Dipnotlar

I. Ermenistan’ın Tarihî Coğrafyası ve ErmenilerProf. Dr. Salim CÖHCE

1 Bkz. Daniel David Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia I, New York 1968, s.110, 172, 202 vd.; Asur salnamele-rinde, hatta eski İran tarihlerinde Ermenistan adının yer almadığına dair ayrıca bkz. Nikerland Krayblis, Rusya’nın Şark Siyaseti ve Vilayeti Şarkiye Meselesi, Nşr. H. Adem, İstanbul 1332, s.70 vd.

2 İnayetullah Cemal Özkaya, Le Peuple Armenien et Les Tentatives de Reduire Le PeupleTurc en Servitude, İstanbul 1971, s.10; Armana ya da Arminia coğrafî adının Arâmice “Yukarı-El / Ülke” sözünden çıktığını belirten ve Ksenofon’un M.Ö. 401-400’de geçtiği Doğu Anadolu’yu anlatan “Anabasis” adlı eserinde Yukarı Ülke adının önce Romalıların daha sonra da Bizanslıların Kızılırmak’ın doğusuna verdikleri “Yüksek Ülke” anlamındaki ad ile aynı olduğunu, bu arada Yunus Emre’de geçen “Yukarı-Eller” deyiminin de yine aynı şekilde Fırat-Hazar Denizi ara-sına verilen isim olduğu hususunda bkz. Fahrettin Kırzıoğlu, “Armenya/ Yukarı Eller”de 2700 yıllık Türk Varlığı, Ermenilerin Rus İstilasına Alet Olması ve Mezalimi”, Ermeniler Hakkında (Makaleler-Derlemeler) II, Atatürk Üniversitesi, XX Yıl Armağanı, Ankara 1978, s.48.

3 Bkz. Herodotos, Herodot Tarihi, Nşr. A. Erhat, İstanbul 1973, s.46, 87, 93, 308, 310, 408.

4 Bkz. Strabo, The Geography of Strabo II, Nşr. H. C. Hamilton, London 1856, s.267 vd.; Strabo, The Geography of Strabo III, Nşr. H. C. Hamilton, London 1857, s.150.

5 Ermenilerin menşei ve tarih sahnesine çıkışıyla ilgili görüşler için bkz. Firuzal Kınal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1987, s.226-262; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s.106; Recep Şahin, Tarih Boyunca Türk İdarelerinin Ermeni Politikaları, İstanbul 1988, s.29 ; Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1983, s.17; Afif Erzen, Doğu Anadolu ve Urartular, Ankara 1986, s.43 vd.; Yavuz Ercan,

DİPNOTLAR234

“Tarihî Belgelerin Işığında Ermeni İddiaları”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (Erzurum 8-12 Ekim 1984), Ankara 1985, s.208 vd.

6 Kırzıoğlu, “Selçuklulardan Önce ‘Armenya’ya /Yukarı-Ellere Hâkim Olanlar [MÖ. IV BİN-MS. 1064]”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.129.

7 Mervan el-Müdevver, El Ermenu Abru’t-Tarih, Beyrut 1982, s. 68 vd.; Robert H. Hewsen, Armenia; A Historical Atlas, London 2001, s.15 vd.

8 J. Laurent, “Les Origines Medievales de la Question Armenienne”, Revue des Etudes Armeniennes, I/1, Paris 1920, s.2’den naklen, Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919–1922), Ankara 1975, s.87.

9 Cöhce, Salim, “Ermeni Kimliği Hakkında Bir Değerlendirme”, Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu (Subatan/Kars 17–21 Haziran 1991), Ankara 1992, s.95.

10 H. Von Hübschmann, Die Altarmenischen Ortsnamen, Strazburg 1904, s. 366 vd.; Ermenilerin eskiden beri Armenya tabirini kullan-mayıp kendilerine Haik, memleketlerine de Hayastan adını verdikleri hususunda bkz. Rahip Alişan, Hayk’ın Zamanı ve Bayramı, Paris 1840, s.15 vd.’dan naklen, Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 101; M. Streck, “Ermeniye”, İslam Ansiklopedisi, c. IV, İstanbul 1997, s.322.

11 Şemseddin Günaltay, Yakın Şark IV/II; Romalılar Zamanında Kapadokya Pont ve Arkaksiad Krallıkları, Ankara 1987, s.565n22.

12 Şemsettin Sami, Kamus-ül A’lam II, İstanbul 1306, s.840.13 Arın Engin, Eti Tarihi, İstanbul 1961, s.90 vd.14 Bkz. Kırzıoğlu, Dede-Korkut Oğuznameleri, İstanbul 1952, s. 15–57;

Kırzıoğlu, “Armenya Yukarı-Eller Tarihi’nin İç Yüzü Dede Korkut Oğuznamelerinin Mahiyeti”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (Erzurum 8-12 Ekim 1984), Ankara1985, s. 133 vd.

15 Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara 1968, s.137 vd.16 Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara 1997, s.8 vd.17 Cöhçe, “Ermeni Kimliği”, s. 95; Metin Özbek, İnsan ve Irk, İstanbul 1979,

s. 155; Refet Yinanç, “Selçuklular ve Osmanlıların İlk Dönemlerinde Ermeniler”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.67.

DİPNOTLAR 235

18 Ermeni tarihinden bahseden ve hemen hepsi kiliseye mensup olan ilk tarihçilerin büyük bir kısmı Ermeni değildi. Bunlar tarihlerini kendi dil-leriyle veya daha ziyade Yunanca, Süryanice yazdılar. Bir kısım Ermeni tarihçi de bu eserleri Ermeniliğe mal etmeye çalıştı. Menşe itibarı ile Ermeni olan tarihçiler de tamamen kilise mensubu olup tarih yazıcı-lığında Yunan ve Asurî tarihçilerin yolundan gitmişlerdir. Bkz. Gyula Nemeth, Atilla ve Hunlar, Nşr. Şerif Baştav, İstanbul 1962, s. 284; Uras, Ermeniler (Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri No:6), y.y. 1933, s.3.

19 İsmet Parmaksızoğlu, “Ermeniler”, Türk Ansiklopedisi XV, s.323.20 Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezalimi ve Ermeniler,

İstanbul 1976, s.1; Makedonyalı İskender’in Doğu Anadolu ve İran’daki faaliyetleri için ayrıca bkz. W.W. Tarn, “Alexander: The Conquest of Persia”, The Cambridge Ancient History VI, Macedon 401-301 B.C., Nşr. J.B. Bury vd., London 1975, s.352-386.

21 M. Rostovtzeff, “Syria and the East”, The Cambridge Ancient History VII, The Helenistic Monarches and the Rise of Roma, (nşr., S.A.Cook vd.), London 1969, s.174, 189; Makedonyalı İskender’in Doğu Akdeniz çevresindeki faaliyetleri için ayrıca bkz. Tarn, “Alexander”, s.352-386.

22 Parthların ortaya çıkışına dair geniş bilgi için bkz. Halil Demircioğlu, Roma Tarihi I, Cumhuriyet; Menşelerden Akdeniz Havzasında Hakimiyet Kurulmasına Kadar, Ankara 1987, s.406 vd.; J. Wiesehöfer, Antik Pers Tarihi, Nşr., M.A.İnci), İstanbul 2003, s.173 vd.

23 Günaltay, Yakın Şark IV/2, s.580 vd.; Rene Grousset, Histoire de L’Arménie, des Origines a 1071, Paris 1947, s.85 vd.

24 Ermeni tarihçilerin iddiasına göre Nusaybin, M.Ö. II. yüzyılın ortala-rından milâd başlarına kadar Arşakunî krallarının başkenti olmuştur. Bkz. Moses Khorenats’i, History of Armenians, Nşr. R.W. Thomson, Harvard 1980, s.136 nu.11,177; M.V. De Saint Martin, Mémoires Historique et Géographiques sur L’Arménia I, Paris 1818, s.161. Halbuki burası, M.Ö.88’de Sakaların, Parthların doğudaki topraklarını istilâ etmeye başlamasından istifade ile Tigran’ın (M.Ö.95-55) eline geçmiş, sonra da M.Ö.68 yılının sonbaharında Romalı Kumandan Lucullus tarafından zapt edilmiştir. Bkz. Günaltay, Yakın Şark IV/II, s.505, 581, 601; Grousset, Histoire de L’Arménie, s.97. Ancak, M.Ö. 53 yılında Harran civarında Romalıları mağlup eden Parth kralı I. Orodès, Nusaybin’i de ele geçirecektir. Bkz. Grousset, Histoire de L’Arménie, s.101vd. Bir ara tekrar Ermeni işgaline uğrayan şehir, 37 yılında Parth kralı III. Artaban (M.S.11–40) tarafından kurtarılacaktır. Bkz. Honigmann, Ernst, “Nasibin”, s.100. Burası, 62 yılında başlayan

DİPNOTLAR236

çatışmalarda da Parthların elinde görülmektedir. Bkz. Tacitus, The Annals of Imperial Rome, Nşr., M. Grant, London 1988, s.347.

25 T. Rice Holmes, “Tigronecerta”, The Journal of Roman Studies VII, 1917, s.120–138.

26 David Magie, Roman Rule in Asia Minor, to the End of the Third Century After Christ I-II, Princeton 1950.

27 İsmet Parmaksızoğlu, “Ermeniler”, s.324.28 Longden, R.P., “The Wars of Trajan”,The Cambridge Ancient History

XI, The Imperial Peace A.D.70-192, London, 1975,s.244; Akşit, Oktay, Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27-M.S. 395), İstanbul, 1985, s.185vd.

29 H. Kemal Türközü, “Ermeni Yurdu Hikâyesi ve Ermeni İddialarının Çürüklüğü”, Türk Kültürü, XX/223–224 (Kasım-Aralık 1981), s.68 vd.; Hayri Mutluçağ, İzmir Ermeni İhtilal Komitesi ve Terör, İstanbul 1986, s.6; Dikran Kevorkyan, “Uluslararası Terör Karşısında Türk Ermenilerinin Düşünceleri”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.115.

30 Gürün, Ermeni Dosyası, s.30.31 Kazım Karabekir, Ermeni Dosyası, Nşr. F. Özerengin, İstanbul 1994,

s.61 vd.32 R. P. Longden, “The Wars of Trajan”, The Cambridge Ancient History

XI, The Imperial Peace A.D. 70-192, London 1975, s.244; Oktay Akşit, Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27-M.S. 395), İstanbul 1985, s.185 vd.

33 I. Lucius Verus’un (161-169) Parth seferinde, 164 sonbaharında Dicle nehrine kadar uzanan topraklar tekrar Roma hâkimiyeti altına alındı. Ancak, üç yıl sonra bütün Doğu Akdeniz çevresini kasıp kavuran veba salgını bölgeyi de perişan edecektir. Bkz. W. Weber, “The Antonines”, The Cambridge Ancient History XI, s.347 vd.; Akşit, Roma, s.228. Yalnız, yörede Roma hâkimiyetinin devam ettiği anlaşılmaktadır. Zira 194’te Parthların kışkırtmasıyla harekete geçen ve o arada Nusaybin’i de şiddetle muhasara eden bedeviler Romalıları Urfa’ya kadar çekilmek zorunda bırakacaktır. Ancak, aynı yılın Eylül ayında tekrar Fırat’ı geçebi-lecek güce ulaşan Romalılar, 195 yılı başlarında kaybettikleri bütün top-rakları geri alacaktır. Septimus Severus’un (193-211) Mezopotamya’nın tamamını bir Roma eyaleti haline getiren seferi sonucunda, 198 yılında Ermenistan da Romalılar tarafından kurtarılarak bu defa iki lejyon ile de tahkim edilecektir. Bkz. S. N. Miller, “The Army and the Imperial House”, The Cambridge Ancient History XII, The Imperial Crisis and

DİPNOTLAR 237

Recovery A.D. 193-324, Nşr. S.A. Cook vd., London 1971, s.9, 16 vd.; Akşit, Roma, s.319, 322 vd.

34 Uras, Tarihte Ermeniler, s.57; M. Ali Kaya, “III. Gordianus’un Pers (Sasani) Seferi: Güzergâh Savaşları ve İmparator’un Ölümü”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XX/ 1 (Temmuz/July 2005), s.157-167.

35 Saral, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara 1970, s.30.36 Gürün, Ermeni Dosyası, s.31.37 Küçük, Ermeni Kilisesi, s.57.38 Uras, Tarihte Ermeniler, s.62.39 Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Faraç Tarihi I, Nşr. R. Doğrul, Ankara

1987, s.155.40 Saral, Ermeni Meselesi, s.38.41 Gürün, Ermeni Dosyası, s.32.42 Mehmetzâde Mirza Bala, Ermeniler ve İran, İstanbul 1927, s.20.43 Uras, Tarihte Ermeniler, s.71 vd.44 Streck, “Ermeniye”, s.319.45 Kırzıoğlu, Kars Tarihi I, İstanbul 1953, s.219.46 Karabekir, Ermeni Dosyası, s.82 vd.47 Ercan, “Ermeni İddiaları”, s.209 vd.48 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1993,

s.233.49 Belâzurî, Futûhu’l-Büldân, Nşr. M. Fayda, Ankara 1987, s.278.50 Dvornık, Francis, Konsüller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a, Nşr. M.

Aydın, Ankara 1990, s.21 vd.51 Uras, Tarihte Ermeniler, s.127.52 Gürün, Ermeni Dosyası, s.34; Karabekir, Ermeni Dosyası, s.86 vd.53 Hakkı Dursun Yıldız, “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk

Hanedanı, Saç Oğulları”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 9 (1978), İstanbul 1978, s.119.

54 Kırzıoğlu, Kars Tarihi I, s. 277.55 İbrahim Kafesoğlu, “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını ve Tarihi

Ehemmiyeti”, M. Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul 1953, s.272.

DİPNOTLAR238

56 Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983, s.9 vd.; Mükremin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi: Selçuklular Devri, Anadolu’nun Fethi I, İstanbul 1944, s.36.

57 Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri, Ankara 1976, s.31vd.

58 Vardan, Müverrih “Türk Fütuhatı Tarihi (889–1269)”, Nşr. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi I / 2, İstanbul 1937, s.177.

59 Parmaksızoğlu, “Ermeniler”, s.329; Gülay Öğun, “Türk Fethi Öncesinde Bizans’ın Doğu Anadolu Siyaseti”, Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu (Subatan/Kars 17-21 Haziran 1991), Ankara 1992, s.79; Streck, “Ermeniye”, s.320; A. A.Vasılıev, Bizans İmparatorluğu Tarihi I, Nşr. A. M.Mansel, Ankara 1943, s.399.

60 Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, Nşr. Y. Yücel-B. Yediyıldız, Ankara 1992, s.32.

61 Abdulkadir Yuvalı, “Tarihi Devirlerde Ermenilerin İdari Statüleri”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1990, s.130.

62 Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurier, çev. M. Halil Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1962, s.111 vd.

63 Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136), s.122.64 Feridun Demirtekin, Malazgirt Meydan Muharebesi, İstanbul 1943,

s.43.65 Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu, Nşr. Fahriye Arık,

İstanbul 1947, s.27.66 Demirtekin, Malazgirt Meydan Muharebesi, s.62n2; Kafesoğlu,

İbrahim, “Malazgirt Muharebesi”, Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan, İstanbul 1968, s.196.

67 Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul 1981, s.109n192.

68 Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1984, s.78; Türk-Ermeni münasebetlerini Hazarlara kadar geri götürmek mümkündür. İranlılar ve Araplara karşı Bizanslılarla müşterek hareket eden Hazarlar, MS. 683’ten 799’a kadar Kafkas bölgesinin mühim bir kısmını birçok defa istila ettiler. IX. asırdan itibaren Ermenistan’da faal bir rol üst-lenmekten vazgeçen Hazarlar, Selçukluların bu bölgeye gelişine kadar,

DİPNOTLAR 239

Türk-Ermeni münasebetlerini sınırlı da olsa devam ettirdiler. Bkz. Köprülü, “Türk Edebiyatının Ermeni Edebiyatı Üzerine Tesirleri”, Edebiyat Araştırmaları I, İstanbul 1989, s.251; ayrıca bkz. M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara 1983, s.55; Kafesoğlu, “Asya Türk Devletleri”, Türk Dünyası El Kitabı I, Ankara 1992, s.111 vd.; Şaban Kuzgun, Hazar ve Karay Türkleri, Ankara 1993, s.57, 171 vd.; M. A.Kaşgarlı, Kilikya Tabi Ermeni Baronluğu Tarihi, Ankara 1990, s.87.

69 Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136), s.259 vd.; Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098–1118), İstanbul 1974, s.145 vd.

70 Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler, s.15.71 Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler, s.33; Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni

Sorunu, Ankara 1989, s.5. 72 Şahnazaryan’a göre; Rupen, II. Kagik’in öldürülmesine şahit olmuş,

yüreği kin ve nefretle dolu olarak Toroslara yerleşmiş bir Ermeni idi. Bkz. Şahnazaryan, Ermeni Tarihi Hakkında Taslak, Paris 1859, s. 52’den naklen Uras, Tarihte Ermeniler, s.78.

73 V. Langlois, Eski Kilikya, Nşr. R. Balaban, Mersin 1947, s.13.; Bölgenin topografyası için bkz. P. L. M. Alishan, Sissouan ou L’Armeno-Cilicie; Description Geographique et Historique, Venise 1899, s.71-222.

74 Uras, Tarihte Ermeniler, s.79 vd.; İhsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s.9.

75 Kaşgarlı, Kilikya, s.XI.76 Mehmet Saray, “Türk-Sovyet Münasebetleri ve Ermeni Meselesi”,

Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (Erzurum 8–12 Ekim 1984), Ankara 1985, s.126.

77 M. Altan Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, İstanbul 1972, s.27.78 Şahin, “Tarih Boyunca Türk Devletlerinin Ermeni Politikaları”, Türk

Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.103 vd.

79 Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993, s.104; R. Yinanç, “Ermeniler”, s.70.

80 Kafesoğlu, Sultan Melikşah, İstanbul 1973, s.III.81 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993,

s.325.82 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Nşr. Yıldız Moran,

İstanbul 1994, s.212.

DİPNOTLAR240

83 Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi II, Nşr. F. Işıltan, Ankara 1992, s.164.

84 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Nşr. F. Işıltan, Ankara 1991, s.350.

85 Uras, Tarihte Ermeniler, s.80 vd.86 Karabekir, Ermeni Dosyası, s.107.87 Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981,

s.208.88 Kaşgarlı, Kilikya, s.55.89 Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi III, Nşr. F. Işıltan, Ankara 1992, s.78

vd; Kaşgarlı, Kilikya, s.57.90 Georges de Maleville, Sözde Ermeni Trajedisi, Nşr. G. Üstün, İstanbul

1991, s.23.91 Koçaş, Tarih Boyunca Ermeninler, s.35.92 Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi III, s.151.93 Bir zamanlar sahip oldukları müstakil varlıklarını kaybeden Ermeniler,

Fırat kıyılarında hem Türk baskısından hem de Bizans hâkimiyetin-den kurtulmayı arzuladılar. Bunun tahakkuku için Haçlı Seferlerini büyük bir sevinçle karşıladılar. Ancak Ermeniler dindarane gayelerle Hz. İsa’nın mezarını kurtarmak için yola çıkmış batılıların, doğudaki Hıristiyan ahaliyi boyunduruğu altına alacaklarını düşünemediler. Bkz. Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu, s.15. Ermeniler, Haçlı Seferlerine katılan Frenkleri yanlarında alıkoymak için topraklarının bir kısmını ve kızlarını onlara verdiler. Ermeniler bu evlenmelerle Haçlılarla araların-daki bağları sağlamlaştırdıklarını, aynı zamanda derebeyliklerine paralı asker aldıklarını düşünmekteydiler. Diğer taraftan Haçlılar, Ermeni derebeyliklerini zapt edilmiş toprak kabul ettiklerinden, Frenkler çok geçmeden derebeyleri topraklarından kovmaya başladılar. Hatta kov-makla da kalmayıp bu işi öldürmeye kadar götürdüler. Bu konuda bkz. Kaşgarlı, Kilikya, s.37 vd.

94 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul 1984, s.343.95 Bertold Spuler, İran Moğolları, Nşr. C. Köprülü, Ankara 1987, s.229.96 Maleville, Sözde Ermeni Trajedisi, s.23.97 Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi III, s.274.98 Kaşgarlı, Kilikya, s.77.99 Kaşgarlı, Kilikya, s.79.

DİPNOTLAR 241

100 Kaşgarlı, Kilikya, s.81.101 Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Meselesi, s.5.102 Uras, Tarihte Ermeniler, s.86.103 Azmi Süslü ve Diğerleri, Türk Tarihinde Ermeniler, Ankara 1995, s.84.104 R. Yinanç, “Ermeniler”, s.74.

II. Türk - Ermeni Sosyal MünasebetleriYrd. Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ

1 Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983, s.16

2 Farklı bölgede yaşayan Kıpçak Türkleriyle Ermenilerin karşılaşmaları hakkında bkz. Nadejda Chirli, Alğış Bitiği, Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı, Netherlands 2005

3 Kemal Paşa-zâde Şemsüddin Ahmed (İbn- i Kemal), Tevârih-i âl-i Osman, Hzr. Şerafettin Turan, Ankara 1983, II. Defter, s.8, 9, 11.

4 Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992, s.95-101.

5 Tursun Bey, Tarih-i Ebi’l Feth, Trc: Mertol Tulum, İstanbul 1977, s.72; Kritovulos, Tarih- i Sultan Mehmed Han- ı Sânî, Trc: Karolidi, Türkçe’ye Trc: Muzaffer Gökmen, İstanbul 1967, s.164; Aşıkpaşazade, Tarih, Nşr: âli Bey, İstanbul 1914, s.142, 143.

6 Ermenice’de ‘st’ harfleriyle başlayan kelimelerin başında ‘i’ ya da ‘ı’ harf-leri yazılmaz ama okuyuşta telaffuz edilir. Dolayısıyla ‘Stinbol’ pekala ‘İstinbol’ şeklinde de okunabilir.

7 G. İncicyan, XVIII. Asırda İstanbul, Trc: Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1976, s.21.

8 Kevork Pamukciyan, İstanbul Yazıları, İstanbul 2003, s.3.9 Kritovulos, Tarih-i Sultan s.119.10 Tursun Bey, Tarih, s.72.11 Franz Babinger, Mahomet II- Le Conquérant Et Son Temp (1432-

1481), Paris 1954, s.129- 130.12 Celal- Zâde Mustafa, Selim- Nâme, Hzr: Ahmet Uğur- Mustafa

Çuhadar, Ankara 1990, s.390-391; Solakzâde, Tarih- i Solakzâde, İstanbul 1297, s.370; İdris- i Bidlisî, Selim Şah- Nâme, Hzr: Hicabi Kılıç, Ankara 2001, s.207; Neşide Kerem Demir, Türkiye’de Ermeni

DİPNOTLAR242

Meselesi, Ankara 1976, s.17. Sosyo- Kültürel açıdan Ermenilerle Türkler arasındaki münasebet, muhtemelen siyasî saiklerle pek fazla işlenmemiştir. Konuyla ilgili olarak yaptığımız doktora tez çalışması bu konuyu ısrarla gündeme getirmek istemiştir. Ele aldığımız konular hak-kında geniş bilgi için ayrıca bkz. Cahit Külekçi, Sosyo- Kültürel Açıdan Ermeniler ve Türkler, İstanbul 2010.

13 İsmail R. Faruki, ‘İslam’da Gayr-ı Müslim Hakları’, Müslüman Azınlıklar Dosyası, Trc: Ahmet Şahin, İstanbul 1985, s.108.

14 Örnek bir vâkıa için bkz. BOA, İ.HR., D. 102 G. 5001.15 Will Kymlicka, Çokkültürlü Yurttaşlık, Trc: Abdullah Yılmaz, İstanbul

1998, s.39.16 Kemal Karpat, Ottoman Population 1830- 1914, Demographic And

Social Chractreristics, London 1985, s.116.17 Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Demografik ve Sosyal

Özellikleri, İstanbul 2003, s.191.18 Karpat, Osmanlı Nüfusu, s.95.19 BOA, İ.DH., D.3 G.473.20 İncicyan, İstanbul, s.92, 100, 109, 112, 123.21 Şâni-Zâde Atâullah Efendi, Şâni-zâde Tarihi, Nşr: Ziya Yılmazer,

İstanbul 2009, I, 541.22 Şâni-Zâde, Tarih, s.482.23 İncicyan, Boğaziçi Sayfiyeleri, Nşr: Ferit Edgü-Orhan Duru, İstanbul

2000, s.101.24 İncicyan, Boğaziçi, s.102.25 İncicyan, Boğaziçi, s.106.26 İncicyan, Boğaziçi, s.113.27 İncicyan, Boğaziçi, s.123.28 İncicyan, Boğaziçi, s.126.29 İncicyan, Boğaziçi, s.128.30 İncicyan, Boğaziçi, s.139.31 İncicyan, Boğaziçi, s.147.32 İncicyan, Boğaziçi, s.151.33 İncicyan, Boğaziçi, s.173.34 İncicyan, Boğaziçi, s.178.

DİPNOTLAR 243

35 BOA, C.ADL., 5806.36 Şâni-Zâde, Tarih, s.164, 165, 511.37 BOA, C.ADL., 6219, 6306; C.DH., 4159.38 Bu ifade her halde devletin yükünü çekenler, anlamında kullanılmıştır.39 Oldukça gösterişli giyinen bir Ermeni’nin uyarılması hakkındaki belge

için bkz. BOA, C.DH., 1342.40 Edmondo De Amicis, İstanbul 1874, Çev. Beynun Akyavaş, Ankara

2006, s.146-148.41 BOA, C.DH., 2985.42 BOA, İ.DH., D.5 G.232.43 Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, Dersaâdet 1309, VII, 160.44 Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, VIII, 180.45 Ahmed Lütfi Efendi, Târih-i Lütfî, Dersaâdet 1291, I, 272.46 Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, XI, 172.47 Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, XII, 43.48 Ahmed Lütfi Efendi, Tarih, I, 272-277.49 BOA, C.DH., 3448.50 Austen Henry Layard, Discoveries in the Ruins of Nineveh And

Babylon, London 1853, s.32.51 Julia Pardoe, The City of The Sultan And Domestic Manners of The

Turks, London 1854, s.237.52 Mary Kilbourne Matossian-Susie Hoogasian Villa, Anlatılar ve

Fotoğraflarla 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı, Çev: Altuğ Yılmaz, İstanbul 2006, s.39.

53 Ebniye Kanunları için bk: Düstûr, I. Tertib, III. Cilt, 1-18.54 İncicyan, Boğaziçi, s.106; Abdulaziz Bey, Osmanlı âdet, Merâsim ve

Tabirleri, Hzr: Kazım Arısan-Duygu Arısan Günay, İstanbul 2000, s.156.

55 İncicyan, Boğaziçi, s.140.56 BOA, C.ADL., 6219/6306.57 Robert Curzon, Armenia, New York 1854, s.53, 54, 56.58 Curzon, Armenia, s.60.59 Curzon, Armenia, s.56.

DİPNOTLAR244

60 Abdulaziz Bey, Osmanlı âdet, s.157.61 Matossian- Villa, Anlatılar, s.39.62 Matossian- Villa, Anlatılar, s.41.63 Horatio Southgate, Narrative of A Tour Through Armenia, Kurdistan,

Persia and Mesopotamia, London 1840, I, 211.64 Humphry Sandwith, A Narrative of The Siege of Kars, London 1856,

s.61.65 Hagop Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, İstanbul 2001, s.106.66 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.43.67 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.49.68 Vahan Totovents, Yitik Evin Varisleri, İstanbul 2002, s.111.69 Southgate, Narrative, I, 211, 222.70 Krikor Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler,

İstanbul 2001, s.47, 48.71 Robert Curzon, Armenia, New York 1854, s.55.72 Southgate, Narrative, I, s. 222, 223; Robert Curzon, Armenia, New York

1854, s.59.73 Matossian- Villa, Anlatılar, s.45.74 Rienzi, A Strange Story, London 1862, I, s. 332.75 Arpena S.Mesropian, Like One Family: TheArmenians of Syracuse,

USA 2000, s.10876 Mıgırdıç Margosyan, Gavur Mahallesi, İstanbul 2002, s.81.77 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.78.78 Arslanyan, Adım Agop…, s.45.79 Arslanyan, Adım Agop…, s.41.80 Eli Smith – Harrison Gray Otis, Missionary Researches In Armenia,

London 1834, s.26381 Matossian- Villa, Anlatılar, s.42, 43.82 James Cowles Prichard, Researches Into The Physical History of

Mankind, London 1844, s.260.83 Anny Bakalian, Armenian- Americans: From Being To Feeling

Armenian, USA 1993, s.179, 180.

DİPNOTLAR 245

84 Humphry Sandwith, A Narrative of The Siege of Kars, London 1856, s.180, 181

85 Mıgırdıç Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, İstanbul 1999, s.19.86 Eli Smith – Harrison Gray Otis, Missionary Researches In Armenia,

London 1834, s.241, 242.87 Jacob (Hagop Khatcherian) Orfali, An Armenian From Jerusalem,

California 1987, s.5.88 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.18.89 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.111.90 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.66.91 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.22.92 Kirkor Ceyhan, Atını Nalladı Felek Peşimize Düştü, İstanbul 2000,

s.20.93 Anahide Ter Minassian, Ermeni Kültürü ve Modernleşme, Çev: Sosi

Dolanoğlu, İstanbul 2006, s.101, 102.94 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.35.95 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.87.96 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.89, 109.97 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.89.98 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.83.99 Zaven Biberyan, Yalnızlar, İstanbul 2000, s.11.100 Biberyan, Yalnızlar, s.123.101 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.70, 71.102 Agop Arslanyan, Adım Agop…, s.47.103 Hagop Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.28; Agop Arslanyan, Adım

Agop…, s.187.104 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.84, 86.105 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.27, 84.106 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.33.107 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.48.108 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.89.109 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.17; Mıntzuri, Armıdan

Fırat’ın Öte Yanı, s.74.

DİPNOTLAR246

110 Margosyan, Söyle Margosyan Nerelisin?, s.17.111 Charles Stuart – Colonel Stuart, Journal of A ResidenceIn Northern

Persia, London 1854, s.31, 32, 54.112 Julia Pardoe, The City of The Sultan And Domestic Manners of The

Turks, London 1854, s.3.113 James Cowles Prichard, Researches Into The Physical History of

Mankind, London 1844, s.260.114 Arlene Voski Avakian, Lion Woman’s Legacy, New York 1992, s.284.115 Minassian, Ermeni Kültürü, s.104.116 Robert Curzon, Armenia, New York 1854, s.211.117 Richard Robert Madden, The Turkish Empire, London 1862, II, 129.118 John Aikin, Select Poets of The British Poets, Philadelphia 1838, s.488.119 Minassian, Ermeni Kültürü, s.101, 102.120 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.26.121 BOA, HR. MKT., D: 32, G. 70.122 Deborah Alcock, By Far Euphrates, London 2005, s.114.123 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.44.124 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.41, 51.125 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.48.126 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.17.127 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.22, 23.128 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.14.129 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.11.130 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.13.131 Matossian- Villa, Anlatılar, s.103.132 Biberyan, Yalnızlar, s.46.133 Biberyan, Yalnızlar, s.46.134 Peter Najarian, Son Ermeni, İstanbul 2004, s.56.135 Edwin Munsell Bliss, Turkey And The Armenian Atrocities, USA

1896, s.107.136 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.15.137 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.17, 52.

DİPNOTLAR 247

138 BOA, HR. MKT., D. 7, G. 81.139 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.111, 119.140 Hamasdeğ, Güvercinim Harput’ta Kaldı, İstanbul 1998, s.17.141 Matossian- Villa, Anlatılar, s.165.142 Minassian, Ermeni Kültürü, s.107.143 Matossian- Villa, Anlatılar, s.171.144 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.85.145 Matossian- Villa, Anlatılar, s.169.146 Arslanyan, Adım Agop…, s.164, 165.147 Harrison Gray Otis, Christianity in Turkey, London 1854, s.20, 38.148 Otis, Christianity, s.21, 40, 42.149 Michael Chamich, History of Armenia, Ermenice’den İngilizce’ye Trc:

Johannes Avdall, Calcutta 1827, II, 529.150 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.15, 16.151 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.83.152 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.35.153 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.25.154 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.25.155 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.85.156 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.63.157 Matossian- Villa, Anlatılar, s.167, 168.158 François Georgeon-Paul Dumont, Osmanlı İmparatorluğu’nda

Yaşamak, Çev: Maide Selen, İstanbul 2000, s.241.159 Eli Smith – Harrison Gray Otis, Missionary Researches In Armenia,

London 1834, s.263, 264.160 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.11, 12.161 Robert Curzon, Armenia, New York 1854, s.98.162 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.53, 102.163 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.33.164 Totovents, Yitik Evin Varisleri, 34- 36.165 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.22.166 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.28.

DİPNOTLAR248

167 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.35.168 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.27.169 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.180; YB, s.92, 93.170 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.53.171 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.108.172 Gobelyan, Memleketini Özleyen Yengeç, s.12.173 Arslanyan, Adım Agop…, s.152.174 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.99.175 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.108.176 Arslanyan, Adım Agop…, s.131.177 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.43.178 Hamasdeğ, Güvercinim Harput’ta Kaldı,, s.99; Mıntzuri, Kapandı

Kirve Kapıları, s.15; Gobelyan, Memleketini Özleyen Yengeç, s.62.179 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.32.180 Kuduz olan bir hizmetçi için bkz: BOA, DH. MKT., D. 1412, G. 2;

Hizmetçinin tedavisi için Odessa’ya gönderilmesi için bkz: BOA, DH. MKT., D. 1412, G. 38.

181 Matossian- Villa, Anlatılar, s.35, 36.182 Charles Greestreet Addison, Damascus And Palmyra, A Journey To

The East, Philadelphia 1838, I, 134.183 Gülgün Üçel Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası

ve İnsanları, İstanbul 2003, s.181.184 BOA, HR. MKT., D. 8, G. 54; İ. HR., D. 28, G. 1315.185 BOA, İ. HR., D. 5, G.232.186 Reginald Heber – Amelia Shipley Heber, The Life of Reginald Heber,

New York 1830, I, 220.187 BOA, İ. HR., D. 18, G. 869.188 BOA, İ. HR., D. 14, G. 667.189 Guillaume Joseph Grelot, Relation Nouvelle d’un Voyage de

Constantinople, Paris 1680, s.219, 220’den naklen bkz: Gülgün Üçel Aybet, Avrupalı Seyyahların…, s.159; Ayrıca Gülgün Üçel Aybet, ‘17. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Sosyal İlişkiler’, VII. Uluslar arası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Bildirileri, Bursa 1998, s.109, 110.

DİPNOTLAR 249

190 Arslanyan, Adım Agop…, s.75.191 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.15.192 BOA, İ. HR., D. 13, G. 633.193 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, İstanbul 2000, s.90.194 Matossian- Villa, Anlatılar, s.103, 104.195 Geniş bilgi için bkz: Ziya Kazıcı, Osmanlı’da Toplum Yapısı, İstanbul

2003, s.194, 195.196 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.53.197 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.33.198 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.34.199 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.58.200 Totovents, Yitik Evin Varisleri,, s.62.201 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.51.202 William Holt Yates, The Modern History And Condition Of Egypt,

London 1843, I, 223.203 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.93.204 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.95.205 Krikor Hagop Basmacıyan, Şarkta Toplumsal ve Dinsel Hayat, İstanbul

2005, s.167.206 BOA, HR. MKT., D: 27, G. 87.207 Matossian- Villa, Anlatılar, s.105.208 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.68.209 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.25, 28.210 Margosyan, Söyle Margosyan Nerelisin?, s.59, 60, 91.211 Hector Timourian, Gifts From America, USA 2003, s.54.212 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.55.213 Varoujan Karentz, Mitchnapert The Citadel: A History Of Armenian,

USA 2004, s.228.214 BOA, HR. MKT., D. 31, G. 99.215 BOA, DH. MUİ., D. 14 / 2, G. 7.216 BOA, HR. MKT., D. 44, G. 89.

DİPNOTLAR250

217 Wendy Leeds-Hurwitz, Wedding As Text, Communicating Cultural Identities Through Ritual, London 2002, s.53.

218 Totovents, Yitik Evin Varisleri,, s.40, 41, 149.219 Arslanyan, Adım Agop…, s.59.220 Margosyan, Söyle Margosyan Nerelisin?, s.21, 63.221 Arslanyan, Adım Agop…, s.47.222 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.113.223 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.113.224 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.130, 131.225 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.93.226 Matossian- Villa, Anlatılar, s.108.227 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.67.228 Tekvin, 24:53’ten naklen bkz: Krikor Hagop Basmacıyan, a.g.e., s.171.229 Matossian- Villa, Anlatılar, s.121.230 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.32, 34, 35.231 Gobelyan, Memleketini Özleyen Yengeç, s.97, 98.232 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.64.233 Matta, 25:6.234 Mary Fawler Maude, Manners And Customs Noticed In Various

Passages Of Holy Scripture, London 1845, s.343.235 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.63, 113.236 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.121.237 Matossian- Villa, Anlatılar, s.109.238 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.31.239 William Chambers-Robert Chambers, Chambers’s Journal (December,

1854), No: 26- 52, London And Edinburgh 1855, II, 180, 181.240 Margosyan, Söyle Margosyan Nerelisin?, s.23; Zohrab, Osmanlı

Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.55.241 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.137.242 BOA, Y.EE., D: 5, G. 30.243 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.19.244 Matossian- Villa, Anlatılar, s.111.

DİPNOTLAR 251

245 Deborah Alcock, By Far Euphrates, London 2005, s.113.246 Nicholas Awde, Armenian Perspectives, Great Britain 1997, s.161, 162.247 Benjamin Schneider, Letters From Broosa, Asia Minor, New York

1846, s.116.248 Christopher J. Walker, Visions Of Ararat: Writings On Armenia,

London 2005, s.18, 19.249 Theophilus Moore, Marrige Customs And Modes Of Courtship Of

The Various Nation Of The Universe, London 1820, s.168, 169.250 E. Kh. Petrosian, Performing Arts: Music And Dance, ‘Totemic Dances

Of Armenia’, Great Britain 1979, s.68.251 Arslanyan, Adım Agop…, s.134, 135.252 Benjamin Schneider, Letters From Broosa, Asia Minor, New York

1846, s.115, C. Oscanyan, The Sultan And His People, New York 1857, s.362.

253 Matossian- Villa, Anlatılar, s.111, 112.254 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.57; Mıntzuri, Kapandı Kirve

Kapıları, s.36255 Benjamin Schneider, Letters From Broosa, Asia Minor, New York

1846, s.116, 117, 118. Bu kaynakta damadın gelinin yüzünü ancak düğünün bitiminden sonra, Perşembe gününe kadar görmediği ifade edilmektedir.

256 Matossian- Villa, Anlatılar, s.114.257 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.31, 37.258 William Chambers-Robert Chambers, Chambers’s Journal (December,

1854), No: 26- 52, London And Edinburgh 1855, II, 181.259 Narzakian, Memoirs, s.56.260 Charles Edward Stewart, Through Persia In Disguise, London 2005,

s.260.261 Theophilus Moore, Marrige Customs And Modes Of Courtship Of

The Various Nation Of The Universe, London 1820, s.168.262 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.38.263 Arslanyan, Adım Agop…, s.134.264 Matossian- Villa, Anlatılar, s.113.265 Matossian- Villa, Anlatılar, s.115.

DİPNOTLAR252

266 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.31.267 Grace A. Murray, Ancient Rites And Ceremonies, London 2003, s.153.268 Mary Fawler Maude, Manners And Customs Noticed In Various

Passages Of Holy Scripture, London 1845, s.342.269 Oscanyan, The Sultan, s.362.270 Pazar Öpmesi.271 Oscanyan, The Sultan, s.363.272 Basmacıyan, Şark’ta Toplumsal, s.170.273 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.33.274 Thomas Hartwell Horne, An Introductian To The Critical Study And

Knowledge Of The Holly Scriptures, Philadelphia 1841, II,. 161 (10. Dipnot)

275 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.98.276 Matossian- Villa, Anlatılar, s.119.277 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.30.278 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.51, 52.279 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.86, 88.280 Basmacıyan, Şark’ta Toplumsal, s.173.281 Abdulaziz Bey, Osmanlı âdet, s.273.282 BOA, A. MKT. UM., D. 574, G. 40.283 Glasgow John Reid, Turkey And The Turks, London 2005, s.144, 145.284 http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6 (15.02.2007)285 http://www.bolsohays.com/haberac.asp?referans=9003 (15.02.2007)286 Arslanyan, Adım Agop…, s.15.287 Fredrick Cornwallis Conybeare, Rituale Armenorum, Oxford 1905,

s.512288 http://www.minidev.com/kulturler/kulturler_ermeni_bayram.asp

(11.09.2006)289 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.117.290 http://www.minidev.com/kulturler/kulturler_ermeni_bayram.asp

(11.09.2006)291 http://www.tureb.net/yazdir.asp?id=191 (16.02.2007)

DİPNOTLAR 253

292 Baron Von Haxthausen – August Franz L.M. Haxthausen, Transcaucasia, London 2005, s.377.

293 Calender Of Feast Days (Yortu Günleri Takvimi) içi n bkz: Marget Bunson – Stephen Bunson, Our Sunday Visitor’s Encyclopedia Of Saints, USA 2003, s.928 – 933.

294 Prince Hubboff, Genealogical Catalogue Of The Kings Of The Armenia, London 2005, s.59.

295 Anny P. Bakalian, Armenian, s.166.296 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.100; Mıntzuri, Kapandı Kirve

Kapıları, s.18297 http://www.bolsohays.com/haberac.asp?referans=1180 (02.02.2004)298 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.137.299 http://www.guzelhayat .net/devam.asp?id=1763&isim=274

(29.12.2006)300 http://www.etnikforum.com/forum/viewtopic.php?p=37&sid=4f97a07

c4df58df4509a36 f7a447c6ed (21.01.2007)301 Arslanyan, Adım Agop…, s.184.302 http://www.itusozluk.com/goster.php?t=avak+sapat (14.09.2006)303 Vahram Dadrian, To The Desert: Pages From My Diary (Glossary),

England 2003, s.381.304 http://www.ozmena.com/archive/ index.php?t-62926.html

(16.02.2007)305 http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6 (14.04.2005)306 Petrosian – Underwood, Armenian Food, s.71.307 Arslanyan, Adım Agop…, s.15.308 http://www.lraper.org/main.aspx?Action=DisplayNews&NewsCod

e=N000000333& Lang=TR (16.02.2007)309 Arslanyan, Adım Agop…, s.15.310 Arslanyan, Adım Agop…, s.43.311 http://www.mymerhaba.com/en/main/content.asp_Q_id_E_114

(16.02.2007)312 Arslanyan, Adım Agop…, s.43.313 Fredrick Cornwallis Conybeare, Rituale Armenorum, Oxford 1905,

s.513; Petrosian –Underwood, Armenian Food, s.71.

DİPNOTLAR254

314 Conybeare, Rituale, s.511.315 http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6 (13.04.2005)316 http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6 (17.02.2007)317 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.138.318 Conybeare, Rituale, s.510; Haxthausen –Haxthausen, Transcaucasia,

s.377.319 James Hastings – John A. Selbie, Encyclopedia Of Religon And Ethics,

Edinburgh – New York 2003, X, 836.320 Conybeare, Rituale, s.510.321 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.113.322 Gerrit J. Reinink – Bernard H. Stolte, The Reign Of Heraclius,

United Kingdom 2002, s.41, 42; http://hayclub.com/default.asp?konu=ermenibayramlari (09.02.2007)

323 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.135.324 Henry Rogers, Writing Systems: A Linguistic Approach, United

Kingdom 2005, s.165325 http://hayclub.com/default.asp?konu=ermenibayramlari (09.02.2007)326 Dara Goldstein, The Georgian Feast, California 1999, s.35, 37, 66 vd.327 Petrosian – David, Armenian Food, s.3, 4, 7.328 Fanny Janet Blunt, The People of Turkey, London 2005, II, 32.329 Narzakian, Memoirs, s.9.330 Petrosian –Underwood, Armenian Food, s.26 – 120.331 Petrosian –Underwood, Armenian Food, s.1.332 Festival ya da bayramlara özel yemekler ve tarifleri için bkz: Alison

Behnke – Vartkes Ehramjian, Cooking The Middle Eastern Way: USA 2005, s.61 – 70.

333 Örnek bir mâni: ‘Dicle içinde kaya / Eğildim baktım aya / Cahal ömrüm çürüdi / Günleri saya saya’, Mıgırdıç Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.40, 41.

334 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.43.335 Bazı Ermeni yemekleri ve tarifleri hakkında geniş bilgi için bkz: The

Moosewood Collective, New Recipes From Moosewood Restaurant, California 2000, s.21, 90; Rosita Blanka Filipek, Allergy Alert Cookbook, Canada 2003, s.3.

DİPNOTLAR 255

336 Matossian- Villa, Anlatılar, s.81, 82.337 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.102.338 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.50; Margosyan, Söyle Margosyan

Nerelisin?, s.84; Margosyan, Gavur Mahallesi, s.76, 77.339 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.58.340 Charles Stuart – Colonel Stuart, Journal of A ResidenceIn Northern

Persia, London 1854, s.53, 259.341 Edmund Hornby, In And Around Stambol, London 1858, I, 225 – 227.342 Hornby, In And Around, I,. 149.

III. Roma-Armenia İlişkileri (M.Ö. 95 – M.S. 118)Prof. Dr. Muzaffer DEMİR

1 II. Tigranes (Büyük Tigranes) başlangıçta Parthia kralına rehin ola-rak verilmiştir. Daha sonra Parthia kralı Büyük Mithridates’in onu Büyük Armenia kralı olarak ataması üzerine fetihlere başlamıştır. I. Philippos’un M.Ö. 84/3 yılında ölümünden sonra çökmekte olan Seleukidai Hanedanlığı’nın elindeki Anadolu ve Suriye topraklarının büyük bir bölümünü ele geçirmiştir. Fırat’ın doğu kıyısındaki Sophene bölgesini fethettikten sonra sınırlarını Kappadokia içlerine kadar genişletmiştir. Sonrasında iç hanedanlık mücadeleleri yaşamakta olan Parthialıların elinden, Fırat’tan Media Atropatene ülkesi sınırındaki dağlara kadar, Kuzey Mezapotomya’nın tamamını almıştır. Bir donan-maya sahip olmadığından dolayı kıyı kentleri her zaman onun kon-trolü dışında kalmıştır. Bkz. J. Whitehorne, Cleopatras, London 1994, s.170. Transkafkasya’da Iberialılar ve Albanialılar onun vasalı olmuştur. 10 yıldan biraz fazla bir süre zarfında, Hazar’dan Akdeniz’e kadar uza-nan topraklarda, kendine büyük bir imparatorluk kurmuştur Bkz. A. Keaveney, Lucullus: A Life, London 1992, s.101.

2 Whitehorne, Cleopatras, s.173. 3 Plutarkhos, Sulla, 5.3.4 Kappadokia üzerindeki bu taht mücadeleleriyle ilgili antik kaynaklar

hakkında bkz. Iustinus, 38.2, 3; Strabon, 12.2.11; Livius, Periochae, 70; Appianos, Mithridatika (Mithridates Savaşları), 12.10; ayrıca bkz. A. N. Sherwin-White, “Ariobarzanes, Mithridates, and Sula”, Classical Quarterly 27.1, 1977b, s.173-175.

5 W. Ball, Rome in East: The Transformation of an Empire, London 1999, s.11.

DİPNOTLAR256

6 Bu gelişmeler hakkında bkz. Appianos, Mithridatika, 12.69 vd.; Plutarkhos, Lucullus, 9 vd.; Eutropius, Breviarium Historiae Romanae, 6.6-8.

7 Appianos, Mithridatika, 12.82; Plutarkhos, Lucullus, 19.1; Cicero, De imperio Cn. Pompeii «Pompeius’un Komutası Üzerine», 22-23.

8 J. S. Mesrob, History of the Armenians in India, Gorgias Press, 2004, s.10.

9 Keaveney, Lucullus, s.102-103.10 T. Holland, The Last Years of The Roman Republic, Westminster 2005,

s.196.11 Bu konudaki yorum için bkz. Plutarkhos, Lucullus, 23.7. 12 Plutarkhos, Lucullus, 23.7; Cicero, De imperio Cn. Pompeii

«Pompeius’un Komutası Üzerine», 23. Bunların yanında Memnon (38.1) II. Tigranes’in, Tigranokerta Savaşı’ndan hemen önce, Romalılara karşı yürütülecek savaşta kullanması için VI. Mithridates’e 10000 atlı asker desteği verdiğini bildirmektedir.

13 Appianos, Mithridatika, 12.67, 84; Strabon, 11.14.15; 12.2.9; Plutarkhos, Lucullus, 26.1; Cassius Dio, 36.2.3.

14 Bu savaş hakkındaki antik kaynaklar için özellikle bkz. Appianos, Mithridatika, 12.83 vd.; Plutarkhos, Lucullus, 19.1; 23.2; 24.8 vd.; Memnon, (FGrH 434), 38 vd.; Eutropius, Breviarium Historiae Romanae, 6.9.

15 Lucullus, 25.3-6; ayrıca Bkz. Appianos, Mithridatika, 12.84. 16 Cassius Dio, 36.3.2-3.17 Plutarkhos, Lucullus, 25.5. Bu ilk çatışmalar konusunda ayrıca bkz.

Memnon, 38.2-3.18 Onun başka bir mektubundan II. Tigranes’e karşı elde ettiği başarıla-

rını abartmaya çok muktedir olduğunu öğrenmekteyiz. Bkz. Plutarkhos, Lucullus, 35.5.

19 Breviarium Historiae Romanae, 6.9.20 Breviarium, 15.3. 21 2 lejyon ve 500 süvari: Appianos, Mithridatika, 12.84; 11000 asker:

Plutarkhos, Lucullus, 27.2. Diğer taraftan Frontinus ve Festus nis-peten daha fazla bir rakam vermektedir. Frontinus’un verdiği rakam (Strategemata, 2.1.14) 15000’den fazla değildir. Festus (15.3) 18000 Roma askeri rakamı vermektedir.

DİPNOTLAR 257

22 Ayrıca bkz. Cassius Dio, 36.2.3. 23 Plutarkhos’a göre (Lucullus, 27.6) bu sağ kanat Medialıların

kontrolündeydi.24 Diğer taraftan Strabon (11.14.15) Lucullus’un zaten yarısı inşa edilmiş

olan kenti yıktığını ve burasını küçük bir köye dönüştürdüğünü iddia etmektedir. Ancak Lucullus’un hâlihazırda teslim olmuş bir kenti yık-ması ve yerle bir etmesi söz konusu olamazdı. Aşağıda göreceğimiz gibi, bu kentin daha sonraki dönemlerde de güçlü surları ile varlığını sürdür-düğü görülmektedir.

25 Holland,The Roman Republic,s.197. 26 Cassius Dio, 36.4-7; Plutarkhos, Lucullus, 32.3-5.27 Nisibis’in ele geçirilmesinden sonraki gelişmeler hakkında ayrıca bkz.

Appianos, Mihtridatika, 12.87 vd.; Plutarkhos, Lucullus, 33 vd.28 Roma ordusunun ilgisizliği ve isteksizliği konusunda ayrıca bkz.

Eutropius, Breviarium Historiae Romanae, 6.9.29 M. T. Boatwright et al., Romans: From Village to Empire, Oxford

University Press, Oxford 2004, s.217.30 Pompeius’un Roma ordusunun başına geçmesi sırasındaki gelişmeler

hakkında özellikle bkz. Cassius Dio, 36.20-36a; Eutropius, Breviarium Historiae Romanae, 6.12; Cicero, De imperio Cn. Pompeii, 27.

31 Bu gelişmeler hakkında özellikle bkz. Appianos, Mithridatika, 12.104.32 Boatwright et al., Romans, s.218.33 Appianos, Plutarkhos, Cassius Dio ve Eutropius gibi diğer antik

yazarların bu konudaki açıklamaları hakkında bkz. J. G. C. Anderson, “Pompey’s Campaign against Mithradates”, Journal of Roman Studies 12, 1922, s.100.

34 Bu süreçte takip ettiği güzergâhlar hakkında Bkz. Anderson, Pompey, s.102, 105.

35 Ball, Rome in East, s.11. Bu aşağılanmanın onu üç yıl sonra intihar etmeye zorladığını ve bunun Armenia’da ulus kimliği duygusu oluştur-maya çalışan kral için acı bir son olduğunu yazmaktadır. Ancak, eğer intihar teşebbüsü değilse, bunun bir bilgi hatası olduğu görülmektedir, çünkü II. Tigranes M.Ö. 55/4 yılında ölmüştür.

36 Appianos, Mithridatika, 12.105; Cassius Dio, 36.52; Eutropius, 4.13. Diğer taraftan Dio (36.53.2) Pompeius’un Genç Tigranes’e sadece krallığın hazinelerinin bulunduğu Sophene bölgesini verdiğini bildir-mektedir. Ayrıca bkz. Eutropius, 4.13. Appianos Pompeius’un askeri

DİPNOTLAR258

başarılarını ve yönetimsel düzenlemelerini özetlediği daha sonraki bir paragrafında (Mithridatika, 12.114) Büyük Armenia’nın II. Tigranes’e verildiğine yeniden değinmektedir.

37 Holland, The Roman Republic,s.212. 38 Appianos, Mithridatika, 12.105; Cassius Dio, 36.53.3-4. Eutropius’tan

(4.14) Pompeius’un, daha sonra Suriye Seferi’ne çıkmadan önce, VI. Mithridates’e karşı yürüttüğü savaşta kendisine destek vermiş olmasın-dan dolayı, Küçük Armenia’yı Galatia kralı Deiotaros’a verdiğini öğren-mekteyiz. Strabon (12.3.13) da bunu teyit etmektedir. Cicero da iki kez (De Divinatione, 2.78; Orationes Philippicae, 2.93-94) Deiotaros’un Senato’dan Küçük Armenia’yı aldığını bildirmektedir. Deiotaros’un, M.Ö. 47 yılından önceki bir zamanda, Küçük Armenia’nın yöneticisi olduğu konusunda şüphe yoktur. Mesele onun tam olarak ne zaman ve nasıl oranın yöneticisi olduğudur. Bazıları bunun Pompeius tarafın-dan M.Ö. 59 yılında Küçük Asia için yapılan yönetimsel düzenlemeler doğrultusunda onaylandığını kabul etse de, bu düzenlemelerin sadece Deiotaros’un topraklarını genişletip ona kral unvanı verdiğinin, dolayı-sıyla ona “Küçük Armenia” kralı unvanını vermediğinin göz ardı edil-memesi gerekmektedir. Deiotaros dışında kalan komşular Kappadokia ve Doğu Galatia’dır. Küçük Armenia Brogitaros’un yönettiği Doğu Galatia’ya bağlanmış olabilirdi. Her ikisi de Roma’ya hizmet etmek-teydi, ancak Deiotaros, şartların zorlamadığı takdirde, güvenilebilecek birisi değildi. Bkz. F. E. Adcock, “Lesser Armenia and Galatia after Pompey’s Settlement of the East”, Journal of Roman Studies 27.1, 1937, s.16.

39 Cassius Dio (37.6.4) M.Ö. 64 yılında gerçekleşen bu ikinci Parthia isti-lasına değinmektedir. Ancak ona Genç Tigranes’in eşlik ettiği detayını eklemektedir ki, bu da uydurmadır, çünkü Genç Tigranes o zamanda Roma’nın elinde tutsaktı. Sonuçta Cassius Dio’nun bu ikinci istilanın detaylarını erken dönemde gerçekleşen olaylarla karıştırma ihtimali yüksektir.

40 Cassius Dio, 37.7. 41 Bu durum Tacitus tarafından (Annales, 13.34) dolaylı olarak

bildirilmektedir.42 J. F. C. Fuller, Julius Caesar: Man, Soldier and Tyrant, Da Capo Press,

1991, s.45. 43 Keaveney, “Roman Treaties with Parthia circa 95-circa 64 B.C.”,

American Journal of Philology 102.2, 1981, s.212; D. Shotter, Octavianus Caesar, London 1991, s.77.

DİPNOTLAR 259

44 Plutarkhos, Crassus, 23.3 vd.; Cassius Dio, 40.21 vd.; Orosius, 6.13.3 vd.; Florus, 1.46.5 vd.

45 II. Artavasdes’in bu dönemde izlediği politika hakkında bkz. Plutarkhos, Crassus, 19, 22, 33.

46 Ball, Rome in East, s.14. 47 Plutarkhos, Crassus, 37.3. 48 Cassius Dio, 49.25.5. 49 Bu gelişmeler hakkında Bkz. Plutarkhos, Antonius, 38 vd.; Cassius

Dio, 49.26.3 vd.; Velleius, 2.82.1-2; Strabon, 11.13.4; Ball, Rome in East,s.107.

50 Cassius Dio, 49.39.2. 51 Bu gelişmeler hakkında bkz. Cassius Dio, 49.39.4-40.1; Velleius, 2.82.3;

Bosworth, Romans, s.275.52 Bu gelişmeler hakkında bkz. Cassius Dio, 49.40.2-41.3; Plutarkhos,

Antonius, 50.4; 54.4-6; Velleius, 2.82.4; Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 15.104; Boatwright et al., Romans, s.285. Aleksandros Helios (25 Aralık 40 -muhtemelen M.S. 29-25) M.Ö. 33 yılında Media Atropatene kralı I. Artavasdes’in kızı Iotapa ile nişanlanmıştır, ancak bu evlilik gerçekleşmemiştir. Octavianus, Mısır’ı fethettiğinde, Aleksandros’un hayatını bağışlamış, ancak onu, kızkardeşini ve erkek kardeşi Ptolemios Philadelphos’u tutsak olarak Mısır’dan Roma’ya götürmüştür. Burada bakımları sağlanmıştır. Aleksandros Helios’un sonunun ne olduğu konusunda antik kaynaklar farklılıklar göstermek-tedir. Bkz. Cassius Dio, 49.44; 50.25; 51.15, 21; Plutarkhos, Antonius, 54, 87; Livius, Epitomae, 131, 132.

53 Cassius Dio, 51.5.5; Strabon, 11.13.4; Tacitus, Annales, 2.3.54 Cassius Dio, 49.44.4. I. Artavasdes daha sonra Octavianus’a sığınmış-

tır. Octavianus da ona kızı Iotapa’yı geri vermiştir, ancak Armenia’daki Roma vatandaşlarını öldürdüğünden dolayı erkek kardeşlerini teslim etmemiştir (Cassius Dio, 51.16.2) ve sonrasında onu Küçük Armenia yöneticisi yapmıştır (Cassius Dio, 54.9.2). M.Ö. 20 yılından kısa süre önce, 39 yaşında, muhtemelen Roma’da ölmüştür.

55 Armenia’nın bir tampon devleti olması konusunda bkz. Sherwin-White, “Roman Involvement in Anatolia, 167-88 B.C.”, Journal of Roman Studies 67, 1977a, s.65.

56 L. R. Taylor, “M. Titius and the Syrian Command”, Journal of Roman Studies 26.2, 1936, s.163.

DİPNOTLAR260

57 E. S. Gruen, “The Expansion of the Empire under Octavianus”, Cambridge Ancient History, 10. Cilt, İkinci Edisyon, Editörler: A. K. Bowman et al., Cambridge University Press, Cambridge 1996, s.159-160.

58 Tacitus, Annales, 2.3; Monumentum Ancyranum = Res Gestae Divi Augusti = İlahi Augustus’un Başarıları, 27.2. Iosephos (Ioudaikes Arkhaiologias, 15.104) Armenia kraliyet ailesinden birisi ile evlenmiş olan Kappadokia kralı Arkhelaus’un da bu konuda Tiberius ile işbirliği yaptığını bildirmektedir. Octavianus’un, I. Artavasdes’in ölümü üzerine, muhtemelen aynı yıl (M.Ö. 20), Dağlık Kilikia ve Küçük Armenia’yı Arkhelaus’a bahşettiği öngörülmektedir. Ancak Arkhelaus, zayıf duru-muna rağmen, Octavianus’un arzusunun tersine, o dönemde torunu V. Tigranes’i Büyük Armenia tahtında tutmak için, Tiberius ile işbirliği yaparak, gayretlerine devam etmiş ve Armenia verasetini bir oldubittiye getirmeye çabalamıştır. Bkz. F. E. Romer, “A Case of Client-Kingship”, American Journal of Philology 106.1., 1985, s.77, 98-99. Daha sonra Arkhelaus ve Tiberius’un arasının Armenia meselesi yüzünden bozul-duğu görülmektedir. Bkz. W. E. Gwatkin, Cappadocia as a Roman Procuratorial Province, University of Missouri Studies 5, Columbia 1930, s.172 dipnot 37.

59 IV. Phraates bölgedeki Roma mevcudiyetini kabul etmeye zorlanmıştır. Bunun sonucunda her iki taraftan da kabul gören bir Armenia kralı atanmıştır. Ama bu uyum geçici olacak ve zaman içinde geçerliliğini yitirecektir. Armenia veya Parthia kralının ölümü veya başka yöntem-lerle tahtının son bulması neredeyse kaçınılmaz olarak yeniden anlaş-mazlığın doğmasına yol açacaktır. Bkz. Shotter, Octavianus, s.78.

60 Cassius Dio, 54.9.5-7; Suetonius, Tiberius, 9.1; Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 15.104. Tiberius’a zafer onurlarının ilk kez Armenia seferinden sonra verildiğinin tersini ispatlayacak herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Bkz. Taylor, Syrian Command, s.173.

61 Cassius Dio, 55.9.4. 62 Öncesinde İmperium Romanum’u takdim etmiş olan Pompeius da

dâhil hiçbir Romalı yönetici, Armenia’da düzenli olarak taht değişik-liğine muktedir olamamıştır Sonuçta Armenia’ya vasal kralların yer-leştirilmesi, özellikle, yukarıda sözünü ettiğimiz, VII. Kleopatra’nın Armenia kralı II. Artavasdes’i öldürtmesinden itibaren sürekli olarak başarısız olmuştur. Bu başarısız kralların I. Vonones’e kadarki listesi için bkz. Tacitus, Annales, 2.3.1-4.3.

63 Yabancı geleneklere göre evlenerek yönetmişlerdir (Tacitus, Annales, 2.3).

DİPNOTLAR 261

64 Cassius Dio, 55.10.18; Res Gestae Divi Augusti, 27.2; A. Lintott, “What was the ‘Imperium Romanum’?”, Greece & Rome 28.1, 1981, s.66; P. M. Swan, Augustan Succession: An Historical Commentary on Cassius Dio’s Roman History Books 55-56 (9 B. C.-A. D. 14), Cary 2004, s.113. Res Gestae Divi Augusti (27.2)’de, emin bir şekilde tahta geçirilemediğinden dolayı, yönetimin teslim edildiği Armenia kralları arasında III. Artavasdes hakkında sessiz kalınmaktadır.

65 Cassius Dio, 55.9.4-7; 10.18; Suetonius, Tiberius, 9.3. Suetonius’a göre (Tiberius, 41-42) Tiberius Parthialıların Armenia’yı ele geçir-melerine müsaade etmiştir. Aynı zamanda bkz. M. Goodman, Roman World 44 BC-180 AD, London 1997, s.50. Tiberius emekliye ayrıl-dıktan sonraki kritik on yılda (M.Ö. 6 – M.S. 4) Roma’nın Parthia ve Armenia ile ilişkileri hakkında bkz. Anderson, “The Eastern Frontier under Octavianus”, Cambridge Ancient History, 10. Cilt, Editörler: S. A. Cook et al., Cambridge University Press 1934, s.253-254, 273-277; N. C. Debevoise, A Political History of Parthia, Chicago 1938, s.143-151; P. Z. Bedoukian, “A Classification of the Coins of the Artaksiad Dynasty of Armenia”, American Numismatic Society, Museum Notes 14, 1968, s.41-66.

66 Hediyelerin Doğu diplomasisinde standart bir etiket haline gelme-siyle ilgili olarak ayrıca bkz. Cassius Dio, 54.9.8; 68.17.2-18.2; 75.1.2-3; 78.27.1; Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18.40, 103; Tacitus, Annales, 15.25.3; F. Millar, The Emperor in the Roman World, Ithaca 1977, s.139.

67 Cassius Dio, 55.10.21. 68 Velleius, 2.101.1-102.1. O dönemde genç bir askeri tribün olan Velleius

bu buluşmaya şahit olduğunu bildirmektedir (2.101.3).69 IV. Phraates, M.Ö. 10/9 yılı civarında, imparatorluğundaki feodal hiye-

rarşinin güçlü bir tehdit oluşturması nedeniyle, tahtta iddiası olabilecek hukuki varislerini Roma’nın Suriye valisi M. Titius’a teslim etmiştir. Bu hukuki varisler Roma’da politik tutsak olarak tutuldukları sürece, IV. Phraates Doğu’daki Roma dış politikasını desteklemek zorunda kala-cak ve bu sebeple Armenia’daki gelişmelere çok fazla doğrudan müdahil olamayacaktır.

70 Romer, “Gaius”, s.210. 71 B. Campbell, “War and Diplomacy: Rome and Parthia, 31 BC-235

AD”, War and Society in the Roman World, Editörler: J. Rich ve G. Shipley, London 1993, s.223-228. Roma’daki kamuoyunun Octavianus politikasını ne kadar onayladığı ve ne kadar ikna edilmek zorunda

DİPNOTLAR262

olduğu açık değildir. Ancak hem Gaius ve IV. Phraates’in buluşması-nın hem de yapılan bu resmi antlaşmanın Res Gestae Divi Augusti’den çıkarıldığı görülmektedir.

72 Campbell,Wan and Diplomaciy,s.214. Roma hiçbir zaman sadece Armenia için Parthialılarla savaşa girmemiştir, aşağıda da tartışmaya devam edeceğimiz gibi, gerçekte Armenia Krallığı’nı kontrolleri genelde etkisiz kalacak kadar sembolik olmuştur.

73 Oğul II. Ariobarzanes, M.Ö. 30/29 yılında, IV. Phraates’in kontro-lündeki Parthia tahtına iddiası olan ancak yenilen II. Tiridates ile birlikte, Roma’ya sığınmıştı (Cassius Dio, 51.18.1-3 ve 53.33.1-2). II. Ariobarzanes, muhtemelen Octavianus’un M.Ö. 20 yılındaki Doğu barışından itibaren hâlihazırda Media Atropatene kralı idi.

74 Cassius Dio, 55.10a.5. 75 Yürüttüğü bu savaşla ilgili yazıtlar için Bkz. Inscriptiones Latinae

Selectae 140, satırlar 9-10; J. E. G. Zetzel, “New Light on Gaius Caesar’s Eastern Campaign”, Greek Roman and Byzantine Studies 11.4, 1970, s.259-260, satırlar 11-13. Seneca (De Consolatione ad Polybium, 11.15.4), Gaius’un Parthia’ya karşı savaşı tırmandırırken kardeşi Lucius’un ölümünün haberini aldığında (M.S. 2 yılının 20 Agustos’unda: Cassius Dio, 55.10a.9), hiç şüphesiz bu savaşa atıfta bulunmaktadır.

76 Velleius, 2.102.2. 77 Bir yıl içindeki olayların kayıtlarının tutulduğu fasti Cuprenses’te

(Corpus Inscriptionum Latinarum, IX 5290; Romer, “Gaius Caesar’s Military Diplomacy in the East”, Transactions of the American Philological Association 109, 1979, s.211) 9 Eylül dönüm noktası ola-rak gözükmektedir. Fasti’deki bu giriş şöyle restore edilmiştir: “bellum cum [hostibus p. R. gerens] in Armenia percuss[us est dum obsidet Ar]ta[g]iram Ar[meniae oppidum]”.

78 Geçici olarak iyileştiği görünümünü verse de (Florus, 2.32.45), Gaius’un yarası ciddi ve nihai olarak öldürücü olmuştur. Bu yaradan dolayı has-talanmış ve kamu hizmeti yapamayacak kadar sayıklamaya başlamış-tır (Velleius, 2.102.2; Dio 55. 10a.8). Zayıf ve hafızasını kaybetmiş bir şekilde Suriye’ye geçmiş ve oradan da son olarak Ocak veya Şubat M.S. 4 yılında Roma ile irtibata geçerek komutanlığını bırakmış, eve doğru yelken açmıştır. Yarasının yol açtığı komplikasyonlar onu Lykia’da Limyra kentinde karaya çıkmaya zorlamış ve burada ölmüştür (Velleius, 2.102.3; Dio, 55.10a.8-9; Romer 1979, 213).

DİPNOTLAR 263

79 Artageira kuşatması sırasındaki gelişmeler hakkında bkz. Cassius Dio, 55.10a.6-7; Velleius, 2.102.2; Florus, 2.32.44-45; Strabon, 11.14.6; Romer, “Gaius Caesar”, s.211. Genelde Gaius’un Doğu’daki askeri dip-lomasisi ve seferleri hakkında bkz. Romer, “Gaius Caesar”, s.199-214; A. K. Goldsworthy, The Roman Army at War: 100 BC-AD 200, New York 1996, s.60–68; Campbell, War and Diplomacy,s.213–240.

80 Aynı zamanda bkz. Cassius Dio, 55.10a.7. 81 Tacitus, Annales, 2.4.3. Res Gestae Divi Augusti’de (27.2) sadece, IV.

Artavasdes’in öldürülmesi üzerine, anne tarafından Kappadokia kralı Arkhelaus’un torunu V. Tigranes’in tahta geçirildiği bildirilmektedir.

82 I. Vonones’in başından geçen bu olaylar hakkında bkz. Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18.39; Tacitus, Annales, 2.3-4, 56, 58, 68; A. J. Church- W. J. Brodribb, Tacitus, Cornelius, The Annals and The Histories, Great Books of the Western World 15, Chicago 2003, s.87-88.

83 Tacitus, Annales, 2.55.84 Tacitus, Annales, 2.56.85 II. Artabanos Fırat nehri üzerinde şahsi bir toplantı yapma teklifinde

bulunsa da, Germanicus nazikçe cevap vermiş ve göründüğü kadarıyla bundan bir sonuç çıkmamıştır (Tacitus, Annales, 2.56, 58; Suetonius, Caligula, 14. 3; 19. 2; Vitellius, 2. 4; Dio, 59. 27; Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18. 101).

86 Tacitus, Annales, 2.64.1; A. M. Gowing, “Tacitus and the Client Kings”, Transactions of the American Philological Association 120, 1990, s.326. Tiberius, evlatlık oğlu, varisi ve yeğeni Germanicus aracılığı ile, yeni bir uzlaşma sağladıysa da, Roma açısından bölgedeki problemler M.S. I. ve II. yüzyıllar boyunca da devam edecektir. Bkz. Shotter, Octavianus, s.78.

87 Bu gelişmeler hakkında bkz. Tacitus, Annales, 6.32-33; Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18.97. Tiberius’un iktidarının sonunda veya Gaius Caligula’nın iktidarının başlangıcında, II. Artabanos Vitellius ile buluşmuştur. Buluşma Fırat üzerinde botlardan oluşan bir köprü üze-rinde gerçekleşmiştir. Bu diplomatik ilişkinin sonucu M.S. 1 yılında yapılmış olan antlaşmaları devam ettirmek olmuştur. Bkz. Campbell, War and Diplomacy, s.224). Diplomatik ilişki aracılığıyla sınırlı ancak tanımlanmış hedefleri belirleme polikasına tutarlı olarak erken II. yüzyıla kadar devam edildiği ve bu kapsamda üst düzey toplantıların yapıldığı görülmektedir. Bkz. Millar, The Emperor, s.259-272; Millar, “Emperors, Frontiers and Foreign Relations”, Britannia 13, 1982, s.4-7).

DİPNOTLAR264

88 Tacitus, Annales, 11.8; Cassius Dio, 60.8.1; Seneca, De Tranquillitate Animi, 9.11.12.

89 Bu gelişmeler hakkında bkz. Tacitus, Annales, 12.44-49; R. K. Sherk, ANRW II.7, Politische Geschichte (Provinzen und Randvölker: Griechischer Balkanraum; Kleinasien), Roman Galatia: The Governors from 25 B. C. to A. D. 114., Berlin ve New York 1980, s.954-1052.

90 Tacitus, Annales, 12.50-51; E. Yarshater, The Cambridge History of Iran, Massachusetts 1983, s.80–83.

91 B. W. Henderson, “The Chronology of the Wars in Armenia, A. D. 51-63”, Classical Review 15.4, 1901, s.161.

92 IV. Antiokhos III. Antiokhos’un oğluydu. III. Antiokhos M.S. 17 yılında öldüğünde Kommagene Krallığı muhtemelen bir Roma eyale-tine dönüşmüştür (Tacitus, Annales, 2.42). Krallık Claudius tarafından IV. Antiokhos’a verilmiştir (Cassius Dio, 60.8).

93 Aristobulos’un kimliği açıkça ortadadır, ancak Sohaemos’unki prob-lemler sunmaktadır. Sohaemos’un Sophene’deki yönetiminin ne kadar sürdüğünü bilmiyoruz, ancak Roma adayı VI. Tigranes’in Armenia kralı olarak atanacağı M.S. 60 yılı itibariyle yönetiminin sona erdi-ğine dair veriler bulunmaktadır (Tacitus, Annales, 14.26; A. A. Barrett, “Sohaemus, King of Emesa and Sophene”, American Journal of Philology 98.2, 1977, s.153-159).

94 Tacitus, Annales, 13.8. Corbulo’nun M.S. 54 yılı sonlarında atandığı bu komutanlık “retinendae Armeniae” olarak tanımlanmaktadır. Öncülü olmayan özel bir komutanlıktır. Kappadokia ve Galatia eyaletlerinin valiliğini de içermektedir. Cassius Dio’ya göre (62.19) Corbulo soylu bir aileden gelmekte olup, kurnaz ve akıllıydı, hem dostları hem de düşman-larına karşı ciddi bir dürüstlük ve iyi bir tavır sergilemekteydi. Nero, bu özelliklerinden dolayı, kendi yerine onu göndermiş ve şimdiye kadarki en büyük askeri gücü onun emrine vermiştir. Aynı zamanda onun barbarları boyunduruk altına alacağından ve kendisine karşı ayaklan-mayacağından emin olmuştur. Aşağıda açıklamaya devam edeceğimiz gibi Cassius Dio, Corbulo ve daha sonra Paetus’un Armenia seferleri hakkındaki olayların özetini ve bazı ek bilgiler vermektedir. Bu konuyla ilgili temel bilgiler ise Tacitus sayesinde günümüze kadar gelebilmiştir. Biz bu çalışmada özelikle Tacitus’un aktarımlarını takip etmekteyiz.

95 Satala üssü olarak önerilmiştir. Bkz. A. B. Bosworth, “Arrian at the Caspian Gates: a Study in Methodology”, Classical Quarterly 33, 1983, s.271.

DİPNOTLAR 265

96 Gerektiğinde özellikle IV. Antiokhos ve Aristobulos’un, bu düzenle-meler sayesinde, komşuları Armenia’nın savunmasında aktif rol oyna-maları da sağlanmış olacaktı. Bkz. Barrett, “Annals 14.26 and the Armenian Settlement of A. D. 60”, Classical Quarterly 29.2, 1979, s.467. Bu bağlamda IV. Antiokhos ve Aristobulos’un krallıklarıyla sınır olan Güneybatı Armenia’nın özel bir önemi olduğu düşünülebi-lir. Sophene’yi de içine alan bu bölge, üzerinden geçen Doğu’nun ana yoluyla, Fırat nehrinin en önemli geçiş noktasında yer almakta olup, Kuzey Mezapotomya üzerinden Ergani Geçidi aracılığıyla Armenia içlerine geçisi kontrol etmekteydi. Nero, hiç şüphesiz bu bölgenin stra-tejik önemi yüzünden, çatışmaların başlangıcında ayrı bir Sophene Krallığı oluşturmayı amaçlamıştır.

97 Bu siyasi gelişmeler hakkında bkz. Tacitus, Annales, 13.37-39. 98 Tacitus, Annales, 13.40-41. 99 Tacitus (Annales, 14.26) VI. Tigranes’ten bir Kappadokia soylusu ve

‘regis Archelai nepos (kral Arkhelaus’un torunu)’ olarak söz etmektedir.100 VI. Tigranes’in hayatı ve soyuyla ilgili olarak bkz. Iosephos, Ioudaikes

Arkhaiologias, 18.139-40; Strabon, 12.3.35. VI. Tigranes’in Aleksandros isimli oğlu Kommagene kralı IV. Antiokhos’un kızı ile evlenmiş ve Kilikia kralı yapılmıştır.

101 Tacitus, Annales, 14.23-26; D. Magie, Roman Rule in Asia Minor, 2 Cilt, Princeton 1950, s.465-466.

102 Diğer taraftan Cassius Dio (62.20.4) ateşkes şartları arasında Nero’ya yeni bir elçilik heyetinin gönderilmesi de olduğunu, Nero’nun hemen bir cevap vermediğini ve bunun yerine Lucius Caesennius Paetus’u Armenia’da ayaklanma olmaması için gönderdiğini bildirmektedir.

103 Cassius Dio’nun kısa özetine göre ise (62.21), I. Vologases öncelikle Tigranokerta’ya saldırmış ve buraya yardıma gelen Paetus’u sürmüştür. Paetus kaçtığında onu takip etmiş ve Toros Geçiti’ni tutan Paetus’un garnizonunu yok ederek onu Arsanias Nehri yakınındaki Rhandeia’da kuşatmıştır. Ancak kral, kuşatmayı gerçekleştirebilecek ağır zırhlı askerlerden yoksun olduğundan ve erzak kıtlığı çektiğinden dolayı, geri çekilme noktasına gelmiştir. Bu sırada Paetus onun okçu ve süvari birliklerinden korkarak ateşkes teklifinde bulunmuş ve I. Vologases’in şartlarını kabul etmiştir. Paetus Armenia’nın tamamını terk edeceğine ve Nero’nun burayı I. Tiridates’e vermesi gerektiğine dair yemin etmiş-tir. Kral, şartların uygun olduğunu düşünmüş ve bu arada Corbulo’nun Paetus’un yardımına geldiği haberini aldığından dolayı, ilkin Arsanias Nehri üzerinde bir köprü inşa etmelerine zorlayarak—ki bundaki tek

DİPNOTLAR266

amacı kendi büyüklüğünü göstermekti- kuşatma altındaki Romalıları serbest bırakmıştır.

104 Cassius Dio (62.22.1-3) I. Vologases’in Mesopotamia’daki kaleleri terk etmesi talebiyle Moneses’i Corbulo’nun yanına gönderdiğini, bu ikisi-nin, önce köprünün ortasını yıktıktan sonra, Euphrates nehri üzerinde uzun bir toplantı yaptıklarını ve elçi gönderilerek Nero’nun da onayı alınıncaya kadar geçici kararlar aldıklarını eklemektedir.

105 Cassius Dio (62.22.4) Nero’nun bu sefere kendisinin de katılmak istediğini ancak adak adarken düştüğünden dolayı evde kaldığını vurgulamaktadır.

106 Tacitus burada toplanan kralların isimlerinin listesini vermemektedir. Ancak Aristobulos ve IV. Antiokhos’un ona katılması, Melitene sınır-larından sadece birkaç mil ötede bulunduğundan dolayı, oldukça man-tıklıdır. Bkz. Barrett, Annals, s.469. Bu lejyonlar için ayrıca bkz. L. J. F. Keppie, “Legions in the East from Octavianus to Trajan”, içinde: The Defence of the Roman and Byzantine East, Editörler: P. Freeman ve D. Kennedy, Oxford 1986, s.415-417.

107 Cassius Dio (62.23.1) bu ferasetli gizli diplomasiye vurgu yapmaktadır. 108 Corbulo ve Paetus’un Armenia’ya saldırıları ve sonuçlarıyla ilgili olarak

bkz. Tacitus, Annales, 15.1-27; Cassius Dio, 62.19-23.1. 109 Nero’nun tasdiki olmadan bunu zorlukla teklif edebilirdi, çünkü

Tacitus Annales, 15.17) onun imparator talimatları olmadan hareket etmeye isteksiz davrandığını vurgulamaktadır. Nero, M.S. 62 yılında Britania ve Armenia’da uzun süreli askeri harekâtlar sonucunda sınır-sız harcamalarda bulunduğundan dolayı, sikkenin değerini düşürmek ve ihanet kanunlarını yeniden yürürlüğe koymak zorunda kalmıştı. Bkz. Boatwright et al., Romans, s.333. Bu bağlamda Roma’nın eko-nomik zorluklar nedeniyle de Parthialılarla barış yapmayı yeğlediği öngörülebilir.

110 Tacitus, Annales, 15.28-31; Cassius Dio, 62.23.2-6. 111 Pilinius (30.6) I. Tiridates’in büyücü (Zerdüşt din adamı) olduğunu,

suyu kirletmek kutsal olmadığından dolayı Roma’ya kadar denizde seyehat etmek istemediğini, seyehati sırasında kendisine birkaç magi’nin eşlik ettiğini, hatta Nero’ya kendi ayinlerinden bazısını tak-dim ettiğini, ancak Nero’nun bunları beceremediğini bildirmektedir. I. Tiridates’in dramatik bir törenle Pers tiara’sını bırakması ve Nero’nun elinden diadem’ini alması Nero’nun vaad edilmiş Mesih (Mithras’ın yeniden vücut bulması) olarak kabul edildiğinin bir delili olarak yorum-

DİPNOTLAR 267

lanmaktadır. Bkz. E.M..Sanford, “Nero and the East”, Harvard Studies in Classical Philology 48, 1937, 79).

112 Bir praetor Grekçe konuşan I. Tiridates’in sözlerini tercüme etmiştir. Bkz. R. Graves-M. Grant, The Twelve Caesars, Penguin Classics, 2003, s.220.

113 Plinius (33.16) tiyatronun ismini vermekte ve burasının bir günlüğüne altınla kaplandığını bildirmektedir.

114 I. Tiridates’in Roma’yı ziyareti, düzenlenen törenler sırasındaki geliş-meler ve konuşmalar hakkında bkz. Cassius Dio, 63.1-6.2; Boatwright et al., Romans, s.334. Suetonius ise (Nero, 13) genç kral eğilmek üzere iken, Nero’nun sağ eli ile onu kaldırdığını, öptüğünü ve daha sonra tiyatroda düzenlenen şölen sırasında onu sağ yanına oturttuğunu bildirmektedir.

115 Bu yorumlar aslında Cassius Dio’nun kendisine ait olabilir, çünkü o, yeri geldiğinde, bilinçli olarak Corbulo’ya övgüler yağdırmaktadır.

116 Cassius Dio, 63.6.3-7; G. The Twelve Caesars, Penguin Classics, achu-settsociation 120, ks of the Western World 15, Chicago University Press, CambridgeBournoutian, A Concise History of the Armenian People, Mazda Publishers 2002, s.42. Büyük olasılıkla Garni kentin-deki kraliyet rezidansı da süslenmiştir. Garni’de 1945 yılında bulunan bir Hellen yazıtı Tiridates’e Helios ve Büyük Armenia’nın üst yöneticisi olarak atıfta bulunmaktadır. Bu yazıt yapım teknikleri ve paleografya açısından I. Tiridates ile bağdaştırılmaktadır. Bkz. R. Joyce, “Roman Inscriptions 1966–1970”, Journal of Roman Studies 61, 1971, s.152).

117 Bu da, I. Tiridates’in sadece bir yıllık iktidarından sonra, ilk Yahudi-Roma savaşıyla sonuçlanan açık bir çatışmaya yol açmıştır. Bkz. Shotter, Nero, London 1997, s.39-40.

118 A. E. Redgate, The Armenians, Birinci Edisyon, Massachusetts 2000, s.88-91. Parthialıların bu işten karlı çıktığını düşünmeye yol açacak gelişmeler de yaşanmıştır. Daha sonra Titus’un iktidarı sırasında Asia’da Terentius Maksimus isimli kendisinin Nero olduğunu iddia eden birisi ortaya çıkmış ve özellikle Euphrates boylarında kendisine pek çok des-tekçi bulmuştur. Nihayetinde M.S. 79/80 yılında Titus’a kızgın olan Parthia kralı Artabanos’a sığınarak ondan Armenia’yı kendisine ver-mesini istemiştir. Fakat ondan destek bulamadığından dolayı başarısız olmuş ve öldürülmüştür (Cassius Dio, 66.19; Antiokheialı Ioannes, Fragmenta Historicum Graecorum IV, s. 578, fr. 104).

119 XII. Fulminata lejyonunun ismi Gobustan’daki dağların üzerine kazılı olarak bulunmuştur ki, buda M.S. 89 yılında çok daha Doğu’da Hazar

DİPNOTLAR268

Denizi kıyılarında Roma askerlerinin varlığını doğrulamaktadır. Bkz. N. Lewis, Roman Civilization: Selected Readings: The Empire, Columbia University Press, Columbia 1990, s.33.

120 Traianus öncelikle vasal devletlerin en hayati ve en zorlu olanı Armenia’ya bir sefer düzenleyerek kuzeyin kontrolünü ele geçirmiştir. Kafkasya’dan sonra hızla güneye doğru Dicle nehrinin kaynaklarına kadar ilerlemiştir. M.S. 114/5 yılının kışında legates’lerinin Armenia’nın güney ucunda operasyon yaptıkları teyit edilmektedir. Lusius Quietus Van Gölü yakınında Mardi’ye karşı ve Bruttius Praesens, VI. Ferrata lej-yonu ile birlikte, Atropatene sınırı yakınında bir sefer düzenlemekteydi. Bkz. Bosworth, Arrian, s.267.

121 Cassius Dio, 68.17-19; Campbell, War and Diplomacy, s.234-235. 122 Armenia fethedildikten sonra, Nisibis’te bir üst kurulmuş ve Sinqara

kenti ele geçirilerek ikisi arasındaki bağlantıyı pekiştirmek için askeri bir yol inşa edilmiştir. Bu Traianus’a üzerinde en çok rekabet ve itirazla-rın olduğu Kuzey ovasının üstünlüğünü sağlamıştır. Ancak onun hedefi ne zengin topraklarının elde edilmesi ne de savunma, asıl hedefinde her yönde saldırıların düzenlenebileceği güçlü bir kale veya merkezin kurulması olmuştur, çünkü bu üstle Musul üzerinden Dicle nehri geçi-şini kontrolü altına alarak, önemli bir eyalet ve Parthia’nın Armenia ile askeri bağlantısı olan Adiabene’yi elinde tutabilirdi. Adiabene’nin taraf-sızlaştırılmasıyla Armenia meselesi zararsız hale getirilebilirdi. Ancak bu tehditlerle Parthia başkenti ele geçirilemezdi. İran Dağları’nın baş edilemez coğrafyasının muhtemelen farkında da değildi. Bkz. D. Oates, “The Roman Frontier in Northern Iraq”, The Geographical Journal 122.2, 1956, s.194.

IV. Common Cause Versus Rome: The Alliance Between Mithradates VI of Pontus and Tigranes II of Armenia,

94-66 BCEAdrienne MAYOR

1 Marek Jan Olbrycht, “Mithridates VI Eupator and Iran”, In Hojte 2009, pp 169-170.

2 Strabo 11.14-16; Justin 38.3 Strabo 9.14.15; Justin 38.3.1-4; Plutarch, Lucullus, 14, 15.4 Cf. Appian Mithradatic Wars 17-18; Memnon 22.6.5 Appian Mithradatic Wars 19.

DİPNOTLAR 269

6 Appian Mithradatic Wars 72-78.7 Appian Mithradatic Wars 82, 115; Plutarch Lucullus 19; Dio Cassius

36.16.8 Plutarch Lucullus 19-26; Memnon 31; Appian Mithradatic Wars

83-85.9 Memnon 31-38.10 Plutarch Lucullus 22; Appian 82; Memnon 38. Arthur Keaveney,

Lucullus: A Life, Routledge, London 1992, pp 99-104.11 Plutarch Lucullus 22; Strabo 13.1.55; Memnon 38.12 Memon 38, Appian 82-84, Justin 40.2, quote from Plutarch Lucullus

22-24.13 Plutarch Lucullus 25-29; Appian Mithradatic Wars 84-86; Memnon

38; Strabo 11.14.14-15.14 Plutarch Lucullus 28; Appian Mithradatic Wars 85.15 Plutarch Lucullus 29; Memnon 38; Appian Mithradatic Wars 87.16 Letter to Arsaces of Parthia, Sallust Histories 4.69 Maurenbrecher.17 Plutarch Lucullus 30.1-2.18 Plutarch Lucullus 31; Ammianus Marcellinus 31.2.8.19 Mayor 2009, 306-309.20 Plutarch Lucullus 31.5-8; Appian Mithradatic Wars 88.21 Plutarch Pompey 32.9; Dio Cassius 36.50.22 Dio Cassius 37.3. Strabo 11.3.5.23 Appian Mithradatic Wars 116-17; Josephus Jewish War 1.6.6 and

Antiquities 14.3; Plutarch Pompey 44-45; Pliny 7.26

V. Geç Antikçağ’da Ermeniler ve Hıristiyanlaşmaları Üzerine Notlar

Prof. Dr. Turhan KAÇAR

1 T. Kaçar, “İlk Ermeni Tarihçisi Agathangelos ve Rhipsime’nin Çilesi”, O. Tekin, M. H. Sayar ve E. Konyar, Der. Tarhan Armağanı, M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler, İstanbul 2013, s. 225-231.

2 C. Toumanoff, “On the Date of Pseudo-Moses of Chrone”, Handes Amsorya, Zeitschrift für Armenische Philologie, 75/10-12 (1961),

DİPNOTLAR270

s.467-76; R.H. Hewsen, “Moses of Khoren as a Historical Source”, Armenian Review 39/2 (1986), s.49-70.

3 Sebeos, The Armenian History attributed to Sebeos, İng. Çev. R.W. Thomson; Historical Commentary by J. Howard-Johnston, Liverpool 1999.

4 J.A.C. Greppin & I.M. Diakonoff, “Some Effects of the Hurro-Urartian People and their Languages upon the earliest Armenians”, Journal of the American Oriental Society 111/4 (1991), 720-30.

5 R. Frye, The History of Ancient Iran, Münih 1983, s.363-68. 6 Herodotus, 7.73.7 Herodotus, 3.93.8 Arrianus, Anabasis. 3.8.5 and 11.7; Quintus Curtius 4.12.9 Strabon, 11.14.5.10 Tacitus, Annals, 14.26.1-2.11 Ammianus Marcellinus, 25.7.5-14.12 A. Atiya, A History of Eastern Christianity, s. 319’da (Türkçe çeviri

s.347) Gregorius’un Kral Tiridates’in onayıyla 301 yılında Cappadocia Caesarea’sına gönderildiğini ve burada Armenia cathalicosluğuna takdis edildiğini, dolayısıyla 301 yılının Hıristiyanlığın resmen kabul tarihi olduğunu belirtmektedir. Diğer yandan Grousset, Histoire de l’Arménie, s.122, (Türkçe çeviri s.119’da 301 tarihini benimsemekle birlikte, başka bir çalışmaya atıf yaparak 288 tarihinin daha kabul edilebilir olduğunu ifade etmektedir. İşhanyan, Ermenilerin Tarihi, s. 156’da ise, 301 yılında Hıristiyanlığın Ermenilerin resmi dini olarak kabul edildiğini ileri sür-mektedir. Türkçe çalışmalarda da durum farklı değildir. Mesela bkz. H. Erdemir & H. Erdemir, “Uluslararası Politikalarda “Ütopya Armenia”, s.306.

13 Adversus Judaeos, 7.4.14 R. W. Thomson, “Mission, Conversion, and Christianization: The

Armenian Example”, Harvard Ukrainian Studies 12/13 (1988-1989), s.29.

15 Eusebius, HE, 6.46.2.16 Sozomenus, HE, 2.8.17 Agath, 796, 800.18 Moses, 2.34.

DİPNOTLAR 271

VI. Ermeni - Sasani Savaşları ve Ermenilere Hun Desteği (V. Yüzyıl)

Prof. Dr. Mehmet TEZCAN

1 Gy. Németh, Atilla ve Hunları, Trc. Şerif Baştav, Ankara Üniversitesi DTCF, Ankara 1982, s.53; Şerif Baştav, “Atilla ve Hunlar”, Tarihte Türk Devletleri I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1987, s.38; Baştav, Büyük Hun Kağanı Attila, Kültür Bakanlığı, Ankara 1998, s.5.

2 Bkz. O. Maenchen-Helfen, The World of the Huns, Studies in their History and Culture London 1973, s.51-52.

3 E. A. Thomson, The Huns, Revised and with an Afterword by Peter Heather, Blackwell Publishers 1996, s.31. Hunların Anadolu’ya giriş ve takip ettikleri yollar hakkında bkz. A. Ahmetbeyoğlu, Avrupa Hun İmparatorluğu, TTK Yay., Ankara 2001, s.43 ve Harita.

4 Németh, Attila, s.65-66; Baştav, Büyük Hun Kağanı, s.23-24.5 Ahmetbeyoğlu, Hun İmparatorluğu, s.53 ve sondaki Harita.6 Németh, Attila, s.72-73.7 K. Yuzbashian, “The Armenian War of 450-451: Some Interpretations”,

JAS, vol. VII/1, (Fall-Winter), 2002-2003, s.67 (Bu makaleyi bana temin etme nezaketini gösteren, JAS editörü Marc Mamigonian’a teşekkür borçluyum).

8 387 ayrımı ve bunun incelenmesi hakkında mesela bkz. R. Hewsen, The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac‘oyc‘), The Long and Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1992, s.21, Harita II; S.Grosby, “Borders, Territory and Nationality in the Ancient Near East and Armenia”, JESHO, 40/1, 1997 s.17-18, 24; Hewsen, Armenia, A Historical Atlas, Christopher C. Salvatico, Cartographer-in-Chief, The University of Chicago Press, Chicago and London 2001, s.71.

9 Bu hususta bkz. A. Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Andaç Yayınları, Ankara 2003, s.51, 170 (Bu eseri bana bizzat temin etme nezaketinde bulunan yazara müteşekkirim). Bu ilk Eçmiazin kilisesi, 363 yılındaki Sasani istilası sırasında tahrip edildiğinden, bir asır kadar sonra 483 / 484 tarihlerinde eski harabeler temizlenerek yerine ikinci Eçmiazin kilisesi kurulmuştur. Bkz. Hewsen, Armenia, s.72.

10 Bu konuda mesela bkz. K. V. Trever, “Kuşanı, Xionitı i Eftalitı po Armyanskim İstoçnikam IV-VII vv.”, SA, XXI, s.1954; L. X. Ter-

DİPNOTLAR272

Mkrtiçyan, Armyanskie İstoçniki o Sredney Azii V-VII vv., Moskva 1979, s.50-55, 55-57.

11 Bu dönem Ermeni kaynakları ve tarihlemeleri hakkında genel bir bilgi için bkz. M. Tezcan, “The Ethnonym Apar in the Turkish Inscriptions of the VIII. Century and Armenian Manuscripts”, Webfestschrift Marshak Ērān ud Anērān, Studies Presented to Boris Il’ich Maršak on the Occasion of His 70th Birthday, Edited by Matteo Compareti – Paola Raffetta – Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice Cafoscarina 2006, s.607-610.

12 Egişe’nin eserini tarihî, leksik, teolojik v.s. yönlerden yeniden ele alan B. L. Zekiyan, onu V.yy.ın ikinci yarısı başlangıcına yerleştirerek, bundan şüphe etmenin gereksizliğine ve V.yy. sonlarına koymak için yeterli hiç-bir delil olmadığı sonucuna varmaktadır. Bkz. B. L. Zekiyan, “Quelques observations critiques sur le ‘Corpus Elisaeanum’”, Ed. R. F. Taft, The Armenian Christian Tradition. Scholarly Symposium in Honor of the Visit to the Pontificial Oriental Institute, Rome of His Holiness Karekin I Supreme Patriarch and Catholicos of All Armenians December 12, 1996, Orientalia Christiana Analecta 254, Pontificio Istituto Orientale, Roma 1997, s.123 (Bana bu konuda bilgi vermek ve ilgili makaleyi gön-dermek lütfunda bulunan Prof. Dr. M. Bais’e ve makalenin yazarı Prof. B. L. Zekiyan’a çok teşekkür ederim).

13 Meselâ W. Thomson, Egişe’nin hayatının oldukça şüpheli oldu-ğunu belirtmekte ve oldukça geç bir zamana koymaktadır. Bkz. R. W. Thomson (Translation and Commentary), Eļishē. History of Vardan and the Armenian War., Harward University Press, London 1982, s.48. Hewsen de V. yy. sonu veya VI. yy. başı gibi bir tarih üzerinde durmak-tadır. Bkz. R. Hewsen, “Avarayr”, EnIr, III / 1, 1987, s.32.

14 Trever, “Kuşanı”, s.135. Trever’ın bu görüşü, bugün ciddî olarak tenkit edilmektedir.

15 Sparapet, bilhassa IV. yy.da, kraldan sonraki en önemli unvan olup, “general”, “komutan” karşılığıdır; hatta etkili bir kral olmadığı zaman hükümdar gibi davranabiliyordu. Bkz. N. G. Garsoïan, The Epic Histories attributed to P‘awstos Buzand (Buzandaran Patmut‘iwnk‘), Translation and Commentary, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1989, s.560-561.

16 Eski Ermenicede –k soneki, çokluk eki olup, “Honk” kelimesi de bu durumda “Honlar” demektir. Ancak biz, bunları “Hun” olarak kabul ederek yazımızda “Hunlar” ifadesini kullandık.

17 Németh, Attila, s.245.

DİPNOTLAR 273

18 Son derece tartışmalı olan: Pharb’lı Gazar mı Egişe’yi, yoksa Egişe mi Gazar’ı kaynak olarak kullanmıştır? konusunda uzun bir bahis için bkz. Thomson, Eļishē “Introduction”; Thomson (Translated), The History of Łazar P’arpec’i, Georgia 1991, s.12.

19 “Kuşank diye de adlandırılan Honk”.20 Trever, “Kuşanı”, s.136-137.21 Ter-Mkrtiçyan, Armyanskie, s.26.22 Ter-Mkrtiçyan,Armyanskie, s.26.23 Trever, “Kuşanı”, s.136. Zekiyan, eserdeki, meselâ sekizinci bölümün

yazılış tarihi olarak 464 ile 468 arasında bir tarih vermektedir. Bkz. Zekiyan, “Quelques”, s.123.

24 Bkz. Zekiyan, “Quelques”, s.71.25 Yuzbashian, “The Armenian War”, s.66-67.26 Thomson, Łazar P’arpec’i, s.6.27 Marzpan: “Sınır bölgesi, genel vali”.28 Thomson, Eļishē, s.251. Trever ise bunu 490-495 tarihleri arasında ve

Egişe’den sonraki 10-12 yıllık bir zaman içerisinde göstermektedir. Bkz. Trever, “Kuşanı”, s.137.

29 Hewsen, “Avarayr”, s.32.30 Ter-Mkrtiçyan, Armyanskie, s.32, 34. “Apar” ismi ve “Apar” ülkesi hak-

kında bkz. Tezcan, “The Ethnonym Apar”, s.603-607.31 Thomson, Eļishē, s.7.32 Ter-Mkrtiçyan, Armyanskie, s.54-55; Thomson, Eļishē, s.9.33 Thomson, Eļishē, s.17.34 R. N. Frye, “The Political History of Iran under the Sasanians”, CHI,

Vol.3(I), The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by Ehsan Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s.139-140.

35 A. Christensen, L’Iran sous les Sassanides, Levin & Munksgaard. Ejnar Munksgaard, Copenhague 1936, s.263.

36 D. M. Lang, “Iran, Armenia and Georgia”, CHI, Vol.3(I). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by Ehsan Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s.521.

37 IV. yy.daki Katolik ve Ortodox Hristiyanlık âleminden ayrı olarak, V. yy.da Doğu Roma İmparatorluğu ve bunun Doğusundaki bölge-lerde bulunan Hristiyan cemaatleri de bir büyük devletin himayesinde

DİPNOTLAR274

olarak iki grup olarak karşımıza çıkar: bunlardan Batıda bulunanlar Doğu Roma’nın, Doğuda olanlar ise Sasani İmparatorluğu’nun hima-yesi altına girmişlerdi. İşte, 410 sinod (konsil)’unun önemli bir neticesi olarak, bu Doğu Hristiyanlığı’nın da resmen temelleri atılmış ve gerek Sasaniler, gerekse daha sonra bölgede hakim olan devletler, bu Doğu Hristiyanlığını Papalığın desteklediği Katoliklere ve Doğu Roma’nın himayesindeki Ortodox mezhebine karşı bir devlet güvencesi altında korumaya gayret etmişlerdir.

38 İznik sinod’una Ermeniler de katılmışlar ve burada Ermenileri, bizzat papas Grigor’un oğlu Aristakes temsil etmişti. Bkz. Garsoïan, P‘awstos Buzand, s.351; Küçük, Ermeni Kilisesi, s.147.

39 Christensen, L’Iran, s.265-266; Frye, Iran under the Sasanians, s.318; J. P. Asmussen, “Christians in Iran”, CHI, Vol.3(2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by Ehsan Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s.940.

40 Hazarapet, genel olarak “vali” anlamında kullanılıyor. Bkz. Thomson, Eļishē, s.76, dn.4.

41 “Eran ew Aneran” (Aryanların ve Aryan olmayanların). Bkz. Thomson, Eļishē, s.77, dn. 4.

42 Öyle anlaşılıyor ki Mihr Narseh, Ermenileri Mazdaizm’in Zurvanizm mezhebine sokmak istiyordu. Bkz. Hewsen, Armenia, A Historical Atlas, Christopher C. Salvatico, Cartographer-in-Chief, The University of Chicago Press, Chicago and London 2001, s.87.

43 Thomson, Eļishē, s.77-80.44 Yukarı Fırat nehri üzerinde olan Aşti�