I. DÜNYA SAVAŞI’NDA ERZURUM’UN İLK İŞGAL GÜNLERİ

7/30/2019 I. DNYA SAVAINDA ERZURUMUN LK GAL GNLER

1/29

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 37 Erzurum 2008 -259-

I. DNYA SAVAINDA ERZURUMUN LKGAL GNLER

First Invasion Days of Erzurum During World War I.

Mevlt YKSEL*

Z

I. Dnya Sava baladktan sonra alan Kafkas Cephesininilk zamanlarndan itibaren Rusyann tek hedefi Erzurum olmu vetm taarruz hareketlerini bu hedef dorultusunda yapmtr.Erzurumu elde edebilmek amacyla, iinde Ermeni gruplarnn dabulunduu gl ve muazzam ordularla 1914 yl Kasm ayndan

itibaren yaplan Rus taarruzlar sonucunda 16 ubat 1916da Ruslar,Erzurumu fiili olarak igal edebilmitir.

Bu almada Erzurumun I. Dnya Savanda igaledmesiyle yaanan ilk igal gnleri incelenmitir. zellikle igalsrasnda halkn ektii skntlar, Rusya Hkmetinin Anadolununkilidi konumundaki Erzurumda yapt tahkim faaliyetleri,Ermenilerin faaliyetleri, kolonizasyon faaliyetleri ve Erzurumhalkna yaplan yardmlar balklar halinde incelenmitir.

Anahtar Szckler: Erzurum, I. Dnya Sava, Rusya,Ermeniler, G, Kolonizasyon.

ABSTRACT

Following the opening of Caucasus Front after the World

War I, Erzurum became the only target of Russia, which launchedall of its attacks in accordance with this target. As a result of theattacks with powerful and organized armies which also includedArmenian groups since the November of 1914, the Russianmanaged to invade Erzurum on 16th February 1916.

In this study, the early days of this invasion are examined.Especially the problems of the population during the invasion, thefortification activities of Russian Government in Erzurum, whichwas then the key city to Anatolia, Armenian activities, Colonizationactivities, and aids for the population of Erzurum are studied underseparate headlines.

Keywords: Erzurum, World War I, Russia, Armenians,Migration, Colonization.

* Atatrk niversitesi Trk-Ermeni likileri Aratrma Merkezi

TAED 37, 2008, 259-287


2/29

-260- M. YKSEL: I. Dnya Savanda Erzurumun lkgal Gnleri

GR. Dnya Savanda Kafkas Cephesinde 1 Kasm 1914 tarihinden

itibaren cereyan eden nemli muharebeler1 ve Sarkam Harekt2sonrasnda asl hedefleri Erzurumu igal etmek olan General Yudenichkumandasndaki gl Rus kuvvetleri, 1916 yl ocak ayndan itibaren Erzurumynnde ilerlemeye balayarak, 21 Ocak 1916da Erzurumun kuzeydousundakiTortumu igal ettiler. Bundan ksa bir zaman sonra ehrin dousundakiKorucuk-Kzlkilse hattna yerleen Rus ordu birlikleri burada bir ay kadarkalarak Erzurumun zapt iin hazrlanmaya baladlar. Merkezi KararghErzurum olan 3. Ordunun kumandan Mahmut Kamil Paa, Erzurumda Ruslarakar bir savunma hatt planladysa da ehrin hemen kuzeydousunda bulunan

Kargapazar

Dalar

ndan dman taarruzuna ihtimal verilmemesi Erzurumunfelaketini hazrlad. 1 ubat 1916da Rus Ordu Kararghn Erzurumundousunda bulunan Hasankaleye nakleden General Yudenich, verdii bir emirile 11 ubat gn Erzurum taarruzunu balatt. 12 ubat sabah Erzurumun douve kuzeydousunda bulunan nemli tabyalar olan Dolangez Tabyas ve 29.

I

1 Kafkas Cephesinde Ruslarn ilk taarruzu 1 Kasm 1914 ylnda balam ve Sarkam Harektna

kadar bu cephede nemli muharebeler meydana gelmitir. I. Dnya Sava ve Kafkas Cephesitarihinde Kprky ve Azap muharebeleri olarak bilinen bu savalarda 3nc Trk Ordusunuoluturan birlikleri baarl muharebeler vermek suretiyle her anlamda gl Rus birliklerini geripskrtmeyi baarmlardr. Bu savalar hakknda daha deteyl bilgi iin bkz. Genel KurmayBakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3nc Ordu Harekt, I,Ankara, 1993, s. 122-323; Mehmed Emin,

Harb-i Umumide Osmanl

Cepheleri Vekayi-i,

stanbul, 1338, s. 4-9; M. Larer, Byk Harbde Trk Harbi, II, (ev: Bursal MehmedNihad), stanbul 1927, s. 335-337; Recep Balkan, Azap Muharebelerinde Trk ve RusSvarilerinin Oparetif Hareketleri, Askeri Mecmua, Say:112 (Mart 1939), s.91-93; Fevziakmak, Byk Harpte ark Cephesi Hareketleri, Ankara 1936, s. 30-40; Guze, BykHarpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler, (ev: K. Hakk), Askeri Mecmuann TarihKsm, Say: 20 (1 Kanunisani 1931), s.20-34; Mevlt Yksel, I. Dnya SavandaErzurumun Rus galine D, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum 2006 s. 76-88; Kombrig N. Korsun, Erzerumskaya Operatsiya Na Kavkazskom Fronte Mirovoy VoyniV 1915-1916 gg., Moskva 1938,s. 11-15; W.E.D.Allen-Muratoff Paul, Caucasian BattlefieldsA History Of The Wars on The Turco-Caucasian Border 18281921 , London, 1953, s.240-263.

2 Sarkam Harekt hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Genel Kurmay Bakanl, 3nc OrduHarekt, I, s. 347-535; Kprl erif lden, Sarkam Kuatma Manevras ve MeydanSava, (Haz. Sami nal), stanbul 2003; Yavuz zdemir, Bir Savan Bilinmeyen yks

Sarkam Harekt, Erzurum 2003; Albay Arif Baytn, lk Dnya Harbinde Kafkas CephesiSessiz lm Sarkam Gnl, (Haz: smail Derviolu), stanbul 2007; Ramazan Balc,Tarihin Sarkam Durumas, stanbul 2004; Kaymakam Selahaddin, Byk Harpte 10.Kolordu ve Sarkam Muharebeleri Hakknda Bir Konferans, Askeri Mecmuann TarihKsm, Say: 22 (1 Temmuz 1931), s.1-111, Ziya Yergk, Sarkamtan Esarete (1915-1920),(Haz: Sami nal), stanbul 2005.

TAED 37, 2008, 259-287


3/29


Tmen tarafndan drt gnden beri savunulan obandede Tabyas igal edildi.Bu olay zerine Rus ordu birlikleri 14 ubat 1916da tm cephelerden taarruzagemi ve bir savunma hatt oluturulmu olmasna ramen 14-15 ubatgecesinde General Prejevalski komutasndaki II. Trkistan KolordusuKargapazar dalarnn nemli bir gei noktas olan Tafta Geidindenilerleyerek buradaki tabyay igal etti. Rus birlikleri ar kayplar vermelerineramen ksa bir mddet sonra ehrin gneyinde bulunan Palandken dasilsilesinde nemli bir gei noktas konumundaki Palandken Tabyasn igalettiler. 15 ubat gnnden itibaren 3. Ordu birliklerinin merkezi karargh emriile ehrin dou ve gney hatlarnda bulunan obandede Tabyasndan PalandkenTabyasna kadar olan bilumum hatlardan bat ynnde ekilmeye balamas ile,16 ubat sabah Ruslarn I. Kafkas Kolordusuna ait bir Avc Tmeni ehir

merkezinin dousunda bulunan Kars Kap blgesinden ilerleyerek ehri igaletmitir.3

1. Erzurumun Boaltlmas ve Halkn G

1915 Kasmndan Rus ordu birliklerinin Erzurum istikametineilerlemeleriyle birlikte bilhassa Hasankale (Pasinler), Kprky ve Azap gibiyerler bata olmak zere ehrin dousunda bulunan blgelerden balamaksuretiyle Erzurum halk Trk birlikleri ile birlikte bat istikametinde g etmeye

balamt. Bu g hareketinin ksa zaman ierisinde artarak Erzurum merkezinide iine almas ve halkn byk kafileler halinde yaklaan Rus ve Ermenilerdenkorunmak amacyla bat istikametinde g etmeye balamas, Genel KurmayBakanl ve 3. Ordu Kumandanln da Erzurumun dier kurumlarnntanmas ynnde endieye sevk etmitir.4 Rus Kafkas Ordusunun Ocak ayndaErzurum taarruzuna balamas ile birlikte durumun ktye gittiini gren ve osrada stanbulda bulunan5 3. Ordu Kumandan Mahmut Kamil Paa, 19 Ocak1916da 3. Ordu Kumandan Vekili Abdlkerim Paaya Erzurumda savunmaiin yararl olmayan ve savunmaya sekte vuracak her ey ve bunlar arasndafazla para, vilayet merkez tekilat, yaral ve hastalar ile nem derecesine

3 Yksel, I. Dnya Savanda Erzurumun Rus galine D, s. 207-232; Ayrca bkz.Korsun, Erzerumskaya Operatsiya Mirovoy Voyni V 1915-1916 gg. s. 106-128; Maslofski,Umumi Harpte Kafkas Cephesi (Eserinin Tenkidi), (ev: Kaymakam Nazmi) Ankara 1935,s.304-382.

4 Esasnda Erzurumda bu anlamdaki ilk endielerin igalden daha nce balam olduu, Erzurum

Valisi Tahsin Beyin 7 Aralk 1915 tarihinde, sava nedeniyle Erzurum Vilayet Meclisinin busene toplanamayacan merkeze bildirmesinden anlalmaktadr. (Babakanlk Osmanl Arivi(BAO), Dhiliye Nezareti (DH), ifre Kalemi (FR), Dosya No: 64, Belge No:15).

5Ordu kumandan Mahmut Kamil Paa, Bakumandan Vekili Enver Paann istei zerine,lkbaharda yaplmas dnlen taarruzun ayrntlar hakknda grmek zere 7 Ocak 1916daErzurumdan karayolu ile stanbula gitmitir.akmak, ark Cephesi Hareketleri, s.121.

TAED 37, 2008, 259-287


4/29


gre ahslarn Erzincana naklinin balatlmaseklinde bir emir vermitir.Abdlkerim Paann, Mahmut Kamil Paaya, bu emrin uygulanmas ile artacakheyecann muharebenin gidiatna olumsuz etki yapacan, Erzurumun

boaltlmasna yetecek ulatrma aralarnn bulunmadn ve askere yardmcolmak zere tekil olunan Mdafaa-y Milliye taburlar6 erlerinin aileleriyle

birlikte gideceinden asker arasndaki dzenin bozulaca gibi nedenlerdendolay, bu emrin uygulanmasnn uygun olmayacan bildirmesine ramen, emirve muharebe gerei olarakehrin boaltlmasna baland.7

Erzurumun boaltlmas tpk emirdeki gibi devlet dairelerinin nemderecesine gre yaplmaya baland. Bu devlet daireleri ierisinde en ncetanmas gerekeni ise Erzurum Bank- Osman-i ubesi idi. Bu kurum ile ilgili ilk

tedbir Maliye Nezaretinin, 27 Ocak 1916da Erzurum Valisi Tahsin Beyeverdii emir ile alnm oluyordu. Bu emre gre bankada bulunan tm altnlarnparayla deitirilmesi ve bu miktarn da merkeze bildirilmesi isteniyordu.8 Builemin tamamlanmasndan sonra Dhiliye Nazr Talat Paa, 1 ubat 1916daErzurum Valisine verdii emirde, bankann derhal Erzincana tanmasn vegerekirse bu ilemin zor kullanarak yaplmasn istiyordu.9 Fakat bu kadar nemverilmi olmasna ramen Bankann Erzincana nakledilmesi igal ncesinde tamolarak gerekletirilmemi ve banka memurlaryla birlikte tamamen ancakigalden 11 gn sonra, 27 ubat tarihinde tanabilmitir.10

15 ubatta 3. Ordunun Karargh ile birlikte Erzurumdan ayrlarakErzincan istikametine ekilmeye balamas ile birlikte Vali Tahsin Beynclnde, bata Valilik ve Belediye Bakanl olmak zere Posta TelgrafMdriyeti, Hastane gibi kurumlar da Ordu birlikleri ile birlikte Erzincanistikametinde tanmaya baland.11 Grld zere Erzurumun boaltlmaya

balanmas igalden nce balatlm olmasna ramen zellikle tamaimknlarnn ok kstl oluundan bir ksm devlet daireleri ise ancak igaldensonra tanabilmilerdir. Bu yzden Osmanl Hkmeti, tanamayan bukurumlara ait olan evraklarn, defterlerinin ve btelerine ait paralarnn derhalSivasa gnderilmesine dair bir emir yaynlam ise de yine imknlarn kstloluundan dolay bunlardan yalnzca para ve bteleri posta ile

6 Bu taburlar dnemin Erzurum Valisi Tahsin (Uzer) Bey tarafndan halktan eli silah tutanlarntoplanmas ile oluturulmu gnll birliklerdir. Mehmet Nusret, Tarihe-i Erzurum, stanbul,1338, s. 82; Genel Kurmay Bakanl, 3nc Ordu Harekt, II, s.34.

7 Genel Kurmay Bakanl, 3nc Ordu Harekt, II, s. 6566.8BOA. DH, FR, Dos. 60, Bel. 181.9 BOA. DH. FR, Dos. 60, Bel. 201.10BOA. DH. FR, Dos. 61, Bel. 134.11 Tahsin Uzer, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, Ankara 1987, s.336

337.

TAED 37, 2008, 259-287


5/29


gnderilebilmitir. Resmi dairelere ait geri kalan dier evrak ve defterler ise dahasonralar baka vesaitlerle gnderilebilmitir.12 Erzurumda igal srasnda resmikurumlar arasnda Alman Konsolosluu da bulunmaktayd. Tpk dier kurumlargibi igalden hemen nce Alman konsolosluu da hkmet tarafndan gvenli birekilde nce Erzincana ve oradan da Sivasa nakledilmitir. Ayrca Talat Paatarafndan, Sivas Valiliine, Alman Konsolos Kont obezg ehre ulatndakendisine Konsoloshane olarak kullanabilecei bir bina tahsis edilmesi,Konsolosun sa salim Sivasa ulaamamas halinde ise konsolos Ktibi Veretinkonsolos vekili namzediyle tannmas gerektii hususunu bildiren bir de tebligatgnderilmitir.13

Bata Erzincan ve Sivas olmak zere devlet dairelerinin tanmak suretiyle

Erzurumu boaltt

klar

s

ralarda Erzurum hakl

da ehre yaklamakta olanRuslarn ve onlarn yannda ilerleyerek masum Mslman-Trk halkn trlikenceler ile katleden Ermenilerin zulmlerine maruz kalmamak14 iinyaadklar yurtlarn terk etmek suretiyle byk bir g hareketi balatmt.Ruslar geliyor haberlerini duyan yal gen, kadn, ocuk olmak zere Ruslarnilerleme hattndaki tm Erzurumlular, Erzincan, Bayburt, Tokat, Amasya,Kayseri, Adana, Elaz ve Diyarbakr istikametinde g etmeye balamlardr.15

Esasnda Kafkas Cephesindeki Trk-Rus savalarnn balamas ile birlikteDou Anadoluda balayan bu g hareketinin Erzurum ve dousundaki bal

blgelerde ilk olarak Kprky-Azap hattnda meydana gelen muharebelersrasnda balam ve ok ksa zamanda Ruslarn ilerlemelerine paralel olarakciddi boyutlara ulamtr. Aziz Samih hatralarnda o dnemde genileyen bug hareketini u ekilde tasvir etmektedir:

Muhacir akn Erzuruma doru gidiyor. Mall, ihtiyar anasn srtnaalm erkekler ocuklarn yorgana sarm, omuzlam, kucaklam, kadnlar,kanlarn arkasndan yrmee alan yavrular Sorarsanz nereyegittiklerini onlar da bilmiyor. Rus askerlerinden, Ermeni taarruzlarndan cann,

12BOA. DH. FR, Dos. 61, Bel. 129.13BOA. DH. FR, Dos. 61, Bel. 126.14 Erzurum ve Civarnda I. Dnya Sava srasnda Ermenilerin yapt katliam ve mezalimler

hakknda bkz. Muammer Demirel, I. Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde ErmeniHareketleri (19141918), Ankara 1996; Betl Aslan Erzurumda Ermeni Olaylar (1918-

1920) (Hatralar-Belgeler-Kazlar), Erzurum, 2005; Veysel Erolu, Ermeni Mezalimi,stanbul 1995, s. 158196; Erdal lter, Ermeni ve Rus Mezalimi (19141916) (Tank ifadeleri),Ankara, 1999, 11124; Zeki Baar, Ermenilerden Grdklerimiz, (Tank ifadeleri),Ankara,1974.

15 Erol Kaya, I. Dnya Savanda Erzurum ve evresinden G Eden MslmanlarnDnleri ve sknlar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum, 1993, s.31.

TAED 37, 2008, 259-287


6/29


namusunu karyor. Bu sr sr zavalllarn kim bilir her gn ne kadar bokylerin ykk damlar altnda can veriyor. Dorusu saysn yaradan bilir.16

1914 yl Kasm ayndan itibaren blgede Trk-Rus sava devam ettiiiin g ok skntl artlarda devam ediyordu. Bazen samanlklarda bazen deevlerde kalnmak suretiyle uzun zamanda ksa mesafeler alnmaktayd. Diertaraftan youn kartlar da g daha skntl bir hale getiriyordu. Aa Pasinahalisinin hemen tamam Erzuruma doru irili ufakl topluluklar halinde gediyordu.17 Bu muhacirlerin bir ksm Erzurum snrna yakn kylere snrkenaz bir ksm da Erzuruma yerleti. Kylere snanlar alk ve dnemin belalhastal tifo perian etmekteydi. Baharn gelmesiyle birlikte bu muhacirlerin birksm Erzurumun ova kylerine yerleti. Bir dnem zengin olanlar artk

fakirlemi terk edilen topraklardan geimlerini salamaktayd

lar. ErzurumOvasna yerleenler arasnda Narman, Oltu gibi blgelerden gelenler de vard.Onlar da dierleri ile ayn kaderi paylayorlard. Erzurum Ovas asker vemuhacirlerle dolmutu.18

Ruslarn Erzuruma doru ilerlemeleri ve yukarda da belirtildii gibi 3.Ordu Kumandanlnn tahliye ile ilgili emri Erzurum merkez olmak zere yeni

bir g dalgasnn balangc olmutur. Ruslarn yaklamas ile panie kaplanhalk kstl imknlar dhilinde atl, katrl ve eekli arabalarla veya yaya olarakyoun kartlar altnda ehri terk etmeye balamlardr.19 Trk Ordusunun enskntl ve ordunun erzak ihtiyac olduu dnemlerde, kn iddetine dahialdrmayarak orduya srtnda veya hayvanlarla Akaleden Evreni20 yeEvreniden Erzuruma erzak tayan, vatan, din ve ordu selameti iin bu uurdacanlarn, mallarn feda etmeyi seve seve kabul eden, ektikleri bu kadar skntkarsnda devlet var olsun dan baka biriar olmayan Erzurum halk21 artkvatanlarn terk ediyorlard.

16 Aziz Samih, Byk Harpte Kafkas Cephesi Hatralar Zivinden Peterie, Ankara, 1934, s.1920.

17ki Kardeten Seferberlik Anlar, ki kardeten Seferberlik Anlar, (Haz: Yldrm Sezen),Ankara, 1999, s.4186.

18 brahim Ethem Atnur, Zihinlerde Yaatlan G 23 Temmuz Erzurum Kongresi veKurtuluun Gnmze Erzurum 1.Uluslararas Sempozyumu, (2325 Temmuz 2002) Ankara2002, s. 5354.

19eref Tipi, Pppa(18601926), (Haz: Canerhan Tipi), stanbul, 2006, s. 171175.20 Erzurumun yaklak 30-35 km batsnda Ilca beldesine bal bulunan bir yerleim yeridir.

Gnmzdeki ad Atlkonak olan bu blge I. Dnya sava srasnda ikmal datm merkezikonumundayd.

21 Aziz Samih, Byk Harpte Kafkas Cephesi Hatralar, s. 11; Tuncay gn, KafkasCephesinin I. Dnya Savandaki Lojistik Destei, Ankara, 1999, s.144.

TAED 37, 2008, 259-287


7/29


Erzurumdan balayan g hareketini yasaklamak iin bata ordukumandanl olmak zere hkmetin baz kademelerinde eitli grmeleryapan Erzurum Valisi Tahsin Bey,22 gal srasnda kendisinin de dahil olduug harekatn ve bunu yasaklamaya almasnn sebebini 16 ubat 1916daTalat Paaya u ekilde ifade etmitir:

Dn gece ordu karargh ile Erzurumdan Ilca kariyyesine geldim.Sevgili Erzurumu fedakr halkn bir ksmn kan alayarak braktm.

Hareketimden evvel; ihtiyarlar ardm. Erzurumu brakmayacamz, son acdakikalarna nasl itirak ediyorsam, az zaman sonra ilk intikam ve srurdakikalarnda da yanlarnda bulunacam, hkmetin ve frkann namusuzerine sz verdim.

ptk alatk ve ayrldk. Bizden saat sonra Rus tayyaresi, hkmetkonana bomba atarak tahribat yapm, ayn saat cephanelie ateverildiinden, atein ehrin bir ksmna sirayet ettii, 11. Kolordu dmdarlarayrlrken devairi resmiyeyi telgrafhaneye, klalara, emvali metruke olankiliseye, hastaneye ve bycek binalara ate vererek; sevgili Erzurum

Moskoflara volkan halinde teslim olunmutur ve maatteessr bu yzden ahalidenbaz mertebe zayiat olduu iitilmitir. En karibde istirdat edeceimiz birmemlekete byle umumi ate vermek taraftar deildim ve bu ciheti kumandan

paa da tensip etmiti. Muhacereti de men iin ok altm. nk bir metre karve tahtes sfr 20 derece nisvan ve etfalin yollarda helk olacan, Hasankalemuhaceretinde grm, kanl yalar dkm idim. Fakat Ermeni meselesidolays ile Ermenilerden son derece tevahhu eden halkn bir ksm zaptolunamad. te bundan dolay yollarda byk izdiham ve sefalet ba gsterdi.

Muhacirinin seri ve sehil bir surette Erzincana sevki iin btn kuvvetimlealyorum. Bahattin akir Bey Tercanda sevkyata bakacak, yol gzerghndaikier kilometre mesafede memurlar braklarak elimden gelen muavenet

yaplacaktr.nallah ahaliyi az zayiatla Erzincana sevk edeceiz.

Erzurumun ac suktu ile Bitlis ve Trabzon Vilayetleri de tehlikeye dt.Yani Anadoluyu arkide, drt vilayette milyon slam Moskof ayaklartarafndan telvis olundu nc Ordu ve cibei namusu kar, kar kandkerek ifa etti. Bu gn bile Erzurum ve civarnda harp ederek merteekiliyor.23

Erzurum igalinden nce daha doudan, Erzurumun igali s

ras

nda iseErzurumdan g eden muhacirlere Osmanl Hkmeti ilgisiz kalmamaya

22BOA. DH. FR, Dos. 62, Bel. 22.23 Uzer, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, s. 336337.

TAED 37, 2008, 259-287


8/29


alarak destek olmaya almtr. Bu konuda ilk olarak 3 Ocak 1916daHasankale ve evresinden Erzurum ve Erzincan istikametinde g eden sefaletiindeki muhacirlere Emval-i Metrukeden ev, Muhacirun tahsisatndan paraverilmek suretiyle Trabzona nakilleri balatlmtr.24 Daha sonra Erzurumhalknn byk gruplar halinde g etmeye balamas zerine Hkmet,Erzurumdan batya doru ilerlemekte olan felaketzedelerin Sivas, Tokat, orumgibi ehirlere yerletirme karar almtr. Fakat g edenlerin saysnn ksazamanda yz binleri bulmas sonucunda bu ehirlere Kayseri, Konya, Diyarbakr,Urfa, Adana, Mara, Antep, Samsun, Yozgat, Krehir ve Nide gibi ehirleri deeklenmitir.25

retici olmaktan kp, tketici konuma den muhacirler, bata iae olmak

zere hkmetin her trl yard

m

na muhta durumdayd

lar. Bundan dolay

,skn- Aayir ve Muhacirun Mdriyeti tarafndan bir takm nlemler alnd.Umur- Mlkiye Heyet-i Teftiiye Mdiri Hamdi Bey, bu youn g belli birdzene sokmak iin blgeye gnderildi. Heyet ilk olarak muhacirleri eitlivilayet ve sancaklarda iskna ynlendirirken, ikinci aamada ise iae probleminizmeye koyuldu.26 Ayrca Hkmet, g eden ailelerin iskn ve iaelerindekullanlmak zere Erzurumdaki Ziraat Bankasubesine 5 bin lira para aktarmve bunun yetmemesi halinde Sivas vilayetinden para naklinin yaplmashususunda gerekeninin yaplaca teminatn vermitir.27

I. Dnya Sava ncesindeki 1914 yl istatistikleri dorultusundaErzurumdaki toplam Mslman nfusu 673.297 olduu bilinmektedir.28 Rusigali dneminde Osmanl Hariciye Nezaretinden ngiliz Yksek Komiserliinegnderilen bir yazya gre Rus istilas ve Ermeni etelerinin tecavzlerindenkamak suretiyle Erzurum, Trabzon Van Bitlis ve Erzincan blgelerinden geden halkn bir milyondan fazla olduu belirtilmi, g srasnda hayatnkaybedenlerin says ise 701.166 olarak gsterilmitir.29 Sadece Erzurumdan gedenlerin says ise, 1 ubat 1919 ylnda blgede yaplan bir inceleme

24BOA. DH. FR, Dos. 60, Bel. 188.25 n, Kafkas Cephesinin Lojistik Destei, 314316.26 Atnur, Zihinlerde Yaatlan G, s.59; Erol Kaya, I. Dnya Savanda Erzurum

Mltecileri, 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluun Gnmze Erzurum 1.UluslararasSempozyumu, (2325 Temmuz 2002) Ankara 2002, s.85.

27BOA. DH. FR, Dos. 60, Bel. 86.28 Kemal H.Karpat, Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyal zellikleri, (ev:

Bahar Tnak), stanbul, 2003, s.226; Justin McCarty, Mslmanlar ve Aznlklar, (ev: BilgeUmar), stanbul, 1998, s.41.

29 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, (19151920), Babakanlk Devlet Arivleri GenelMdrl, Yayn No: 14, Ankara, 1995, s.247.

TAED 37, 2008, 259-287


9/29


sonucunda 448.607 kii olduu tespit edilmitir.30

Tm bu istatistiklerden deanlalaca zere igal ile birlikte Erzurumdaki Mslman Trk ahalininyarsndan fazlasnn g ettii sonucu ortaya kmaktadr.

G eden bu muhacirlerin bir ksm, Bitlis, Diyarbakr, Siverek, Elaz gibiblgelere dalm olmakla birlikte byk bir ounluu Erzincandatoplanmtr. Osmanl Hkmeti, Erzincanda meydana gelen bu skntyhafifletmek zere Samsun, Sivas, Trabzon, Elaz gibi vilayetlerin Erzincana atlarabalar gndermesi hususunda emir vererek muhacirlerin dalmnkolaylatrm ve ad geen vilayetlere sistemli bir ekilde datmtr. Gyollarna Ermeni etelerinin mltecilere kar uyguladklar mezalimfaaliyetlerini engellemek iin uluslar aras propaganda almas da yapan

Hkmet, muhacirler ile ilgili tm bu faaliyetlerin zellikle vilayetler taraf

ndanesiksiz yrtlebilmesi iin bir de tefti komisyonu kurmutur.31

2. Ruslarn lk Faaliyetleri

galden sonra Erzuruma giren Rus birlikleri ilk i olarakehir merkezindebulunan ifte Minareli Medresede ve kale mescidindeki 3. Orduya ait olancephaneye el koymulardr.32 Bu olaydan hemen sonra halka ynelik genel birarama faaliyeti balatan Rus askeri birlikleri, ehirdeki hemen tm evleridolaarak arama yaptklar evlerde bulunan silah, cephane, kama ve benzeri nekadar malzeme varsa hepsini toplamlardr. Rus askerleri bu aramalarnyaparken sokaa kma yasa uygulamlar ve onlara klavuzluk grevini iseehirde yaayan Ermeniler yapmlardr. Ermeniler aramalar zellikle ehrin

nde gelen ahsiyetlerinin evlerinden balatmlar ve bir ksm kiilerin detutuklanmalarna sebebiyet vermilerdir.33 Bu aramalar srasnda Erzurumhalkndan hemen btn erkekleri toplayarak merkezi camilere dolduran Rusaskerleri topladklar erkeklerden eli silah tutabilenleri ve fiziki adan iyapabilecekleri esir etmilerdir. Onlarn bu uygulamasna kar kan kiilere vehalka gzda vermek amacyla 7 kiiyi de kale ierisinde idam etmilerdir.34 Buesirlerin bir ksm iigalin ilk gnlerinden balamak suretiyle eitli yol yapmmevzi kazm gibi ilerde altrlm ve byk ounluu ise harp esiri

30 Tuncay n, Unutulmu Bir G Trajedisi Vilayat- arkiye Mltecileri (1915-1923),Ankara 2004, s.38; Kaya, Erzurumdan G Eden Mslmanlarn Dnleri ve sknlar, s.43

31BOA. DH. FR, Dos. 61, Bel. 49, 112,120,138; DH. FR, Dos. 62, Bel. 24; DH. FR, Dos. 64,Bel. 92; DH. Sicil-i Nfus dare-i Umumiye (SN), Tahrirat Kalemi (THR). Dos. 70, Bel. 91.

32 Baar, Ermenilerden Grdklerimiz, s.97.33 Tipi, Pppa, s.188189.34 Erzurum Vilayetinde Vuku Bulan Ermeni Mezalimini Tahkik Heyetinin Raporu,

Emniyet-i Umumiye Mdriyeti, 1918, s. 61.

TAED 37, 2008, 259-287


10/29


statsnde bata Tiflis olmak zere Rusya nn eitli blgelerinegnderilmilerdir.35 Arama faaliyeti hemen bir gn ierisinde tamamlanm veertesi gn ehirdeki Rus kumandanl, Ermeni tellallar vastasyla yasankalktn, Erzurumlularn arn gvenli hkimiyeti altnda ilerine, glerine

bakabileceklerini halka duyurmutur.36

3. Ruslarn lkdari Tekilatlar

Rus ordular igalden sonra Erzurumda Mlkiye konumda vazife yapanbir askeri idari tekilat kurmulardr. Erzurumda Naalnik denilen bu idaritekilatn bana ise blgedeki en yksekrtbeli Rus kumandan General Kalitinisminde bir kumandan getirilmitir.37 General Kalitin ehir merkezindekiTahtaclar Caddesinde bulunan Ezirmikli Osman Aa Konanda* oturmutur.38

Ruslar ilk gnlerde ehrin muhtelif mahallelerine ans denilen veNeelik sistemi dhilinde kk idari tekilatlar kurmulardr. anslar karakolmahiyetinde olup, balarnda Karadavoy denilen subaylar ve bunlarnemrinde yeteri kadar Rus askerinin bulunduu daha ok gvenlikten sorumlukk askeri idare kurumlaryd. Neelike bal anslarda Rus kumandanlartarafndan ehirdeki her 1015 mahalleyi temsil eden muhtarlargrevlendirilmiti. Bu muhtarlar mahallelerin bekileri ile temasta bulunarakmahalle ierisinde olup bitenleri, yaplan yolsuzluk ve fenalklar bal olduklarans kumandanlarna bildiren, Rus kumandanlarn emir ve duyurularn halkaduyuran kiilerdi. Ksaca Erzurum halk ile Rus askeri idarecileri arasndailetiimi salayan kiilerdi.39

anslar, esnafa tccara ve o dnemde iftliklerine gidip gelmekmecburiyetinde olan kyllere ilerini serbeste yapabilmeleri iin Zapskaad verilen zel vesikalar vermilerdi. Rus askeri devriyeleri bu belgeyi sreklikontrol ederek Zapskas olmayan kiilere rastladklar zaman toplayp almakamplarna gtrmek suretiyle eitli iler yaptryorlard. Bu iler ise hastane vedier resmi kurumlarn temizlii, Kn* yolundan merkezdeki Yankdere

35 Rusyadaki Trk sava esirleri ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Cemil Kutlu, I. Dnya SavandaRusyadaki Trk Sava Esirleri ve Bunlarn Yurda Dndrlmeleri Faaliyetleri,(Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum 1997.

36 Tipi, Pppa, s.188189.37 Tipi, Pppa, s.191.* Bu konak Ruslarn ekilmesinden sonra Ermeniler tarafndan ierisine insanlarn doldurulup

yaklmas sonucu tamamen yok olmutur.38 Baar, Ermenilerden Grdklerimiz, s.92, 98.39 Baar, Ermenilerden Grdklerimiz, s.9293 (Hayrettin Pekerin anlattklarndan).* Erzurumun yaklak 2 km. kuzeydousunda bulunan ve bugn Dadaky ismi ile bilinen bir

beldedir.

TAED 37, 2008, 259-287


11/29


mahallesine kadar olan yol hattnn yapm ve Tepeky blgesindeki mevzikazm gibi ilerdi.

Ruslarn Erzurumda kurmu olduklar bu idari yap geici nitelikte olup,igal blgeleri hakknda son nizamname ve ynetim sisteminin oturaca dnemekadar i gvenlii salamak ve kabilecek karklklara engel olmakmaksadyla kurulmu olan tekilatlard. Ayrca bu idari tekilatlar daha sonrakidnemde zellikle Trabzonun igal edilmesinden sonra bata Erzurum olmakzere dier igal edilen blgelerde kurulacak Rus ynetimi iin ciddi bir alt yapalmas olarak kabul edilebilir.

4. Ruslarn Erzurumu Tahkimi

Trk Ordusu Erzurumun bat

s

ndaki Kop Da

-Mamahatun (Tercan)hattna yerletii srada, Rus Kafkas Ordusu Kumandanl, Erzurumun stratejik,ekonomik ve sosyal durumunu iyice incelemi, burasnn yine bir kale olarakkuvvetli bir ekilde tahkim edilmesine karar vermitir. Rus Genel Kurmay buamala bir komisyon kurmu ve buraya Kars Kalesinin Topu komutann daalmak suretiyle 1916 ylnn Nisan ayndan itibaren Erzurumun yeni durumunaynelik bir plan hazrlattrmtr. Erzurumun askeri bir s olarak yeniden tahkimedilmesine ynelik hazrlanan bu plann esasyle idi:

Erzurum kalesinin cephesini batya evirmek,

Hattn kuzeyini Gvur dalarna, gneyini Palandkenin kuzey batsnadayamak,

Karagbek Tabyas ile buradaki boaz kapatmak ve PalandkenTabyasn da gneyi kapatacakekilde tahkim etmek,

Gez, Azak, Sivili ve obandede Tabyalarn bir direnme yeriolarak glendirmek.

Tm bu tahkimat ilerinin yannda, Erzurum ve kalesi etrafnda bulunansavunmaya ynelik, snaklar, mevziiler, yollar ve tel rglerden oluan setleryeniden elden geirildi.40 Rus Genel Kurmay, toplanan ii ve esirler tarafndanyaplan tahkim faaliyetleri ile urarken maddi sknt veya herhangi bir erzaksknts ekmemitir. nk Erzurumun dousunda bulunan Kars Kalesi birdepo mahiyetinde olup tm ihtiyalar buradan temin edilmekteydi. RuslarErzurum Kalesini top ynnden de zenginletirmiler ve savunmamevziilerindeki top saysn kilometre bana 7 Topa ykseltmilerdir.41 Bu

40 Vehbi Kocagney, Erzurum Kalesi ve Savalar, Ankara, 1942, s. 167168.41Trk Ordusu Erzurum Muharebeleri balangcnda Erzurumu tahkim ederken km bana 56 Top

koyabilmitir.

TAED 37, 2008, 259-287


12/29


toplarn kullanm iin eitimli asker sevkyat da yaplarak Kars Kalesinineitimli subaylar ksa bir zaman ierisinde buraya alnmtr. zellikle savunmatahkimatna ynelik almalar byk bir hassasiyetle yrtlm ve bu ilegrevli General Vadin top bataryalarnn yerlerini byk bir zenle belirlemi ve

belirlenen bu noktalara ikier, drder, altar toplu olmak zere toplam 75 bataryakurulmutur. Arca Rus Kafkas Ordusu Komutanl, Kale topu komutanlnnemrine taburlu (taburlar drder blkl) kale topu alay ve kale telefon

bl dahi vermiti.42

Tahkim edilmekte olan yeni cephenin nemli bir ii de yoldu. Daha nceTrk Ordusunun yapm olduu yollar genel olarak Erzurumdan tabyalara vedouya doru alm bir yelpaze eklindeki hatlar ve gzerghlardan

oluuyordu. Fakat bu yollar imdi Ruslar

n iine yaramayacakt

. Bundan dolay

Krkdeirmenler zerinden ve arkasndan Eerli Dan hemen doruuna;Sultansekiye, Eerli da batsndan Kalaylya doru, Ejder kuzeyinden Kn

bana, Palandkenden dere boyunca Gezginci yaylarna, Dolangez Tabyas topyolundan ve obandedenin hemen dousundan Kse Mehmet gediine,illiglden, Kabaktepe dousundan obandedeye Palandkendeki arkyrtan

bayr hizasndan Eerli daa doru, illigldeki top yolundan, Deirmenta veDeveboynu bayr boyunca, Dumludan Grc Boazna doru uzanan yeniyollar yapmlardr.43

Grld zere Rus igaline kadar Trk Ordusunun Dou istikametindekiaskeri harektlar iin nemli bir s konumunda olan Erzurum Ruslarnhkimiyetine girmesi sonucunda Bat istikametinde yaplacak olan askeriharektlar iin bir s konumunda tahkim edilmitir.

5. Ermenilerin Faaliyetleri

I. Dnya Savann balangcnda, Osmanl Devleti Seferberliini ilan ederetmez zellikle Dou Anadoluda yaayan Ermeniler bata olmak zere, butarihe kadar isyan ve tethie ynelik eitli ykc faaliyetlerde bulunan eteciErmeniler Osmanl Ordusuna kar savamak amacyla gnll birlikleroluturmak zere, Kafkasya ve Rusyaya iltica etmeye balamlardr. Hemen hertaraftan gelen Ermeni gnllleri Trk Ordusuna kar savaacak olan Ermeni

birliklerine katlmak zere bata Tiflis olmak zere Kafkasya ve Rusyadakieitim merkezlerine gitmeye baladlar. Bunlar arasnda Osmanl Erzurum

42 Kocagney, Erzurum Kalesi ve Savalar, s. 169.43 Kocagney, Erzurum Kalesi ve Savalar, s. 169173.

TAED 37, 2008, 259-287


13/29


mebusu olan Karakin Pastrmacyan ve Antranik gibi Ermeni ileri gelenleri deete kumandan olarak atandlar.44

arlk Hkmeti zellikle Osmanl Devletinin seferberliini mteakibenkendi siyasi ve iktisadi hedefleri dorultusunda Anadoluyu ilhak etmekmaksadyla Ermenileri, bu blgede kendisinin kuraca bamsz bir Ermenistanvaatleri ile kandrmak suretiyle onlarn bu faaliyetlerini hzlandrmaya ve kendiyanna toplamaya ynelik eitli tedbirler almaya balad. Rus Hkmeti, TrkOrdusuna kar Kafkasyann eitli merkezlerinde eittii Osmanl Ermenilerinisilahlandrmaya balad.45 Savan balamasndan hemen sonra Rus Silahlar iletehiz edilen Ermeni eteleri Rus Ordusu saflarnda, Trk Ordusuna karsavaarak, igal edilen blgelerde masum Trk halkna kar katliamlar

dzenlemeye balad

lar. Esas

nda Rusya bu ekilde Ermenileri yan

na almaklaonlar kullanarak Kafkas Cephesindeki ykn azaltmay planlyordu.

Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesi ile birlikte Rusyadaeitilen Ermeniler, Kafkas Cephesinde Rus Ordular ile birlikte 3. Orduya karsavarken, seferberlik esnasnda Rusyaya kaamayan bir ksm OsmanlErmenileri ise zellikle Dou Anadolu bata olmak zere Anadolunun birokyerinde cephe gerisindeki masum Trklere kar toplu katliam ve mezalimfaaliyetlerine balad. Ermeniler bu faaliyetleri ile Osmanl Ordusunu arkadanvurmak suretiyle zayflatmay46 ve blgedeki Trk nfusunu toplu katliamlarlaaznlk durumuna drmeyi hedefliyorlard. Ruslar ile Dou Anadoluya girenErmeniler ise Ruslarn vermi olduklar silah ve tehizatla Trk yerleim

blgelerini yamalayarak Trklere kar balattklar katliam devamettirmilerdir.47 Ayrca Rus Ordular ierisindeki Ermeniler Erzurumundousundaki blgelerden balayarak gzerghlarnda bulunan btn Ermenikylerindeki Ermeni ailelerini Rusyaya nakletmiler ve eli silah tutanlar ise Russilahlar ile donatarak Kprky, Karakilise, Hasankale, Micingert, Elekirt,

Narman, Oltu, Tortum, Hns, Malazgirt gibi kaza ve kylerde katliamlargerekletirmeleri ynnde rgtlemilerdir.48

44 Genel Kurmay Bakanl, Belgelerle Ermeni Sorunu, , Ankara, 1983, s.174.45 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Belge No: 1804, 1808, 1810, Yl. 31,S: 81 (Aralk 1982),

Ankara, s.1, 29, 39.46 Genel Kurmay Bakanl, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, I,

Ankara,2005,s.127-128, vd.47 Genel Kurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ett Dairesi Bakanl Arivi (ATASE),

Birinci Dnya Harbi Katalou (BDH), Klasr (Kls) 346, Dosya (Dos.) 1385, Fihrist (F.) 00354,Kls. 2820, Dos. 69, F.3

48Ariv Belgeleri ile Ermeni Faaliyetleri, I, Genel Kurmay Bakanl, s. 97108, v.d.

TAED 37, 2008, 259-287


14/29


Ermeniler girdikleri blgedeki Trkleri katletmekle kalmyor ayn zamandabir ksm Trkleri de yanlarna alarak gtryorlard. Bu durumla ilgili olarak1915te Erzurum Valisinin merkeze gnderdii bir raporda Ruslarn Hasankalehattndan eski mevziilerine geri atldklar zaman Ermenilerin, Pasinlermntkasndan 2 bin den fazla sivil Trk yanlarnda gtrdklerini bunlarn birksmn katlettiklerini dier ksmn da Rusyann ilerine sevk ettiklerini

bildirmesi 49 bu durumu kantlamaktadr. Rus ve Ermenilerin bu faaliyetlerisadece bahsedilen bu blgelerde deil Erzurumun kuzeyindeki enkaya ilesine

bal olan atalelma, Greken, enpnar ve Kaynak gibi kylerde degerekletirmiler kadnlar eitli ekillerde katlettikten sonra erkekleri deRusyaya srmlerdir.50

Ermeniler, Erzurum Rus igaline dt s

rada y

k

c

faaliyetlerinedevam ederek, zellikle ehirde halk arasnda, tela ve g hareketi baladnda,o gne kadar i ie yaadklar Erzurum halkna kar yama faaliyetlerinegiritiler.51 Bu durum Erzurumlularn Ermenilerden ekinmesine vetedirginliklerinin artmasna sebep oluyordu. Ruslarn ehre hkim olmasndansonra Ermeniler ehrin asl hkimi gibi davranmaya balamlar ve istenmedikilere kalkmlardr. Henz igalin ilk gnlerinde Erzurumdaki ok saydakiTrk yalan yanl iftiralarla tutuklatmaya, hatta onlar kuruna dizdirmeyealyorlard. Ayrca evleri arama bahanesi ile Rus askerleri ile birlikte girdiklerievlerdeki deerli tm eya ve paralar da yamalyorlard.52

Ermenilerin Erzurumda yaptklar yama, mezalim ve katliamlardanartk ok rahatsz edici bir seviyeye gelmiti. yleki bir ksm Rus Subaylar dahionlarn bu hareketlerinden rahatsz oluyordu. Bu durumla ilgili olarak esir birRus subay bandan geen bir olayu ekilde ifade etmektedir:

Birka Ermeni, Rus yneticilerine giderekehir halknn eitli silahlarsaklam olduklarn haber verdiler gya yerini gstermek bahanesiyle silahlararamak ile ilgili grevlendirilen Rus askerleri ile birlikte giderek arama

yaptklar evde birok kymetli eyay yamaladlar tabi ihbar edilen silahlarbulunamad. Bunun zerine arama ile grevli amir: Ey Ermeniler bu sefer

yaptklarnzn cevabn vere vere Rus Postu artk hrpaland dedi 53

49BOA, Hariciye Nezareti (HR), Siyasi Kalemi (SYS), Dos: 2872, Bel. 2-9.50 Mecit Haimolu, Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli slam Komitesi, Tarih

Yolunda Erzurum Dergisi, S.2 (1 Mart 1959), Erzurum s.1322.51ATASE, BDH, Kls.373, Dos. 1484, F. 91; Tipi, Pppa, s. 179, 185.52 Tipi, Pppa, s. 192- 195.53 Genel Kurmay Bakanl, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, II, Ankara, 2005, s. 89.

TAED 37, 2008, 259-287


15/29


Erzurum ve evresinde yaptklar ykc ve terrist faaliyetlerini rahatayrtebilmek amacyla, ok iyi Trke bildikleri iin kendilerini KafkasyalMslman olarak tantan Ermeniler54 casus olarak Trk Ordusu ierisine dahigirmilerdir. Bu durumun fark edilmesi zerine Ordu Kumandanl tarafndanpheli grnen ahslarn idam edilmesine dair kanun hkm dahikartlmtr.55

Ruslarn, 1917de Erzincan Mtarekesi56 ile geri ekilmeye balamalarsrasnda Ruslarla birlikte Erzurum ve Dou Anadoluya giren Ermenilerinkatliamlar artk nne geilmez bir hal almtr. Ruslar ekilmeye baladktansonra Ermeni taburlar Alay seviyesine ykseltilmi bu alaylardan ise drderalayl ikier Tmen oluturulmutur. Bu Ermeni Tmenlerinin yannda bir de

gnll Ermeni Tmeni oluturulmutur. Bununla birlikte TmgeneralNazarbekoff komutasnda bir Ermeni Kolordusu olumu oluyordu. Ruslarnekilmesini mteakip Ermeni Kolordusu tm yetkileri kendi bnyesindetoplayarak, katliamlarna devam etmitir.57

6. Azerbaycan Trklerinin Yardm Faaliyetleri

Azerbaycan Trkleri, I. Dnya Savann balangcndan itibaren 1905ylnda Moskovada tahsilde bulunan Mslman Trk renciler tarafndan HacZeynel Abidin Tagiyef bakanlnda kurulan ve amac igal altndaki MslmanTrk yurtlarna yardm elini uzatmak olan Bak slam Cemiyet-i Hayriyesivastasyla Rus igali altnda bulunan blgelere yardmlarda bulunmulardr58.Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi savan bandan itibaren cemiyet yeleri

arasnda yardmlar toplamak suretiyle ilk faaliyetlerini Rus igali altndakiKarsta balatt. Daha sonra Rus igaline den tm blgelere yardm etmeyebalad. Ruslarn gelii ile birlikte Trk Ordusunun ekilmesi ve bundan sonraRus ve zellikle de Ermenilerin yaptklar fenalklar gren Cemiyet-i Hayriye

54ATASE, BDH, Kls. 373, Dos. 1484, F. 91.55ATASE, BDH, Kls, 4889, Dos. 27, F. 1.56 Erzincan Mtarekesi iin bkz. Nurcan Yavuz, gal ve Mezalimde Erzincan, Ank., s. 138166.57 G. Koganoff, La Participation Des Armenies a La Guerre Mondiale Sur Le Front du

Caucase, Paris, 1927, s. 7686. Ermenilerin Erzurum ve evresindeki tm bu ykc faaliyetleri12 Mart 1918 ylnda I. Kafkas Kolordusu Kumandan Kazm Karabekirin ehri kurtarmasnakadar devam etmitir. Bu dnemde de tpk daha nceki gibi ekilme gzerghlarndakatliamlarna devam etmitir. Ruslar ekildikten sonra Dou Cephesindeki durum ve Ermeni

Faaliyetleri hakknda bkz. Korganoff, La Participation Des Armenies a La Guerre MondialeSur Le Front du Caucase s. 86-89; Erzincan Erzurum, ve Dou Anadolunun kurtuluuhakknda bkz. Kazm Karabekir, Dounun Kurtuluu, Erzurum, 1990.

58 Haimolu, Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi, s.1322; Betl Aslan, I. Dnya SavaEsnasnda Azerbaycan Trklerinin, Anadolu Trklerine Karde Kmei (Yardm) veBak Mslman Cemiyet-i Hayriyesi, Ankara, 2000, s.5660.

TAED 37, 2008, 259-287


16/29


yetkilileri derhal bu blgelere maddi ve manevi yardmlarn ulatrmak iinalmaya balad. Cemiyet, balangta faaliyetlerini gizli yrtyordu. Fakat1915 ylndan itibaren Cemiyet yneticilerinden Yusuf Caferovun Moskovayagidip ardan izin istemesi ve arn gerekli izni vermesi zerine almalarnalenen yrtmeye balad59.

Cemiyetin Mslmanlara yapaca yardm iin ardan izin almasndansonra Moskovada kan Rus gazetelerinde, Bak Cemiyetinin yardmlarnsadece Hristiyanlara yapmas gerektiini bildiren yazlar kmaya balamaszerine Moskovadaki Trk talebeler, Kazan Tatarlarndan olan Baybekofunevinde toplanarak Rus gazetelerine u bildiriyi gnderdiler:

Devletler muharebe halindedirler. Bunlarn kimsesiz ve dkn olan

halklarna yardm yapmak gerekiyor. Bu hayr ilerine slamlar da itiraketmektedirler: bahusus 1905te Rus-Japon muharebesinde tebaas bulunduumuzarlk hkmetine maddi yardmlarda bulunduk. imdi bu yazlar bizim millihislerimizi rencide etmektedir. Din ve Millet fark gzetilmeden yardmn

yaplmasarttr60.

Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi Rus igali altndaki blgelere yaptyardmlar yalnz maddi yardm olarak snrlandrlmamtr. Sava blgesindekiyetim Mslman ocuklarn toplanmas ve bu ocuklar iin snacakyetimhaneler ve aevleri almas grevini de stlenmitir. Ayrca Mslman-Trk harp esirlerine yardm iin gizli dernekler kurulmas ve bu esirler arasndaok zor artlar altnda bulunanlarn karlmas gibi faaliyetlerde de

bulunmulardr61

.Azerbaycanda Erzurumun igal edildii haberi alnr alnmaz62 Bak

slam Cemiyet-i Hayriyesi derhal harekete geerek, almalarn bu blgeyeyaymak, bu blge Trklerine de yardm gtrmek iin giriimlerde bulunmuuzun uralar sonucunda Rus Hkmetinden yardm konusunda izin alnabilmive yardm faaliyetlerine balamtr. Bundan sonra cemiyet, 1916 yl Haziranaynda General Major Han Taliinski ve lyasov adndaki temsilcileriniErzuruma gndermitir. Halkn durumu ve ihtiyalar hakknda bir n aratrma

59 Fahrettin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul, 1954, s.47, 87.60 Haimolu, Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli slam Komitesi, s.13.61 Aslan, Karde Kmei, s.131164.62 Erzurumun Ruslar tarafndan igal haberi Rusyadaki btn Mslman Trkler arasnda byk

bir ac yaratmt. Trklerin bu haberle mteessir olmamas iin Bakde kan Bak slamCemiyet-i Hayriyesinin resmi yayn organ olan Haim Bey Vezirofun Karde Kmei adlgazetesinde Keyfim Gelende stununda her gn kan makalesinde Trk OrdularSarkamta diye alt ay boyunca yazmtr. (BOA. DH. Umur- Mahalliye-i VilayatMdriyeti Belgeleri (UMVM), Dos. 64, Bel. 15).

TAED 37, 2008, 259-287


17/29


yapan bu temsilciler Erzurum evresinde 16 bin harpzede Mslmannbulunduunu belirleyerek bunlarn listesini karmtr.

Rus igali srasnda zellikle Rus Ordusunda bulunan Ermeni askerlergirdikleri ky ve kasabalarda Mslmanlar katletmi, evleri yakm, eyalarnve yiyeceklerini ellerinden alm olduklarndan Mslman halkn elinde hiyiyecek kalmam ve bu anlamda byk bir ihtiya domutu. Bunun zerinecemiyet-i Hayriye ilk etapta Kars ve Bakden Hns ve Tortum gibi blgelere ungetirmeye balad. Ayrca cemiyet bu blgeye bir hastane ve Mslman sahipsizocuklar iin gerekli sayda yetimhane kurmutur.63

Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Erzurum halknn ilk ve acil ihtiyalarnkarladktan ksa bir sre sonra Erzurumdan ayrlmtr. Fakat ok ksa bir

zaman sonra Cemiyet-i Hayriyenin birubesini kurmak amacyla baka bir heyettekrar Erzuruma gelerek burada incelemelerde bulunmaya balamtr. Seyidof

bakanlndaki Cemiyet-i Hayriye ekibi gelirken igal altndaki Erzurum halkiin de bol miktarda yiyecek giyecek ve eitli yardm maddeleri degetirmilerdir. Ayrca eitime ynelik bol miktarda gazete, dergi ve kitap gibimalzemeler de getirmilerdir64. Seyidof, Erzuruma gelir gelmez yardmfaaliyetleri yannda halkn milli bilincine ynelik almalar da yaparak, Erzurumhalkn uyank tutmaya alm, birlik ve beraberlik iinde olmalarn telkinetmek hususunda almalar dahi yapmtr. Rus igali srasnda Erzurumda

bulunan Refik Sava, yardm heyetinde bulunan Azerbaycanl Trklerin bukonudaki almalarnu ekilde ifade etmektedir:

Hepsi mnevver kiiler olan Azeri genleri, taassup ve hurafelerdenuyumu, enerjisini kaybetmi halkn uyarlmasna alyordu. Kar yadndael de r ayakta are ksp bir kenara ekilmek deil are aramak, almaklazmdr diyorlard

Refik sava Bak slam Cemiyet-i Hayriyesinin Azeri temsilcilerineErzurum halknn tutumunu ise u ekilde aklyor:

Halk o zamana kadar ne Azerbaycan diye bir memleket ne de Azeri Trkdiye birey iitmiti. Bunlara pheli gzlerle bakyordu. Azerbaycanl genler

gler yzl tatl szl insanlard. Kendilerinin kim olduunu halka anlatmayaalyorlar, rast geldiklerine ihtiyar gen kim olursa olsun selam veriyor hatrsoruyorlard65.

63 Aslan, Karde Kmei, s.269, 273.64Refik Savann Yaynlanmam Hatratlar, s.16.65 Sava, Hatralar, s.17.

TAED 37, 2008, 259-287


18/29


Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi tm bunlarn yannda halkn Kuva-yMilliye almalarna da destek vermitir. zellikle Oltu ve evresinde Ruslarlagelen Ermenilere kar silahl mcadele vermi oldan Oltu Milli slamKomitesinin kurulmasna ve Oltulularn silahlanarak Ermeniler ile mcadelesine

byk oranda yardmda bulunmutur66.

Cemiyet-i Hayriye liderliinde Erzuruma yaplan maddi yardlargenellikle Trkistan blgesinden elde edilmekteydi. Erzurum Cephesinin batyaevrildii dnemde, Mslman Trklerin maduriyetinin artmas ile Trkistangazeteleri gnlk bayazlarnda cephe gerisinde kalan kimsesiz kz kadn veocuklarn alktan ldklerini bildirmekteydi. Kendilerinin durumunun bataErzurum halk olmak zere igal altnda bulunan dier kardelerine nazaran daha

kt durumda olduunu gren Trkistan Trkleri bu kardelerinin yard

m

nakomay vicdan bir mesele yapmtr. Trkistann deiik yerlerindeki vezellikle de Orenburgdaki camilerden toplanmak suretiyle bata Erzurum olmakzere igal altndaki blgelere yaklak 150.000 lira yardm yaplmtr. Bunlarailaveten Bakde toplanan bu yardmlara Hindistan Mslmanlar dahi 4.000.000altn gndermilerdir67.

Erzuruma bal Hasankale, Hns, spir gibi blgelerde de youn birekilde yardm faaliyeti ile uraan Cemiyet-i Hayriye68 Ruslarn 1917 ylndaekilmesiyle iddetlenen Ermeni mezalimi srasnda da yardm faaliyetlerinisrdrmtr: Cemiyet 1918 yl balarnda Ermenilerden temizlenen bu blgedeyapt yardmlarla ok sayda Trk ve Mslmann yaralarn sarmtr.

7. Ruslarn Kolonizasyon FaaliyetleriRusya, Erzurumu igal ettikten sonra burada ok ciddi bir ekilde

kolonizasyon faaliyetlerine girimi ve kurmay planladklar idari ynetimin altyapsn oluturmaya balamlardr.

Ruslar tarafndan igal edilecek olan blgelerde kurulacak olan idari yaphakknda ayrntl olarak hazrlanm ilk plan, Rus Ordusu Genel KurmayBakanl yetkililerinden olan Devlet uras yesi General Kuropatkintarafndan hazrlanmtr. 1915 yl banda hazrlanan bu plana gre Kuropatkin,igal edilmesi dnlen Dou Anadolu topraklarnn Erzurum ve Sivas GenelValilikleri ad altnda iki ksma ayrlmasn neriyordu. Erzurum Genel Valilii;

66 Mecit Haimolu, Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli slam Komitesi, TYED,S:4 (Aralk 1959), Erzurum, s.20.

67 Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm, s.109110.68 Cemiyet-i Hayriyenin Erzurum ve Rus igalindeki dier blgelerdeki faaliyetleri hakknda daha

detayl bilgi iin bkz. Aslan, Karde Kmei, s.277293 vd.

TAED 37, 2008, 259-287


19/29


Erzurum, Elaz, Bitlis, Van, Diyarbakr ve Trabzon (Canik sanca istisnaolmak zere) vilayetlerini Sivas Genel Valilii ise; Sivas, Kastamonuvilayetlerini, Bursa Vilayetini ve Canik sancann bir ksmn ihtiva ediyordu.69Grld gibi henz igal edilmemi olmasna ramen Erzurum Ruslar iin nederece nemli bir blge olduu gerei igalden ok nce hazrlanm olan bu

planlarda ortaya kmaktadr. Bununla birlikte igalden nce Ruslar tarafndanErzurumda bir konsolosluk dahi kurulmu hatta bir dnem Rus ynetimindekiKars dahi bu Konsoloslua bal olarak kalmtr.70

Erzurum bata olmak zere igal edilmesi planlanan blgelerin ynetimive kolonize edilmesi iin dier bir proje raporu ise 5 Nisan 1915te KafkasOrdular Kumandan General Yudenichten geldi. Yudenich Kafkas Genel Valisi

Vorontsov Dakova gnderdii raporda Ermenilerin Trkler taraf

ndan terkedilen topraklar iletmek iin buralara Ermeni kaaklarn yerletirmekniyetinde olduklarn, Ermenilerin bu niyetlerinin kabulnn imknsz olarak

grdn, nk Ermenilerin igal ettikleri topraklar savatan sonra gerialmann zor olacan bu yzden igal edilen blgelere Ermenilerin yerlemesiniengellemek iin Rus Kuban ve Don gmenlerinin yerletirilmesi iin snr

Kazaklarnn tekil edilmesinin uygun olacan belirtmi ve bu konuda Dakovile anlamt.71 Bylece Ruslarn Ermenilere kar olan asl siyaseti de gnyzne km olmaktayd.72

16 ubat 1916da Erzurumun Rus igaline dmesinden hemen sonraRus Bakomutanl Ermeniler Erzurumda yerleme hakkna sahipdeildirler eklinde bir emir yaynlam73 ve hemen ardndan GeneralYudenich, Ermenilerin Erzuruma girmelerini yasaklamtr.74 Grld zereI. Dnya Savann banda Tanak Partisinin 8. Kongresinde alnan karardorultusunda Osmanl Seferberliinden kaarak Rusya Ordusunda Gnll

69 Hsamettin Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, (1914-1918), Ankara 1990, s.95; HalitDndar Akarca, The Russian Administration Of The Occupied Otoman Territories DuringThe First World War: 1915-1917, The Institute of Economics, and Social Sciences of BilkentUniversity, YYT, Ankara, 2002, s.11-12.

70lber Ortayl, arlk Rusya's Ynetiminde Kars, Tarih Enstits Dergisi, S. IX, stanbul 1978,s.345.

71 Yldrm, Rus-Trk-ErmeniMnasebetleri, s.95.72 Rusyadaki Merutiyeti demokratlarn yayn organ olarak grev yapan Re gazetesinin 28

Temmuz 1916 tarihli saysnda bu raporda sunulan projenin Rus Ermenilerini Trkiye

Ermenilerinden ayrmak zere Ruslarla doldurulmu olduka geni bir blge oluturmayamaladnn ne srldn bildiren bir de makale yaynlanmtr. (Esat Uras, TarihteErmeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s.637-638).

73 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990, s.68.74 Manough Joseph amakian, Empires in Conflict: Armenia and The Great Powers, 1895-

1920, New York, 1995, s.107.

TAED 37, 2008, 259-287


20/29


birlikler oluturan Ermeniler umduklarn bulamamlar ve onlarn bamszErmenistan hayallerinin bakenti olarak grdkleri Erzuruma dahi girmeleriyasaklanmtr.

Rus Hkmeti, Erzurumun igalinden hemen sonra burada kuracaidari yapnn temellerini de atmaya ynelik almalar da balatt. galdenhemen sonra ar Hkmeti tarafndan Sava Srasnda gal Edilen TrkBlgelerini dare Nizamnamesi ad verilen dzenlemeyi yapmak amacylaTmgeneral Pekov bakanlnda oluturulan bir komisyon 1916 yl ikinciyarsna doru bu nizamnameyi hazrlam, 5 Haziran 1916 ylnda isenizamname ar tarafndan tasdik edilmitir. Nizamnameye uygun olarak AskeriGenel Valilik oluturuluyordu. Sava Hukukuna Gre gal Edilen Trk

Blgeleri Askeri Genel Valilii ne General Pekovun kendisi atanm

t

r.Dileri Bakan Sazanov ise durumu bir mektupla Kafkas Valisi NikolaNikolayaevie anlatmtr.75 Trabzonun igal edilmesi ile snrlarn biraz dahagenileten Askeri Genel Valilik kendisine tabi bulunan topraklarda polis idaresinive adli mercileri de tesis etmitir. Genel Vali, kendisine kar itaatsizlikhareketlerinde bulunan, geici idareye ve dier makamlara kar isyan vemukavemet eden taabiyetindeki kiileri askeri mahkemeye verme yetkisi vard.Bu tr faaliyetlerde bulunan kiileri askeri mahkemeye verme yetkisi KafkasOrdular Bakumandan iin de geerliydi.76

Bahsedilen valiliin kurulmasndan hemen sonra arlk HkmetiYudenich nclnde kolonizasyon Faaliyetlerine hz kazandrd. ValiPekovun da emriyle derhal Rus Kazaklarnn Erzuruma yerletirmesi ilemi

balatld. Trabzonun igalinden sonra Ermenilerin buraya da girmesiniyasaklayan Yudenich, bu blgeleri Rus Kazak Kolonileri haline getirmeyi

planlyordu. I. Dnya Savanda Rus Ordusunda byk yaralklar gsterenErmeniler ise Pekov ve Yudenichin emriyle gneye doru yerletiriliyordu. Budurum ise Rusyann Ermenilere kar resmi bir statde davranmadnngstergesiydi. Bu blgelerde Kazak kolonileri oluturmak fikri orijinal bir fikirdi

bu ekilde Kafkas snrnn dzeltilmesi amalanmtr.77

Rusya Koloni faaliyetlerini bu idari sisteme dayal olarak tarm ve sanayigibi ekonomik alanlarda da devam ettirmeye balad. Bu projenin temeli ise, 5Mart 1915te Rus tarm Bakan Krivoeinin Sazanova sunduu raporadayanmaktayd. Esas, igal edilen blgelerdeki tarm alanlarnn slah olan

75 Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, s.96-97; Akarca, The Russian Aministration ofThe Occupied Ottomon Territories, s.12-16.

76 Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, s. 98.77 Somakian, Empires in Conflict: Armenia and Great Powers, s. 107.

TAED 37, 2008, 259-287


21/29


rapora gre, Rus Ordularnn Trk Cephesindeki hareketlerinin baarlsonularnn, yakn bir gelecekte Kafkas snrlarnn slah ve Anadoludakitopraklarnn dzenlenmesi imknn tasarlamaya sebebiyet verdiini,Trkiyenin snr blgesinin bir ksmnn u veya bu sebeple Kafkaslar tesiylebirlemesi gerektiini, imdiki snrlarndan Samsuna kadar olan Karadenizkylarnda, portakal, limon, fndk, ttn yetitirdiini, zengin ormanlarnbulunduunu, Erzurum ve Van vilayetlerinin ve Bitlisin bir ksmnn Rus

gmenler iin ok uygun olduunu bildiriyordu.78

Erzurum ve Trabzonun igalinden sonra bu kolonizasyon projesikapsamnda 1916 yazna doru arlk idaresi ilk balarda 1000er kii bulunan

be g mfrezesi oluturarak bu blgelere yerletirmitir. lk balarda 1000

Desyatin

*

topra

ileme gc hesaplanm

, ancak daha sonralar

gmenlerinsaylar ilenecek toprak miktarna gre basamak basamak azaltmtr.79

arlk makamlar gmen getirmeye balamalar ile birlikte sadeceKafkasya Ermenilerini deil ayn zamanda Dou Anadolunun deiik

blgelerinden gen Ermenilerin de Erzuruma giriini engellemeye balad. Rusgmenleri haricinde bu topraklara girmek yasakt. Rusya kolonizasyonfaaliyetleri dhilinde tpk bata Kars olmak zere Erzurum ve Trabzon gibi

blgelerde halk eitli toplumsal snflara ayryordu. Bu snf sistemine grehalk, zadegn (dvoryanstva), ruhban (duhaventsva), kentliler (gorodrii-soslovii),kyller (krestyantsva) eklinde drt zmreye ayrlyor, Rus Kazaklar ise hrsoylular olarak snflandrlyordu.80 Erzurum ve dier Dou Anadolutopraklarnn igalinden sonra uygulamaya konulan koloni projeleri de butoplumsal ayrmlar dhilinde hayata geiriliyordu.

Ruslar igal ettikleri blgeleri idari yap asndan da blgelereayrmlardr. Blge statsnde olan byk merkezlere Oblast, daha kk,

blm olarak nitelendirdikleri merkezlere Oknug ad verilen idari yaplaroluturmular ve buralara eitli ynlerden hak ve yetkililere sahip Askeriyneticiler atamlardr. Erzurum ise Rus ordularnn bulunduu dnemdeOblast statsnde ynetilmitir.81

78 Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, s. 94-95; Somakian, Empires in Conflict:Armenia and Great Powers, s. 107.

* Ruslarda 1.09 hektara denk olan arazi l birimidir.79 Hsamettin Yldrm, Ruslarn Dou Anadoluda Kurduklar dari Yap ve Ermenilere

Kar Siyasetleri, XI. Trk Tarih Kongresi, V (5-9 Eyll 1990), Ankara, 1994, s.1981.80 Ortayl, arlk Rusyas Ynetimde Kars, s. 347.81 Rus Askeri Ynetim birimleri olan ve General Valilie bal alan Oblast ve Okruglar ve

bunlarn yneticilerinin hak ve yetkileri hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Richard

TAED 37, 2008, 259-287


22/29


SONUI. Dnya Savann balangcndan itibaren Rusya, gelitirdii taarruzlarn

asl hedefi olan, Erzurumu 16 ubat 1916da igal etmitir. Ruslarn taarruz veilerlemeleri srasnda ehrin dousunda bulunan Deveboynu, Uzunahmet gibiistihkmlarda Erzurum halknn da milis kuvvetleri eklinde savamassonucunda ok kanl mcadeleler verilmesine ramen, Rus Ordular Erzurumagirilerinde ok fazla zorlanmamlardr. nk bu srada Trk Ordusu ehrin

batsndaki Ilca istikametinde ekilmeye balamt. galci Ruslara kar sadecegeride braklan kk art birlikleri mcadele etmitir.

Erzurum, halk Rus igalinde ve mteakip gnlerde ok byk skntlarekmitir. Henz Sarkam muharebelerinin yapld sralarda, Erzurum ve

civarndaki blgelerin halk Ruslarn yanlarnda getirdikleri Ermenilerin zulmneuramamak iin evlerini barklarn, topraklarn terk etme yolunu semilerdir.Hatta Osmanl hkmeti dahi bu ynde eitli nlemler almtr. Fakat bunaramen g edemeyen Erzurum halk, Ermenilerin hayali devletlerinin bakentiolarak dndkleri Erzurumda yama ve katliam faaliyetlerine maruzkalmaktan kurtulamamlardr. Gler nedeniyle Trk halknn byk birounluundan arnm Erzuruma sahip olan Rusya, burada derhal bir tahkimfaaliyeti ile birlikte yeni bir idari sistem kurmaya balamtr. Geici olmasnaramen, esasnda bu idari tekilat gelecekte Ruslarn bu blgede kuracaklar idariyapnn temelini oluturacak olan bir alt yap almas idi. nk Erzurum,Ruslar ve tarihi Rus siyaseti iin olduka byk bir neme sahipti ve Ruslar

buradan bir daha hi kmamak zere planladklar bir idari sistemi kurmakistiyorlard. Anadolunun kilidi konumundaki Erzurum, Rusyann tarihi emellerive Dou Anadolunun dier savunmaya elverili verimli topraklarn ilhakedebilmesi iin olduka nemli bir konumdayd. Hatta arlk hkmeti,Erzuruma verdii nemden dolay daha nce bu blgeleri elde etmek iinvaatlerde bulunduu Ermenileri dahi igalin ilk gnlerinden itibaren Erzurumasokmamtr.

Erzurumda igalin ilk gnlerinde yaanan olaylardan bir dieri ise, bataAzerbaycan olmak zere Trk dnyasndan buraya yaplan yardm faaliyetleridir.Bu yardm faaliyetleri Azerbaycandaki bir takm vatanseverler nclnde

balatlm ve ksa zamanda Trkistan ve Trk dnyasnn dier blgelerini deiine alarak ciddi boyutlara ulamtr. nk Kafkasyann dnyaya alan

yollarnn tek kavak noktas olan Erzurum ve Dou Anadolu yalnzca Ruslariin deil ayn zamanda Trk dnyas iin de nemli bir vatan topradr. Bu

G.Hovannisian, Armenia on the Road Independence 1918, Los Angeles, 1967, s. 64-67;Akarca, The Russian Administration of The occuped Ottomon Territories, s. 17-22.

TAED 37, 2008, 259-287


23/29


yzden daha igalin ilk gnlerinde Ruslarn uygulamaya koyulduklarpolitikalarn karsnda igal edilmi olmasna ramen blgeyi terk eden ahalininihtiyac olan destein salanmas ynnde allmtr.

Sonu olarak belirtilmelidir ki, igalin ilk gnlerinde bata Erzurumhalknn yaad skntlar ve Rus Hkmetinin politikalar olmak zere igalinilk gnlerinden itibaren yaplan ve Erzurumun bir Trk yurdu olarak kalmasndaphesiz byk nemi olan yardm faaliyetleri de Erzurum tarihi incelenirkengz ard edilmemesi gereken nemli hususlardr.

Rus Birlikleri Erzuruma Girerken

TAED 37, 2008, 259-287


24/29


Erzuruma ilk Giren Rus Kumandan

Yzb.KonieffErzuruma ilk Giren Rus Kumandan

Yzb.Konieff


TAED 37, 2008, 259-287TAED 37, 2008, 259-287


25/29


Erzurumda Rus Askeri Taraf

ndan Sancaklar

n Ele Geirilmesi

TAED 37, 2008, 259-287


26/29


gal Yllarnda Erzurum Kalesi

KAYNAKLAR:

ARVLER

Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)

Genel Kurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ett Dairesi BakanlArivi (ATASE)

YAYINLANMI ARV BELGELER

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yl: 31, S: 81 (Aralk 1982), Ankara.

Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl BelgelerindeErmeniler, (1915-1920), Yayn No: 14, Ankara, 1995.

Genel Kurmay Bakanl, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918,I, Ankara, 2005.

Genel Kurmay Bakanl, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri1914-1918,II, Ankara, 2005.

HATIRALAR VE ARATIRMA ESERLER

AKARCA, Halit Dndar, The Russian Administration Of The OccupiedOtoman Territories During The First World War: 1915-1917, TheInstitute of Economics, and Social Sciences of Bilkent University, YYT,Ankara, 2002.

TAED 37, 2008, 259-287


27/29


ASLAN, Betl, Erzurumda Ermeni Olaylar (1918-1920) (Hatralar-Belgeler-Kazlar), Erzurum, 2005.

ASLAN, Betl, I. Dnya Sava Esnasnda Azerbaycan Trklerinin,Anadolu Trklerine Karde Kmei (Yardm) ve Bak MslmanCemiyet-i Hayriyesi, Ankara, 2000.

ATNUR, brahim Ethem, Zihinlerde Yaatlan G 23 Temmuz ErzurumKongresi ve Kurtuluun Gnmze Erzurum 1.Uluslararas Sempozyumu,(2325 Temmuz 2002) Ankara 2002, s.53-63.

Aziz Samih, Byk Harpte Kafkas Cephesi Hatralar Zivinden Peterie,Ankara, 1934.

BALCI, Ramazan, Tarihin Sarkam Durumas, stanbul 2004.BALKAN, Recep, Azap Muharebelerinde Trk ve Rus Svarilerinin

OparetifHareketleri, Askeri Mecmua, Say:112 (Mart 1939), s. 91-93

BAAR, Zeki, Ermenilerden Grdklerimiz, (Tank ifadeleri), Ankara,1974.

BAYTIN, Albay Arif, lk Dnya Harbinde Kafkas Cephesi Sessiz lmSarkam Gnl, (Haz: smail Derviolu), stanbul 2007.

AKMAK, Fevzi, Byk Harpte ark Cephesi Hareketleri, Ankara 1936.

DEMREL, Muammer, I. Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde ErmeniHareketleri (19141918), Ankara, 1996.

ERDOAN, Fahrettin, Trk Ellerinde Hatralarm, stanbul, 1954.

EROLU, Veysel, Ermeni Mezalimi, stanbul 1995.

Erzurum Vilayetinde Vuku Bulan Ermeni Mezalimini Tahkik HeyetininRaporu, Emniyet-i Umumiye Mdriyeti, 1918.

Genel Kurmay Bakanl, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara, 1983.

Genel Kurmay Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi KafkasCephesi 3nc Ordu Harekt, I, Ankara, 1993.

GUZE, Byk Harpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler, (ev: K. Hakk),Askeri Mecmuann Tarih Ksm, Say: 20 (1 Kanunisani 1931).

HAMOLU, Mecit, Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli slamKomitesi, Tarih Yolunda Erzurum Dergisi, S.2 (1 Mart 1959), Erzurum,s.13-22.

TAED 37, 2008, 259-287


28/29


HAMOLU, Mecit, Bak slam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli slamKomitesi, TYED, S:4 (Aralk 1959), Erzurum, s.20.

HOVANNSAN, Richard G., Armenia on the Road Independence 1918, LosAngeles, 1967.

ki Kardeten Seferberlik Anlar, ki kardeten Seferberlik Anlar, (Haz:Yldrm Sezen), Ankara, 1999.

LDEN, Kprl erif, Sarkam Kuatma Manevras ve Meydan Sava,(Haz. Sami nal), stanbul 2003.

LTER, Erdal, Ermeni ve Rus Mezalimi (19141916) (Tank ifadeleri),Ankara, 1999.

KARABEKR, Kazm, Dounun Kurtuluu, Erzurum, 1990.

KARPAT, Kemal H., Osmanl Nfusu (18301914) Demografik ve Sosyalzellikleri, (ev: Bahar Tnak), stanbul, 2003.

KAYA, Erol, I. Dnya Savanda Erzurum Mltecileri, 23 TemmuzErzurum Kongresi ve Kurtuluun Gnmze Erzurum 1.UluslararasSempozyumu, (2325 Temmuz 2002) Ankara 2002, s.79-92.

KAYA, Erol, I. Dnya Savanda Erzurum ve evresinden G EdenMslmanlarn Dnleri ve sknlar, (Yaynlanmam Yksek LisansTezi), Erzurum, 1993.

Kaymakam Selahaddin, Byk Harpte 10. Kolordu ve SarkamMuharebeleri Hakknda Bir Konferans, Askeri Mecmuann TarihKsm, Say: 22 (1 Temmuz 1931).

KOCAGNEY, Vehbi, Erzurum Kalesi ve Savalar, Ankara, 1942.

KORGANOFF, G., La Participation Des Armenies a La Guerre MondialeSur Le Front du Caucase, Paris, 1927.

KORSUN, Kombrig N., Erzerumskaya Operatsiya Na Kavkazskom FronteMirovoy Voyni V 1915-1916 gg., Moskva 1938.

LARER, M., Byk Harbde Trk Harbi, II, (ev: Bursal Mehmed Nihad),stanbul 1927.

MASLOFSK, Umumi Harpte Kafkas Cephesi (Eserinin Tenkidi), (ev:Kaymakam Nazmi) Ankara 1935.

McCARTY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar, (ev: Bilge Umar), stanbul,1998.

TAED 37, 2008, 259-287


29/29


TAED 37, 2008, 259-287

Mehmed Emin, Harb-i Umumide Osmanl Cepheleri Vekayi-i,stanbul, 1338.Mehmet Nusret, Tarihe-i Erzurum, stanbul, 1338.

ORTAYLI, lber, arlk Rusya's Ynetiminde Kars, Tarih Enstits Dergisi,S. IX, stanbul 1978, s.343-361.

GN, Tuncay, Kafkas Cephesinin I. Dnya Savandaki Lojistik Destei,Ankara, 1999.

N, Tuncay, Unutulmu Bir G TrajedisiVilayat-arkiye Mltecileri(1915-1923), Ankara 2004.

ZDEMR, Yavuz, Bir Savan Bilinmeyen yks Sarkam Harekt,

Erzurum 2003.Refik Savann Yaynlanmam Hatratlar.

SOMAKAN, Manough Joseph, Empires in Conflict: Armenia and The GreatPowers, 1895-1920, New York, 1995.

TP, eref, Pppa(18601926), (Haz: Canerhan Tipi), stanbul, 2006.

URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987.

UZER, Tahsin, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi,Ankara 1987.

W.E.D.Allen-Muratoff Paul, Caucasian Battlefields A History Of The Wars

on The Turco-Caucasian Border 18281921, London, 1953.YAVUZ, Nurcan, gal ve Mezalimde Erzincan, Ankara (Tarihsiz).

YERGK, Ziya, Sarkamtan Esarete (1915-1920), (Haz: Sami nal),stanbul 2005.

YILDIRIM, Hsamettin, Ruslarn Dou Anadoluda Kurduklardari Yapve Ermenilere Kar Siyasetleri, XI. Trk Tarih Kongresi, V (5-9 Eyll1990), Ankara, 1994, s.1979-1986.

YILDIRIM, Hsamettin, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, (1914-1918),Ankara 1990.

YKSEL, Mevlt, I. Dnya Savanda Erzurumun Rus galine D,(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum, 2006.

I. DÜNYA SAVAŞI’NDA ERZURUM’UN İLK İŞGAL GÜNLERİ

Documents

Transcript of I. DÜNYA SAVAŞI’NDA ERZURUM’UN İLK İŞGAL GÜNLERİ