рэктара выклада$у

для дзяржа$уных служачых Вiльнi курсы $усеагульнай i расiйскайгiсторыi, права i палiтэканомii. Нашэсце Напалеона $у 1812 г.вымусiла яго пакiнуць Вiльню – пасялi$уся $у Люцынскiм па-веце Вiцебскай губернi. У 1813 г. Iгнат бы$у запрошаны на

пасаду наста$унiка лацiнскай славеснасцi Беластоцкай гiмназii,перабра$уся $у Беласток i з 1 верасня прыступi$у тут да працы.У 1815 г. атрыма$у пасаду наста$унiка французскай мовы, а $у на-ступным годзе – чаканы курс усеагульнай гiсторыi i права,а $у якасцi дадатку – нямецкую мову. 15 лiстапада 1816 г. педагогбы$у прызначаны памочнiкам дырэктара Беластоцкай гiмназii.

У 1817 г. у лeсе гiсторыка адбы$уся чарговы паварот. У гэтымгодзе, з адабрэння куратара Вiленскай навучальнай акругi i мiнi-стра асветы, eн бы$у запрошаны саветам Вiленскага унiверсiтэта

281

для выкладання курса $усеагульнай гiсторыi. Да працы $у стара-жытнейшым з усходнее$урапейскiх унiверсiтэта$у Iгнат прыступi$у1 верасня, а $ужо 20 кастрычнiка наступнага года бы$у абраны на

пасаду ардынарнага прафесара кафедры $усеагульнай гiсторыi.У 1819 г. ста$у i на працягу года выконва$у абавязкi сакратарааддзялення (факультэта) маральных навук. У 1820 г. атрыма$удадаткова курс усеагульнай статыстыкi i выклада$у гiсторыюРасii, а праз год сваiм аддзяленнем бы$у прадста$улены унiверсi-тэцкаму савету да $узнагароды.

У 1821 г., калi кафедру $усеагульнай гiсторыi $узначалi$у IаахiмЛялевель, Iгнат Анацэвiч хаце$у заняць пасаду дырэктара гiмназiii вучылiшча$у Вiленскай губернi, якая давала магчымасць, кары-стаючыся Вiленскай бiблiятэкай, бесперашкодна аддацца любi-май даследчыцкай працы. Але eн атрыма$у для выкладання курсрасiйскай статыстыкi i дыпламатыкi i ста$у прафесарам аднай-меннай кафедры.

Летам 1821 г. беларускi гiсторык збiра$у матэрыялы па гiсто-рыi Вялiкага Княства Лiто$ускага $у Пецярбургу, летам 1822 г. –вывуча$у архiвы Гродзенскай губернi. У 1824 i 1826 г. eн выязджа$уу Варшаву для вывучэння статыстыкi. Затым працава$у над гi-старычнымi крынiцамi $у Кeнiгсбергу.

На працягу 1823–1826 гг. даследчык выда$у шэраг твора$упольскага гiсторыка Альбертрандзi з уласнымi дадаткамi: двух-томнае Panowanie Stefana Batorego з дадаткам радаводу семiград-скага князя, звестак пра навуковыя працы Альбертрандзi, а так-сама прывiлея$у, дадзеных Вiленскаму унiверсiтэту; двухтомнуюгiсторыю пра$улення вялiкiх князe$у лiто$ускiх i каралe$у польскiхКазiмiра Ягелончыка i яго сыно$у Альбрэхта i Аляксандра, з да-даткам геаграфiчных карт i радаводу вялiкiх лiто$ускiх князe$у,якiм даказва$у паходжанне iмператара Мiкалая I ад найбольшславутых дынастый: Уладзiмiра Вялiкага, Уладзiслава-Ягайлы,Казiмiра Вялiкага, Пятра Вялiкага, канстанцiнопальскага iмпе-ратара Лявонцiя Фiлосафа.

За выслугу гадо$у 11 лiпеня 1827 г. Iгнат Анацэвiч атрыма$учын калежскага асэсара. 28 чэрвеня сакрэтным галасаваннем навучоным савеце унiверсiтэта 14-цю галасамi з 15-цi бы$у абраны

прафесарам. За сваю 15-гадовую педагагiчную працу $у навучаль-ных установах Расiйскай iмперыi гэты сцiплы чалавек, займа-ючы розныя пасады, як адзначалася $у яго службовай характары-стыцы, нiколi i нiкога не абцяжарва$у просьбай аб прызначэннi набольш высокае месца, нiколi за сябе не прасi$у, а разлiчва$у толькiна пасведчанне прафесара.

282

Наступны, 1828 год, ста$у ракавым у лeсе 47-гадовага вiлен-скага прафесара.

Iгнат Анацэвiч i тайная студэнцкая арганiзацыя

У пачатку 1828 г. палiцыя выкрыла $у Вiленскiм унiверсiтэцетайнае студэнцкае таварыства пад назвай „Патрыeты Айчыны”,або „Племя сармата$у”. Спецыяльна створаная камiсiя вяла са-крэтнае следства. Пачалiся вобыскi, арышты. На кватэры аднагоса студэнта$у, Заха, бы$у знойдзены пiсаны яго рукой разарваны

лiст, адрасаваны унiверсiтэцкаму прафесару, без указання ягопрозвiшча, з запрашэннем прыняць кiра$унiцтва над тайным та-варыствам. На допыце Зах паказа$у, што гэты лiст намерва$уся$уручыць Анацэвiчу.

Вобыск на кватэры прафесара праведзены бы$у 17 лютага,канфiскаваны шмат якiя знойдзеныя там паперы. Iх вопiс несклада$уся. Гэта былi гiстарычныя працы даследчыка, „возмути-тельные стихи и другие бумаги предосудительного содержания”,як выказа$уся пра iх сенатар Навасiльца$у, перапiска, у тым лiкуз канцлерам М. П. Румянцавым, i iншымi. Па распараджэннювыконваючага тады абавязкi рэктара унiверсiтэта дэкана Мiка-лая Мяно$ускага даследаваннем яго папер занялiся сакратар унi-версiтэцкага пра$улення Мержае$ускi i экзекутар Кукольнiк. Сампрафесар бы$у адхiлены ад выкладання i $узяты пад хатнi арышт.Яму забаранiлi адлучацца з кватэры i каго б то нi было $у сябе

прымаць.Следчая камiсiя пакарала $усiх, хто ме$у дачыненне да тай-

нага таварыства. Студэнты, яго $удзельнiкi, у тым лiку i Зах, iм-ператарскiм загадам былi прыгавораны да цялеснага пакаранняi высылкi на салдацкую службу на Ка$указ. Следства не знайшлодоказа$у сувязi Iгната Анацэвiча са студэнцкiм таварыствам. Нi-якiх доказа$у не аказалася i $у канфiскаваных у яго паперах. Пада-зрэння, якое заслуго$увала бы $увагi камiсii, eн не выклiка$у. Нiя-кага заключэння наконт яго яна не прыняла. Таму eн бы$у цалкам

апра$уданы рэктарам перад уладамi i калегамi i аднавi$у выклад-чыцкую дзейнасць. Iгнату вярнулi яго паперы, пра$уда, не $усе.Затрымалi лiсты Мержае$ускага, якiя выкрывалi яго $у раскра-даннi казeнных грошай, а таксама сабраныя даследчыкам матэ-рыялы да Лiто$ускай гiсторыi. Сумненнi наконт „добранадзейна-сцi” прафесара, „адданага духу польскага нацыяналiзму”, аднак,засталiся.

283

Выклiк нядобразычлi$уцам

Моцна $уражаны i зняважаны хатнiм арыштам i вобыскамi, вiдаць, натхнeны апра$уданнем, прафесар кiну$у выклiк тымлюдзям з унiверсiтэцкага начальства: дэкану Мяно$ускаму, сакра-тару Мержае$ускаму, рэктару, якiх, з улiкам шэрагу факта$у, eнзападозры$у у змове з мэтай ад яго, хто шмат веда$у пра iх зло$у-жываннi, пазбавiцца.

Што кiравала прафесарам? Кры$уда? Абурэнне? Жаданне

адпомсцiць? Радасць, што па справе тайнага таварыства eн„выйша$у сухiм з вады”? Думка, што наста$у яго час нанесцi$удар нядобразычлi$уцам? Адчуванне $уласнай сiлы i вера $у здоль-насць прыцягнуць iх да адказнасцi? Вiдавочнасць зло$ужывання$уу сваeй установе, супраць якiх некаму трэба было $узняць голас?Матэрыялы вялiзнай афiцыйнай перапiскi, якая $узнiкла $у гэтай

сувязi памiж Вiльняй, Пецярбургам, Гроднам i Варшавай, тлума-чаць яго выклiк „дзeрзкасцю супраць унiверсiтэцкага начальстваi непавiнавеннем яму”.

Аддаленых вынiка$у гэткага свайго кроку Iгнат Анацэвiч, ка-нешне, прадбачыць не мог. Распача$ушы барацьбу, eн наклiка$уна сябе такiя сiлы, што стаялi за спiнамi гэтых людзей, перадякiмi eн, з усeй сваeй эрудыцыяй, а$утарытэтам, энергiяй i сувя-зямi, аказа$уся на першым этапе безабаронным. Распача$ушы як

абвiнава$уца, eн, па iх волi, не толькi развiта$уся з унiверсiтэцкайкар’ерай, але i бы$у кiнуты на лаву падсудных.

Трэцяга сакавiка 1828 г. Iгнат Анацэвiч пiса$у дэкану Мяно$у-скаму з абурэннем: „Вы наладзiлi годны пасмяяння фарс, якоганаступства$у нiхто i прадбачыць не мог”. Пры гэтым eн агавары$у,што пiша не да прафесара, а проста да Мяно$ускага, – ма$уля$у лiстносiць не афiцыйны, але прыватны характар. Eн абвiнавачва$удэкана, што той падгавары$у студэнта Заха сведчыць супраць

яго. Цi не дзеля таго $усe гэта было арганiзавана, пыта$уся Iг-нат, каб Мержае$ускi, скарыста$ушыся сiтуацыяй, мог выкрасцiсвае лiсты, якiя выкрывалi яго $у крадзяжы унiверсiтэцкiх грошай.„А можа камусьцi патрэбна было маe месца i дзеля таго прапана-вана $ублытаць невiнаватага $у кабалу i спрытна прыбраць? ... Ва$усiм тым гонару i сумлення нават i следу бачыць немагчыма...”Чаму пры вобыску забралi лiсты Мержае$ускага, здзi$уля$уся пра-фесар, а не $узялi плана яго лекцый, рукапiсу гiсторыi пра$уленняАляксандра I, за$уваг пра дзейнасць Напалеона? „Паверце, мi-ласцiвы гасудар, – з’я$уляюцца пагрозлiвыя ноткi $у лiсце Iгната,– што я болей ведаю i магу, чым вы спадзяецеся. ... З усeю

284

выдуманаю хiтрасцю недалeка з Мержае$ускiм пойдзеце... Папа-дзеце самi $у яму, якую для iншых падрыхтавалi... Нямала часупадрыхто$ува$уся я да такой барацьбы, да якой маю дастаткова

снарада$у...”За дзень да адпра$укi студэнта$у-члена$у тайнага таварыства

на Ка$указ, 28 сакавiка, Iгнат Анацэвiч дамогся дазволу вiленскагапалiцмайстра на спатканне з iмi $у прысутнасцi афiцэра палiцыi.На сустрэчы eн папрака$у студэнта$у за несправядлiвы на яго на-гавор i пыта$уся пра прычыны, якiя iх да таго пабудзiлi. Студэнты$указалi на Заха.

Той пацвердзi$у падазрэннi гiсторыка, што абылга$у яго пападгавору рэктара унiверсiтэта Пелiкана, дэкана Мяно$ускагаi сакратара Мержае$ускага. У прысутнасцi палiцэйскага афiцэраeн напiса$у i да$у прафесару запiску наступнага зместу: „Захоп-лены абяцаннямi Пелiкана i застрашаны вялiкiм пакараннем (за$удзел у тайным таварыстве – С. М.), для яго аблягчэння вы-мушаны я бы$у несправядлiва даказваць, што прафесар Анацэвiчз’я$уляецца Патрыeтам i $у няведаннi гэтага прысягай – бо нiколiя з iм не разма$уля$у – ад гэтага майго абгавору цяпер адма$уляюсяi па$утараю, што даказва$у гэта адзiна з-за боязi”.

Гэту запiску на наступны дзень Анацэвiч уручы$у палко$унiкужандармерыi Рутко$ускаму. Пры гэтым паскардзi$уся на ганеннiад начальства Вiленскага унiверсiтэта, якое дзеля зручнага ад-далення яго ад пасады падгаварыла студэнта Заха да дачы

iлжывых на яго паказання$у. Iгнат прасi$у Рутко$ускага самому$упэ$унiцца ад Заха, што той сапра$уды нагавораны рэктарам i дэ-канам. Палко$унiк не згадзi$уся. Але калi eн разам з начальнiкам вi-ленскай жандармерыi капiтанам Мустафiчом агляда$у жандара$у,падрыхтаваных для даста$укi студэнта$у у Ка$указскi корпус, Захсам iм заявi$у, што яго мучыць сумленне за тое толькi,што па пад-бухторванню рэктара Пелiкана i дэкана Мяно$ускага абгавары$у

прафесара Анацэвiча, з якiм нiколi раней не разма$уля$у, у прына-лежнасцi да тайнага таварыства. Гэта пацвердзiлi i iншыя сту-дэнты, накiро$уваемыя $у высылку. Пра гэту заяву Заха i дадзе-ную iм днeм раней Анацэвiчу запiску палко$унiк Рутко$ускi адразупаведамi$у рэктару Вiленскага унiверсiтэта.

Расправа з апазiцыйным прафесарам

Рэктар унiверсiтэта, прафесар, медык Вацла$у Пелiкан, наякога самога цяпер пада$у цень, нада$у справе такi паварот, што

285

на нашага гiсторыка пасыпалiся $удары, адзiн мацнейшы за другi.Не да$ушы яму нiякiх сродка$у нi да выкрыцця зло$ужывання$у,якiя пача$у абнародаваць Iгнат, нi да $уласнага апра$удання, рэк-тар праз тры днi прызначы$у унiверсiтэцкi савет-суд над прафеса-рам, якога абвiнавацi$у у дзeрзкасцi супраць начальства i паклeпена яго, абразе „бездакорна служачага сакратара” Мержае$ускагаi $у „падаваннi студэнцтву шкоднага прыкладу непавiнавення”.Сведчанне Заха eн абвясцi$у iлжывым.

На пасяджэннi савета унiверсiтэта 2 красавiка рэктар арга-нiзава$у прыняцце рашэння: „За непрыстойныя $учынкi, якiя па-рушаюць цiшыню i даюць дрэнны прыклад моладзi” Анацэвiчаадхiлiць ад пасады прафесара з захаваннем аднак палавiннагажалавання i выслаць з Вiльнi.

Савет знайшо$у у гiсторыка „заганны лад думак”, а $у яго

$учынках (удзел у тайным таварыстве, дакорлiвы, з парушэн-нем субардынацыi лiст да Мяно$ускага) – „найвялiкшую дзeрз-касць супраць начальства i непрыстойныя званню публiчнаганаста$унiка паводзiны, якiя $у далейшым маглi аказаць шкодны$уплы$у на розумы студэнцкай моладзi i стаць прычынай ... пару-шэння заведзенага парадку”.

Няпростае было тое пасяджэнне. Шэраг члена$у савета лi-чылi прапанову рэктара несправядлiвай, яе аспрэчвалi, схiля-лiся да падтрымкi Iгната. Але iх вымусiлi зама$учаць. ПрафесарПарцянка, якому Пелiкан першаму прапанава$у выказаць думкупра $учынак Анацэвiча, збянтэжы$уся, не ведаючы, з чаго пачаць,i папрасi$у спачатку даць слова iншым прафесарам. ПрафесарЭйхман, спасылаючыся на няведанне мовы, не згадзi$уся з такойрэзалюцыяй i яе не падпiса$у.

Той савет з 20 прафесара$у, што некалькiмi месяцамi ранейабра$у Iгната Анацэвiча прафесарам, той рэктар, якi выклапата$уяму чын калежскага асэсара, – цяпер чынiлi над iм расправу. Прыгэтым яны каралi чалавека, якi нiколi не ме$у за$уваг па працыi за$усeды $удастойва$уся толькi пахвал. Вядома, аднак, што ра-шэнне аб адхiленнi яго ад пасады савет зацвердзi$у ма$учаннем.

Гэты вырак у пiсьмовай форме бы$у абвешчаны Iгнату i па-дадзены на $ухваленне папячыцелю Вiленскай навучальнай акругi,тайнаму саветнiку, сенатару М. М. Навасiльцаву.

У абвiнавачваннi Анацэвiча i вызначэннi яму меры пакаранняунiверсiтэцкi суд – гэта было вiдавочна – перавысi$у свае па$уна-моцтвы. Зразумела, што на Iгната абрынулiся рэпрэсii па палi-тычных матывах.

286

Няро$уны паядынак: сенатар супраць магiстра

Пятага красавiка апальны прафесар накiрава$у скаргу на

несправядлiвае рашэнне савета да цэсарэвiча, вялiкага князя Кан-станцiна Па$улавiча, якi ажыцця$уля$у кiраванне заходнiмi губер-нямi, мiнiстра народнай асветы i папячыцеля Навасiльцава, якогапрасi$у дазволу прадставiць свае апра$уданнi. Папячыцель такогадазволу не да$у i 11 красавiка зацвердзi$у пастанову унiверсiтэц-кага савета.

Пазiцыю, а дакладней позу куратара можна зразумець, аленiяк не апра$удаць. Анацэвiч кiну$у вельмi сур’eзныя абвiнава-чаннi кiра$унiцтву унiверсiтэта, якi знаходзi$уся $у ведамстве На-васiльцава. Лагiчна $узнiкала пытанне: куды ж тады глядзе$у

куратар? Таму той узя$уся катэгарычна абвяргаць усе факты

зло$ужывання$у унiверсiтэцкага начальства, абвiнавачваць гiсто-рыка $у iлжывых на яго даносах, якога намага$уся дыскрэдытавацьi прымусiць зама$учаць.

Тады 12 красавiка Iгнат Анацэвiч звярну$уся з лiстом (на ня-мецкай мове) да камандуючага корпусам жандара$у графа Бен-кендорфа, у якiм выкла$у абставiны свайго бязвiннага звальнення,iнтрыгу супраць яго Мяно$ускага i Пелiкана, скардзi$уся на невяр-танне забраных у яго папер, якiя даказвалi растрату унiверсiтэц-кiм начальствам казeнных грошай; выкрыва$у яго зло$ужываннi.Iгнат не абвiнавачва$у савет унiверсiтэта $у такiм прысудзе, бо той,пiса$у eн, вымушаны бы$у выканаць волю рэктара. Граф Талстой,гало$унакамандуючы $у Пецярбургу, адправi$у гэты лiст вялiкамукнязю Канстанцiну Па$улавiчу, а той – сенатару Навасiльцаву, наразгляд якому, дарэчы, былi прысланы i канфiскаваныя паперыпрафесара.

Па распараджэнню Навасiльцава 17 красавiка было праведзе-на надзвычайнае пасяджэнне савета унiверсiтэта з запрашэннемсвавольнага прафесара, якому $учынiлi допыт па змесце яго лiстада Мяно$ускага. Iгнат Анацэвiч да$у на iм адказы на 13 зададзе-ных яму наперад i 3 узнiкшыя $у ходзе пытаннi. Яны датычылiяк яго асобы i дзейнасцi, так i абвiнавачвання$у на адрас унiверсi-тэцкага начальства. Змест яго адказа$у у надрукаваным выглядзезахо$уваецца зараз у Расiйскiм дзяржа$уным гiстарычным архiве$у Санкт-Пецярбургу (ф. 1151, воп. 2, 1835 год, спр. 52, арк. 77а–102).

Адказы вучонага разам з апiсаннем ходу таго савета былiдаста$улены папячыцелю, а той 3 мая перада$у iх на разгляд цэ-сарэвiчу. Абодва не палiчылi перакана$учымi тыя доказы, якi-

287

мi eн падмацо$ува$у свае абвiнавачваннi на адрас Мяно$ускагаiМержае$ускага. Канстанцiн Па$улавiч ухвалi$у распараджэнне па-пячыцеля пра адхiленне гiсторыка ад пасады. 7 мая цэсарэвiчпрадпiса$у вiленскаму ваеннаму губернатару, каб былы прафесарАнацэвiч, „як шкодны для вучнe$ускай моладзi”, бы$у тэрмiновавыдалены з Вiльнi на радзiму пад строгi нагляд палiцыi з заба-ронай усялякай адлучкi з месца жыхарства. Варожая пазiцыя На-васiльцава i вялiкага князя вызначылi той драматычны павароту жыццi нашага земляка.

Мiж тым, у Пецярбург, графу Бенкендорфу даносi$у 19 краса-вiка палко$унiк Рутко$ускi пра некаторыя недарэчнасцi $у справе

Анацэвiча: што абвiнавачваннi на яго адрас пачалiся $у сувязiз нiбыта прыналежнасцю яго да тайнага таварыства, а зваль-ненне паследавала за дакорлiвым лiстом дэкану Мяно$ускаму,паведамля$у пра заяву Заха перад адпра$укай у дзеючую армiюна Ка$указ i пра запiску, якую той да$у прафесару.

Цiкава, што нiхто $у Вiльнi не $узня$у тады пытання пра рас-следаванне тых зло$ужывання$у, пра якiя гавары$у i пiса$у IгнатАнацэвiч.

Выгнаннiк

Аднак махавiк рэпрэсiй супраць прафесара, якi паспрабава$уадстаяць сваю годнасць, раскручвалася $усe мацней. 14 мая 1828 г.да яго з’явi$уся палiцэйскi, якi абвясцi$у прадпiсанне лiто$ускагаваеннага губернатара, зробленае па павяленню яго iмператар-скай вялiкасцi цэсарэвiча, аб высылцы на радзiму. Часу на

$уладкаванне незавершаных спра$у не далi.Пакiдаючы Вiльню, Iгнат напiса$у рэктару лiст, у якiм хада-

тайнiча$у за трох сваiх пляменнiка$у, аддадзеных яму пад нагляд,i за сына (пазашлюбнага) Збiгнева, каб iх не падверглi пераследу.„Для сябе нiчога не прашу, – пiса$у выгнаннiк, – i памру, не тур-буючы нiкога, выцерплю $усe спакойна, а за труной нiчога няма,акрамя добрай для iмя памяцi”. Eн выказва$у надзею, што з часамадкрыецца iх памылка.

Пад палiцэйскiм канвоем дэмаралiзаванага прафесара пры-везлi спачатку $у Гродна. 16 мая гродзенскi губернатар дакладва$увiленскаму ваеннаму губернатару аб прыняццi выгнаннiка $у сваeведамства: „Магiстр фiласофii Вiленскага унiверсiтэта Анацэвiчдля $усялення на радзiму даста$улены, пра што вас, мiласцiвы га-судар, ... гонар маю паведамiць”. З Вiльнi рапарт паляце$у да сена-

288

тара Навасiльцава i цэсарэвiча. 18 мая ссыльнага даставiлi $у Ма-лую Бераставiцу Гродзенскай губернi – цэнтр унiяцкага прыхода,дзе святаром бы$у родны брат Iгната. Гродзенскi земскi спра$унiкданосi$у у той дзень вышэйшаму начальству, што Анацэвiч „зда-дзены пад строгi палiцэйскi нагляд крынскага ключвойта”. Уследвыгнаннiку рэктар Пелiкан прысла$у яго жалаванне – 42 рублi31 капейку срэбрам.

Ужо 21 чэрвеня наглядчыкi рапартавалi па iнстанцыях На-васiльцаву – „апекуну” гнанага вучонага – пра яго просьбу абдазволе адлучыцца $у Вiльню для разлiку з крэдыторамi i $улад-кавання пакiнутага там сямейства.

Адхiлення з пасады i высылкi на пасяленне здавалася ня-добразычлi$уцам Анацэвiча мала. Eн не здава$уся. Сваeй дасвед-чанасцю, у тым лiку $у пытаннях юрыспрудэнцыi, акты$унасцю

$у пошуках падтрымкi вышэйшых чыно$унiка$у iмперыi eн усe яшчэбы$у для iх небяспечным. Таму яго трэба было дыскрэдытаваць,зламаць маральна i фiзiчна.

Новы наступ Навасiльцава

Папячыцель Вiленскай навучальнай акругi, устурбаваны

тым, што звесткi пра зло$ужываннi $у яго ведамстве сталi набыт-кам Бенкендорфа i могуць абярнуцца супраць яго самога, калiатрыма$у падтрымку цэсарэвiча, пайшо$у у больш рашучы на-ступ. У чарговым прадста$уленнi Канстанцiну Па$улавiчу eн пiса$унаступнае.

У канфiскаваных паперах прафесара, ма$уля$у, не знойдзенанi $улiк супраць кiра$унiцтва унiверсiтэта, нi рукапiсу Лiто$ускай

гiсторыi. Затое знойдзены некаторыя вершы i iншыя паперы абу-ральнага зместу. Сачыненнi Анацэвiча – не яго $уласныя, алеперадрукаваныя творы епiскапа Альбертрандзi, i „заключаюцьу сабе шмат заганнага $у розных адносiнах”. Запiска-сведчан-не студэнта Заха пра прымус да абгавору прафесара Анацэвiчахлуслiвая. Выклiканы на унiверсiтэцкi савет, вiно$уны нiчым непадмацава$у сваiх „паклeпа$у” на Мяно$ускага iМержае$ускага. Ды,ма$уля$у, eн i раней прая$уля$у непаслушэнства i дзeрзкасць да на-чальства, але ж нiхто не мог дапусцiць, што eн дойдзе да гэт-кiх „супрацьзаконных учынка$у”. Цяпер жа eн „хадзi$у па хатахi збiра$у партыю нядобрадумных людзей”, распа$усюджва$у роз-ныя выдуманыя чуткi пра унiверсiтэцкае кiра$унiцтва i пасквiль-ныя вершы, „чым выявi$у заганны лад думак i выйша$у з межа$у

289

падпарадкаванасцi”. Анацэвiч „ужо ме$у за$увагi ад былога i цяпе-рашняга рэктара унiверсiтэта, большай часткай, за буйства i гру-басць супраць начальства”.

Не абмiну$у Навасiльца$у – як звычайна i бывае $у сiтуацыях,калi трэба абвiнавацiць ня$угоднага чалавека – абняславiць i аса-бiстыя маральныя якасцi вучонага. З падачы папячыцеля, гэтыпрыстойны, iнтэлiгентны, паважаны калегамi i студэнцкай мо-ладдзю чалавек станавi$уся ледзь не $увасабленнем усiх заган, са-мой амаральнасцю. „Сваiм прыватным жыццeм, – дакладва$у се-натар цэсарэвiчу, – eн падава$у юнацтву прыклад распусты, ма-ючы на $утрыманнi жанчыну, з якой прыжы$у сына i якога адсябе не $удалi$у, нягледзячы на неаднаразовыя за$увагi начальства.У апошнiя часы прабывання $у Вiльнi eн адда$уся я$унаму п’янствуi карцeжнай гульнi”.

У iмкненнi апра$удацца Анацэвiч, ма$уля$у, хоча прадставiцьсябе бязвiнным пакутнiкам. Усе яго „даносы, – прарываюцца

скрозь радкi абвiнавачвання$у iнтарэсы унiверсiтэцкага куратара,– суць зласлiвыя i бязглуздыя i ... яго намер такi, каб наклiкаць наунiверсiтэт несправядлiвыя падазрэннi i прадставiць яго $у вачах

урада $у зусiм скажоным выглядзе”. Каб прымусiць непакорлiвагапрафесара зама$учаць, Навасiльца$у прасi$у цэсарэвiча „забаранiцьяму пад строгiм спагнаннем надалей падаваць падобныя даносы”.

З такой падачы Навасiльцава, цэсарэвiч, у чые рукi бы$у ад-дадзены лeс вучонага, пайшо$у на прыняцце супраць яго яшчэбольш суровых мер. 23 чэрвеня 1828 г. Канстанцiн Па$улавiчпрадпiса$у вiленскаму ваеннаму губернатару за абразлiвы для Вi-ленскага унiверсiтэта „паклeп” (фактычна за лiст Бенкендорфупра зло$ужываннi ва унiверсiтэце) аддаць былога прафесара кры-мiнальнаму суду „для $утаймавання яго на будучае”, прычым ра-шыць гэту справу без чаргi, а прысуд падаць яму на зацвярджэн-не. Анацэвiчу ж строга забаранiць, з узяццем з яго падпiскi-абавя-зацельства, надалей выступаць з падобнымi „неабгрунтаванымi”абвiнавачваннямi пад пагрозай „паступлення з iм па $усeй стро-гасцi закона$у”.

А $у гэты час адкрылiся новыя абставiны адносна разгромле-нага тайнага студэнцкага таварыства, якiя зно$у-такi выходзiлi напрафесара Анацэвiча. Разам з iншымi яго $удзельнiкамi 29 сакавi-ка 1828 г. бы$у адпра$улены на Ка$указ у салдаты Фелiкс Лiсо$ускi.Яго бацька, шляхцiч Яка$у Лiсо$ускi, аканом аднаго з маeнтка$уВiленскага павета, 3 красавiка пада$у цэсарэвiчу скаргу на рэк-тара Вiленскага унiверсiтэта, ужо знаeмага нам Пелiкана, у ня-правiльным асуджэннi сына, нiбыта нявiнна $ублытанага $у справу

290

па гэтым таварыстве. У сваiм лiсце Лiсо$ускi тлумачы$у, што ра-зам з яго сынам адначасова праследавалiся два прафесары унi-версiтэта, у тым лiку Анацэвiч.

Без правядзення расследавання скарга Лiсо$ускага была пры-знана паклeпам. Цэсарэвiч прадпiса$у лiто$ускаму ваеннаму гу-бернатару „$учынiць росшук” па гэтай „скарзе з няправiльнымiна Вiленскае унiверсiтэцкае начальства даносамi i паклeпамi” напрадмет выкрыцця яе складальнiка$у. Яка$у Лiсо$ускi бы$у арышта-ваны, адпра$улены пад канвоем жандара $у Варшаву, а потым –у Слонiм, дзе тады знаходзi$уся Навасiльца$у. На допытах 15 i 16 лi-пеня Лiсо$ускi прызна$уся, што склада$у скаргу сакратар Вiленскайгрэка-унiяцкай кансiсторыi, пiса$у – студэнт Вiленскага унiвер-сiтэта Пeтр Цехановiч, „а $указаныя паклeпы” былi змешчаны падамаганню Анацэвiча, якi скаргу рэдагава$у.

Пры вобыску $у доме Лiсо$ускага знайшлi чарнавую запiску,пакладзеную $у аснову скаргi. Чыно$унiкi, якiя праводзiлi вобыск,прызналi, што яна напiсана рукой Анацэвiча. Гэта аднак не па-цвердзiлася пры пара$унаннi з яго почыркам. На Анацэвiча, як наiнiцыятара падачы i аднаго з а$утара$у гэтай скаргi, указа$у i сту-дэнт Цехановiч. Пра$уда, пазней eн заявi$у, што агавары$у прафе-сара, „будучы прымушаны да таго прадузятым допытам след-чых”.

Тым не менш, новаадкрытыя абставiны адносна Анацэвiча,„якiя выя$улялi каварства i дзeрзкасць яго супраць начальства”,было вырашана далучыць да справы, па якой eн знаходзi$усяпад судом. 14 жнi$уня 1828 г. копii паказання$у Якава Лiсо$ускагабылi даста$улены $у Гродзенскi гродскi (крымiнальны) суд, якiразгляда$у справу апальнага прафесара.

На лаве падсудных

Па загадзе цэсарэвiча суд запатрабава$у ад Iгната распiску,якой eн фактычна бра$у бы на сябе абавязацельства надалей

ма$учаць пра зло$ужываннi ва унiверсiтэцкiм ведамстве. 12 лiста-пада 1828 г. ганiмы вучоны хадатайнiча$у перад правiцелем за-ходнiх губерня$у пра вызваленне яго ад дачы такой распiскi,тлумачы$у, што eн усe напiсанае iм дакажа, а таксама прасi$у вы-платы яму палавiннага жалавання. Адказ бы$у адмо$уны.

Змест прафесарскай распiскi, што eн нiякiх незаконных дано-са$у не рабi$у, а толькi такiя, да якiх абавязвала прысяга, i яе поль-ская мова (патрабавалася рускамо$уная распiска) следчых i тых,

291

хто за iмi стая$у, не задаволiлi. Таму губернскае пра$уленне за-патрабавала ад суда „сiлай палiцэйскай улады” выпатрабавацьад яго другую, „безумо$уную распiску”, „адпаведную павяленню

яго iмператарскай высокасцi”. Але Анацэвiч стая$у на сваiм. „Кi-руючыся $усe жыццe правiламi рэлiгii, маральнасцi i закона$у, нi-колi i не дума$у, каб рабiць iлжывыя даносы i як гэткага злачын-ства да цяперашняга часу не зрабi$у, то i цяпер рабiць не буду”,– напiса$у eн. З такой высокаадукаванай асобай, хай сабе i ад-хiленай ад пасады, у судзе на радзiме, вiдаць, лiчылiся. I, зда-ецца, не толькi лiчылiся, але i пранiклiся павагай, даверам да

свайго „ганаровага” падсуднага. Ствараецца $уражанне, што ры-чагi $уплыву, цiск сенатара Навасiльцава тут дзейнiчалi слабей.

Анацэвiч пада$у скаргу на Гродзенскае губернскае пра$уленнеi гарадавую палiцыю на „прадузятае патрабаванне” з яго той„безумо$унай распiскi” – хутчэй за $усe, пры гэтым бы$у ужыты

маральны цiск або (i) фiзiчны прымус.На студзень 1829 г. „магiстр Вiленскага унiверсiтэта, ка-

лежскi асэсар Iгнацiй Мiхайла$у сын Анацэвiч, 51 год ад роду”значы$уся $у лiку тых 38 чалавек, якiя знаходзiлiся пад нагля-дам палiцыi на тэрыторыi Гродзенскай губернi. Сярод iх, да-рэчы, былi i $удзельнiкi iншых тайных таварыства$у: вiленскiхфiламата$у, свiслацкiх „заран”, у тым лiку знакавыя сeння постацiбеларускай гiсторыi, культуры i навукi: Iгнацiй Дамейка, Напа-леон Орда. У „Ведомости лиц, под надзором полиции по Грод-ненской губернии состоящих” пра Iгната Анацэвiча запiсана на-ступнае: „Прысланы 16 мая 1828 г. па павяленню Яго Iмператар-скай Вялiкасцi цэсарэвiча за дзeрзкасць супраць унiверсiтэцкагапра$улення аказаную. З 19 верасня 1828 г., па патрабаванню Гро-дзенскага гродскага суда, у якiм разглядаецца яго справа, зна-ходзiцца $у Гродне, утрымання ад казны не атрымлiвае. Удавец,сямейства не мае. Нiчога дрэннага (за iм – С. М.) не за$уважана”.

Падсудны 8 студзеня 1829 г. звярну$уся з „усепадданней-шым прашэннем” „на найвышэйшае iмя”. Iмператар Мiкалай Iраспарадзi$уся: адаслаць яго прашэнне на разгляд мiнiстру на-роднай асветы, пра што паведамi$у Iгнату iмператарскi статс-са-кратар, тайны саветнiк Лангiна$у.

Гродскi суд правe$у дадатковае даследаванне на прадмет пры-належнасцi Анацэвiча да тайнага студэнцкага таварыства. До-казу супраць яго i на гэты раз знайсцi не $удалося.

Падсудны бы$у вымушаны даваць следству паказаннi адноснасваiх, абвешчаных „паклeпнiцкiмi”, абвiнавачвання$у на адрас унi-версiтэцкага начальства i сам апра$удвацца ад наскока$у Навасiль-

292

цава. Iгнат сцвярджа$у, што верша$у i двухсэнсо$уных сачынення$унiколi не ме$у, i паколькi яго паперы былi канфiскаваны без во-пiсу, то цяпер можна любыя дзесьцi знойдзеныя творы назваць

прыналежнымi яму. Пераконва$у суддзя$у, што забраныя $у яго гi-старычныя працы – яго $уласныя, нiдзе да таго не друкавалiся,прайшлi цэнзуру i нiчога заганнага не $утрымлiвалi. Спасылаю-чыся на $указ ад 4 красавiка 1803 г. даказва$у, што унiверсiтэцкiсавет не ме$у права судзiць яго. Скардзi$уся на неабмежаваную$уладу, што прысвоi$у сабе рэктар унiверсiтэта (пра што той i самгавары$у у адным з выступлення$у), якi з закона$у выконвае толькiтыя, што яму падабаюцца, а тыя, што не падабаюцца – адмяняе.Гавары$у, што яго загубiлi Мержае$ускi, якi не вярну$у свае лiсты,што выкрывалi яго фiнансавыя махiнацыi, i рэктар, якi прымусi$усавет прыняць угоднае яму рашэнне.

На судзе Анацэвiч прывe$у шэраг новых факта$у фiнанса-вых зло$ужывання$у унiверсiтэцкага начальства: утайка i продажМержае$ускiм праз кнiжны магазiн на сваю карысць звыш сотнiкнiг па 10–12 чырвонца$у за кожную; атрыманне рэктарам, насу-перак iмператарскаму павяленню, чатырох жалавання$у, у тымлiку за 2 кафедры (у агульнай суме 4 700 рублe$у: 1 200 серабромза пасаду рэктара, 1 500 – за прафесара анатомii, 1 500 – як пра-фесар хiрургii, 500 – як наглядальнiк казeнных медыка$у), без вы-кладання пры гэтым лекцый; пазба$уленне чатырох прафесара$укватэр, якiя былi адрамантаваны за унiверсiтэцкi кошт для

$устройства кватэры папячыцелю; 4-тыднeвая паездка рэктара паВiленскай губернi за кошт унiверсiтэцкай казны; плата з унiвер-сiтэцкiх рахунка$у жывапiсцу, якi малюе партрэты рэктара, ягосям’i i прафесара$у; атрыманне некiм iншым грошай, выдзеленыхна кватэру прафесару Юндзiлу; i iншыя.

Будучы гвалто$уны схоплены i вывезены з Вiльнi, тлумачы$у

Iгнат, eн не ме$у пад рукой патрэбных доказа$у для свайго апра$у-дання, якiх тэрмiнова ад яго запатрабавалi, у той час, як ягопрацi$унiкi мелi патрэбныя iм дакументы i давераных людзей.

Жанчына, якую, па словах папячыцеля, ме$у на $утрыманнiАнацэвiч, – гэта яго кухарка, старая i непрыгожая, „якая можахутчэй усялiць жах, чым запалiць каханне”. Дзяцей eн не мае, але$утрымлiва$у за $уласны кошт пляменнiка$у, якiх называлi яго дзе-цьмi. Першы $урок карцeжнай гульнi eн $узя$у у доме рэктара. Нiхтоне можа даказаць, сцвярджа$у Iгнат, што eн хоць раз у жыццiбы$у п’яным, як не можа быць даказана i яго непаслушэнстваi дзeрзкасць супраць начальства.

Выступленне прафесара на судзе, як сведчаць крынiцы, было

293

напо$унена „дзeрзкiмi i дакорлiвымi выразамi i супраць прыват-ных асоб, i супраць упра$улення Вiленскай навучальнай акругай”.

На падставе паказання$у Анацэвiча Гродзенскi гродскi судпрапанава$у правесцi расследаванне, „каб упэ$унiцца $у правiльна-сцi або хлуслiвасцi гэткiх даноса$у, як утрымлiваючых казeнныiнтарэс”, на што губернскае пра$уленне папрасiла дазволу цэ-сарэвiча. Яго рэакцыю можна было прадбачыць. „Прызна$ушысiе непатрэбным”, eн прадпiса$у неадкладна судзiць Анацэвiча„за iлжывыя даносы”. Паводле сцэнарыя Навасiльцава i цэсарэ-вiча, гродскi суд павiнен бы$у толькi вызначыць вiну „адста$унога”прафесара i прызначыць меру пакарання. А суд, замест гэ-тага, да$у яму слова, выслуха$у аргументы i прыня$у новыя па-казаннi, што парушала планы тых, хто хаце$у прымусiць Iгнатазама$учаць. Пад цiскам сенатара i цэсарэвiча Гродзенскае губерн-скае пра$уленне двойчы, у тым лiку $указам ад 4 снежня 1828 г.,зрабiла суду строгi выгавар за прыняцце ад Анацэвiча „новыхданоса$у на унiверсiтэцкае начальства”.

Члены суда апра$удвалiся, спасылаючыяся на заканада$уства:ма$уля$у, падсудны мае права прадставiць свае доказы, а суд неможа нiколi адмовiцца ад iх разгляду i даследавання.

Паiнфармаваны пра дамаганнi гродскага суда правесцi да-датковае расследаванне паводле яго паказання$у, прафесар прасi$удазволу цэсарэвiча знаходзiцца на следстве аб зло$ужываннях на-чальства $у Вiленскiм унiверсiтэце з дапушчэннем яго да раз-гляду $усiх унiверсiтэцкiх рахунка$у i дакумента$у. Eн заявi$у, штосамыя важныя паказаннi зробiць толькi асабiста цэсарэвiчу абопрызначанай iм асобе, пры $умове, што яна не будзе мець нiякiхдачынення$у з унiверсiтэцкiм начальствам.

Гродзенскi гродскi суд прызна$у Iгната Анацэвiча „не падля-жачым абвiнавачванню”. Судовае рашэнне па яго справе адбы-лося 3 красавiка 1829 г. Яно было наступным:„1е. Калежскага асэсара Iгнацiя Анацэвiча, якi зрабi$у на унi-

версiтэцкае начальства даносы, з улiкам, што яны недаследа-ваны i iлжывасць або правiльнасць оных не адкрыта, на падставе$указа$у 1763 i 1765 гадо$у, 397-га артыкула Установы аб губерняхi Лiто$ускага Статута 4-га раздзела 34-га артыкула ад вiны i спа-гнання вызвалiць.

2е. За дачу падпiскi $у тым, што як да гэтага часу iлжывыхданоса$у eн не рабi$у, так i наперад рабiць не будзе, ... не падвяр-гаць нiякаму адказу.

3е. Анацэвiча, агаворанага Лiсо$ускiм ..., як не выкрытага, ададказнасцi $учынiць свабодным”.

294

У маi таго ж года гэту пастанову суд пада$у „на рэвiзiю”$у Першы дэпартамент Гродзенскага гало$унага суда (30 кастрыч-нiка 1831 г. пера$утвораны $у Палату крымiнальнага суда, або Гро-дзенскую крымiнальную палату).

Пра „я$уна аказваемае заступнiцтва членамi $усiх прысут-

ных месца$у падсуднаму Анацэвiчу”

Гродзенскi гало$уны суд зацiкавi$уся паказаннямi Анацэвiчаi знайшо$у, што яны заслуго$уваюць увагi. З улiкам iмператар-скай рэзалюцыi на прашэннi Iгната суд 4 лiстапада 1829 г.накiрава$у iнфармацыю пра выключанага з унiверсiтэцкага ведам-ства прафесара i выкладзеныя iм факты, як „новыя абставiны, не$улiчаныя пры прадста$уленнi папячыцелем цэсарэвiчу”, у Пецяр-бург, мiнiстру народнай асветы. Суд пыта$уся дазволу мiнiстрана правядзенне дадатковага расследавання факта$у, выкладзеныхАнацэвiчам, на месцы, у Вiльнi, каб „не $упусцi$ушы з поля зрокупрадмета$у, што да $урону казeннага iнтарэсу датычаць, можнабыло затым аб вiне або невiнаватасцi Анацэвiча зрабiць законнаепалажэнне”.

Члена$у гродскага суда Гало$уны суд пастанавi$у спагнаннюне падвяргаць, паколькi адны сведчаннi Анацэвiча яны „знайшлiсправядлiвымi, а другiя ва $усiх частках з дакладнасцю не высвет-лены”.

19 снежня цэсарэвiч загада$у гродзенскаму губернатару да-ставiць непакорлiвага магiстра да яго $у Варшаву з палiцэйскiмчыно$унiкам, аднак „не $у выглядзе арыштанта”. Пра змест ад-былых з iм размо$у вядомыя а$утару крынiцы нiчога не гавораць.У апошнi дзень таго шматпакутнага для Iгната 1829 года, „папрашэсцi патрэбы $у асабiстым знаходжаннi тут калежскага асэс-ара Анацэвiча”, eн бы$у адасланы на ранейшае месца пад нагляд

палiцыi.У той жа дзень, 31 снежня 1829 г., цэсарэвiч абвiнавацi$у Га-

ло$уны суд, што той парушы$у субардынацыю, паступi$у неадпа-ведна з устано$уленым законам парадкам: дазвол на дадатковаерасследаванне справы паводле паказання$у Анацэвiча трэба былоадразу прасiць не $у мiнiстра народнай асветы, але спачатку прад-ставiць сваю прапанову лiто$ускаму ваеннаму губернатару, „а по-тым мне для атрымання ад мяне распараджэння i самога даз-волу”.

Не да спадобы было цэсарэвiчу i тое,што гродскi, а $услед за iм

295

i Гало$уны суд рашылi разглядаць абвiнавачванне на адрас Ана-цэвiча па справе Лiсо$ускага асобна. „Належыць крымiнальнуюсправу разглядаць у цэласнасцi, а не па частках,” – павуча$у eн.

Разгляд справы Iгната $у судовых iнстанцыях зацягва$уся. Ця-жар бытавых нязручнасця$у i фiнансавых цяжкасця$у, якi абры-ну$уся на яго, прымуша$у хадатайнiчаць пра паляпшэнне $умо$у вы-сылкi. Ужо 11 жнi$уня 1828 г. ссыльны гiсторык iнфармава$у гро-дзенскага губернатара пра тое, што брат, да якога яго прыслалi,па сваeй беднасцi не мае магчымасцi даваць яму анi памяшкання,анi харчавання. У пачатку 1829 г. выгнаннiк пiса$у цэсарэвiчу,што eн бязвiнна страцi$у месца працы i жалаванне; што, будучыпад наглядам палiцыi, eн не мае магчымасцi сам сябе $утрымаць.Прасi$у прызначыць яму якоесьцi $утрыманне.

У маi 1830 г. Анацэвiч накiрава$у на iмя цэсарэвiча прашэннепасадзейнiчаць хутчэйшаму заканчэнню яго справы i вызвалiцьяго з-пад нагляду палiцыi. Пры гэтым eн абавязва$уся кожны разданосiць палiцыi аб месцы свайго прабывання i выконваць усе на-чальнiцкiя распараджэннi. Iгнат пiса$у пра цяжкасцi свайго пра-бывання $у двухпакаeвым доме беднага малабераставiцкага свя-тара, якi мае нязначны прыход з бедных сялян, некалькi морга$узямлi i 12 дзяцей. Праверка $умо$у пражывання калежскага асэсара

Анацэвiча, праведзеная па даручэнню цэсарэвiча, гэта пацвердзi-ла. Канстанцiн Па$улавiч распарадзi$уся: „I як святар Анацэвiч нез’я$уляецца $удзельнiкам дзеяння$у брата, якi звярну$у на сябе $увагу

$урада, то справядлiвасць патрабуе, каб eн бы$у вызвалены ад ут-рымання брата”.

Дзевятага чэрвеня 1830 г. Iгнат атрыма$у дазвол да закан-чэння судовага працэсу знайсцi сабе месца жыхарства $у Гродне

або Гродзенскiм павеце з умовай кожны раз паведамляць пра сябепалiцыi,што eн i абавяза$уся рабiць распiскай. Гэта мера замянiла$устано$улены над iм да таго часу палiцэйскi нагляд.

Мiж тым цэсарэвiч атрыма$у прадста$уленне Гродзенскага га-ло$унага суда аб дазволе на расследаванне новых паказання$у Ана-цэвiча i паведамi$у пра гэта Навасiльцаву. Той запатрабава$у адПелiкана даставiць яму $у Варшаву $усе справы i акты, што да-тычаць выкладзеных падсудным факта$у. Правe$ушы там небес-староннюю праверку гэтых факта$у па унiверсiтэцкiх актах,Навасiльца$у пiсьмова выкла$у па кожным з абвiнавачвання$у Ана-цэвiча на адрас начальства Вiленскага унiверсiтэта i акругi сваеконтраргументы i пайшо$у у новы наступ, на гэты раз не толькiсупраць падсуднага прафесара, але i супраць Гродзенскiх грод-скага суда i Гало$унага суда (крымiнальнай палаты). Новыя пака-

296

заннi Анацэвiча eн назва$у „свавольным мудрагельствам i разва-жаннем, зусiм да яго апра$удання не служачым”. Апра$удваючысяперад цэсарэвiчам за новавыкрытыя зло$ужываннi па яго ведам-стве, Навасiльца$у сцвярджа$у, што яны мелi месца яшчэ да яго$уступлення на пасаду папячыцеля.

У парушэнне закону, абура$уся сенатар, Гродзенскi гродскiсуд прыня$у „новыя паклeпы Анацэвiча без усялякiх доказа$у,напо$уненыя нават лаянкай на унiверсiтэцкае начальства i да-корамi па адрасе вышэйшых улада$у”, i вызвалi$у яго ад усяля-кай адказнасцi „нiбыта цалкам апра$уданага”. Нягледзячы на тое,што Гродзенскае губернскае пра$уленне (па прадпiсанню цэсарэ-вiча – С. М.) двойчы ставiла гродскаму суду „на вiд” дапуш-чаныя iм „недарэчнасцi”, аб’явiла яму выгавар, той „адважы$уся

пакiнуць без усялякай увагi выкананне гэткага прадпiсання”. Се-натар спасыла$уся на законы i $указы 1699, 1700, 1724, 1788, 1808гадо$у, якiя нiбыта пры гэтым парушы$у гродскi суд.

Крымiнальная ж палата, лютава$у папячыцель, замест вы-пра$улення гэтых хiба$у, прыняла новыя паказаннi Анацэвiча,нiбы служачыя яго апра$уданню, i сама адступiла ад закона$у,прапанава$ушы правесцi даследаванне праз мiнiстра народнайасветы. Навасiльца$у абвiнавацi$у гродскi суд i крымiнальную па-лату $у „я$уным заступнiцтве за падсуднага Анацэвiча i прадузя-тай нядобразычлiвасцi iх да унiверсiтэцкага начальства”.

Услед за сенатарам цэсарэвiч сваiм павяленнем гродзенскамугубернатару ад 12 лiпеня 1830 г. накiну$уся на гродзенскiя су-довыя $установы, абвiнавачва$у iх у беззаконных дзеяннях, „я$унааказваемым заступнiцтве членамi $усiх прысутных месца$у падсуд-наму Анацэвiчу i прадузятай нядобразычлiвасцi iх да унiверсi-тэцкага начальства”. Яны, гаварылася $у павяленнi, „да гэтагачасу iмкнулiся вышукваць новыя спосабы да дарэмнага лiста-вання i затрымкi справы”. Справа, рашыць якую было прадпi-сана „без найменшага прамаруджвання i без чаргi, знаходзiцца$у вытворчасцi амаль ужо два гады”.

Адчуваючы, вiдаць, хiсткасць уласнай пазiцыi $у сувязi з за-фiксаванымi $у судовых дакументах новымi фактамi зло$ужыван-ня$у у яго ведамстве, Навасiльца$у папрасi$у цэсарэвiча прызна-чыць камiсiю для праверкi сапра$уднасцi яго тлумачэння$у (абвяр-жэння$у) „па кожным паклeпе Анацэвiча”. Канстанцiн Па$улавiчпрызначы$у чыно$унiка$у, якiя, рэвiзава$ушы перададзеныя $у Вар-шаву акты, рахункi Вiленскага унiверсiтэта, пацвердзiлi слушна-сць аргумента$у папячыцеля, iх адпаведнасць унiверсiтэцкiм ак-там, i нiбыта абверглi доказы Анацэвiча.

297

Заключэнне згаданай камiсii накiравалi $у Гродзенскую кры-мiнальную палату. Але Iгнат, якога пазнаeмiлi з заключэннемкамiсii, з iм не згадзi$уся, бо складалi яго чыно$унiкi не $у Вiльнi,а $у Варшаве, якiя не запрасiлi яго, не ведаюць ходу унiвер-сiтэцкiх спра$у, затое маюць зносiны з унiверсiтэцкiм началь-ствам i з’я$уляюцца людзьмi зацiка$уленымi. Апальны прафе-сар сцвярджа$у, што савет адлучы$у яго на падставе аднаго лi-ста да свайго сатаварыша, Мяно$ускага, не выслуха$ушы нават

тлумачэння$у. Звярта$у увагу на тое, што камiсiя не $указала „па-дазроныя дамы”, якi нiбыта eн абыходзi$у, i „партыi нядобрадум-ных”, у збiраннi якiх абвiнавачва$у яго папячыцель.

Мiж тым цэсарэвiч дамага$уся, каб суд рашы$у справу Анацэ-вiча „$у як найхутчэйшым часе i без чаргi, не прымаючы болейнi ад Анацэвiча, нi ад iншых падсудных ... даноса$у, якiя наво-дзяць бескарысную перапiску i страту часу, i як мага $ухiляццапры тым ад прадузятых i недазвалiцельных паслаблення$у длякагосьцi з датычных да гэтай справы асоб, пад уласнай ... адказ-насцю члена$у” суда. Дадатковае расследаванне правесцi можнатолькi з дазволу Канстанцiна Па$улавiча.

Рашэнне Гродзенскай крымiнальнай палаты па справе Ана-цэвiча адбылося 15 чэрвеня 1831 г. У iм звярталася $увага на

наступныя акалiчнасцi: за прафесарам няма нiякай вiны адно-сна $удзелу $у тайным таварыстве „Патрыeты Бацька$ушчыны”пры Вiленскiм унiверсiтэце, i eн у тым „цалкам апра$уданы”.Мержае$ускi, якi па даручэнню Мяно$ускага забра$у у Анацэ-вiча паперы, у тым лiку важныя лiсты i розныя творы даслед-чыка, утаi$у уласныя лiсты, што адкрывалi яго, Мержае$ускага,зло$ужываннi. Нельга ставiць у вiну Анацэвiчу партыкулярнылiст да Мяно$ускага, ды i сам Мяно$ускi спагнання на яго не прасi$у.Унiверсiтэцкi савет 2 красавiка 1828 г. не абвясцi$у вiну Анацэвiчаi не запатрабава$у ад яго нiякага тлумачэння, але самавольна, на-суперак указам, адхiлi$у яго ад пасады i дамогся на гэта згодыпапячыцеля Навасiльцава. Без суда Анацэвiч выгнаны з месца

жыхарства. Немагчыма яго абвiнавачваць i $у напiсаннi Лiсо$ускiмпаклeпнiцкай скаргi на Вiленскi унiверсiтэт.

З улiкам выкладзенага вышэй, крымiнальная палата пас-танавiла: Iгнацiя Анацэвiча „ад суда i $усялякага ... спагнання$учынiць свабодным, тым больш, што некаторыя з яго даноса$у ...знойдзены справядлiвымi”.

Наступнай iнстанцыяй у справе калежскага асэсара Анацэ-вiча, паводле тагачаснай субардынацыi, бы$у вiленскi ваенны гу-бернатар князь Далгарука$у. 24 мая 1832 г. eн прызна$у правiль-

298

ным рашэнне Гродзенскай крымiнальнай палаты, якая знай-шла многiя паказаннi падсуднага супраць начальства Вiленскагаунiверсiтэта справядлiвымi i вызвалiла яго ад усялякай адказ-насцi.

Чалавек, „якi звярну$у на сябе $увагу $урада”

Губернатар Далгарука$у перада$у справу Анацэвiча, якая на-была такую шырокую агалоску, у Сенат, куды, дарэчы, звярну$усяi сам Iгнат з просьбай знiшчыць рашэнне савета Вiленскага унi-версiтэта пра адхiленне яго ад пасады, задаволiць яго жалаван-нем з часу звальнення i прызначыць пенсiю.

У 1833 г., пасля двух гадо$у па закрыццi Вiленскага унiверсiтэ-та, справай апальнага прафесара $усур’eз занялiся $у Пецярбургу.Яна разглядалася $у мiнiстэрстве народнай асветы, мiнiстэрствеюстыцыi, у Сенаце, Дзяржа$уным савеце i асабiста iмператарамМiкалаем I.

Сенат на сваiм пасяджэннi 27 жнi$уня 1833 г. слуха$у запiскугубернатара князя Далгарукага па крымiнальнай справе былогапрафесара Вiленскага унiверсiтэта, аддадзенага па павяленню цэ-сарэвiча суду за дзeрзкасць супраць унiверсiтэцкага начальстваi iлжывыя на яго скаргi i даносы, а таксама за сачыненне шлях-цiчу Лiсо$ускаму паклeпнiцкай скаргi на гэта ж начальства. Па-колькi Анацэвiч разаблача$у зло$ужываннi, звязаныя з растратайунiверсiтэцкiх грошай i маeмасцi, а таксама з улiкам, што eнзвярта$уся да мiнiстра народнай асветы за дапамогай ад уцiскуад таго ж начальства, Сенат перада$у яго справу на папярэднiразгляд упра$уляючаму мiнiстэрствам народнай асветы Сяргею

Увараву, каб eн потым данeс Сенату.Калi $у 1833 г. да мiнiстра дайшла разбухшая справа Анацэ-

вiча, eн убачы$у у eй шэраг несупадзення$у у датах, фактах. Непрайшло мiма яго вока i тое, што унiверсiтэт не правe$у у свойчас расследавання тых непарадка$у, пра якiя даносi$у Анацэвiч.Цяпер жа, па прашэсцi часу i закрыццi унiверсiтэта, у спра-вядлiвасцi яго данясення$у пераканацца аказалася цяжка. На за-пыт мiнiстэрства $у Вiльнi, ва унiверсiтэцкiм архiве, нiякiх па-пер, што датычаць справы Анацэвiча, не аказалася. Архiварыусдалажы$у, што iх там i не было. Толькi $у журнале пасяджэння$у

савета засталiся два кароткiя запiсы: за 2 i 17 красавiка 1828 г.,адпаведна пра адхiленне ад пасады i высланне з Вiльнi i правыслухо$уванне адказа$у Анцэвiча на зададзеныя яму пытаннi.

299

Таму мiнiстр адмовi$уся ад правядзення дадатковага даследа-вання па гэтай справе.

Гродзенскi гродскi суд, крымiнальная палата i вiленскi ва-енны губернатар, адзначы$у мiнiстр, „не знайшлi найменшайпадставы для абвiнавачвання $у чымсьцi Анацэвiча”. На пад-ставе вывучэння справы ганiмага прафесара, кiра$унiк адука-цыйнага ведамства iмперыi 12 снежня 1833 г. прапанава$у на-ступнае: 1) вызвалi$ушы Анацэвiча ад суда, залiчыць яму $увесь

тэрмiн ад часу адхiлення ад пасады да дня заканчэння справы

$у сапра$удную службу i выплацiць за гэты тэрмiн жалаванне – па800 рублe$у акладу $у месяц, якiя eн атрымлiва$у, будучы на службе;2) прызначыць Анацэвiчу суразмерную яго педагагiчнаму стажупенсiю, наро$унi з iншымi прафесарамi i выкладчыкамi былога Вi-ленскага унiверсiтэта.

Далей справай апальнага прафесара з Гродзеншчыны зай-ма$уся Сенат, якому 10 студзеня 1834 г. мiнiстр народнай асветыпрадставi$у сваe заключэнне. Для азнаямлення сенатара$у справаАнацэвiча нават была раздрукавана. Атрымалася цэлая кнiга падназвай „Выпiска з закона$у па справе аб калежскiм асэсары Ана-цэвiчы”, якая i цяпер захо$уваецца $у фондзе Сената $у Расiйскiмдзяржа$уным гiстарычным архiве $у Санкт-Пецярбургу (ф. 1151,воп. 2, 1835 год, спр. 52, арк. 69–167).

...Iшо$у 1835 год. Каля васьмi гадо$у мiнула з часу, калi паволi рэктара Пелiкана, падтрыманага папячыцелем Вiленскайакругi Навасiльцавым i цэсарэвiчам Канстанцiнам Па$улавiчам,жыццeвы шлях Iгната атрыма$у зусiм iншы накiрунак. Iнтэлек-туальнае асяроддзе, лекцыi ва унiверсiтэце, кантакты з мо-ладдзю i калегамi, павагу, навуковую працу надо$уга змянiлi$унiжэнне, выгнанне i пазба$уленне звыклага асяроддзя, палiцэй-скi нагляд, допыты, спробы апра$удання перад рознымi iнстанцы-ямi i высопаста$уленымi асобамi iмперыi, судовы працэс. Чатырыгады прайшло з таго часу, калi пераста$у iснаваць i сам Вiленскiунiверсiтэт, закрыты вышэйшымi $уладамi за $удзел яго студэнта$у

i выкладчыка$у у нацыянальна-вызваленчым па$устаннi. У фармi-раваннi апазiцыйных настроя$у унiверсiтэцкай супольнасцi, ма-ральнай падрыхто$уцы яе да $удзелу $у па$устаннi, несумненна,удзельнiча$у i Iгнат Анацэвiч, абвiнавачаны, акрамя $усяго iншага,у „польскiм нацыяналiзме”. Не выклiкае нiякага сумнення, што,не будзь eн у 1831 г. пад палiцэйскiм наглядам у высылцы, eнбы$у бы разам з па$устанцамi.

Пры разглядзе справы Анацэвiча $у трэцiм аддзяленнi пятагадэпартамента Сената сенатары адзiнагалосна прызналi,што з са-

300

мага пачатку вытворчасцi справы дапушчаны адступленнi i вя-лiкiя недахопы $у яе форме, парадку i па$унаце. Па прашэсцiгадо$у i закрыццi унiверсiтэта, як заключалi сенатары, папа$уненнесправы немагчыма, што $ускладняе, фактычна робiць немагчы-мым вызначыць ступень i сам прадмет вiнаватасцi Анацэвiча,устанавiць абгрунтаванасць яго скарга$у i $у чым яны неабгрунта-ваныя.

Сенатары Дэбу, Мардвiна$у, Бязродны прызналi рашэннеГродзенскага гродскага суда, крымiнальнай палаты i iх зацвяр-джэнне вiленскiм ваенным губернатарам, „якiмi Iгнацiй вызваля-ецца ад усялякага па гэтай справе абвiнавачвання, правiльнымii прыведзеным у iх законам адпаведнымi, i лiчаць неабходным,згодна з тымi рашэннямi, вызвалiць Анацэвiча ад суда i $усялякай

адказнасцi; акрамя таго, у адпаведнасцi з думкай упра$уляючагамiнiстрэствам народнай асветы, знаходжанне Анацэвiча пад су-дом залiчыць яму $у сапра$удную службу”, прызначыць яму пенсiю,а наконт невярнутых яму кнiг i рукапiса$у звярнуцца да мiнiстранароднай адукацыi.

Iншай думкi прытрымлiва$уся сенатар Д. Качубей. Хоцьi варта было б падвергнуць Анацэвiча пакаранню за iлжывыяданосы i абразу начальства, сцвярджа$у сенатар, але, „улiчваючытое, што eн, будучы адхiлены ад пасады, знаходзiцца пад судомз 1828 г., а ро$уна з павагi на яго $ужо немаладыя гады i ранейшуюслужбу, паставiць яму $у пакаранне настолькi до$угае пад судомзнаходжанне. А як з падаваемых iм папер i тлумачэння$у выразнавыя$уляецца $у iм той жа буйны, непакорлiвы начальству дух i за-ганны лад думак, якiя i раней былi прычынай яго зняцця, то набудучае Анацэвiча, па нядобранадзейнасцi яго пры выхаваннi мо-ладзi, нi да якой пасады $у навучальныя $установы не прызначаць”.Па справе аб складаннi гiсторыкам скаргi Якаву Лiсо$ускаму Ка-чубей лiчы$у магчымым „пакiнуць яго ... ад далейшага суда i па-карання свабодным”. Пры гэтым сенатар „знаходзi$у”, што Гро-дзенскаму гродскаму суду i крымiнальнай палаце „за няправiль-нае i з законамi неадпаведнае рашэнне гэтай справы (Анацэвiча– С. М.), а таксама за прыняцце ад Анацэвiча з дакорлiвымii дзeрзкiмi выразамi адказа$у i за я$уную з боку гэтых судо$у на

карысць яго прыхiльнасць належыць зрабiць найстаражэйшы вы-гавар”.

Паколькi думка мiнiстра народнай асветы, якi рыхтава$у пы-танне да разгляду $у Сенаце i не знайшо$у „нi малейшай падставыдля абвiнавачвання $у чымсьцi Анацэвiча” i прапанава$у яго адсуда вызвалiць, залiчыць час знаходжання пад судом у службовы

301

стаж i прызначыць пенсiю, выклiкала рознагалоссi сенатара$у, то,па прадпiсанню мiнiстэрства юстыцыi, справу Анацэвiча пера-далi на разгляд на Агульны сход Сената. Слуханне яе адбылося21 верасня 1834 г.

Адны сенатары (9 чалавек) палiчылi, што „няма дастатко-вых прычын для абвiнавачвання Анацэвiча”. Правесцi ж рас-следаванне беспарадка$у па Вiленскiм унiверсiтэце, не зробленаетады, i пераканацца $у справядлiвасцi або несправядлiвасцi ягоданясення$у праз два гады пасля закрыцця унiверсiтэта цяперамаль няма магчымасцi. Яны прапано$увалi не падвяргаць Ана-цэвiча па гэтай справе абвiнавачванню i ад суда вызвалiць.

Другiя шэсць сенатара$у лiчылi,што „eн вiнаваты адзiна $у iл-жывых даносах”, i прапано$увалi адмовiць яму ва $узнагароджаннiжалаваннем i пенсiяй.

Далей справай Анацэвiча заня$уся мiнiстр юстыцыi Д. Даш-ка$у. Eн 2 студзеня 1835 г. прапанава$у Сенату Анацэвiча ад судаi следства вызвалiць i залiчыць яго до$угачасовае прабыванне падсудом як пакаранне за даносы. Сем сенатара$у згадзiлiся з та-кой пастано$укай пытання, адзiнаццаць – засталiся пры ранейшыхдумках. Гэтыя рознагалоссi сталi прычынай перадачы шматпа-кутнай справы калежскага асэсара Анацэвiча на далейшы раз-гляд, на гэты раз – у Дзяржа$уны савет.

Грамадзянскi дэпартамент Дзяржа$унага савета сваiм рашэн-нем ад 24 красавiка 1835 г. палiчы$у, што $у справе патрабуецца

абмеркаванне трох пункта$у: 1) адхiленне Анацэвiча ад пасады;2) даноса$у, за якiя eн адданы суду; 3) дамаганнi Анацэвiча правыдачу яму жалавання, прызначэнне пенсii, вяртанне папер i са-тысфакцыi за страты.

Адносна першага пункта думка дэпатрамента была наступ-най: паколькi адхiленне ад пасады залежала ад унiверсiтэцкаганачальства i, звыш таго, ухвалена блажэннай памяцi цэсарэвi-чам, то гэта пытанне не можа цяпер падлягаць нiякаму новамуразгляду.

Што датычыць другога пытання, то $у складаннi скаргi шлях-цiчу Лiсо$ускаму на рэктара Пелiкана Анацэвiч „вiнаватым не

аказа$уся”. Яго ж уласныя даносы нельга прызнаць нi iлжы-вымi, нi справядлiвымi. Вызначыць ступень iх пра$удзiвасцi не$уя$уляецца магчымым, па-першае, па прычыне по$унага адступ-лення ад законных форм пры даследаваннi гэтага прадмета; па-другое, па немагчымасцi дайсцi да iсцiны цяпер, калi Вiленскiунiверсiтэт не iснуе, спра$у яго не знойдзена i згаданыя асобы вы-былi з вучэбнага ведамства. Аднак, на карысць падсуднага слу-

302

жаць два судовыя рашэннi, думка вiленскага ваеннага губерна-тара – „мясцовага начальнiка, якому лепш вядомы як падазроныяасобы эпохi тых здарэння$у”, так i мера слушнасцi паказання$уАнацэвiча; i $урэшце, заключэнне мiнiстра народнай асветы, якi,дасведчаны пра службу Анацэвiча, не толькi яго не абвiнавачвае,але i вызначае яму $узнагароду. Адзiнае з’я$уляецца непрабачаль-ным для падсуднага – выкарыстанне непрыстойных i дакорлiвыхвыраза$у супраць былога яго начальства.

Меркаванне Грамадзянскага дэпартамента было наступным:„1) Анацэвiча, адданага суду па распараджэнню блажэннай

памяцi гасудара цэсарэвiча за паклeпы, па згаданай вышэй немаг-чымасцi раскрыць цяпер ступень справядлiвасцi або несправядлi-васцi яго даноса$у, ад суда вызвалiць, строга забаранi$ушы яму набудучае $устрымацца ад дакорлiвых i дзeрзкiх выраза$у у паперах;а гродскаму суду i крымiнальнай палаце, якая прыняла ад ягоадказы i тлумачэннi з гэткiмi выразамi, згодна заключэнню мiнi-стра юстыцыi i сямi сенатара$у, зрабiць найстражэйшы выгавар.

2) Адносна прасiмага Анацэвiчам задавальнення яго жала-ваннем i назначэннем пенсii, прадставiць мiнiстру асветы пасту-пiць па iснуючых для члена$у яго ведамства $узаканеннях.

3) Анацэвiчу, аб вяртаннi захопленай, паводле яго паказан-ня$у, уласнасцi, прадставiць магчымасць прасiць, калi пажадае,дзе належыць асобна”.

Агульны сход Дзяржа$унага савета 16 снежня 1835 г. слуха$умеркаванне Грамадзянскага дэпартамента па справе Анацэвiча.13 студзеня 1836 г. на сваiм пасяджэннi члены Дзяржсавета на

чале з графам Лiтай зрабiлi па eй сваe заключэнне. 17 студзенягэта заключэнне было адобрана iмператарам.

I, у рэшце рэшт, „паводле найвышэйша зацверджанага мер-кавання Дзяржа$унага савета” кропку на справе Анацэвiча па-ставi$у Сенат. Eн пастанавi$у па пытанню непрадста$улення грун-то$уных доказа$у выкрываемых iм зло$ужывання$у ва унiверсiтэце,а таксама сачынення для шляхцiча Лiсо$ускага прашэння Iгнатаад суда i следства вызвалiць. За „дзeрзкiя i дакорлiвыя выразыяк супраць прыватных асоб, так i супраць былога яго началь-ства” на пасяджэннi крымiнальнага суда паставiць Анацэвiчу$у пакаранне до$угачасовае яго прабыванне пад судом. Гродзенс-каму гродскаму суду i тамашняй Палаце крымiнальнага суда,якiя прымалi адказы Анацэвiча з гэткiмi дакорлiвымi i дзeрзкiмiвыразамi, аб’явiць найстражэйшы выгавар. Пра$уда апошнi пунктпастановы $у архi$унай справе перакрэслены. Можа ад пакараннягродзенскiх суддзя$у усe-ткi адмовiлiся? Па пытанню залiчэння

303

падсуднаму часу яго знаходжання пад крымiнальным судом i вы-дачы яму жалавання размовы быць не можа.

За вакном стаяла 21 лютага 1836 г. ...

Апошнi, пецярбургскi перыд жыцця

Вядома, што з 1834 г. Iгнат Анацэвiч жы$у у Пецярбургу.Падазрэнне $у паланафiльстве, вальнадумстве i рэвалюцыйнайпрапагандзе было з яго знята. У сталiцы iмперыi eн цалкам

прысвяцi$у сябе навуковай дзейнасцi. Працава$у памочнiкам бiблi-ятэкара Румянца$ускага музея, якi бы$у створаны $у 1831 г. на ас-нове збора$у Iгнатава апекуна Мiкалая Пятровiча Румянцава. Бы$у

членам Пецярбургскай археаграфiчнай камiсii. Шмат працава$уу архiвах, рабi$у археаграфiчныя паездкi па Беларусi i Лiтве.Ужо пасмяротна выйшлi на польскай мове яго артыкулы Накiдпершабытнай гiсторыi Лiтвы (1846), Накiд гiсторыi ВялiкагаКняства Лiто$ускага (1849–1850). Гало$уная ж праца, якой ву-чоны займа$уся $усe жыццe – гiсторыi Лiтвы – засталася ненадру-каванай. Велiзарная калекцыя рукапiса$у i рэдкiх кнiг пасля ягосмерцi дасталася калекцыянеру К. Свiдзiнскаму.

Гiсторыя пакiнула шмат загадак адносна постацi нашага ге-роя. Толькi $у агульных рысах вядомы прускi перыяд жыцця Iг-ната.

Варта разабрацца, якi сэнс укладала яго вiленскае унiверсi-тэцкае акружэнне $у дадзены яму псе$уданiм „Жэгота з Малой

Бераставiцы”? Вядома, што $у вобразе аканома Жэготы $у сваeйпаэме „Дзяды” Адам Мiцкевiч паказа$у Iгната Дамейку.

Не знята тайна з дачынення$у гiсторыка з выкрытым студэн-цкiм таварыствам „Патрыeты Бацька$ушчыны”. Хоць следстване знайшло тады доказа$у, аднак кiра$унiцтва унiверсiтэта, з улi-кам сумнага вопыту разгрому тайных таварыства$у фiларэта$уi фiламата$у i рэпрэсiй супраць студэнта$у i выкладчыка$у, палi-чыла за лепшае пазбавiцца ад небяспечнага, апазiцыйна настрое-нага да $урада, заражонага „духам нацыяналiзму” прафесара, якiме$у $уплы$у на моладзь i карыста$уся яе любо$ую i павагай.

Цi знайшлiся i цi $удалося Iгнату Анацэвiчу вярнуць канфiска-ваныя $у яго $у 1828 г. матэрыялы для Лiто$ускай гiсторыi? Калiне, то дзе яны знаходзяцца зараз?

Перспекты$уным уя$уляецца даследаванне сябро$ускiх кантак-та$у вучонага з Адамам Мiцкевiчам, Мiкалаем Румянцавым i iн-шымi...

304

Амаль невядомы для беларускiх даследчыка$у самы плeнны$у навуковым, археаграфiчным плане пецярбургскi перыяд жыццявучонага. Дзе i $у якiм асяроддзi eн жы$у у сталiцы? Пры якiхабставiнах закончы$уся жыццeвы шлях? Дзе пахаваны?

Застаецца загадкай, што „предосудительного” знайшо$у сена-тар Навасiльца$у у выдадзеных працах гiсторыка? Да гэтага часунiхто не займа$уся вывучэннем навуковай канцэпцыi Анацэвiча.Выя$уленне навуковай спадчыны даследчыка, як друкаванай, такi рукапiснай, можа iстотна $узбагацiць нашы $уя$уленнi пра вытокiбеларускай нацыянальнай гiстарыяграфii.

Вярнуць навуцы i грамадству годныя $удзячнай памяцi i па-шаны нашчадка$у iмя i справы вучонага з Малой БераставiцыIгната Анацэвiча, якiя не $удалося $у свой час звергнуць з наву-ковага Алiмпу, пры $усiх iх намаганнях, нават „сильным мира

сего”, сенатару Навасiльцаву i $упра$уляючаму заходнiмi губер-нямi цэсарэвiчу Канстанцiну Па$улавiчу – справа гонару Iгната-вых пераемнiка$у па „гiстарычным цэху”.

305