Hyrje ne shpenzimet afariste

33
1 I. SHPENZIMET SI FORME E AVANCIMEVE DHE KLASIFIKIMI I TYRE Njeriu punon në mënyrë të vetëdijshme për të prodhuar të mira materiale. Për këtë aktivitet e ndërmerr duke përdorur mjetet e punës, vepron në lëndën e parë, ia ndërron formën dhe e benë atë të përshtatshme për kënaqjen e nevojave të tij. Gjatë këtij procesi, lënda e pare, së bashku me mjetet e punës, bartë vlerën e vet në prodhim (vlera bartëse), ndërsa vlerën e re e krijon puna e njeriut. Siç shihet, ne procesin e transformimit të elementeve ne prodhim bëhen edhe angazhime, por pas tij edhe shpenzime. Pas shpenzimit krijohet vlera, kurse vlera e prodhimit është e përberë nga vlera e tri elementeve. Vlera bartëse është transformuese, ndërsa vlera e re është vlerë begatuese. Një pjesë të vlerës se re e merr punëtori për të rimburshuar energjinë e harxhuar (fizike e psikike) në procesin e riprodhimit, në mënyre që të jetë i gatshëm që edhe më tutje të prodhoje, duke konsumuar te mira të ndryshme materiale, te cilat atij i mundësojnë riprodhim në energjinë e harxhuar, kurse pjesa tjetër e vlerës së re mbetet si mbivlere. Çfarë do të jetë raporti në ndarjen e vlerës së re varet nga ligjshmëritë ekonomike në ndarjen e rezultateve te punës. Shprehja e shpenzimeve elementare të prodhimit bëhet në formën natyrale si harxhim riprodhues, me ç rast bëhet zhdukja e ca kualiteteve përdoruese për prodhimin e kualiteteve të reja përdoruese, për qëllime të caktuara dhe ne formën financiare si shpenzime. Shpenzimet janë shprehje monetare e harxhimeve. Këto janë dy forma të deponimeve në riprodhim. Ne format e deponimeve në riprodhim ndikojnë faktorët objektivë (teknikë, organizative, të tregut e të tjerë). Vlerat e harxhuara në shpenzime shprehen me anën e çmimeve. Si shihet, shpenzimet e elementeve të prodhimit janë funksion i harxhimeve dhe çmimeve të tregut. 1. Shprehja natyrale e shpenzimeve Secili nga elementet e prodhimit në riprodhim ka rol dhe rëndësi të veçantë, prandaj është e nevojshme që të bëhen shqyrtime të veçanta për harxhimin e të tri elementeve të prodhimit. 1.1. Harxhimet e materialit Materiali me tërë substancën e vet harxhohet në prodhimtari dhe e ndërron formën fizike, kimike, mekanike dhe kalon ne prodhimin e ri i cili konsumohet. Pra materiali i humbë karakteristikat e mëparshme, e harxhon vlerën e vet si vlerë bartëse, për të kaluar në një vlerë tjetër e cila dallon nga ajo e mëparshmja, ngase tani ajo është e ndryshme kualitativisht dhe kuantitativisht. Materiali futet ne prodhimtari, por a do të harxhohet i me një proces apo do të harxhohet pjesë pjesë, varet nga natyra e prodhimtarisë, nga intensiteti i harxhimit dhe nga koha kur harxhohet. Ne prodhim futen lloje të ndryshme të materialit. Pesha specifike e secilit material në prodhimin e ndonjërit nga produktet varet, së pan, nga natyra e procesit të prodhimit. Me fjale të tjera, te prodhimi i një produkti, një lloj i materialit ka rëndësi me të madhe me prodhim kundrejt materialeve të tjera, që përdoren për ta prodhuar atë produkt, dhe anasjelltas. Se sa do të harxhohet material varet nga intensiteti i harxhimit (sasia e harxhimit të materialit me një njësi kohe). Intensiteti i harxhimit varet nga ajo se në cilën faze të procesit teknologjik bëhet ky harxhim. Normalisht se intensiteti i harxhimeve të materialit është funksion i fazës teknologjike në të cilën bëhet edhe prodhimi i produkteve të gatshme. Koha e harxhimit mund të jete e pandërprere dhe e ndërprere. Se çfarë do të jete ajo, varet nga karakteristikat e prodhimtarisë. Duke marrë parasysh ketë specifike të harxhimeve të materialit, harxhimet e materialit ndahen si me poshtë: harxhimet e materialit kryesor, harxhimet e materialit ndihmës, harxhimet e energjisë, dhe harxhimet e materialit regjie. 1.1.1 Harxhimet e materialit kryesor Materiali kryesor futet me tërë substancën e vet me prodhimin e ri, nga vetitë e të cilit caktohen karakteristikat e prodhimit. Duke kaluar nëpër fazat e procesit teknologjik, pëson ndryshime teknologjike dhe ekonomike, ndërsa madhësia e harxhimit të tij është e lidhur në mënyre proporcionale me madhësinë e prodhimit. Ky material shpesh quhet edhe material prodhues. Faktorët te cilët ndikojnë në harxhimet e materialit kryesor janë: 1. karakteristikat e prodhimit,

description

 

Transcript of Hyrje ne shpenzimet afariste

Page 1: Hyrje ne shpenzimet afariste

1

I. SHPENZIMET SI FORME E AVANCIMEVE DHE KLASIFIKIMI I TYRE Njeriu punon në mënyrë të vetëdijshme për të prodhuar të mira materiale. Për këtë aktivitet e ndërmerr duke përdorur mjetet e punës, vepron në lëndën e parë, ia ndërron formën dhe e benë atë të përshtatshme për kënaqjen e nevojave të tij. Gjatë këtij procesi, lënda e pare, së bashku me mjetet e punës, bartë vlerën e vet në prodhim (vlera bartëse), ndërsa vlerën e re e krijon puna e njeriut. Siç shihet, ne procesin e transformimit të elementeve ne prodhim bëhen edhe angazhime, por pas tij edhe shpenzime. Pas shpenzimit krijohet vlera, kurse vlera e prodhimit është e përberë nga vlera e tri elementeve. Vlera bartëse është transformuese, ndërsa vlera e re është vlerë begatuese. Një pjesë të vlerës se re e merr punëtori për të rimburshuar energjinë e harxhuar (fizike e psikike) në procesin e riprodhimit, në mënyre që të jetë i gatshëm që edhe më tutje të prodhoje, duke konsumuar te mira të ndryshme materiale, te cilat atij i mundësojnë riprodhim në energjinë e harxhuar, kurse pjesa tjetër e vlerës së re mbetet si mbivlere. Çfarë do të jetë raporti në ndarjen e vlerës së re varet nga ligjshmëritë ekonomike në ndarjen e rezultateve te punës. Shprehja e shpenzimeve elementare të prodhimit bëhet në formën natyrale si harxhim riprodhues, me ç rast bëhet zhdukja e ca kualiteteve përdoruese për prodhim in e kualiteteve të reja përdoruese, për qëllime të caktuara dhe ne formën financiare si shpenzime. Shpenzimet janë shprehje monetare e harxhimeve. Këto janë dy forma të deponimeve në riprodhim. Ne format e deponimeve në riprodhim ndikojnë faktorët objektivë (teknikë, organizative, të tregut e të tjerë). Vlerat e harxhuara në shpenzime shprehen me anën e çmimeve. Si shihet, shpenzimet e elementeve të prodhimit janë funksion i harxhimeve dhe çmimeve të tregut.

1. Shprehja natyrale e shpenzimeve Secili nga elementet e prodhimit në riprodhim ka rol dhe rëndësi të veçantë, prandaj është e nevojshme që të bëhen shqyrtime të veçanta për harxhimin e të tri elementeve të prodhimit. 1.1. Harxhimet e materialit Materiali me tërë substancën e vet harxhohet në prodhimtari dhe e ndërron formën fizike, kimike, mekanike dhe kalon ne prodhimin e ri i cili konsumohet. Pra materiali i humbë karakteristikat e mëparshme, e harxhon vlerën e vet si vlerë bartëse, për të kaluar në një vlerë tjetër e cila dallon nga ajo e mëparshmja, ngase tani ajo është e ndryshme kualitativisht dhe kuantitativisht. Materiali futet ne prodhimtari, por a do të harxhohet i tërë me një proces apo do të harxhohet pjesë pjesë, varet nga natyra e prodhimtarisë, nga intensiteti i harxhimit dhe nga koha kur harxhohet. Ne prodhim futen lloje të ndryshme të materialit. Pesha specifike e secilit material në prodhimin e ndonjërit nga produktet varet, së pan, nga natyra e procesit të prodhimit. Me fjale të tjera, te prodhimi i një produkti, një lloj i materialit ka rëndësi me të madhe me prodhim kundrejt materialeve të tjera, që përdoren për ta prodhuar atë produkt, dhe anasjelltas. Se sa do të harxhohet material varet nga intensiteti i harxhimit (sasia e harxhimit të materialit me një njësi kohe). Intensiteti i harxhimit varet nga ajo se në cilën faze të procesit teknologjik bëhet ky harxhim. Normalisht se intensiteti i harxhimeve të materialit është funksion i fazës teknologjike në të cilën bëhet edhe prodhimi i produkteve të gatshme. Koha e harxhimit mund të jete e pandërprere dhe e ndërprere. Se çfarë do të jete ajo, varet nga karakteristikat e prodhimtarisë. Duke marrë parasysh ketë specifike të harxhimeve të materialit, harxhimet e materialit ndahen si me poshtë:

harxhimet e materialit kryesor,

harxhimet e materialit ndihmës,

harxhimet e energjisë, dhe

harxhimet e materialit regjie. 1.1.1 Harxhimet e materialit kryesor Materiali kryesor futet me tërë substancën e vet me prodhimin e ri, nga vetitë e të cilit caktohen karakteristikat e prodhimit. Duke kaluar nëpër fazat e procesit teknologjik, pëson ndryshime teknologjike dhe ekonomike, ndërsa madhësia e harxhimit të tij është e lidhur në mënyre proporcionale me madhësinë e prodhimit. Ky material shpesh quhet edhe material prodhues. Faktorët te cilët ndikojnë në harxhimet e materialit kryesor janë: 1. karakteristikat e prodhimit,

Page 2: Hyrje ne shpenzimet afariste

2

2. karakteristikat e procesit teknologjik, 3. karakteristikat e mjeteve për pune, 4. karakteristikat e vet materialit dhe 5. kushtet e punës 1. Karakteristikat e prodhimit. Karakteristikat e prodhimit te ri paraqiten si faktor kryesor, i cili cakton madhësinë e harxhimit të materialit. Sa do te harxhohet material varet nga madhësia e prodhimit dhe nga vetitë funksionale të prodhimit. Cilësia me e lartë e prodhimit kushtëzohet me harxhime me te mëdha te materialit kualitativ. Nëse prodhimi është me i madh dhe me funksione të ndryshme, pa dyshim se edhe sasia e materialit i cili do te harxhohet në prodhimin e tij do te jete me e larte. Ne praktike tentohet shpesh që të kursehet në dëm të cilësisë. Pasojat janë negative, sepse prodhohen produkte me të meta funksionale apo estetike, te cilat nuk shiten ne treg. 2. Karakteristikat e procesit teknologjik. Prodhimi mund te realizohet me procese të ndryshime teknologjike. Këto ndryshueshmëri ne teknologjinë e aplikuar në prodhimtari, padyshim kushtëzojnë edhe harxhime te ndryshme të materialit kryeson. 3. Karakteristikat e mjeteve për pune. Çfarë mjetesh për pune do të përdorë ndërmarrja varet nga shume faktorë, por një është e sigurte, mjetet me efikase dhe me moderne, gjate prodhimit do të harxhojnë me pak material kryesor se sa ato të cilat janë te një niveli me te ulët teknologjik. Mjetet për punë janë elemente përcaktuese të kapaciteteve. Kapacitetet përcaktojnë karakteristikat e procesit teknologjikë, kurse procesi teknologjik përcakton harxhimin e materialit kryesor. 4. Karakteristikat e vet materialit kryesor. Nëse karakteristikat e materialit janë të duhura, me siguri harxhimi i këtij materiali do te jetë me i vogël. Nëse ai është i cilësisë jo të duhur, do të harxhohet me tepër sepse paraqitet shkalci, derdhja, humbja etj. 5. Kushtet e punës. Kushtet e punës për prodhimtari duhet të jenë optimale. Çdo ndryshueshmëri nga kushtet normale ne të cilat punon punëtori, do të thotë çrregullim i ritmit të punës. Ky çrregullim i ritmit të prodhimtarisë, si rrjedhim i mungesës se kushteve për pune (klima, zhurma, drita, lagështia, vibracioni i truallit etj.), kushtëzon drejtpërsëdrejti rritje në harxhimin joracional të materialit kryesor. 1.1.2. Harxhimet e materialit ndihmës Materiali ndihmës futet në procesin teknologjik së bashku me materialin kryesor dhe përcakton karakteristikat e vet prodhimit. Sasia e materialit ndihmës e cila harxhohet në prodhim është funksion i prodhimit, gjegjësisht i kohëzgjatjes se procesit teknologjik. Pa harxhimin e këtij lloji të materialit, prodhim i nuk m und t i ketë te gjitha karakteristikat përdoruese, gjegjësisht funksionale. Ne prodhim tari harxhohet edhe energjia e cila, për ta realizuar prodhim in, nevojitet që t i vejë në lëvizje mjetet e punës. Shkalla e harxhimit të energjisë kushtëzohet nga ndikimi i faktorëve teknikë, natyrore e organizativë. Rritja e prodhimtarisë në ndërmarrje kushtëzon edhe rritje ne harxhimin e energjisë. Faktorët të cilët ndikojnë në harxhimin e energjisë se repartit janë: 1. karakteristikat e burimeve energjetike, 2. karakteristikat e procesit teknologjik, 3. karakteristikat e mjeteve për pune dhe 4. karakteristikat e materia1it. Karakteristikat e sipër cekura do të ndikojnë në shkallen e harxhimeve te materialit dhe të energjisë gati site materiali kryesor. 1.1.3. Harxhimet e materialit te regjisë Harxhimet e materialit te regjisë paraqiten në ndërmarrje, por nuk janë të lidhura drejt me prodhimtarinë dhe si të tilla, lajmërohen ne lidhje me afarizmin e tërë ndërmarrjes, që nga ngritja e ndërmarrjes, gjegjësisht me ngritjen e kapaciteteve. Ne grupin e këtyre harxhimeve mund të kategorizohen harxhimet e mirëmbajtjes së mjeteve për pune, kamata në emër të huas, harxhimet e organizimit te punës, harxhimet e përgatitjes së punës, studimi i lëvizjeve në punë, i punësimit, të ambientit në pune, harxhimet e blerjes, depozitimit dhe të shitjes, harxhimet e administratës etj. Varësisht nga dedikimi i tyre, harxhimet e regjisë emërtohen me emra si harxhime te repartit, harxhime të udhëheqjes me blerjen dhe harxhimet regjisë të administratës. Si shihet, këto harxhime nuk lidhen drejt me prodhimin, nuk i definojnë vetitë e prodhimit apo te

Page 3: Hyrje ne shpenzimet afariste

3

procesit teknologjik, nuk varen nga prodhimi, por madhësia e lyre është e lidhur me madhësinë e kapaciteteve disponuese të ndërmarrjeve. Me aplikimin e të rejave shkencore në prodhim, gjegjësisht me rritjen e deponimeve investuese, këto harxhime rriten e paralelisht me këtë rritet edhe opusi i punëve përgatitore kryesore e organizative. Nëse rritet prodhimi, atëherë kostoja e tij do të ngarkohet më me pak shpenzime të regjisë për njësi. Për shkak të përmbajtësish së tyre, këto shpenzime shkaktohen kudo në ndërmarrje dhe si të tilla ato nuk mund të lidhen drejt me bartësin e tyre, por llogaritja dhe bartja bëhet për tërë ndërmarrjen. 1.2. Harxhimet e mjeteve për punë Mjetet për pune, duke punuar, e harxhojnë vlerën e tyre. Ky harxhim i imagjinuar mund te jetë harxhim fizik dhe moral. Duke kryer funksionin që e ka ne procesin e prodhimit, mjeti për pune vlerën e vet e bartë gradualisht në prodhim. Vlera harxhohet edhe nëse mjeti nuk punon, por vlerën përdoruese nuk e ndërron përderisa ai te përdoret në pune. Pra, gjatësia e ciklit të harxhimit dhe reproduktimit të tij e tejkalon ciklin e shpenzimit t prodhimit, në pjesëmarrjen e te cilit mjetet harxhohen. Pos harxhimit fizik, mjeti, duke u përdorur, prishet, thyhet dhe humbe aftësinë e mëparshme përdoruese. Prandaj, secila formë e harxhimit te mjeteve për punë i ka karakteristikat e Saja. Harxhimi fizik. Duke punuar mjeti harxhohet e ky harxhim varet nga intensiteti i përdorimit të tij dhe nga skadimi i kohës së përdorimit. nëse rritet intensiteti i përdorimit te mjeteve, padyshim rritet edhe niveli i harxhimit fizik për një kohë të caktuar. Ndërmarrja, për ta aftësuar mjetin për punë normale, shpesh bene zëvendësimin e pjesës së tij, kështu që për një kohë të caktuar vazhdon të ruaje funksionin e tij me anën e kësaj mirëmbajtjeje. Prodhimtarinë bashkëkohore e karakterizon përdorimi shumë i gjerë i shkencës dhe teknikës në prodhimtari, me ç rast m jetet e përdorura gjer me tani mbesin si joefikase, prandaj paraqitet nevoja për zëvendësimin tyre para kohe me mjete me të reja, edhe pse ato të tanishmet mund të funksionojnë. Dalja e tille e parakohshme e mjeteve jashtë përdorimit njihet me emrin am onizim m oral ( ekonom ik). Funksioni i mjeteve për pune është i ndryshueshëm, prandaj me kryerjen e atyre funksioneve marrin pjesë lloje të ndryshme të mjeteve për punë. Faktorët të cilët kushtëzojnë harxhimin e mjeteve për punë janë karakteristikat e prodhimit të vet mjeteve për pune, te organizimit të punës, te kualifikimit të punëtorëve, te kushteve të punës. Duke mane parasysh ndikimin e karakteristikave ne harxhimin e mjeteve për punë, ato duhet të angazhohen në prodhim me intensitet të shtuar, me qellim që të zëvendësohen me mjete me bashkëkohore. Arsyeja qëndron në faktin se faktori kohë këtu është shum ë ndikues në ç vlerësim in e mjeteve për punë. 1.3. Harxhimet e fuqisë punëtore Puma si aktivitet i njeriut, gjegjësisht si marrëdhënie e njeriut me natyrën, e transformon lëndën e pare me prodhim. Njeriu është faktor i gjalle i punës, përkundër faktorëve materiale të prodhimit (mjetet e punës dhe lënda e punës). Sasia e harxhuar e bioenergjisë se njeriut me procesin e punës paraqet harxhimin e fuqisë punëtore. Ky harxhimin duhet të behet ne prodhim. Si problem i harxhimit të bioenergjisë së njeriut paraqitet matja e tij me njësi të caktuar për matje. Ajo njësi është gjatësia kohore e punës së njeriut. Matja adekuate e harxhimit të bioenergjisë bëhet nëse është: 1. bioenergji e punonjësit, gjegjësisht e prodhuesit individual, 2. që ajo te jetë si sasi e bioenergjisë e prodhuesit individual, 3. qe harxhimi i bioenergjisë te ketë ndodhur në procesin e punës dhe 4. që me këtë harxhim të fuqisë punëtore të bioenergjisë se prodhuesit nuk ndërpriten lidhjet e tij me ekonominë e ndërmarrjes dhe të prodhuesit kolektiv të cilit i takon ai. Meqenëse njeriu harxhon energji mendore dhe fizike në punë, duke e vazhduar me tutje aktivitetin e vet, humbë vlerën e vet përdoruese, prandaj duhet ta riprodhoje atë energji të humbur, duke përmbushur shumë nevoja me te mira materiale. Bartës i punës se njeriut është njeriu i gjalle, i cili m e shpirtin e vet dhe m e m undësitë e veta fizike, mendore dhe shpirtërore vepron në punë, kurse aftësia krijuese dhe gatishm ëria e tij për te dhënë efekte varet nga momentet reale dhe personale, gjegjësisht nga faktorët përcaktues, të dilet ne një ane veprojnë drejt në njeriun, kurse në anën tjetër veprojnë zhdrejte nëpërmes të kushteve ne repart (kushtet teknike), te cilat zvogëlojnë ose rrisin aftësinë efekt dhënëse . Prandaj, përveç karakteristikave personale te tij, edhe karakteristikat e natyrës teknike e shoqërore veprojnë ne pune nëpërmes njeriut. Hulumtimi i gjithanshëm i këtyre karakteristikave të njeriut bëhet nëpërmes disiplinave përkatëse shkencore si psikologjia e punës, fiziologjia etj, me qellim qe ta beje punëtorin sa me efektiv dhe sa me fryte dhënës me prodhimtari. Aftësia e njeriut për te dhëne me shume efekte brenda një kohe te caktuar ndërron, si rrjedhim i kualifikimit te tij për pune dhe si pasojë e ndryshimeve të aftësive te tij për punë, konstitucioni i tij fizike,

Page 4: Hyrje ne shpenzimet afariste

4

gjindëshmëria e tij etj. Harxhimi i energjisë se njeriut ne procesin e punës matet me njësinë e kohës me gjule, gjegjësisht kilogjulë (kgj). Kjo është njësia mundësive te njeriut qe te liroje energji te nxehtësisë ne metabolizmin organizimit. Njeriut normal gjate një dite i nevojiten të prodhoje 7.500 kgj energji. Harxhimet e njeriut varen nga intensiteti i punës. Puma intensive nënkupton harxhim me te shtuar te energjisë së njeriut në procesin e riprodhimit.. Por, me çfarë intensiteti do ta kryejë punën ai, varet nga organizimi i punës. Organizimi i punës si përmbledhje e mënyrave gjegjësisht metodave, me ndihmën e te cilave kryhet puna brenda një kohe te caktuar, zakonisht është nen atë standard. Vendet ne të cilat harxhohet fuqia punëtore janë: vendet prodhuese dhe vendet joprodhuese. Vendet prodhuese ne çdo ndërmarrje janë vende ne te cilat punonjësi drejtpërsëdrejti angazhohet ne prodhim dhe drejtpërsëdrejti e harxhon energjinë e tij fizike e mendore, prandaj edhe puna e tij e bere neper këto vende quhet pune prodhuese. Te këto pune ne te cilat prodhohet drejtpërsëdrejti produkti i caktuar krijohet edhe vlera e re. Me fjale te tjera këto janë vendet teknologjike te punës, ku harxhimet e fuqisë punëtore me pune krijohen ne kohe dhe hapësire te njëjte me prodhimin, nga madhësia e te cilit varet harxhimi i tij. Pos vendeve prodhuese apo teknologjike, forca e krahut të punës harxhohet edhe ne vendet joprodhuese. Vendet joprodhuese ndahen ne vendet përgatitore-kryese dhe në vendet organizative të punës. Vendet përgatitore-kryese. Ne bazë te ndarjes teknike te punës e me qellim qe të rritet efikasiteti i punës, behet ndarja e ca punëve me një grup punësh, të cilat i kryejnë disa punëtorë te papërgatitur me ndërmarrje. Ne grupin e këtyre vendeve të punës kategorizohen punët e konstruksionit te prodhimit, te përpunimit, të procesit teknologjik, të normimit, te transportit, te depozitimit, te liferimit e te tjera. Se sa do te ketë këso vendesh te punës ndërmarrja, varet nga shumë faktorë përcaktues. Ata mund te jenë: natyra e aktivitetit afarist, detajizimi i punës, koha e punës etj. Harxhimet e fuqisë punëtore, për nga bartësi i tyre - nga prodhimi, janë të ndara në kohë dhe në hapësirë. Madhësia e harxhimeve të fuqisë punëtore në këto vende është funksion i sasisë së prodhimit. Vendet organizative te punës. Ne këto vende të punës punëtori punon duke kryer punët e natyrës udhëheqëse e drejtuese. Shpesh këto grupe të punëve njihen si pune të regjisë. Kryesit e këtyre punëve janë me kualifikime të larta dhe, duke kryer punët si duhet, prodhimit i mundësojnë vazhdimësi të pandërprere dhe organizim standard të punës. Madhësia e shpenzimeve të fuqisë punëtore këtu është ne korrelacion me madhësinë e prodhimtarisë, kurse lidhshmëria me bartësin në kohë dhe në hapësire është e zhdrejte. 1.4. Kushtëzimi i harxhimeve të elementeve të prodhimit Harxhimet e te të elementeve te prodhimit bëhen ne prodhimtari, por ky harxhim duhet te jetë objektivisht i kushtëzuar. Me fjalë të tjera, në prodhimtari bëhet harxhimi i te të elementeve përtej madhësisë së duhur objektive. Kjo dukuri është rrjedhim i ndikimit te faktorëve natyrorë, teknik e shoqërore. Ndikimi i këtyre faktorëve është i ndryshueshëm. Faktori teknik nëpërmes të karakteristikave teknike të mjeteve për pune, gjegjësisht nëpërmes procesit teknologjik, vepron drejt në harxhimet c elementeve të procesit te prodhimit (karakteristikat e procesit teknologjik, karakteristikat teknike të kapaciteteve, regjimi i mirëmbajtjes se mjeteve për pune etj.). Ndikimi ne harxhime i faktorit natyror (ambienti i punës, klima, ajri, nxehtësia, drita, begatia natyrore e te tjera) është i drejtpërdrejte. Faktori shoqëror (nëpërmes te nivelit te përgjithshëm të zhvillimit të forcave prodhuese dhe të sistemit ekonomik) vepron zhdrejtë në harxhimin e elementeve të prodhimit. Por ky ndikim ne harxhime i faktorëve të përmendur është evident për njësi dhe për tërë madhësinë e prodhimit. Meqenëse harxhimet e drejtpërdrejta të materialit dhe të fuqisë punëtore për njësi lidhen drejt me bartësin (prodhimin), me qellim që të zvogëlohen ato sa me tepër për njësi te prodhimit dhe prodhimtaria të behet me ekonomike duhet te përcaktohen në nivelin e një standardi, si shprehje e punës së nevojshme shoqërore për prodhimin e dhëne. Mirëpo, kur është fjala për harxhimet e zhdrejta (harxhimet regjie të materialit dhe te fuqisë punëtore e të mjeteve te punës) ne vendet joprodhuese, ajo madhësi objektive e nevojshme përcaktohet ne mënyre globale. Përcaktimi i standardeve ne harxhimet e te të elementeve të prodhimit, nën ndikimin e faktorëve te sipër cekur, bëhet me qellim qe harxhimet faktike te barazohen me ato objektivisht të nevojshme (standarde). Ky barazim behet edhe për tere prodhimtarinë. Madhësitë standarde nuk ngelin të pandryshueshme, por ato ndryshojnë. Ky ndryshim është rezultat i ndërrimit të kushteve objektive ne te cilat punon ndërmarrja konkrete. Përveç faktorëve objektive, edhe faktorët subjektivë ndikojnë shumë në zvogëlimin e harxhimeve nëpërmes faktorit njeri, i cili punon ne kushte të ndryshme të punës, me intensitet të ndryshëm, me përdorimin e ndryshëm te metodave organizative, me kualifikim të ndryshëm, nën vazhdimësi te ndryshme te procesit te punës. Prandaj, duke e bere standardizimin e elementeve te përmendura, arrihet që te prodhohet me shume për njësi te kohës, me harxhime me te vogla.

Page 5: Hyrje ne shpenzimet afariste

5

II. SHPREHJA FINANCIARE E HARXHIMEVE 1 . Multiplikatorët në para te harxhimet Ne kushtet e ekonomisë së tregut, afarizmi i tërësishëm i ndërmarrjeve shprehet në vlerë, kurse rezultati shprehet në fitim . Rezultatet m und të shprehen në tregues natyrorë (si kategori natyrore) dhe në tregues verorë (si kategori shoqërore). Njësitë për paraqitjen e rezultateve në të dy rastet e përmendura janë: në rastin e pare kilogrami, tonelata, metri etj, ndërsa në rastin e dyte vlera e shprehur ne para. Ne kushtet shoqërore, kur prodhohet për treg, vlerësimi i rezultateve bëhet në treg. Vlera e prodhimeve është shprehje monetare e harxhimeve. Ne ekonominë e çdo ndërmarrjeje, veç tjerash, është me interes të dihen raportet në mes të avancimit në riprodhim dhe të rezultateve. Prandaj, duke i shprehur avancimet në vlerë (shpenzimet), me anën e çmimeve arrihet deri te matja e ndikimit në rezultate të këtyre dy elementeve: të1 harxhimeve dhe të çmimeve. 2. Çmimet e mjeteve për prodhim Çmimet e mjeteve për prodhimin janë ato çmime me të cilat mjetet futen në riprodhim. Mjetet për prod1im blihen në treg. Shprehja e harxhimeve të mjeteve për punë dhe materialit (Hmjp + Hm), nëpërmes të çmimeve të tregut (Çt), paraqet shpenzimet e mjeteve për prodhim (Shpmjp). Shmjp= (Hmjp + Hm) x Çt Niveli i çminimit te tregut të mjeteve për prodhim do të ndikojë drejtpërsëdrejti në lartësinë e shpenzimeve të mjeteve për prodhim. Ai çmim do të formohet në treg nën ndikimin e faktorëve të tregut (kërkesa dhe oferta) si faktorë objektivë, në te cilin ndërmarrja nuk mund t ndikojë fare. Pos faktorit objektiv, në çmime do të ndikojë edhe faktori subjektiv. Prezantimi i kërkesës apo i ofertës do të bëhet nëpërmjet të njeriut (si subjekt në tregtim), i cili në këto transaksione do të dallohet nga të tjerët perka aftësia e tij dhe dituria në njohjen e kushteve të tregut. Prandaj, si rezultat i kësaj, edhe çmimet e të njëjtave mjete për prodhim do të jene te ndryshme në shitblerje. Blerja do të behet me çmime me të larta apo me te ulëta se sa çmimet e tregut, si rezultat i ndikimit të faktorit subjektiv. çmimi i tregut është çmim objektiv dhe ndryshon nga vlera e mjetit. Ky ndryshim i çmimit të mjetit nga vlera e tij është rezultat i ndërrimit të raporteve të kërkesës dhe ofertës. Meqenëse faktorët e tregut veprojnë me intensitet të ndryshueshëm neper tregje, atëherë si çmim objektiv shpesh merret çmimi mesatar i tregut. Si shihet, çmimet blerëse te mjeteve për prodhim formohen nga komponentë objektive dhe subjektive. Si u tha edhe me pare, ndikimi i ndërmarrjes te komponenti i pare objektive ne formimin e çmimeve ne treg është e kufizuar, kurse në komponentin e dytë mund të ndikojnë në drejtim të rritjes apo te zvogëlim it te saj. Prandaj, ndërm arrjes, m e qellim qe t i zvogëloje sa m e shum e çm im et blerëse te mjeteve për prodhim, i mbetet që të ndikoje ne komponentin e dyte te çmimeve, për te realizuar një çmim me te ulet të blerjes, e nëpërmes tij një rezultat me te lartë në prodhimtari. Meqenëse komponenti e dyte është komponentë subjektive (organizative), atëherë mbetet si detyre që, duke i shfrytëzuar këto aftësi organizative, te bëhet blerja me çmime me të ulëta nga te ato tregut. Nga kjo del se ndërmarrja me aktivitetin e saj duhet te beje zgjedhjen adekuate te politikës se blerjes, hulumtimin e tregut, zgjedhjen e blerësit, përcaktimin e dinamikës së blerjes e të tjera. 3. Pagat e punëtoreve Faktori i trete jo material i procesit te punës është fuqia punëtore. Kundërvlera te cilin prodhuesi e merr në emër te punës së bërë gjate ndarjes se te ardhurave quhet page. Me qellim që harxhimi i fuqisë punëtore të punës te shprehet at vlerë, paga përdoret si shumëzues (multiplikator) vlerorë, kurse reprodukimi i fuqisë punëtore të punës bëhet duke i paguar ato ne formë të pagës. Paga i jepet punëtorit gjatë ndarjes në bazë të punës që ka bërë ai me punën e pranuar shoqërore në praktikë kjo punë te cilën e ka bërë ai në ndërmarrjen konkrete do të dallojë nga masa e punës së pranuar, si rrjedhim i shndërrim it të punës konkrete në punën e nevojshm e m esatare në shoqëri, i mospërputhshmërisë që paraqitet në mes punës së kryer dhe pagës, i mospërputhshmërisë hapësinore në m es punës së bërë dhe të ardhurave të realizuara . Prandaj, për t u shpërblyer punëtori për punën e bërë, duhet që të gjitha punët e te njëjtës cilësi dhe intensitet apo te njëjtës cilësi e intensitet te ndryshuar të shndërrohet në një njësi të përbashkët të m atjes (ekuivalente) . Ky ekuivalent përcakton distancën në mesin e punëve të ndryshme të cilat duhet t i kryejnë punëtoret. Siç shihet, paga paraqitet si kompensim për riprodhimin e bioenergjisë së humbur në pune, kurse humbja e anergjisë në procesin e punës paraqitet si harxhim i fuqisë punëtore. Shpërblimi i punëtorit për punën e bërë bëhet në baze te kohës së punës dhe kontributit të dhënë ne suksesin afarist. Pra, paga e cila u jepet punëtorëve për punën e bere merr rolin e valorizuesil të punës si element hyrës në procesin e riprodhimit.

Page 6: Hyrje ne shpenzimet afariste

6

Shpenzimet e fuqisë punëtore (Shfp) janë rezultat i shumëzimit të harxhimeve të fuqisë punëtore (Hfp) dhe ë pagës për njësi te kohës (Pnjk). Meqenëse paga, e cila i jepet punëtorit për njësi të punës, paraqitet si mesatare e prodhuesit të kualifikimeve të caktuara dhe si shprehje objektive, atëherë ne formimin e saj veprojnë edhe faktorët subjektive, në të cilët mund të ndikohet në drejtim të caktuar. Madhësia e ndarjes në paga nga fitimi në ndërmarrje varet nga proporcionet ne të cilat shkohet. Se sa do të ndajë ndërmarrja për paga varet nga akumulimi, nga konsumi i përgjithshëm, nga ndarja për rezerva e te tjera. Pra, si shihet, pagat në përbërjen e shpenzimeve te fuqisë punëtore merren si tregues financiar

III. KLASIFIKIMI I SHPENZIM EVE Shpenzime janë shprehje monetare e harxhimeve të elementeve të prodhimit. Ato janë kategori e përbëre. Përderisa Fugen Schmalenbach është i mendimit se shpenzimet kane karakterin e vlerës bartëse, ato të vete përmbajnë harxhimin e të mirave materiale për krijimin e vlerave të reja. Shimun Babiq është i mendimit se shpenzimet paraqiten Si zhdukje e vetëdijshme e të mirave materiale në procesin e prodhimit, me qëllim që të ndërrim me atë proces te prodhohen produkte edhe me te dobishme apo shërbime. Ose, shpjegimi për shpenzimet nga Dimitrije Peroviq, i cili mendon se shpenzimet janë një shprehje monetare e vlerës së punës së harxhuar dhe të harxhimeve te të gjitha mjeteve dhe gjerave, me qellim te prodhimit ose të krijimit të efektit. Këtu ky autor merr dhe i futë edhe shpenzimet e gatishmërisë se kapaciteteve. Këto shpenzime gjithsesi duhet të jene të lidhura me rendimentin e efektit të caktuar afarist dhe nuk guxojnë të tejkalojnë madhësinë e caktuar, nëse dëshirohet te arrihet ndonjë efekt i paracaktuar. Pos harxhimeve të elementeve te prodhimit dhe shprehjes së tyre të vlerë nëpërmes te çmimeve, shpenzimet në vete përbejnë edhe disa elemente, ë cilat kategorizohen si shpenzime (kamata, kontributet, tatimet). Rëndësia e shpenzimeve është e madhe tek udhëheqja me dinamikën e tyre për arritjen e një rezultati me të mire afarist. Prandaj, çdo udhëheqje në drejtim të zvogëlimit të tyre në tersi apo për njësi të prodhimit është shumë e mirëseardhur për ndërmarrjen, sepse ajo e rritë akumulimin e saj, zgjeron bazën materiale, rrite aftësinë konkurrente në treg etj. Përveç përmbajtësish së shpenzimeve në kuptimin e ngushtë e të gjerë dhe të rëndësisë së tyre, shpesh në përdorim gjenden edhe shprehjet të cilat nuk janë shpenzime si: Të dhënat, shpagimet dhe të dalat. Shpagimet paraqiten te të gjitha pagesat me para të gatshme nëpërmes arkës, pa marrë parasysh qëllimin (blerja e mallit me para të gats1me, pagesa me para ndokujt, dhënia hua etj.) Të dhënat janë dhëniet që i bëhen ndokujt në ndërmarrje apo jashtë saj ne para apo ne material. Të dhënat nuk përputhen në kohe e as në hapësirë me shpagimet. Te dalat janë dhënie të pakthyeshme te parasë apo gjërave të ndryshme. Të dhënat e qëllimshme dhe jo të qëllimshme paraqiten site dhëna në ndërmarrje, kurse shpenzimet paraqiten vetëm tek ajo pjese e të dhënave e cila është e mundur që të kalkulohet te kostoja e prodhimit apo e shërbimit! Të dhënat ndahen ne të dhëna afariste (shpenzimet, të dalat e jashtëzakonshme, te cilat nuk llogariten në koston e prodhimit), kurse të dalat e jashtëzakonshme (penaltitë, gjobat, dëmet elementare, humbjet apo fitimet e paraqitura me bilanc në kohën e vlerësimit të pasurisë, çregjistrimet e kërkesave të dyshimta apo kontestuese etj) paraqiten në afarizëm të ndërmarrjes, varësisht nga efikasiteti i punës në ndërmarrje, kurse t dhënat jo afariste nuk i paraqiten ndërmarrjes në lidhje me afarizmin e saj, por ato janë rezultat i përcaktimeve të ndonjë qëllimi tjetër (donacionet dhe ndihmat të cilat u jepen të tjerëve, klubeve, shoqatave etj.). Në teori dhe në praktikë shpenzimet ndahen në lloje sipas shumë kritereve. Nga përcaktimi i kritereve varet qëllimi i analizës dhe udhëheqjes me shpenzimet. Shpenzimet ndahen sipas elementeve të prodhimit, sipas vendeve ku krijohen ato, sipas lidhshmërisë së tyre me bartësin, sipas funksioneve, sipas dinamikës së prodhimit etj. Duke i ndare shpenzimet sipas kritereve të sipër cekura, duhet njohur karakteristikat e hollësishme të tyre. 1. Shpenzimet e elementeve të prodhimit Prodhohet duke i shpenzuar elementet e prodhimit si: materialin, mjetet e punës dhe fuqinë punëtore. Procesi i prodhimit realizohet ashtu që në material bëhen ndërrime teknologjike (ndërrohet forma dhe përmbajtja) me qëllim të krijimit të cilësive të reja përdoruese për kënaqjen e nevojave shoqërore. Gjate këtij procesi duet të ekzistojnë përputhshmëri sasiore, cilësore dhe kohore të këtyre elementeve dhe udhëhiqet e drejtohet me prodhimin në drejtim të realizimit të objektivit. Por në procesin e harxhimit të çdo elementi të prodhimit ka momente që meritojnë t veçohen dhe te

Page 7: Hyrje ne shpenzimet afariste

7

analizohen. 1.1. Shpenzimet e mjeteve për punë Edhe mjetet për punë marrin pjesë në prodhime dhe harxhohen sukcesivisht neper shumë procese to riprodhimit shoqëror. Por, për dallim nga materiali, mjetet për punë harxhimin e tyre e manifestojnë, siç dihet, në formë të harxhimit fizik, harxhimit ekonomik dhe si vazhdimësi e mjetit për të funksionuar, duke e m irëm bajtur atë, m e ç rast paraqiten edhe disa shpenzime regjie! Duke i marre parasysh këto momente, konstatohet se shpenzimet e mjeteve për punë janë shprehje monetare te harxhimeve të mjeteve/ Harxhimet e mjeteve llogariten si amortizim. Pra, shpenzimet e mjeteve për punë janë rezultat i harxhimeve dhe i çmimeve blerëse. madhësia e shpenzimeve e cila do të ngarkoje prodhimin është jo e sakte, por e supozuar, ato barten gradualisht, ne koston e prodhimit në shumë procese të prodhimit. Se sa do të barten këto shpenzime (amortizimi) varet nga qëndrueshmëria e mjetit dhe numri i prodhimeve që mund të prodhohen në to. Ndërsa me sa shpenzime (amortizime) do të ngarkohet një njësi e prodhimit, varet nga shpenzimet (amortizimi) vjetor i mjetit dhe nga sasia e prodhimit. 1.2. Shpenzimet e materialit Këto shpenzime janë shprehje në para e harxhimeve të materialit. Pra, duke i shumëzuar sasitë e harxhuara të materialit me çmimin blerës në një periudhe fitohen shpenzimet e materialit. Në shpenzime të materialit bëjnë pjesë:: lënda e pare, materiali, energjia elektrike dhe materiali i regjisë. Këto shpenzime janë të varura me prodhimtarinë, ndërsa disa të tjera, si shpenzimet regjie, materiali për përvetësimin e prodhimit të ri, ose për konstruksionin e prodhimit, ngelin fikse dhe mbulohen nga të hyrat e tërësishme, kurse shpenzimet e transportit apo të mbrojtjes janë shpenzime proporcionale. Roli i shpenzimeve të materialit, te ndërmarrjet intensive me material, është i madh, prandaj çdo kursim drejtpërsëdrejti reflektohet në rezultatin afarist. Meqenëse shpenzimet e materialit shkaktohen kryesisht në vendet teknologjike, përdorimi i mjeteve më produktive dhe zëvendësimi i materialeve ekzistuese me materiale të reja mbetet detyre permanente e çdo ndërmarrjeje në perspektive. 1.3. Shpenzimet e fuqisë punëtore Shpenzimet e punës janë shprehje vlerore e harxhimeve te fuqisë punëtore, gjegjësisht Si page për të bërë llogarinë në bazë të sasisë dhe cilësisë së punës së bërë në vendin e punës. Me fjalë të tjera, këto shpenzime janë funksion i punës (shpenzime të fuqisë punëtore) dhe i pagës e cila i jepet punëtorit për njësinë e punës. Këto shpenzime llogariten në koston e prodhimit. Madhësia e tyre varet nga faktorët që i shkaktojnë. Faktorët që i shkaktojnë këto shpenzime janë faktorët shoqëror dhe faktorët teknike. Faktori shoqëror vepron nëpërmes politikes afariste te cilën e udhëheq ndërmarrja në përcaktimin e proporcioneve për ndarjen në paga, kurse madhësia e pagës varet nga kushtet ekzistuese, te cilat ndryshojnë nga ndërmarrja ne ndërmarrje, ne lidhje me kualifikimin, intensitetin, organizimin, kushtet e punës etj. Prandaj, me qellim të caktimit te një matësi sa me adekuat, me ndihmën e të cilit sigurohet një ekuivalent i harxhimit të fuqisë punëtore në njësi kohore, shërbehemi me standardet ne kualifikim, intensitet, organizim dhe kushte të punës. Pra, shpenzimet objektive duhet zbritur në nivelin e shpenzimeve faktike. Përveç angazhim it të drejte në prodhim , m e ç rast punëtori prodhon produkte, duke pasuruar vlerën me vlerën e re, nga kjo vlerë e re e krijuar, nëpërmes të çmimit shitës, behet riprodhimi i harxhimit. Duhet të tentohet qe, për hire të humanizmit te punës së njeriut, puna e gjallë e tij te zëvendësohet me punën e makinave. 2. Vendi i shpenzimeve dhe lidhshmëria e tyre me bartësin Vendet ku kryhet procesi i prodhimit ndahen në vendet prodhuese (teknologjike) dhe ne vendet jo prodhuese (jo teknologjike). Kjo ndarje behet nga aspekti i lidhshmërisë se shpenzimeve me bartësin (prodhimin), gjegjësisht me efektet dhe rezultatet. Shpenzimet e drejtpërdrejta janë ato shpenzime te cilat shkaktohen në vendet prodhuese dhe, pa kurrfarë baze te kushtëzimit në ndërmarrje, llogariten për prodhime apo për shërbime. Duke shumëzuar harxhimet prodhuese me çmimet e elementeve të procesit te punës, fitohen shpenzimet te cilat radhiten sipas prodhimeve, pa kurrfarë përllogaritjesh te tjera plotësuese. Ne grupin e këtyre shpenzimeve hyjnë shpenzimet e drejtpërdrejta te materialit prodhues, shpenzimet e drejtpërdrejta të punës dhe shpenzimet e tjera të drejtpërdrejta. Shpenzimet e zhdrejta (regjie). Ne grupin e shpenzimeve te zhdrejta (regjie) bëjnë pjesë shpenzimet e përgjithshme te prodhimit. Këto shpenzime ndahen nëpër vendet e punës, ndërsa barten ne bartës sipas çelësave te ndryshëm. Shpenzimet e përgjithshme te prodhimit janë: materiali i repartit, materiali për pastrim ndriçimi, te

Page 8: Hyrje ne shpenzimet afariste

8

marrat e punëtorëve te mirëmbajtja e mjeteve për pune, transporti i brendshëm, shpenzimet e mbrojtjes teknike ne punë etj. Këto shpenzime janë shpenzime te përbashkëta për tere ndërmarrjen, prandaj edhe quhen shpenzime te përbashkëta. Karakteristike e tyre është se këto shpenzime paraqiten edhe para se të filloje procesi i prodhimit dhe madhësia e tyre nuk është e varur me madhësinë e prodhimit. Për nga përmbajtja, disa nga këto shpenzime janë fikse e disa proporcionale. Bartja e tyre me çmimin e prodhimit behet me anën e çelësave, te cilët duhet të jene te përbashkët për tere ndërmarrjen, apo mund te jene edhe te ndryshueshme për disa funksione te ndërmarrjes. Si çelësa mund te jene: sasia e prodhimit, norma e punës, paga e punëtoreve prodhues, çmimet shitëse etj. Shpenzimet e zhdrejta ndahen ne shpenzimet e zhdrejta te repartit (shpenzimet e përgjithshme te prodhimit) dhe në shpenzimet e zhdrejta te drejtimit dhe te shitjes. Përveç shpenzimeve te zhdrejta, të cilat paraqiten ose shkaktohen ne lidhje me prodhimin, shpenzimet e zhdrejta të drejtimit dhe te shitjes paraqiten jashtë suazave te prodhimit, por lidhur me prodhimin. Këto shpenzime janë te përbashkëta për tere prodhimin, por për nga llogaritja me rezultatin janë te zhdrejta. Ne këto shpenzime llogariten: shpenzimet e blerjes, të magazinimet, te udhëheqjes, te administratës, te shitjes etj. Për nga karakteri, këto shpenzime janë fikse. 3. Llogaritja e shpenzimeve sipas bartësve Shpenzim et duhet te llogariten për nga vendet dhe për nga bartësit e ty re. Bartës të shpenzimeve nënkuptohen efektet përfundimtare, gjegjësisht rezultatet e punës ne ndërmarrje, të cilat kane karakter te prodhim tarisë së m allit . Nëse është efekti rezultat bartës i shpenzim eve, prapëseprapë efekti (rezultati) nuk është shpenzimin. Kuptimi i efektit (rezultatit) është i kundërt me kuptimin e shpenzim eve. Derisa m e shpenzim e kuptojm ë harxhimin e caktuar të të mirave materiale, me efektet (rezultatet) përcaktojmë krijimin e vlerës. çdo krijimi i vlerave nuk është efekt (rezultat) por vetëm efekt, i cili rezulton nga objektivi i ndërm arrjes . Duke i krahasuar vlerat të cilat ndërmarrja i fiton nga prodhimi ose nga shërbimi që e ka bërë, në njërën anë, dhe vlerat të cilat i ka harxhuar për të krijuar fitimin, fitohet ndryshimi, i cili na bën me dije se çfarë rezultatesh ka arritur ndërmarrja për një kohë. Efektet e realizuara mund te shprehen edhe në prodhime. Siç u pa edhe me pare, nga aspekti i bartjes, shpenzimet ndahen në shpenzime të drejtpërdrejta ose në shpenzime prodhuese dhe në shpenzime joprodhuese apo regjie. Shpenzimet e drejtpërdrejta. Qe në momentin e paraqitjes për to dihet bartësi. Duke përdorur normativin teknik, saktësohen. shpenzimet për njësinë e prodhimit. Ne grupin e shpenzimeve te drejtpërdrejta bën pjesë materiali prodhues. Ky material hyn drejt në prodhim dhe përmban tërë substancën e tij. Po ashtu edhe energjia elektrike harxhohet për prodhimin e atij produkti, por nuk hyn në përbërjen e prodhimit si material kryesor. Materiali ndihmës i ndihmon prodhimit, por edhe ky nuk futet në substance. Pagat të cilat u jepen punëtorëve futen në shpenzimet e drejtpërdrejta. Nëse llogaritja e amortizimit bëhet duke përdorur sistemin funksional, pra nëse llogaritet për njësinë e prodhimit, edhe ky pozicion i shpenzimeve llogaritet si supozim i drejtë. Qëllimi i ndarjes së shpenzimeve për kah bartësit është dhënia e informatave objektive për ekonomitetin e afarizmit. Shpenzimet e zhdrejta (shpenzimet regjie). Përkundër shpenzimeve të drejtpërdrejta, këto shpenzime nuk mund te lidhen me bartësin, i cili paraqitet si efekt (prodhimi) i drejtpërdrejtë, por ato kalkulohen zhdrejtë ne koston e prodhimit. Kjo lidhje behet ne ketë mënyrë: pasi të mblidhen shpenzimet sipas vendeve ku krijohen, ato ndahen nëpër bartës te tyre në bazë te çelësave. Këto shpenzime paraqiten nëpër tërë ndërmarrjen gjate funksionimit te saj e bile edhe kur ajo nuk punon fare. Për t i radhitur m ire shpenzim et e përgjithshm e dhe për t i lidhur m e bartësin, është e nevojshme që këto shpenzime te ndahen në shpenzimet e përgjithshme te prodhimit dhe ne shpenzimet e udhëheqjes dhe të blerjes. Duke ditur përbërjen e këtyre llojeve të shpenzimeve, duhet qasur procesit të bartjes ne prodhime si shkaktar. Kjo bartje e shpenzimeve të përgjithshme të prodhimit behet me së shpeshti me anën e çelësave. Si çelës merret raporti i pagës, e cila u jepet punëtorëve (si shpenzime te drejtpërdrejta) me rezultatin (prodhimin). Radhitja e shpenzimeve të zhdrejta të udhëheqjes dhe të blerjes behet po ashtu me çelësa. Si çelësa me se shpeshti merren pagat e punëtoreve prodhues dhe shpenzimet e materialit prodhues. Çelësi fitohet duke krahasuar shpenzimet e përgjithshme të udhëheqjes dhe të shitblerjes me shpenzimet e drejtpërdrejta. Me anën e këtij koeficienti (duke mane parasysh pjesëmarrjen e shpenzimeve të drejtpërdrejta ne prodhim) shpenzimet barten, lidhen ne prodhim.

Page 9: Hyrje ne shpenzimet afariste

9

IV. SHPENZIMET DHE SHKALLA E SHFRYTEZIMIT TE KAPACITETEVE

Prodhimtari bashkëkohore karakterizohet me aplikimin e një niveli me të lartë të të arriturave shkencore në prodhimtari, në të cilën gjejnë përdorim shumë pajisje dhe makineri të ndryshme. Të arriturat e reja teknike shumë shpejt zhvillohen, përdorimi i te cilave zëvendëson punën e njeriut, duke shtuar rezultatet e punës nëpërmes të shpenzimeve dhe duke bërë humanizmin e punës në tërësi. Meqenëse këto pajisje teknike kane vlerë të madhe, pjesëmarrja e tyre ne prodhim rritë rolin e shpenzimeve të mjeteve për pune në strukturën e të gjitha shpenzimeve në ndërmarrje. Pajisshmëria teknike ndikon ne ekonomizim e prodhimit: 1. me madhësinë e vlerës së saj, e shprehur me lartësinë e amortizimit, të sigurimit, te shpenzimeve të mirëmbajtjes së mjeteve në pune e në shpenzime të ngjashme, 2. me lartësinë e shpenzimeve të funksionit të lyre, si shpenzimet e shërbimeve që u bëhen pajisjeve, shpenzimet e energjisë dhe shpenzimet e repartit, 3. me shpenzimet e pjesëmarrjes se faktorëve të tjerë të prodhimit në procesin e prodhimit. Ndërm arrja, si parakusht që të m bijetojë, gjithsesi duhet t u adaptohet ndryshim eve të m ëdha që ndodhin në treg. Por, investimet në vlera te mëdha ne kapacitete vështirësojnë ate proces, prandaj është e nevojshme që, në situatën e dhënë, çdo ndërmarrje ta hartojë strategjinë e vet, ne mënyrë që, me politiken e vet afariste, t u adaptohet këtyre situatave. Duke u nisur nga ky problem, ndërmarrja nxitet që të shikojë këtë dukuri, por nga prizma e shpenzimeve, me qellim që te sjellë vendime me meritore për një afarizëm të qëlluar.

1. Shpenzimet fikse Këto shpenzime nuk ndryshojnë në masë me ndryshimin e prodhimtarisë, kurse për njësi bien me rritjen e prodhimit. Paraqiten që në fillim të afarizmit të ndërmarrjes, pa marrë parasysh a punojnë kapacitetet e instaluara apo jo e shpesh në literaturën ekonomike quhen edhe shpenzime të kapacitetit. 1.1. Kuptimi i shpenzimeve fikse dhe ndarja e tyre Shpenzimet fikse (të pandryshueshme) përfshijnë ato shpenzime të ndërmarrjes apo te pjesëve te saj të cilat mendohet se nuk do te ndryshojnë në masë, por vetëm për një kohe të shkurtër. Ne grupin e shpenzimeve fikse bëjnë pjese këto kategori: amortizimi kohor, shpenzimet e sigurimit, shpenzimet e qirasë, pagat te cilat u jepen punëtorëve në regji, kamata, kontributet dhe anëtarësitë e tjera! Pandryshueshmëria e këtyre shpenzimeve është afatshkurtër, sepse ne një afat me të gjate kohor këto shpenzime fitojnë karakterin ndryshues. Po ashtu, edhe vendimet e ndonjërit nga organet e ndërmarrjes, shpesh sjellin aso vendimesh me te cilat ndërrojnë karakterin e pandryshueshëm te këtyre shpenzimeve, duke i bere ato si shpenzime të ndryshueshme (pagat e punëtorëve). Shpenzimet fikse janë rrjedhim i politikes së ndërmarrjes me ngritjen e kapaciteteve ne periudhën aktuale dhe te marrjes se ndonjë vendimi për periudhat e ardhshme ku iu ndërrohet karakteri shpenzimeve fikse (shpenzimet fikse diskrecionare), ndërsa shpenzimet aktuale fikse janë funksion i shfrytëzimit të kapaciteteve ne periudhën gjegjëse, duke tentuar që situatën në lidhje me këto shpenzime ta përm irësojnë ne drejtim të shfry tëzim it te rezervave të pashfry tëzuara dhe t i zvogëlojnë shpenzimet në tërësi. Për të realizuar këtë qellim, në ndërmarrje jepen ne shumë për këto lloje të shpenzimeve (diskrecionale) si në përmirësimin e hulumtimit të tregut, të prodhimit, të organizimit, të propagandimit etj. Shpenzimet fikse ne tërësi ndahen: a) në shpenzimet absolute fikse dhe b) në shpenzimet relative fikse. a. Shpenzimet absolute fikse. Këto shpenzime nuk ndryshojnë fare ne ndërmarrje, pa marrë parasysh se a prodhohet apo nuk prodhohet. Nëpër zonat e punësimit të kapaciteteve, qe nga niveli zero e gjer te maksimumi i mundshëm i prodhimtarisë, këto shpenzime në asnjë zone nuk ndryshojnë në masë, ndërsa shpenzimet mesatare për njësi ndryshojnë në proporcion të kundërt me ndërrimin e shkallës së punësimit. Nëse supozojmë se shpenzimet absolute fikse janë 5.000 njësi, ndërsa mundësia për të prodhuar është 1.000 njësi të prodhimit, atëherë situata e shprehur përmes grafikonit do të jetë si vijon:

Page 10: Hyrje ne shpenzimet afariste

10

Shpenzimet fikse të tëra

Shp. përgjithshme

5.000 Shp. fikse

100 500 1000 Shp. prodhimit Grafikoni nr. 1

Shpenzimet fikse për njësi të prodhimit

Shp. përgjithshme

50

6,2 Shpnjp

0 100 800 Shp. prodhimit

Grafikoni nr. 2

Nga grafiku shihet se në nivelin zero shpenzimet absolute fikse nuk ndërrojnë dhe janë 5.000 njësi, por ato mbeten të njëjta edhe nëse prodhohet për 1.000 njësi. Vija paralele në abshisë paraqet këto shpenzime të pandryshueshme për tërë prodhimin (grafiku 1.). Ndërsa nëse dukuria vrojtohet për shpenzimet mesatare në njësinë e prodhimit, gjendja do të ndryshoje. Nëse pjesëtohet shuma e tërësishme e shpenzimeve (5.000) me sasinë e mundshme te prodhimit (1.000) fitohen shpenzimet mesatare për njësi, të cilat janë (5.000: 1.0( = 50, e nëse prodhohen 800 njësi, shpenzimet për njësi janë (5.000 : 800) 6,2 para. Kjo shihet nga grafiku numër 2. Koeficienti i varshmërisë së shpenzimeve apo reagbiliteti (kr) si marrëdhënie në mes të normës se rritjes së prodhimeve dhe te normës së rritjes së shpenzimeve, te shpenzimet absolutisht fikse e ka vlerën zero. - Formula e koeficientit të reagbilitetit është: % Sp Kr = % Sp Nga kjo shihet se shpenzimet absolute fikse ne masë nuk ndryshojnë, por ndryshojnë për njësi të prodhimit, që do të thotë se me rritjen e sasisë së prodhimit nëpër zonat e punësimit ato për njësi shënojnë rënie. b. Shpenzimet relative fikse. Këto shpenzime mbesin të pandryshueshme për një nivel të pro4himit ose për një zone te punësimit. Nëse ndërmarrja dëshiron që ta zgjeroje kapacitetin e saj për te prodhuar me shumë, ajo investon në mjetet e reja për punë, kështu që karakteri i mëparshëm fiks i këtyre shpenzimeve humbe, sepse shpenzimet ngritën për një shkalle me te larte. Për këto shpenzimet fikse fitojnë karakter tjetër relativo-fiks, apo ndryshe quhen edhe shpenzime shkallë-shkalle. Për nga karakteri këto shpenzime zonale, apo relative të pandryshueshme, janë me tepër te natyrës organizative te prodhimit dhe më te bëjnë pjese: pagat e punëtoreve ne fazën përgatitore, mirëmbajtja teknike, kontrolli, pagat e punëtoreve në vendet udhëheqëse te prodhimit, shpenzimet e disa llojeve të materialit te cilat harxhohen neper vendet administrative apo regjie e të tjera.

Page 11: Hyrje ne shpenzimet afariste

11

Këto shpenzime, siç u tha, janë te karakterit me tepër organizativ, lidhur me një minimum të mbajtjes se organizimit te prodhimtarisë (te pajisjeve ne gjendje gatishmërie për të prodhuar). Pas rritjes se prodhimit me mjete te reja, duhet te bëhen përpjekje të reja te natyrës organizative në prodhim. Pra, menjëherë rriten shpenzimet në një nivel me te larte, por vetëm për atë zone. Shqyrtimi i këtyre shpenzimeve me gjerësisht ka rendësi ne ndërmarrje sepse një pjese bukur e madhe e tyre bën pjese ne këto shpenzime. Ne vazhdim, sa për ilustrim, të shërbehemi me ketë shembull: Nëse supozojmë se do te prodhohet në 10 periudha të caktuara, prodhimi do të vijoje kështu: periudha e pare (I) 200 njësi, e dyta 300, e katërta 400, e pesta 409, e gjashta 600, e shtata 706, e teta 800, e nënta 909 dhe e dhjeta 1000, ndërsa shpenzimet e tërësishme relative fikse, për zonën e punësimit nga e para e gjer në të tretën, janë 6000, për zone e dytë nga prodhimtaria 400 e gjer në 706, shpenzimet relative të pandryshueshme janë 7000, ndërsa për zonën e tretë të punësimit shpenzimet relativisht të pandryshueshme janë 10.000 njësi monetare. Nga të dhënat llogarisim shpenzimet relativisht të pandryshueshme për njësi sipas periudhave si vijon: 1-30; II 20; III 20; IV 1,7; V 1,6; VI 1,1; VII 1,0; VIII 12,5, IX 12,4; X 10,0.

Lëvizja e shpenzimeve relative fikse

Shp

1000 Zona III

700 Zona II

600 Zona I

0 300 700 1000 Grafikoni nr. 3

Lëvizja e shpenzimeve relative fikse

Shp

30

0 300 700 1000 Sp

Grafikoni nr. 4 Siç shihet, në zonën e pare, nga periudha I-III, shpenzimet relativisht të pandryshueshme lëvizin nga 30 në 20 njësi, he zonën e dyte, nga periudha IV e gjer në te VII-ten shpenzimet janë nga 1,7 gjer në 1,0 njësi dhe në fund, te zona e tretë, nga periudha VII e gjer në të X-ten, shpenzimet relative për njësi lëvizin nga 12,5 gjer në 10,00. 1.1.2. Ndarja e shpenzimeve fikse ne komponentë objektive e subjektive Shpenzimet fikse janë shpenzime të paevitueshme dhe janë prore të lidhura me instalimin dhe me shfrytëzimin e kapaciteteve në ndërmarrje. Nëse nuk shfrytëzohen kapacitetet sa duhet, bëhet me dije se funksionimi i sistemit mezoekonomik ka dobësi të natyrës organizative. Si rrjedhim i një situate të tille, shpenzimet e kapacitetit do të ngarkohen për njësi edhe me një madhësi të re e ajo është komponentë e kushtëzuar organizative e shpenzimeve. Pra, përveç kushteve objektive ekzistuese, në shfrytëzimin e kapaciteteve edhe kushtet organizative përcaktojnë madhësinë e shpenzimeve të kapacitetit si shpenzime fikse. Ne kushtet e përmendura është e nevojshme që to dallohen shpenzimet fikse objektive, shpenzimet fikse

Page 12: Hyrje ne shpenzimet afariste

12

organizativisht te kushtëzuara dhe shpenzimet faktike fikse. Shpenzimet faktike fikse janë përmbledhje e shpenzimeve objektive fikse (të shpenzimeve te nevojshme) dhe të shpenzimeve fikse organizativisht të kushtëzuara për shkak të mosshfrytëzimit të kapaciteteve. Nga kjo del se shpenzimet absolute të pandryshueshme përbëhen nga shpenzimet objektive dhe nga ato organizativisht të kushtëzuara. Lëvizja e këtyre shpenzimeve është e kundërt, qe donë të thotë se shpenzimet objektivisht te kushtëzuara (komponent objektive) ndryshojnë në drejtim të lëvizjes së nivelit të shfrytëzimit të kapacitetit, kurse komponenti organizativisht e kushtëzuar e shpenzimeve (komponenta organizative) lëvizë në të kundërtën e lëvizjes së prodhimit. Shfrytëzimi i kapaciteteve disponuese nën vet optimum është pasojë e mosshfrytëzimit to mundësive ekzistuese për prodhim dhe rrjedh nga paaftësia e kolektivit për të ndryshuar masat organizative, të nevojshme për evitimin e një situate të tille. Shpenzimet e pandryshueshme objektive, të parashikuara për njësi të prodhimit, janë konstante, ndërsa shpenzimet konstante organizativisht të kushtëzuara (komponenta organizative) janë proporcionalisht të kundërta me ndërrimin e prodhimit. Pra, shpenzimet e pandryshueshme (Shpf) përbehen nga komponenti objektive (kosh) dhe nga komponenta organizative (Korgsh) e shpenzimeve. Shpf = Kosh + Korgsh

Ko-Komponentët

Paraqitja grafike e këtyre komponentëve bëhet në vazhdim

Shp

Ko Shfr

Kob

0 Sp

Grafikoni nr. 5

2. Shpenzimet e kushtëzuara me shfrytëzimin e kapacitetit Meqenëse shpenzimet fikse lajmërohen me inst1imin e kapaciteteve në ndërmarrje dhe janë të pandryshueshme, pa mane parasysh se a punojnë mjetet apo jo, shpesh here këto shpenzime quhen edhe shpenzime të kapacitetit. Përveç shpenzimeve absolute fikse (konstante), qe paraqiten me përgatitshmerine e kapaciteteve për të prodhuar me fillimin e aktivitetit të saj, ne ndërmarrje paraqiten shpenzimet variabile ose proporcionale, të cilat janë të lidhura me funksionimin.

2.1. Shpenzimet variabile dhe dinamika e tyre Këto shpenzime lëvizin në kaheje të njëjte me prodhimtarinë. Duke prodhuar harxhohet material apo fuqi punëtore, varësisht nga sasia e prodhimit. Pra këto shpenzime lajmërohen vetëm kur prodhohet, e nëse nuk prodhohet ato nuk lajmërohen fare. Nëse prodhohet me më shumë njësi, është e arsyeshme që këto shpenzime të rriten për aq njësi. Kjo donë të thotë se shpenzimet paralele me tërë madhësinë e lyre lëvizin në drejtim të lëvizjes së prodhimit, kurse për njësi janë të pandryshueshme. Shpenzimet paralele (variabile) kane pjesëmarrje me të madhe te ndërmarrjet intensive me material ose me fuqi punëtore, pra te ndërmarrjet e përbërjes me të ulte të kapitalit, prandaj racionalizimi i materialit nuk ndikon shume në nivelin e shfrytëzimit të kapacitetit. Ne këto shpenzime bëjnë pjese shpenzimet e materialit prodhues, pagat e punëtorëve prodhues, energjia e repartit, materiali paketues e të tjera. Shpenzimet e tërësishme variabile për njësi të prodhimit shprehen me anën e grafikut 8 dhe 9.

Page 13: Hyrje ne shpenzimet afariste

13

Faktorët te cilët kushtëzojnë ndryshimin ne madhësinë e shpenzimeve variabile janë: 1) faktorët natyrorë teknikë dhe 2) faktorët shoqërorë.

Lëvizja e shpenzimeve Variabile Shp

0 Sp

Grafikoni nr. 6

1) Faktorët natyrore dhe teknikë, përmes kushteve objektive të harxhimeve të elementeve të prodhimit, kushtëzojnë drejtpërsëdrejti madhësinë e harxhimeve të materialit kryesor, materialit ndihmës dhe fuqisë punëtore në vendet prodhuese. Ne faktorin teknik ndërmarrja nuk mund të ndikojë me masat organizative, por mund të ndikojë me avancimet plotësuese. Madhësinë e shpenzimeve variabile e karakterizojnë karakteristikat e materialit, mjeteve për punë, fuqisë punëtore, kushteve të punës etj.

Lëvizja e shpenzimeve variabile për njësi

Shp

Shnjp

0 Grafikoni nr. 7 Sp

2) Ndikimi i faktorit shoqëror ne shpenzimet paralele (variabile) manifestohet nëpërmes të çmimeve te materialit, mjeteve për pune dhe nëpërmes të pagës për njësi të punës për punëtorët. Ky ndikim formohet edhe nëpërmjet të tregut, të ndarjes së fitimit, të sistemit ekonomik, të politikes ekonom ike etj. Edhe te ky faktor ndërm arrja nuk ka m undësi të ndikojë. Te dy faktorët e sipër cekur janë të natyrës objektive. Përveç këtyre, edhe faktorët e natyrës subjektive ndikojnë në ndryshueshmërinë e nivelit të shpenzimeve variabile (paralele) nëpërmjet të marrjes së masave të duhura të natyrës organizative në drejtim të zvogëlimit të këtyre shpenzimeve për njësi të prodhimit. Koeficienti i reagbilitetit (varshmerisë) te këto shpenzime gjithmonë është baras me 1. 3. Lëvizja e shpenzimeve në dinamikën e prodhimit Ne lartësinë e shpenzimeve të tërësishme ndikojnë: sasitë e faktorëve te prodhimit të angazhuar në procesin e prodhimit, karakteristikat tekniko-teknologjike të prodhimit, çmimet e faktorëve të prodhimit, angazhimi i punonjësve në përmbushjen e detyrave në prodhim e të tjera. Nën para supozimin se ndikimi i këtyre faktorëve është i parëndësishëm, shpenzimet e tërësishme do të jenë funksion i m adhësisë së prodhim tarisë a, çdo rritje apozvoë1im do t i rritë, shpenzim et për njësi. Shpenzimet e tërësishme janë te përbëra nga shpenzimet e pa ndryshueshme (konstante) dhe nga ato qe ndryshojnë variabile ose proporcionale. Nga shpjegimet e dhëna me parë dihet se shpenzimet e pandryshueshme janë konstante r tërë

Page 14: Hyrje ne shpenzimet afariste

14

prodhimtarinë, prandaj ato shënojnë rënie për njësi në zonat e larta te shfrytëzimit te kapaciteteve. Në fillim të prodhimit, shpenzimet mesatare fikse janë të larta, e në zonat e larta ato shënojnë rënie, por kjo rënie shënon dobësim atje kah kufiri i epërm i shfrytëzimit te kapaciteteve. Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme është kryesisht nën ndikimin e (proporcionale), por shpenzimet variabile rriten me rritjen e prodhimit. Kjo rritje behet deri te një kufi, ku pas të cilit ato fillojnë te shënojnë rënie. Ne vazhdim është më se e nevojshme që të shqyrtohen lëvizjet e ndryshme të shpenzimeve tërësishme në funksionin e dinamikës së prodhimit dhe të matet ndikimi i tyre i ndryshueshëm në rezultatet afariste të ndërmarrjes. Përfaqësim më të madh shpenzimet e ndërmarrjes variabile (proporcionale) kane te prodhimtaria intensive me material e me fuqinë punëtore, prandaj çdo përpjekje në drejtim të zvogëlimit te tyre kushtëzohet me zvogëlimin e prodhimtarisë, e bile edhe me ndërprerjen e saj. Me qellim që të rriten rezultatet afariste në ndërmarrje përdoren mjetet me efekt dhënëse, ku rritet roli i shpenzimeve fikse kundrejt atyre proporcionale, prandaj si intencë e përhershme mbetet shfrytëzimi me i mire i mjeteve dhe zvogëlimi i shpenzimeve për njësi te prodhimit. Arsyeshmëria e modernizimit të mjeteve qëndron në rritjen e efekteve kundruall deponimeve për arritjen e tyre. Dinamika e shpenzimeve kushtëzon me të madhe edhe ndryshimin e raporteve ne mes të rezultateve të riprodhimit dhe të deponimeve. Përbërja strukturale e shpenzimeve, lëvizja e elementeve përbërëse (llojet e ndryshme ë shpenzueseve) drejtpërsëdrejti ndryshon raportet në rritjen e shpenzimeve të tërësishme. Nëse struktura e shpenzimeve të tërësishme është e përbëre me më tepër shpenzime fikse (të pandryshueshme, mundësia e adaptimit të ndërmarrjes ndryshimeve të tregut me prodhime (ndërrimi i kapacitetit) është e kufizuar, por ndërmarrjes i mbetet në dispozicion mundësia tjetër, mundësia e rritjes së shkallës së shfrytëzimit të kapaciteteve dhe zvogëlimi i shpenzimeve fikse, ku drejtpërsëdrejti ndikohet në rritjen e rezultateve të saja afariste (fitimi). Kur ndërmarrja ne strukturën e saj ka më tepër shpenzime të ndryshueshm e (variabile, proporcionale), atëherë ka m undësi t ia adaptoje tregut kapacitetet e saja, por mundësitë që të ndikoje me shumë në lartësinë e deponimeve dhe të përmirësimit të rezultateve janë fare të vogla ose kurrfarë. Se çfarë përbërje të shpenzimeve do të ketë ndërmarrja gjegjëse varet nga përbërja organike e kapitalit dhe nga natyra e aktivitetit afarist. 3.1. Shpenzimet e tërësishme Shpenzimet e tërësishme janë përmbledhje e të gjitha shpenzimeve që janë te paraqitura ne një periudhë llogaritare. Për nga varshmëria e tyre me prodhimtarinë, ato përbehen prej shpenzimeve te tërësishme fikse (Shtf) (të pandryshueshme) dhe nga shpenzimet e tërësishme, por të ndryshueshme (Shtp) (variabile, proporcionale). Pra, Sht = Shtf + Shtp Për të udhëhequr me dinamikën e shpenzimeve në suazat e politikes afariste, përveç shpenzimeve në masë, është e nevojshme që te operohet edhe me shpenzimet mesatare apo me shpenzimet për njësi të prodhimit. Shpenzimet mesatare janë në realitet kostoja e prodhimit dhe fitohen kur shpenzimet e tërësishme ndahen për sasinë e prodhimit, ndërsa shpenzimet e tërësishme për njësi të prodhimit fitohen duke i mbledhur shpenzimet e pandryshueshme me shpenzimet e ndryshueshme për njësi. Lëvizja e të gjitha shpenzimeve kushtëzohet me strukturën përmbajtjesore të tyre (shpenzimet e pandryshueshme apo te ndryshueshme) dhe me shkallën e shfrytëzimit të kapaciteteve. Ligjshmërinë ne lëvizje te shpenzimeve fikse e variabile përcakton lëvizja e shpenzimeve te tërësishme në korrelacion me ndryshimin e prodhimit. Se si lëvizin shpenzimet e tërësishme shihet nga grafiku si me poshtë: Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme dhe variabile Shf1

Shp Sht

Shv

Shf

a shmp

Grafikoni nr. 8 shfpm Sf

Page 15: Hyrje ne shpenzimet afariste

15

Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme për njësi

Slp

Kp

0 Grafikoni nr. 9 Sp 3.1.1. Shpenzimet degresive Shpenzimet degresive janë shpenzimet te cilat ne masë rriten me ngadalë se sa rritja e madhësisë së prodhimtarisë. Koeficientin e elasticitetit të shpenzimeve e kane me te vogël se një. Shpenzimet degresive për njësi (shpenzimet e tërësishme te pjesëtuara me sasinë e prodhimit) shënojnë rënie me rritjen e madhësisë së prodhimit, pra, te ky lloj i shpenzimeve, shpenzimet për njësi për sasinë plotësuese të prodhimit janë me ulëta se sa shpenzimet mesatare. Shpenzimet degresive variabile janë: shpenzimet e energjisë së repartit, shpenzimet e materialit ndihmës etj. Shpenzimet degresive paraqiten me tepër te ndërmarrjet intensive me mjete për pune. Përveç shpenzimeve të sipër cekura, tendencë rënieje tregojnë edhe shpenzimet e regjisë së shitjes. Me rritjen e prodhimtarisë në ndërmarrje tentohet që sa me racionalist të shfrytëzohen deponimet e riprodhimit. Se si lëvizin këto shpenzime do të shihet nga të dhënat tabelore dhe nga grafiket në vazhdim.

Lëvizja e shpenzimeve te tërësishme për njësi neper zonat e punësimit

Sasia e prodhimit në copë Shpenzimet e tërësishme Shpenzimet për

njësi 100

200

500

700

800

900

10000

40.000

80.000

140.000

180.000

200.000

220.000

240.000

400

400

280

271

250

244

240

Tabela nr.1

Sasia e Prodhimit Shpenzimet e tëra Shpenzimet për

njësi copë indeksi para indeksi para indeksi

1000 700 100

100 70 10

240.000 180.000 40.000

100 75 22

240 257 400

100 123 150

Tabela nr.2

Nga të dhënat e përpiluara shihet qartë se sasia e prodhimit shënon rënie nga 100% në 70% dhe në fund në 10%, ndërsa edhe shpenzimet degresive (rënëse) shënojnë rënie për 75% në rastin e dytë kundrejt atij të parit, apo kundrejt rastit të dytë, por, siç shihet nga të dhënat ne tabela, të dy dukuritë shënojnë rënie (prodhimi dhe shpenzimet rënëse), mirëpo dinamika e rënies së shpenzimeve është me e madhe (75%) se sa ajo e prodhimit (70%). 3.1.2. Shpenzimet progresive (rritëse) Këto shpenzime karakterizohen me një rritje me të shpejtuar se sa rritja e prodhimit. Rritje me te

Page 16: Hyrje ne shpenzimet afariste

16

shpejtuar këto shpenzime kane në masë dhe për njësi të prodhimit. Progresioni i shpenzimeve ne ndërmarrje paraqitet si shenjë e çrregullimeve ne prodhim, si rrjedhim i dobësive organizative në lidhje me mospërputhjen e detyrave dhe kapaciteteve disponuese.

Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme degresive

Shp

240000

120000 Shv

40000

0 Grafikoni nr. 10 Sp

Lëvizja e shpenzimeve degresive për njësi

Shp

400

240 Shvnjp

0 100 500 1000 Sp Grafikoni nr. 10

Këto shpenzime paraqiten në rastin e mbi ngarkimeve te kapaciteteve disponuese në shfrytëzim si: puna e punëtorëve përtej orarit, rritja e shartit të prodhimit, prishja dhe thyerja e mjeteve për punë, rritja e shpenzimeve të mirëmbajtjes se mjeteve për pune, rritja e numrit të ndërtesave të punës, shpenzimet plotësuese qe i paraqiten shërbimit të shitjes, te kushtëzuara me mos përputhshmërinë e prodhimit e të shitjes. Në këto shpenzime bëjnë pjese edhe premitë, skontoja, rabati, reklama, reprezentacioni, hulumtimi i tregut e të tjera. Lëvizja e shpenzimeve progresive shihet me mire me ndihmën e shembullit të formuluar si vijon:

Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme progresive dhe për njësi të prodhimit

Shpenzimet mesatare Sasia e prodhimit në copë

Shpenzimet e tërësishme progresive Progresive

variabile

70 90

110 120

100 102 157 171

280 600

15000 375000

100 213 535

1330

40 66

136 312

100 165 340 780

Tabela nr.3 Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme progresive

Page 17: Hyrje ne shpenzimet afariste

17

Sht

Shtv 37000

15000

0 70 90 110 120 Sp

Grafikoni nr. 11

Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme progresive dhe për njësi

Shpnjp

320 Shpvnjp

140

60

20

0 70 90 110 120 Sp

Grafikoni nr. 12

Nga të dhënat e tabelës shihet se shpenzimet progresive (rritëse) shënojnë rritje më të madhe se sa rritja e prodhimtarisë. Kjo rritje me dinamike e shpenzimeve progresive është me e madhe për njësi te prodhimit te shpenzimet e tërësishme. 3.1.3. Varshmeria e shpenzimeve Te çdo ndërmarrje, si kapaciteti ashtu edhe shpenzimet ndryshojnë gjate afarizmit, pa marrë parasysh kohën e vrojtimit të dukurisë. Por, si do të gjenden shpenzimet sipas llojeve të tyre, apo shpenzimet e tërësishme me ndryshimin e prodhimtarisë, gjegjësisht me ndryshimin e nivelit të shfrytëzimit të kapaciteteve, varet aga elasticiteti i shpenzimeve. Për të matur këtë elasticitet (rritja, ngecja apo rënia) shërbehemi me koeficientin e elasticitetit, ndërsa ato shpenzime të cilat ngecin gjate zvogëlimit të prodhimtarisë quhen edhe shpenzime të (shërbime ngeceshe). Ne ngecjen e shpenzimeve të ngecjeve ndikojnë shpenzimet e pandryshueshme dhe shpenzimet e ndryshueshme. Ne ndërmarrje ngecja e shpenzimeve paraqitet kur dëshirohet të rritet prodhimtaria në kuadrin e kapacitetit disponues e për këtë qellim me vone deponohet në vlerë për zgjerimin e fyteve të ngushta, apo në objekte të reja te magazinimit, ose për gjetjen dhe shfrytëzimin e burimeve të reja energjetike, të cilat do te përdoren dhe kështu do të vijë deri te rritja e shpenzimeve te tërësishme. Mirëpo nëse pas këtyre deponimeve plotësuese prodhimi shënon rënie, atëherë shpenzimet e tërësishme ngecin në rënie.

Page 18: Hyrje ne shpenzimet afariste

18

Te shpenzimet variabile (proporcionale) nuk paraqitet ngecja sepse ato lëvizin në kahje me lëvizjen e prodhimtarisë. Shpenzimet relative-fikse i paraqiten ndërmarrjes në periudha pak me te gjata ose ne periudha me të gjata kohore. Kur thuhet kështu, mendohet në atë se ato nuk ndryshojnë ne një periudhë të caktuar kohore. Ndërmarrja, siç dihet, zgjerohet duke investuar në kapacitetet e saja prodhuese, por gjithnjë duke u orientuar për një afat te gjate në kërkesat që vijnë nga tregu për prodhimet. Ne raste të tilla do te rriten shpenzimet relative-fikse, ndërsa nëse këto kërkesa shënojnë rënie, atëherë shpenzimet relative-fikse do te ngecin. Ngecja (varshmëria, remantiteti) duhet gjithmonë te shikohet te rritja apo zvogëlimi i shfrytëzimit te kapaciteteve në kohë te gjate. Shpenzimet absolutikisht te pandryshueshme (absolute fikse) nuk kane elasticitet, kurse shpenzimet e tërësishme do te jene elastike apo me pak elastike, varësisht nga përmbajtja strukturore e shpenzimeve te ndryshueshme apo te pandryshueshme. Shkalla e larte e ngecjes së shpenzimeve, përmes rritjes se kostos mesatare të prodhimit dhe rritjes së gjithmbarshme të shpenzimeve, vështirëson apo dobëson afarizmin e ndërmarrjes, duke zvogëluar fitimin. Faktorët të cilët kushtëzojnë remantitetin (ngecjen) e shpenzimeve janë të ndryshëm. Sipas Meleroviqit janë: 1. faktorët juridikë, 2. faktorët socialë dhe ekonomikë, 3. faktorët prodhues e politike, 4. faktorët organizativ dhe 5. faktorët psikologjike.

Lëvizja e ngecjes shprehet me anën e grafikeve: 16 dhe 17.

E

L D

C

B

Sht A

0 Sp1 Sp2 Sp3 Sp4

Grafikoni nr. 13

Shp

Shf

0 Grafikoni nr. 14 Sp

Page 19: Hyrje ne shpenzimet afariste

19

Ky koeficient është si marrëdhënie në mes te normës së rritjes së shpenzimeve dhe normës se

rritjes së prodhimit. Pos koeficientit sintetik të reagbilitetit (elasticitetit, varshmërisë, ngecjes) reagbiliteti mund të matet me anën e koeficienteve të veçantë to shpenzimeve fikse (të pandryshueshme), relative fikse, proporcionale, mesatare fikse, proporcionale, mesatare të tërësishme e të tjera. Vlerat e këtij koeficienti janë: për shpenzimet e pandryshueshme = 0, për shpenzimet e ndryshueshme (proporcionale ose variabile) =1, për shpenzimet rritëse (progresive) = 1, për shpenzimet rënëse (degresive), kurse për shpenzimet e tjera ky koeficient sillet në mes zeros dhe njëshit.

4. Lëvizja e shpenzimeve dhe zonat e shfrytëzimit të kapaciteteve Te lëvizja e shpenzimeve në shfrytëzimin e kapaciteteve është e domosdóshme që te përcaktohen pikat, kurbat e dinam ikës së shpenzim eve dhe zonat e dinam ikës së shpenzim eve. Pikat në kurbat e dinam ikës se shpenzimeve kane rendësi shume madhe tek analiza e shpenzimeve kufitare (margjinave). Këto i paraqesin ato momente në te cilat dinamika e shpenzimeve kalon nga një tendence në tjetrën, kur ndërmarrja arrin gjer te në kufi i caktuar në marrëdhëniet ekonomike, nëpërmjet të dinamikës së shpenzimeve. Kornand Meleroviqi i definon gjashte pika kritike në dinamikën e shpenzimeve: pika e minimumit të prodhimit, kufiri i pika e fitimit maksimal, kufiri i epërm i rentabilitetit dhe pika e prodhimit maksimal. Zonat e punësimit ne dinamiken e shpenzimeve i definoi Eugen Shmalenbar, sipas të cilit ato janë: zona e degresionit, zona e proporcionalitetit dhe zona e progresionit te shpenzimeve. 4.1. Zona e degresionit Me fillimin e aktivitetit të saj, ndërmarrja i ka vetëm shpenzimet e paevitueshme (fikse) si shpenzime të kapacitetit, mirëpo, duke vazhduar prodhimtarinë, shpenzimet e tërësishme gjithnjë vijnë duke u shtuar shpenzimet e tërësishme, me elemente të reja të shpenzimeve të ndryshueshme (variabile), te cilat janë në korrelacion të drejtpërdrejtë me madhësinë e prodhimit, si për tërë madhësinë e tyre apo për njësi të prodhimit. Nga kjo del se nëpër disa momente të afarizmit të ndërmarrjes ndryshon gjendja sasiore e shpenzimeve e p0 ashtu edhe ajo përmbajtjesore, e cila nuk është e parëndësishme për ndërmarrjen si sistem mezoekonomik. Prandaj, ndërmarrja është e interesuar që përherë te orientohet në shfrytëzimin maksimal të kapaciteteve të reja instaluese, në m ënyrë që shpenzim et e pandryshueshm e t i zvogëloje sa me tepër për njësi të prodhimit dhe ta evitojë progresionin e shpenzimeve të cilat, pas një zone të caktuar, mund të kalojnë në rritje dinamike kundrejt rritjes së prodhimtarisë, si pasojë e një pjesëmarrjeje me te madhe në strukture te shpenzimeve variabile (të ndryshueshme). Duke përparuar shpenzimet kah progresioni, dobësohet degresioni i shpenzim eve fikse, m e ç rast fillojnë të rriten shpenzimet e tërësishme mesatare dhe rritja e mëtutjeshme e nivelit të shfrytëzimit te kapaciteteve do te behet e paarsyeshme. Me fjalë tjera, zona e degresionit është zone e papunësisë së, mjaftueshme të kapaciteteve disponuese. Kjo zone fillon nga niveli zero i aktivitetit të gjere tek ajo pike e afarizmit tek e cila sendërtohen shpenzimet minimale për njësi të prodhimit. Pra, gjate kësaj zone, shpenzimet rriten me një intensitet më te ngadalësuar se sa intensiteti i rritjes së prodhimit dhe janë më të ulëta për njësi të prodhimit. 4.2. Zona proporcionale (optimale) Nga zona e degresionit si zone rënëse e shpenzimeve në ndërmarrje kalohet nëpër një nivel (pike te prodhimit) në te cilën shpenzimet për njësi te prodhimit janë me te ulëta. Mirëpo, deri te kjo pike e optimumit, disa shpenzime shkojnë (lëkunden kah degresioni, e në te njëjtën kohë, disa shpenzime te tjera brenda shpenzimeve të tërësishme shkojnë në progresion. Për shkak të lëvizjeve të tilla, në disa shpenzime, nga dy drejtimet e kundërta (progresioni dhe degresioni) arrihet deri te kompensimi i tyre. Zona e optimumit në afarizëm te shpenzimet mund te jete e gjere apo shume e ngushte ose vetëm në një pike te afarizmit. Se sa do të jetë kjo zone varet nga përputhshmëria në shfrytëzimin e kapaciteteve. Nëse kjo harmoni në mes te pjesëve analitike të kapaciteteve është e madhe, atëherë edhe kjo zone është me e gjere, dhe anasjelltas. Te zona optimale ose proporcionale shpenzimet e tërësishme rriten në proporcion me rritjen e prodhimit. Pra, te, kjo zone, siç u cek edhe me lartë, efektet pozitive te degresionit barazohen me rritjen e shpenzimeve progresive variabile. Gjatë tere kësaj zone kostoja e prodhimit për njësi mbetet e njëjtë

Page 20: Hyrje ne shpenzimet afariste

20

dhe është me e ulet. Te kjo zone ndryshimi në mes te çmimit të kostos dhe atij të shitjes është me i madh dhe koeficienti i ndryshimit të shpenzimeve ne kuadrin e kapacitetit te dhënë është i barabartë me koeficientin e ndryshimit të prodhimit. Zona e optimumit të prodhimit (zona proporcionale) nuk është madhësi përgjithmonë e arritur (e përcaktuar) dhe e pandryshueshme, por kjo do të ndryshoje me vetë dëshirën e ndërmarrjes apo nen ndikimin e faktorëve te ndryshëm, që veprojnë ne ndërmarrje nga jashtë si: ndryshimet në tregun e lëndëve te para dhe te materialit, ndryshimet në tregun e prodhimeve të gatshme, ndryshimet ne politiken ekonomike të ndërmarrjes konkrete e të tjera. Te zona optimale nuk është e thëne që gjithmonë te arrihet fitim me i madh në ndërmarrje sepse fitimi, siç dihet, varet nga shpenzimet, nga çmimet shitëse dhe nga sasia e prodhimeve të shitura. Shpesh ndodh edhe fenomeni qe fitimi me i madh ne afarizëm te realizohet nen apo mbi zonën. e optimumit. Te zona e opitmumit, nga aspekti i shpenzimeve, shfrytëzimi i kapaciteteve është optimal. Përkufizimi i kësaj zone behet si i përafërt. Ne ndërmarrjen me më shumë shpenzime te pandryshueshme (fikse) kjo zone endet aty afro 80-90% te shfrytzueshmërise se kapacitetit disponues, kurse te ndërmarrjet e tjera, te cilat disponojnë me më pak shpenzime fikse, kjo shkallë e optimumit në shfrytëzimin e kapacitetit është afro 60-80%. 4.3. Zona e progresionit Rritja e prodhimit vazhdon te zona vijuese e progresionit tek e cila shpenzimet plotësuese për prodhimtarinë e rritur janë me te larta se sa kursime në shpenzimet fikse (të pandryshueshme). me fjalë tjera, rritja e mëtutjeshme e prodhimit mund te behet vetëm në saje të shpenzimeve plotësuese. Te zona e progresionit shpenzim et rriten për shkak të m bingarkim it të kapaciteteve m e ç rast shkaktohen shpenzime te tepërta, si ato në mbeturina, nga prishjet e shpeshta të makinave etj. Shpenzimet e tërësishme shënojnë rritje më të shpejtuar se sa rritja e prodhimit. Këso rritjesh te shpejtuara se sa prodhimit. Këso rritjesh të shpejtuara shënojnë edhe shpenzimet për njësinë e prodhimit. Te kjo zone duhet te dallohet rritja progresive të vetëm disa lloje shpenzimesh, apo te të gjitha shpenzimet në ndërmarrje. Progresioni i shpenzimeve duhet të dallohet si progresion i shpenzim eve brenda një zone të njëjte te shfrytëzimit te kapaciteteve dhe si progresion një zonë të re të shfrytëzimin e kapaciteteve (zgjerimi i kapaciteteve ekzistuese dhe rritja e masës së shpenzimeve fikse). Kufijtë e kësaj zone fillojnë nga zona e optimumit e deri te shfrytëzimi maksimal i kapaciteteve.

Lëvizja e shpenzimeve të tërësishme

Shp

100

0 1 2 3 4 Sp

Grafikoni nr. 15

Zonat e shpenzimeve të tërësishme

zona e digresionit zona e progresit sht shd

shpp 0 Grafikoni nr. 16 shf

Page 21: Hyrje ne shpenzimet afariste

21

Pesha specifike e shpenzimeve variabile (të ndryshueshme) rritet dhe është me e madhe te kjo zone. Edhe te kjo zone vjen aksioma e përmendur me pare se kufijtë e saj ndërrojnë me ndryshimin apo me zgjerimin e kapaciteteve ne ndërmarrje. Tejkalimin e kësaj zone të papreferuar ndërmarrja e bën nëse zvogëlon kapacitetin në nivelin optimal të shfrytëzimit, apo nëse ate kapacitet e perfeksionon me mjete me te reja dhe me produktive, kundrejt mjeteve të gjertanishme dhe me aplikimin e organizimit me te mire te prodhimit. Rëndësia e përcjelljes së dinamikës së shpenzimeve në ndërmarrje për ta shtuar fitimin, në përcaktimin e kapacitetit optimal dhe në zvogëlimin e shpenzimeve për njësi të prodhimit është shumë e madhe. Nga grafikoni do të shihet se si lëvizin shpenzimet e tërësishme dhe për njësi në te të zonat e shpenzimeve. Lëvizja e shpenzimeve mesatare

Shp zona e digresionit zona e progresionit

Shp max

0 Grafikoni nr. 17 Sp

5. Shpenzimet kufitare (margjinare)

Ne teorinë bashkëkohore të shpenzimeve, shpenzimet kufitare zënë një vend shume te rëndësishëm, duke u shërbyer me to si instrument në aprovimin e vendimeve racionale ne afarizmin e ndërmarrjes, si në sferën e prodhimit ashtu edhe në atë te këmbimit. Kornaut Meleroviqi është i m endim it se teoria e shpenzim eve të shtresës përm ban bërtham ën e teorisë bashkëkohore te shpenzimeve dhe është bazë për përsosjen e kalkulimeve dhe në të menduarit për kalkulime. Shpenzimet e shtresës paraqiten si element dinamik i shpenzimeve dhe për këtë i përgjigjen karakterit dinamik të ekonomisë bashkëkohore. Shpenzimet kufitare fiton shumë ne peshe, sidomos në prodhimtarinë bashkëkohore, të cilën e karakterizon përdorimi i gjerë i mjeteve të mekanizuara dhe të automatizuara të prodhimit. Shpenzimet kufitare njihen edhe me emërtime të ndryshme si shpenzime diferenciale, apo shpenzime të një shtrese të prodhimit. Shpenzimet plotësuese të cilat paraqiten si rezultat i rritjes së një shtese kufitare të prodhimit quhen shpenzime te shtresës. Siç shihet, shpenzim et e shtresës përfshijnë shpenzim et e shtresave të ndryshm e të prodhim it, pa m arrë parasysh se për cilën shtresë është fjala te kapaciteti prodhues. Shpenzimet e shtresës mund te paraqiten si të tëra dhe për njësi. Shpenzimet e shtresës të paraqitura në shumën e tërësishme njihen si shpenzime diferenciale, e nëse shpenzimet e shtresës paraqiten për njësi të prodhimit atëherë fjala është për shpenzimet kufitare. Pra, teprica në shpenzim et e tërësishm e, por te niveli i ri i punësim it ndaj shpenzim eve të nivelit m e të ulët të

punësim it paraqiten si shpenzim e diferenciale, ose shpenzim et diferenciale paraqiten si teprice ne shpenzim et te ndërm arrja e cila duhet t i barte nëse e rrite prodhim tarinë, e të cilat nuk do të ishte e dety ruar t i barte nëse nuk e rritë prodhim tarinë . Siç dihet, shpenzimet variabile paraqiten me paraqitjen e prodhimit për një njësi apo për një shtresë të prodhimit. Duke i krahasuar këto shpenzime si shpenzime ndryshuese, me prodhimin plotësues fitohen shpenzimet margjinare (kufitare). Shpenzimet kufitare (margjinare, diferenciale) llogariten duke filluar nga funksioni i prodhimit (shkalles së shfrytëzimit e kapaciteteve) se Shp=f(sp), ndërsa shpenzimet mesatare për njësi janë: Shpnjp = shpt/Sp, kurse shpenzimet kufitare fitohen duke e bërë derivacionin e shpenzimeve të tërësishme dsht Shk = ku është dSp dsht - paraqiten si shpenzime diferenciale, kurse dsp - paraqiten si shtresa kufitare të prodhimit, ose

Page 22: Hyrje ne shpenzimet afariste

22

sht dsht - shp Shpk = ; Shpk = Sp Sp

Shpenzimet kufitare dallohen nga shpenzimet variabile për njësi. Derisa shpenzimet variabile për njësi fitohen duke i pjesëtuar shpenzimet e tërësishme variabile (Shv) me tërë sasinë e prodhimit (Sp), shpenzimet kufitare për prodhimtarinë e asaj shtese janë shpenzime mesatare variabile të shtesës se fundit të prodhimit (Shpv). Shpv Shm = Sp Duke filluar nga ligjshmëritë e lëvizjes se shpenzimeve me dinamiken e prodhimit neper zona të punësimit, mund te konstatohet se shpenzimet kufitare, me rastin e rritjes së prodhimeve në zonën e digresionit te prodhimtaria fillestare në ate zone, do të jenë me te ulëta nga shpenzimet mesatare për njësi te prodhimit. Këtu kostoja e prodhimit e shtresës rritëse të prodhimit do të jetë më e vogël se sa kostoja e prodhimit nga niveli i mëparshëm i sasisë së prodhimit. Ne vazhdim të shfrytëzimit te kapaciteteve arrihet që te barazohen shpenzimet kufitare ne ato mesatare. Kjo dukuni paraqitet në zonën optimale të shfrytëzimit te kapaciteteve. Rritja intensive në shpenzimet kufitare hetohet sidomos ne zonën e progresionit. Arsyeja është se rritet pjesëmarrja e shpenzimeve fikse, si rrjedhim i mbingarkimit mbi nivelin në shfrytëzimin e kapaciteteve në ndërmarrje mbi nivelin, kur shpenzimet e kapacitetit janë me të ulëta. Shpenzimet kufitare janë baras me shpenzimet variabile për njësi të prodhimit, nëse shpenzimet variabile gjenden ne proporcion, kurse shpenzimet kufitare do të jenë me te vogla se sa shpenzimet variabile për njësi të prodhimit, nëse shpenzimet variabile janë degresive. Edhe shpenzimet kufitare janë me te mëdha se sa shpenzimet variabile për njësi, nëse shpenzimet variabile do te gjenden ne progresion. Duke vërejtur lëvizjen e shpenzimeve kufitare ne ndërmarrje aprovohen shumë vendime ne politiken afariste, sidom os ne lidhje m e çm im in shitës, m e te cilin shpaguhet rritja e prodhimit, gjegjësisht pranimi i porosive të reja, kur kapaciteti prodhues në ndërmarrje nuk është mjaft i shfrytëzuar dhe kur çm im et në treg nuk janë m e te volitshm e apo për te bere diferencim in e çm im eve dhe të dam pingut, ose për te vendosur se a do te prodhohet pavarësisht ndonjë prodhim, apo do te aplikohet ndonjë ndërresë në prodhim etj. Metodat për llogaritjen e shpenzimeve kufitare (margjinare) janë: metoda e kontabilitetit, metoda e interpolimit, metoda e trendit dhe metoda e kuadrantit. Për te pare se si llogariten këto shpenzime, shërbehemi me një shembull te përpiluar, të ilustruar edhe përmes grafikonit.

Lëvizja e shpenzimeve kufitare nëpër zonat e punësimit

Shv Sp Sht. mes Shpvnjp Shk 400.000 20 0 - - 400.000 20 80.000 20.000 20.000 784.000 30 29.667 59.334 38.400 11.16000 40 77.900 52.900 33.200 11.492000 50 62.984 42.984 33.200 18.64000 60 64.410 47.734 71.520 22.40000 70 60.571 46.285 37.600 26.68000 80 58.350 45.850 42.800 30.92000 90 56.578 45.466 42.400 38.44000 100 58.440 48A40 75.200 45.84000 110 59.854 50.764 74.000

Tabela nr. 4

Page 23: Hyrje ne shpenzimet afariste

23

Shpenzimet e tërësishme në 000 Sp Shpenzimet mesatar në 000

F V T F V Të tëra

10,000 0 1.000 0 - 0 - 10,000 4000 14.000 20 50 20 80 10,000 7800 17.800 30 33 59 92 10,000 11.160 21.160 40 25 52 77 10,000 11.492 21.492 50 20 42 62 10,000 18.640 28.640 60 16 47 64 10,000 22,400 32.400 70 14 46 60 10,000 26.680 36.680 80 12 45 58 10,000 30.920 40.920 90 11 45 56 10,000 38.440 48.440 100 10 48 58 10,000 45.840 35.840 110 9 50 59

Tabela nr. 5

Lëvizja e shpenzimeve kufitare

Sh.k

80 70 V 60 50 f 40 30 20 10

0 50 100 110 Sp Grafikoni nr. 18

6. Pikat kritike ne afarizmin e ndërmarrjes Politika e zhvillimit të ndërmarrjes, veç tjerash, bazohet në lëvizjen e shpenzimeve nëpër zonat e punësimit, duke u adaptuar kuantitativisht dhe kualitativisht me kapacitetet e saja në një qellim, që sa m e tepër t i përgjigjet atij niveli m e shpenzim e sa m e të vogla për njësi të prodhimit dhe ta rrisë në maksimum fitimin. Siç shihet, vendoset për prodhimtarinë me të cilën do të realizohet një diferencë me e madhe në mes te të hyrave të tërësishme dhe shpenzimeve të tërësishme. Prandaj, është me rëndësi të shihet se si gjendet ndërmarrja, duke i marre parasysh këto komponentë: prodhimi, shpenzimet e prodhimit, çmimet e tregut dhe rezultati financiar. Ndërmarrja ne procesin e aktivitetit të saj, për te arritur një nivel të caktuar te prodhimit, tenton që te beje kombinimin me të mire kuantitativ-kualitativ të faktorëve të prodhimit. Por, sa do të jetë kjo madhësi, nëse merret parasysh mos zgjerimi i kapaciteteve i cili do t i siguroje asaj rezultat maksimal financiar - fitim maksimal?. Përgjigja në realizimin e kërkesës së parashtruar jepet duke analizuar raportet ekzistuese në mes të sasive optimale të prodhimit, shpenzimeve minimale për njësinë e prodhimit, çmimeve te tregut dhe raporteve të shpenzimeve me çmimin e tregut. Te gjitha këto madhësi kane ndikim në njëra tjetrën. Këto raporte ndërrojnë nëpër zonat e punësimit. Ndërmarrja, kur nuk ka kërkesa të mjaftueshme për prodhimin e saj, sërish shkon kah adaptimi në drejtim të zvogëlimit te kapaciteteve apo kah rritja e kapaciteteve të saja, nëse rritet kërkesa në treg për prodhimet e saj. Ky adaptim mund .te jetë afatshkurtër ose afatgjate dhe bëhet me numër të pandryshueshëm të faktorëve te prodhimit apo në strukturë të njëjte te faktorëve të prodhimit ose të adaptimit total të ndërmarrjes. Adaptimet e tilla në ndërmarrje bëhen me qellim që të zvogëlohen

Page 24: Hyrje ne shpenzimet afariste

24

shpenzimet mesatare për njësi të prodhimit, duke iu adaptuar kërkesave të tregut, në të cilin mund të ketë ose jo kontroll ndaj çmimeve shitëse te prodhimeve të reja. Me këtë rast, shpenzimet në fillim shënojnë rënie e me pastaj ato fillojnë të rriten. Elementet krahasuese në maksimumin e rezultateve duhet të vrojtohen ne afate te shkurtra te adaptimeve, ne madhësinë e ndërmarrjes apo ne afate te gjata në tregun e lire apo ne tregun jo te lire. Ne kohen e shkurtër te vrojtimit, madhësia maksimale e fitimit arrihet në atë nivel të prodhim tarisë m e ç rast barazohen shpenzim et kufitare m e çmimin (zona optimale-proporcionale). Ne afate me te gjata kërkesa për prodhime do të rritet, ndërsa ndërmarrja do t i rritë kapacitetet e saja. Por në çfarë drejtimi do të behet kjo rritje, varet nga analiza e shpenzimeve në afat me të gjate. Ndërmarrjet e vogla janë intensive me elementin variabil të shpenzimeve, ndërsa ato të mëdhatë janë intensive me mjetet për pune, prandaj pjesëmarrja e komponentët fikse në strukture të kostos është me e madhe. Duke marrë parasysh ketë, ekziston mundësia që ose te shfrytëzohen kapacitetet disponuese maksimalisht, duke shkuar ne zonën e progresionit te shpenzimeve, ose të rriten pa arsye kapacitetet dhe të mbesin ato te pashfrytëzuara. Elasticiteti i adaptimit ne kapacitete dhe ne shfrytëzimin e tyre është me i madh te rasti i pare, kurse me i vogël te rasti i dyte. Me ne tërësi, elasticiteti është me i madh tek ato ndërmarrje te cilat u adaptohen kërkesave te tregut ne fazën fillestare e jo ne fazën kur kërkesa ne treg shënon rënie. Kur është fjala tek afarizmi i ndërmarrjes ne kushtet e konkurrencës së lire, kur çmimet, nën ndikimin e konkurrencës formohen ne treg lirisht, ndërmarrja ne çmime fare pak ose aspak nuk mund te ndikoje, prandaj ajo duhet t i adaptohet tregut për te arritur fitimin maksimal me anën e prodhimit. Kjo arrihet tek ai nivel i prodhimit ku shpenzimet për njësi te prodhimit shtese te jenë të barabarta me shpenzimet për njësi te prodhimit, por për prodhimin shitës (Shtm = TM). Te konkurrenca e kufizuar, përcaktimi i sasive optimale të prodhimit varet nga ndikimet qe mund t i ketë ndërmarrja në shpenzime dhe ne çmime. Këto dy elemente komplementare duhet te kombinohen asisoj ne mënyre qe te rritet fitimi. Ndërmarrja me qellim që t i analizojë raportet shpenzimeve dhe të hyrave të tërësishme, gjegjësisht të fitimit, ne teori dhe në praktike, shërbehet me metoda te ndryshme, qoftë numerike apo vizuale (grafike). Njëra ndër to është analiza e pikës se rentabilitetit dhe e pikave kritike, e bazuar ne teorinë e dinamikës se shpenzimeve të bërë nga Kornand Meleroviqi, por për te bore shpjegimin e duhur të pikave kritike ne vazhdim do te shërbehemi me një shembull me te dhëna të vërteta te një ndërmarrjeje.

Lëvizja e prodhimit, e shpenzimeve dhe e rezultatit financiar

S.prodhimit

shp.fikse shp.variabile shp.e tërsishme shp.kufitare të hyrat rezull.financiar x shf shf shv shv sht sht shk shk TT qsh

150 12.000 80,0

18.150 121

30.150

201,0

- 19.500 130

-1.065,0

300 12.000 40,0

33.900 113

45.900

159,0

15.750 52,5

39.000 130

-6.900,0

450 12.000 26,0

51.300 114

63.300

140,0

17.400 38,6

58.000 130

-5.300,0

600 12.000 20,0

67.800 113

79.900

133,0

16.500 27,5

78.000 130

-1.800,0

750 12.000 16,0

84.000 112

96.000

128,0

16.200 21,8

97.500 130

1.500,0

900 12.000 13,3

100.800 112

112.800

245,3

16.800 18,6

117.000

130

4.200,0

1.050 12.000 11,4

118.650 113

130.650

124,4

17.850 17,0

136.000

130

5.350,0

1.200 12.000 10,0

136.800 114

148.800

124,0

18.150 15,1

156.000

130

7.200,0

1.350 12.000 8,8

157.958 117

169.958

125,8

21.158 15,6

177.500

130

5.542,0

1.500 12.000 8,0

177.000 118

189.000

126,0

19.042 12,6

195.000

130

6.000,0

1.650 12.000 7,2

199.650 121

211.650

128,2

22.650 13,7

214.500

130

2.850,0

1.800 12.000 6,6

219.600 122

231.800

128,5

19.950 11,0

23.400 130

2.400,0

1.950 12.000 6,0

239.850 123

251.850

129,1

20.250 10,3

253.500

130

-165,0

2.100 12.000 5,7

261.000 124

273.000

130,0

21.150 10,0

273.000

130

0,0

2.250 12.000 5,3

288.000 128

300.000

133,3

21.300 9,4

292.500

130

-7,5

2.400 12.000 5,0

312.000 130

324.000

135,0

24.000 10,0

312.000

130

-12,0

2.550 12.000 4,7

297.000 132

309.000

136,7

15.000 5,8

331.500

130

22,0

2.700 12.000 4,4

359.100 133

371.100

137,4

62.100 23,0

65.100 130

-20,0

2.850 12.000 4,2

387.800 134

339.600

131,2

31.500 11,0

370.500

130

-29,0

3.000 12.000 4,0

40.800 136

420.000

140,0

80.400 26,8

390.000

130

-30,0

Tabela nr. 6

Page 25: Hyrje ne shpenzimet afariste

25

Pikat kritike ne afarizmin e ndërmarrjes

Pika maksimumit Zona e optimumit

Kufiri i epërm i rentabilitetit

Pika e fitimit maksimal

Pika e optimumit

Pika e rangut të rentabilitetit

Zona e efektivitetit apsolut Pika minimumit

Zona e efektivitetit relativ Madhësia e prodhimit

Grafikoni nr. 19

Nga të dhënat e shënuara ne grafikun shihet se vija paralele ne sistemin koordinata është lineare. Kjo bën me dije se ndërmarrja punon në kushtet e konkurrencës së lire, ndikimi i saj në çmimin shitës është i kufizuar. Pika në të cilën prehen kurbat (lakorja) e të hyrave te tërësishme (TT) dhe e shpenzimeve margjinale (Shpm) është pika e pare e kritike quajtur pika e shpenzimeve optimale. Ne këtë pike, aty kah niveli i prodhimtarisë prej 750 prodhimesh, shpenzimet e tërësishme dhe ato për njësi janë me të ulëta se sa shpenzimet margjinale (kufitare) të tërësishme dhe për njësi. Këtu në ketë pike fitimi është i madh (1500 njësi monetare). Pika e dytë kritike është pika e pragut të rentabilitetit (e efektivitetit absolut). Kjo pike gjendet në nivelin ku prehen kurbat (lakoret) e të hyrave të tërësishme (TT) dhe e shpenzimeve te tërësishme (Shpt). Ne shembullin tone kjo pike gjendet kah niveli i prodhimtarisë me rreth 600 njësi të prodhimit. Pika e tretë kritike është pika e fitimit maksimal. Ne ketë pike ndërmarrja maksimalisht i shfrytëzon kapacitetet e saja dhe prodhon me shpenzime minimale. Te kjo pike shpenzimet e pandryshueshme janë me te ulëta për njësi të prodhimit. Kjo pike gjendet në vendin ku priten për së dyti here kurbat e shpenzimeve margjinale (Shpm) dhe te të hyrave te tërësishme (TT). Nga te dhënat e tabelës shihet se kjo pike, te niveli i prodhimtarisë, është prej 1.500 njësish të prodhimit. Pika e katërt është pika ku pritet lakorja e të hyrave te tërësishme (TT) dhe e shpenzimeve të tërësishme (Shpt). Kjo pike quhet kufiri i epërm i rentabilitetit. Kufiri i epërm i rentabilitetit, te niveli i prodhimtarisë, është prej 2.100 njësish te prodhimit. Pika e peste është pika e minimumit te prodhimtarisë. Kjo pike gjendet në vendin ku priten kurbat e shpenzimeve të tërësishme variabile (Shtv) dhe te të hyrave te tërësishme (TT). Te kjo pike ndërmarrja me të hyrat e tërësishme arrin që t i m bulojë vetëm shpenzim et variabile. Ne shembullin tabelor kjo pike gjendet te niveli i prodhimtarisë prej afro 300 njësish. Pika e maksimumit te prodhimtarisë. Kjo pike gjendet ne vendin ku sërish takohen lakorja e te hyrave te tërësishme me lakoren e shpenzimeve të tërësishme variabile (Shtv). Ne shembullin tabelor kjo pike e maksimumit të prodhimit gjendet te 2.400 njësi te prodhimit. Nga pikat kritike ndërmarrja mëson se si lëvizin shpenzimet nëpër zonat e punësimit. Nëse për shkak të ndikimit te tregut nuk arrin që me te hyrat e tërësishme t i m bulojë shpenzim et e tërësishm e, atëherë ndërmarrja duhet të vazhdojë te punoje, por me kundërvlerën nga puna e bere është në gjendje t i mbulojë vetëm shpenzimet e ndryshueshme (variabile), por jo gjithmonë, sepse ajo këtë mbulesë ka mundësi ta bëjë vetëm për një kobe te caktuar, përderisa te përmirësohen kushtet të cilat e kane sjelle ndërmarrjen ne ketë gjendje (parashikimet e bëra për të ardhshmen tregojnë se tregu do t i absorbojë te gjitha prodhimet).

Sh

pen

zim

et d

he

të h

yrat

Page 26: Hyrje ne shpenzimet afariste

26

Ne qofte se kjo situate e agonisë në ndërmarrje zgjate për një periudhe me te gjate, ndërm arrja duhet t i mbuloje te gjitha shpenzimet e te pretendojë një fitim me te madh. Rasti i mbulimit vetëm të shpenzimeve te ndryshueshme (variabile ose proporcionale) është rast jo normal për afarizëm. Normal do të jete afarizmi i ndërmarrjes qe në periudha me te gjata kohore të realizojë, përveç mbulimeve të shpenzime te tërësishme, edhe fitim.

7. Përcaktimi i çmimit të kostos Kostoja e prodhimit paraqet shpenzimet e tërësishme për prodhimin e një sasie të prodhimit. Nëse shpenzimet e tërësishme ndahen me sasinë e prodhimit, atëherë fitohet kostoja për njësi te prodhimit. Ne përcaktimin e çmimit të kostos, ape te çmimeve blerëse dhe shitëse, shërbehemi me kalkulime. Kalkulimi paraqitet si veprim llogaritës me të cilin përcaktohen çmimet duke i përfshirë shpenzimet sipas aspekteve te ndryshme (varësisht nga qëllimi) në njërën anë dhe, në anën tjetër, duke i lidhur ato me bartësin e vërtetë (prodhimin apo shërbimin). Përveç rolit llogaritar, kalkulimi shërben edhe për të kontrolluar shpenzimet, ekonomizonim dhe rentabilitetin në afarizëm. Shpenzimet, nëpër fazat e procesit të riprodhimit, krijohen në vendet prodhuese dhe joprodhuese. Shqyrtimi i shpenzimeve sipas vendit ku krijohen ato bëhet me qellim që të përcaktohet niveli i përgjegjësisë dhe dhënia e një pasqyre sa me të tërësishme të shpenzimeve, duke e bërë punën me të suksesshme. Shpenzimet është e mundur të përcillen edhe sipas fazave të prodhimit, duke i ndarë ato në vendet kryesore apo ndihmëse të prodhimit. Gjithashtu, vlen të përmendet edhe fakti se prodhimtaria mund të zgjasë shumë, apo pak kohë. Te prodhimi me një cikël të shkurtër kohor, bartës i shpenzimeve është vetë prodhimi. Nëse prodhimi përfundon sukcesivisht, shpenzimet do të barten pjesërisht, në proporcion me sasinë e prodhimit të kryer. Pra, bartës i shpenzimeve në çdo ndërmarrje është prodhimi, pa marrë parasysh se në cilat forma organizative kryhet ai (prodhimtaria masovike, zingjirore, serik etj.). Për t i përcjellë dhe për t i kontrolluar shpenzim et e bëra nëpër vendet e punës, shërben ky dokumentacion: fletëkërkesa, flete harxhimi i materialit, fletë kthesa, urdhëresa për punë dhe dokumentacioni tjetër teknik. Qëllimet e kalkulimit janë: balancim i, përmbushja e nevojave të planifikimit dhe të kontrollit të shpenzimeve, formimi i çmimit shitës dhe vendosja alternative në afarizm in e ndërm arrjes

Koston e prodhimit e përbejnë këto elemente: 1. shpenzimet e materialit prodhues, 2. pagat e punëtorëve prodhues, 3. amortizimi, 4. shpenzimet e përgjithshme të prodhimit dhe 5. shpenzimet e përgjithshme të udhëheqjes dhe të shitjes

I. Kostoja e Prodhimit (1-5) 6. rezultati financiar (fitimi-humbja) 7. tatimi në qarkullim II Çmimi Shitës

7.1. Llojet e kalkulimeve Kalkulimet ndahen ne lloje. Kjo ndarje është e ndryshueshme, por, marrë në tërësi, duke u bazuar ne kohen dhe ne qëllimin e përpilimit te tyre, ato ndahen në para kalkulim, ne kalkulim plotësues, në kalkulim standard etj. Para kalkulimi. Ky lloj i kalkulimit bëhet për prodhimet të cilat me pare porositen nga blerësit. Me fjalë te tjera, kalkulimi i kostos së prodhimit bëhet për prodhimet e porositura ne baze te parashikimit, i cili bëhet sipas shpenzimeve standarde, si shpenzime te përafërta me shpenzimet objektive. Para kalkulimi është tejet i nevojshëm para se te bëhen kontaktet biseduese me porositësin e prodhimeve, te cilat ende nuk janë prodhuar, por qe do të prodhohen me vone, kur te arrihet ujdia me porositësin (blerësin).

Ky para kalkulim i nevojitet blerësit për t u ikur rreziqeve qe paraqiten përderisa ai të m arre prodhimin nga prodhuesi. Blerësit intereson çmimi i ofruar si instrument shume i rëndësishëm, me të cilin ai manipulon, ndërsa prodhuesit i intereson para kalkulimi për kohe te shkurtë, me shpenzime ekzistuese. Çdo zvarritje ne prodhimin e produkteve ndërmarrjes i sjell probleme to cilat manifestohen me rritjen e tepruar të shpenzimeve, ku blerësi e refuzon çmimin e ofertës, me rast shkaktohen humbje. Prandaj, para kalkulimi gjithmonë duhet të bëhet me shpenzimet e parashikuara standarde. Para

Page 27: Hyrje ne shpenzimet afariste

27

kalkulimi i shërben ndërmarrjes edhe për parashikimet periodike në kryerjen e punëve te kontraktuara, për te hyrat dhe te dalat, për ndryshimet në rezultate, te cilat pasojnë si rrjedhim i mospërfilljes së porosive etj. Kalkulimi plotësues. Ky kalkulim na bën me dije për madhësinë e kostos dhe për njësinë e efektit. Ai bazohet në të dhënat e kontabilitetit, te cilat shërbejnë si bazë për caktimin e çmimit shitës, gjegjësisht humbjes apo fitimit, kur çmimi shitës është përcaktuar në treg. Kalkulimi plotësues bëhet për prodhimet e porositura, për të cilat njihet para kalkulimi, ose për to vendosur lidhur me marrjen e porosisë për prodhimin, i cili është i prodhuar dhe i gatshëm për t iu livruar blerësit dhe si para kalkulim plotësues për të pa efektin nga programi i prodhimit. Qëllimi i përpilimit të këtij kalkulimi plotësues është që të vërtetohen zonat e parashikuara ne para kalkulime lidhur me shpenzimet dhe me efektet e arritura. Ky kalkulim plotësues ka mundësi të bëhet edhe për prodhimet e kryera, nëse më vonë për ta parashikohen kushte të reja plotësuese ne lidhje me cilësinë ose në raste të jashtëzakonshme, kur ky kalkulim bëhet rutinor. Shpenzimet që përdoren për të përpiluar kalkulimin plotësues (për të pare shpenzimet dhe radhitjen e tyre së bashku me efektin) duhet të jene shpenzime faktike. Pra, ky kalkulim bazohet në shpenzimet faktike. Duke i krahasuar këto shpenzime faktike me shpenzimet standarde, te cilat edhe këtu mund të merren për bare në kalkulime, përcaktohen ndryshimet në mes tyre. Përdorimi i kalkulimit plotësues është karakteristikë te prodhimtaria me porosi individuale. Kalkulimi standard. Me anën e këtij kalkulimi caktohet çmimi i kostos për njësi në një periudhe te caktuar kohore. Kalkulimi standard bazohet në shpenzimet e parashikuara me standarde. Duke e bërë kalkulimin standard, standardizohen shpenzimet për një interval kohor, zakonisht për një vit. Kalkulimi standard mund të jetë: kalkulim themelor dhe kalkulim vijues. Nëse karakteristikat tekniko-teknologjike te prodhimit nuk ndryshojnë për shume vite, atëherë përdoret kalkulimi standard themelor. Me anën e këtij kalkulimi shume lehtë vërtetohen ndryshimet ne shpenzime dhe në efikasitetin afarist, duke bore krahasimet e duhura, por me kusht që t mos ndryshojnë çmimet. Po ashtu kalkulimi themelor standard humbë në aktualitetin e vet nëse ndërrojnë kushtet e prodhimit. Varësisht nga ajo se a bëhet llogaritja me shpenzime të plota standarde apo me shpenzime margjinale, kalkulimi standard ndahet në kalkulimin standard të plote dhe në kalkulimin standard margjinal. Kalkulimi standard përdoret me së shumti te prodhimtaria masovike dhe serike e prodhimeve standarde. 7.2. Parimet e kalkulimeve Me qellim që shpenzimet te radhiten sa me mire dhe me drejte në bartës, duhet përmbajtur këtyre parimeve: - Kalkulimi duhet të jetë i sakte, Kjo donë të thotë se në çdo prodhim te krijuar bartet ajo madhësi e shpenzimeve, për aq sa e kushtëzon ai vet. Kjo bartje duhet të bëhet për kohën kur janë shkaktuar shpenzimet për atë prodhim. - Kalkulimi duhet te bëhet në mbështetje të dokumentacionit, i cili vërtetë përcakton të dhënat e duhura se shpenzimet me të vërtetë janë shkaktuar për arritjen e atij efekti. - Kalkulimi duhet te bazohet në parimin e diferencimit. Kjo nënkupton se në ndërmarrje është e obligueshme qe të kryhet ndarja e shpenzimeve të bëra sipas llojeve dhe ajo ato do t i radhisë sipas vendeve dhe sipas llojeve të tyre. - Kalkulimi duhet të jete i adaptueshem llojit te efektit, procesit teknologjik, mënyrës së punës dhe kushteve te tjera ne ndërmarrje. Qëllimi i adaptimit të tille është njohja me rritjen e vlerave ne çdo vend apo lloj të prodhimit. - Kalkulimi duhet te jetë i përkufizuar për një kohe te caktuar. Kjo donë të thotë se shpenzimet e drejtpërdrejta dhe te tërthorta të efektit ndahen në ato periudha kohore në te cilat faktikisht janë shkaktuar (krijuar). - Kalkulimi duhet te jetë i krahasueshëm. Krahasimi i të dhënave në kalkulim mund te behet prej një vendi te shpenzimeve në vendin tjetër, apo nga një ndërmarrje në ndërmarrjen tjetër, prej një kohe në një kohë tjetër e te tjera. - Kalkulimi duhet te jetë ekonomik. Ai duhet te jete sa me racional dhe me preciz ndaj shpenzimeve te cilat kryhen për ta arritur këtë prioritet e racionalitet, i bazuar gjithmonë me të dhëna te sakta. 7.3. Metodat e kalkulimit Ne llogaritjen e kostos së prodhimit, gjegjësisht ne bartjen e shpenzimeve në prodhime, disa shpenzime llogariten drejtpërsëdrejti, kurse si problematike paraqitet llogaritja e ca shpenzimeve ne bartës (prodhimi). Këto shpenzime janë shpenzimet e përgjithshme, te cilat paraqiten në shumë vende te punës për prodhimin e shume njësive të prodhimit. Ky problem zgjidhet duke kalkuluar ato me metodat e kalkulimeve. Metodat e kalkulimit ndahen në

Page 28: Hyrje ne shpenzimet afariste

28

shumë grupe, nga shume autore. Por, ndarja e tyre në këto grupe do te varet nga lloji i prodhimit dhe nga karakteristikat e procesit teknologjik. Kalkulimet e kostos së prodhimit ndahen si vijon: I. kalkulimi divizional dhe II. kalkulimi plotësues. I. kalkulimi divizional ndahet në: 1. kalkulimin e pastër divizional të thjeshte apo te përbëre, 2. kalkulimin divizional me numra ekuivalentë dhe 3. kalkulimin e prodhimeve të lidhura. Secila nga metodat e kalkulimeve mund të përdoret te llogaritja me shpenzimet faktike, standarde apo me shpenzimet standarde variabile. 1. Kalkulimi i pastër divizional. Fjala divizione është fjale latine që donë të thotë ndarje. Pra, me metodën divizionale duhet të ndahen shpenzimet për njësi të prodhimit, në mënyrë qe sa me lehte te barten në prodhime. Kjo metodë gjen përdorim te prodhimtaria e njëllojshme. Kontabiliteti i çdo ndërmarrjeje duhet të bëjë evidencën azhure te të gjitha llojeve të shpenzimeve në shuma (shpenzimet e prodhimit, të shitjes e të drejtimit) për periudhën llogaritare. Problematike te kjo metode e kalkulimit paraqitet çështja e harmonizimit të prodhimit të kryer dhe prodhimit që shitet. Ne mes të këtyre momenteve mund te ketë përputhje të plote, të pjesërishme ose të mos ketë fare përputhje. Duke i mane parasysh momentet e sipër cekura e me qellim që të bëhet llogaritja e shpenzimeve në bartës, kalkulimi përpjestues (divisional) ndahet në këto nëngrupe: a. kalkulimi divizional i shkallës së pare, b. kalkulimi divizional i shkalles së dyte dhe c. kalkulimi divizional shumëshkallësh. Llogaritja e kostos së prodhimit në kalkulimin divizional të shkalles së pare bëhet kur shpenzimet e tërësishme (Sht) pjesëtohen me sasinë e tërë të prodhuar (Spt). Pra, shpenzimet për njësi të prodhimit (Shnjp) do të jenë: Sht Shpnjp = Spt a. Kalkulimi i shkallës se pare gjen përdorim te prodhimtaria e një lloji dhe e tëra është e gatshme që të realizohet apo është e realizueshme si: energjia elektrike, uji etj. b. Ne kalkulimin e shkallës se dyte prodhimi dhe shitja e tij nuk përputhen, mandej në këtë rast kostoja e prodhimit llogaritet duke e ngarkuar koston e prodhimit (Shpnjp) me raportin në mes të shpenzimeve të shitjes (Shpsh) dhe të sasisë së shitur (ssh). Shpnjp = shpnjp + (Shpsh: ssh) c. Kalkulimi i shkalles se tretë behet në te njëjtën mënyrë si kalkulimi i shkallës së dyte. 2. Kalkulimi me ndihmën e numrave ekuivalentë Kjo metodë e llogaritjes se shpenzimeve gjen përdorim te prodhimtaria, në te cilën prodhohet nga e njëjta lëndë e pare, shumë lloje të një prodhimi, me një proces të njëjte teknologjik dhe për një kohë të njëjtë të prodhimit. Me qëllim që të barazohen njësitë e të njëjtit prodhim por në nivele të ndryshme të finalizimit të tyre, përdoren numrat ekuivalentë. Num rat ekuivalente janë ata num ra m e ndihmën e të cilëve diçka që nuk është ekuivalente, artificialisht ndërrohet në ekuivalente të përbashkët . Në zgjedhjen e melasave numrave ekuivalentë duhet pasur parasysh raportet e shpenzimeve sipas llojeve të prodhim eve, për t i vlerësuar ndaras për çdo prodhim , në një kohë dhe për t i përkufizuar ato në intervale të caktuara kohore. Përveç këtyre momenteve, shpenzimet ndahen për prodhime. Si çelësa - numra ekuivalentë mund të merren: normativi i punës, shpenzimet prodhuese, çmimi i tregut, nëse formohet në tregjet e konkurrencës së përkufizuar, apo ndonjë masë tjetër. Veprimet të cilat duhet të ndërmerren te kalkulimi me numrat ekuivalentë janë: Shumëzimi i sasive të prodhimit me numrin e caktuar ekuivalent, fitohet numri i njësisë kushtetuese me

të cilin prodhimi merr pjesë në ndarjen e shpenzimeve, duke pjesëtuar shumen e shpenzimeve për periudhën llogaritëse me mbledhjen e njësive kushtetuese për të njëjtën periudhe, m e ç rast arrihet te çmimi i kostos së njësisë kushtetuese, ai shumëzohet me numrin e njësive kushtetuese sipas prodhimeve (me çmimin e kostos së njësisë kushtetuese) dhe arrihet deri te ndarja e shpenzimeve të tërësishme në prodhime, duke i ndare shumat nëpër prodhime si me parë, me sasitë e prodhuara arrihet deri te çmimi i kostos për njësi

Në vazhdim, nga shembulli i përpiluar shihet se si bëhet kalkulimi me ndihmën e numrave ekuivalente. Po qe se ndërmarrja merret me prodhimin e akumulatorëve te të tri llojeve (të vegjël për 5000 t, të mesëm për 340 t dhe të mëdhenj për 130 t), raportet në shpenzimet prodhuese janë 1,00:1,45,1,90. Duhet të llogaritet kostoja e prodhimit për njësi, nëse shpenzimet në prodhimin e të tri llojeve të

Page 29: Hyrje ne shpenzimet afariste

29

akumulatorëve janë 60.000.000 njësi monetare. Llogaritja me numra ekuivalente

Prodhimi Sasia e prodhimit

në tonë

Raporti i shpenzimit të prodhimit

Njësia kushtuese (2x3)

Çmimi i kos. në një kushtim

shpenz. e tërësishme

(4x5)

Kostoja e prodhimit (6x2) një

1 2 3 4 5 6 7 Ak. të vegj. Ak. të mesëm

Ak. të medh.

Gjithsej

5000 340 130

5470

1,00 1,45 5,90

5000 493 247 5740

100 100 100 100

500.000 49.300 24.700

574.000

100 146 190

Tabela nr.7

3. Kalkulimi i prodhimeve te lidhura. Ky kalkulim bëhet në ato ndërmarrje të cilat nga një lende e parë prodhojnë një prodhim kryesor dhe shumë prodhime to tjera si prodhime të dorës së dytë. Kalkulimi i prodhimeve të lidhura gjen përdorim tek industria metalike, ose tek industria e përpunimit të sheqerit. Kjo donë të thotë se nga giza në metalurgji prodhohet metali kryesor dhe llojet e tjera të metaleve, ose tek industria e sheqerit, ku nga brumi i ëmbël i sheqerit, përveç prodhimit të sheqerit si prodhim kryesor, prodhohen edhe prodhime të tjera plotësuese si: mbeturinat e sheqerit për bagëti ape lëngje to tjera freskuese e te tjera. Karakteristike është se këto produkte prodhohen në të njëjtin proces teknologjik. Raportet e pjesëmarrjes së prodhimeve në asortiman ndërrojnë apo nuk ndërrojnë, e kjo situate lidhet edhe me ndërrimin e procesit teknologjik (të një apo me shume fazave prodhuese). Problemi i përdorimit të kësaj metode në llogaritje paraqitet sidomos kur prodhimi zhvillohet nëpër shumë faza kur ndërrojnë raportet prodhuese lidhur me madhësinë e llojeve të prodhimeve. Me anën e kalkulimit duhet të caktohet kostoja e prodhimeve to dorës së dytë e pastaj caktohet kostoja e prodhimit kryesor. Prodhimet e dorës së dyte kane vlerë me të vogël se sa prodhimi kryesor. Kur nga shpenzimet e tërësishme të llogaritura zbritet vlera e prodhimeve të dorës së dyte, mbetja e shpenzimeve pjesëtohet me sasinë e prodhimit kryesor dhe fitohet kostoja e prodhimit kryesor. Llogaritja e shpenzimeve të prodhimit plotësues bëhet në baze të çmimeve të tregut, por atë ndërrojnë, e ky ndërrim deformon saktësinë e vlerës së prodhimeve plotësuese, e cila zbritet nga shpenzimet e tërësishme të prodhimit. Pra, llogaritja me anën e kësaj metode bëhet sipas kësaj formule: Sht (Sppl x çt)

Spk Kur nga shpenzimet e tërësishme (Sht) zbritet shumëzimi i sasisë plotësuese të prodhimit (Sppl) me çmimin e tregut dhe pjesëtohet me sasinë e prodhimit kryesor (Spk), fitohet kostoja për njësi të prodhimit. Nëse në metalurgjinë e plumbit prodhohet giza e plumbit në sasi prej 30.000 t, për prodhimin e së cilës sasi janë krijuar shpenzime të tërësishme, të cilat kapin shumën 1.200.000 njësi në para, kurse gjate procesit të prodhimit to plumbit prodhohet edhe kadmiumi për 2000t, çmimi shitës i 1 tonelate të kadmiumit do to jetë 1000 para. Duhet të llogaritet kostoja e prodhimit për 1 tonelate të plumbit. Vlera e tregut për kadmiumin do të jetë Sp x çt = 2000 x 1000 = 2.000.000 para. Shpenzimet e tërësishme të prodhimit janë: Sht - (Sppl x ç-r) = 12.000.000 - (2000 x 1000) = 12.000.000 - 2.000.000 = 10.000.000 para. Kostoja e 1 tonelate të plumbit, sipas formulës së mëparshme është: 12.000.000.000 =(2000 x 1000) = 333 para 30.000 II. Kalkulimi plotësues. Ky kalkulim i kostos përdoret te prodhimtaria e cila karakterizohet me prodhimin e një numri të madh prodhimesh. Prodhimtaria heterogjene në ndërmarrje karakterizohet edhe me kushtëzimin e llojeve të ndryshme të shpenzimeve. Derisa shpenzimet e drejtpërdrejta të përcaktohen dhe të barten në bartësin e vërtetë të tyre, shpenzimet indirekte (shpenzimet e përgjithshme), me anën e çelësave barten në prodhim në mënyrë indirekte. Këta çelësa për radhitjen e shpenzimeve të përgjithshme fitohen duke i krahasuar shpenzimet e tërësishme indirekte me shumën e shpenzimeve të drejtpërdrejta për të gjitha llojet e prodhimeve. çelësat për shpërndarjen e shpenzimeve të përgjithshme mund të jenë si çelësa për llogaritje në tëre ndërmarrjen, apo si çelësa për llogaritjen e një pjese të ndërmarrjes.

Page 30: Hyrje ne shpenzimet afariste

30

Nga ky aspekt kalkulimi plotësues ndahet: a) në kalkulimin kumulativ plotësues dhe b) në kalkulimin selektiv plotësues. a) Kalkulimi kumulativ plotësues shërbeu për to llogaritur koston e prodhimit, në rastet kur shpenzimet e përgjithshme janë fare të vogla dhe kur ato drejtpërsëdrejti u shtohen shpenzimeve direke në bartës (prodhime). Si element për përcaktimin e çelësave për shpërndarjen e shpenzimeve të përgjithshme (të blerjes, të prodhimit, të shitjes, të udhëheqjes dhe të administratës) mund të merren shpenzimet e drejtpërdrejta (të materialit, të pagave të prodhuesve të drejtpërdrejt, (orët në punën e drejtpërdrejte, orët e makinës etj.). Saktësia e kalkulimit të kostos së prodhimit, duke përdorur kalkulimin kumulativ, varet nga saktësia e shpenzimeve të drejtpërdrejta. Se si llogaritet kostoja e prodhimit me anën e kalkulimit kumulativ plotësues do të shihet nga shembulli që do të merret në vazhdim. Nëse prodhohet prodhimi A =500 njësi, B =300 njësi, C =600 njësi, D = 1000 njësi, kurse shpenzimet e përgjithshme janë 76.000 para. Nga urdhëresat e punës dhe fletëharxhueset e materialit, është vërtetuar se madhësia e shpenzimeve të drejtpërdrejta është si në tabelën nr. 8. Duke përdorë kalkulimin kumulativ, llogarisim koston e secilit prodhim veç e veç. Llogaritja e kostos së prodhimeve në kalkulimin kumulativ

Kosto. e prodhimit Lijoi i

prodh.

Sasia e prodhimit

Shpenz. e materialit prodhues

Te ardhurat. për dir.

amortizimi.

në prodhim

Fitimi në 110% Shp e përgjithshme

tërësishme.

për njësi

A B C D

500 300 600 1000

9.000 11.000 15.000 20.000

36.000 5.900 4.200 40.000

720 700 600 300

39.960 6319 4.662 44.629

85.680 24.149 24.462 104.429

171 80 48 104

Tabela nr. 8

Ne tabelën e sipërcekur ndarja e shpenzimeve të përgjithshme për prodhime është bërë në baze te çelësit. Si çelës kane shërbyer pagat e punëtorëve që prodhojnë drejtë (pjesëtimi i shpenzimeve të përgjithshme me pagat që u jepen drejtpërsëdrejti punëtorëve në prodhim). b) Për ndryshim nga kalkulimi komulativ, kalkulimi selektiv nuk i ndanë shpenzimet e përgjithshme dhe nuk i bartë ato për një shumë në te gjitha prodhimet me një çelës të përbashkët, por ajo këtë ndarje të shpenzimeve të përgjithshme e benë veç e veç për çdo prodhim dhe për çdo lloj te çelësit, veçanërisht për çdo shpenzim te përgjithshëm. Siç shihet, kjo ndarje e shpenzimeve me anën e këtij kalkulimi është me e sakte. Ne teori dhe në praktike, veç metodave te përmendura gjer tani, në kalkulimin e kostos te prodhimit, përdorim te gjere ka edhe metoda e shpenzimeve te drejtpërdrejta, apo siç e quajnë direct Costing . Esenca e kësaj m etode qëndron në atë se shpenzimet fikse mbesin të pandryshueshme për një periudhe te gjate kohore dhe në llogaritje veprohet vetëm me shpenzimet variabile, te cilat janë funksion i prodhimit, ndërsa shpenzimet fikse llogariten si të dala dhe mbulohen nga të hyrat e përgjithshme. Te kjo metode si shpenzime të drejtpërdrejta merret edhe një pjese e shpenzimeve të përgjithshme dhe së bashku me shpenzimet e drejtpërdrejta të materialit prodhues dhe pagave te prodhueseve lidhen drejtpërsëdrejti me prodhimin. Krahasuar me metodën konvencionale, veprimi i tille me shpenzime mundëson përcaktimin specifik te rezultatit. Shpenzimet variabile në prodhimet e realizuara, për to fituar rezultatin margjinal, gjegjësisht marzhën mbulohen, se pan, nga to hyrat e realizuara nga shitja e me pastaj me zbritjen e shpenzimeve nga rezultati margjinal arrihet te rezultati i pastër financiar i periudhës vrojtuese . Se si duket përmbajtja e shpenzimeve dhe si llogaritet kostoja e prodhimit dhe rezultati financiar do te shihet ne vazhdim. Të hyrat e tërësishme - Shpenzimet e prodhimit (shpenzimet e drejtpërdrejta): - pagat e punonjësve prodhues, - materiali prodhues, - amortizimi funksional, - shpenzimet e prodhimit, - shpenzimet e përgjithshme Rezultati bruto financiar - Shpenzimet e kapacitetit (shpenzimet fikse): - amortizimi, - shpenzimet e përgjithshme të prodhimit, te udhëheqjes dhe te shitjes. Rezultati neto financiar

Page 31: Hyrje ne shpenzimet afariste

31

Pra, sipas kësaj metode kostoja e prodhimit për t cilën është bere fjalë më larte gjendet kur shpenzimet e tërësishme të prodhimit (paga e punëtoreve, materiali prodhues, amortizimi funksional, pjesa e shpenzimeve te përgjithshme) pjesëtohet me sasinë e prodhimit të tërësishëm. 7.4. Metodat e ndarjes së shpenzimeve në komponentën fikse te shpenzimet e tërësishme Meqenëse shpenzimet e tërësishme ne ndërmarrje ndahen ne shpenzimet qe nuk ndryshojnë (fikse) dhe në shpenzimet qe ndryshojnë (variabile, proporcionale) është e nevojshme që te përcillet lëvizja e tyre neper zonat e punësimit, me qëllim që te dihet se a është kjo lëvizje si rrjedhim i rritjes se prodhimit apo si rezultat i përgatitshmerisë së kapaciteteve. Metodat e ndarjes së shpenzimeve janë te shumta por, marrë ne përgjithësi, ato janë: metoda e kontabilitetit, metoda matematikore, metoda grafike dhe metoda e vlerësimit analitik. Me cilën metodë do te shërbehet ndërmarrja varet nga interesimi i caktimit të lëvizjeve të shpenzimeve neper nivelet e ndryshme të shfrytëzimit te kapaciteteve disponuese, duke i matur efektet ne forme të rezultatit qe do të arrijë ajo dite duke intervenuar ne rritjen apo ne zbritjen nivelit te shfrytëzimit të kapaciteteve. Kjo ndarje që do të bëhet duke i përdorur këto metoda, është ndarje e përafërt dhe jo tërësisht e saktë. 1. Metoda e kontabilitetit. Shpenzimet e drejtpërdrejta të materialit prodhues, të pagave të punonjësve prodhues dhe amortizimi funksional, kategorizohen lehtë në radhën e shpenzimeve proporcionale. Edhe amortizimi kohor, shpenzimet e materialit regjie në vendet përgatitore dhe kryese te punës, pagat e punëtoreve joprodhues kategorizohen lehtë në grupin e shpenzimeve fikse (të pandryshueshme). Për këto kategori të shpenzimeve ekzistojnë dokumentet gjegjëse të cilat gjenden në kontabilitet dhe pa kurrfarë vështirësie ato llogariten si të tilla. Por, paraqitet tani problemi se si dhe ku do të barten disa shpenzime të tjera, të cilat kohë pas kohe kane karakter të ndryshueshëm në ndërmarrje, kundrejt normimit të nivelit të prodhimtarisë. Me qëllim që edhe këto shpenzime të përfshihen në llogaritje dhe të njihet lartësia e tyre, ato duhet to ndahen në grupe dhe të kategorizohen në shpenzime që ndryshojnë apo ne shpenzime që nuk ndryshojnë në prodhim. Ky kategorizim, nga përvoja shumëvjeçare në punon me shpenzimet, bëhet në kontabilitetin e ndërmarrjes. 2. Metoda matematikore. Kjo metode përdoret për ndarjen e shpenzimeve në shpenzime fikse dhe në shpenzime proporcionale, vetëm nëse njihen të dhënat mbi shpenzimet për dy nivele të ndryshme të prodhim tarisë. Si nën m etodë e kësaj m etode m und te jete edhe m etoda e koeficienteve te shpenzim eve, m etoda e interpolim it dhe m etoda e të dhënave për shpenzim et plotësuese . Derisa te m etoda e sipercekur ndarja e shpenzimeve në ato fikse (të pandryshueshme) dhe në ato proporcionale (të ndryshueshme) bëhet për prodhimtarinë e realizuar, te metoda matematikore ndarja e shpenzimeve bëhet për nivele te panjohura te shfrytëzimit të kapaciteteve. Pra, sipas kësaj metode, shpenzimet fikse supozohet se nuk do të ndryshojnë për nivele të prodhimit, ndërsa do të ndërrojnë proporcionalisht vetëm shpenzimet variabile për të dy nivelet e prodhimtarisë. Me anën e interpolimit, duke i krahasuar shpenzimet e të dy niveleve te prodhimit, arrihet te caktohen shpenzimet fikse dhe proporcionale për nivelin e tretë. Nga të dhënat e kontabilitetit mbi shpenzimet e tërësishme fikse dhe proporcionale caktohet rritja e shpenzimeve krahas rritjes së prodhimit. P.sh. supozohet se ne ndërmarrjen x kapacitetet shfrytëzohen me së shumti në gjashtëmujorin e dytë dhe prodhojnë 480t, duke krijuar shpenzime të tërësishme prej 86.000 parash dhe në gjashtëmujorin e pare ku kapaciteti është shfrytëzuar me dobët dhe janë prodhuar 160t, duke krijuar shpenzime të tërësishme për 26.000 para. Se pan caktohen shpenzimet variabile për njësi. Kjo bëhet duke krahasuar ndryshimin e shpenzimeve të tërësishme për dy nivelet e prodhimit (86.000 - 26.000 = 60.000) ne ndryshimin e prodhimit të krijuar në të dy nivelet e shfrytëzimit të kapaciteteve (480-160 = 320 t), pra 60.000: 320 = 187 para. Shpenzimet fikse caktohen kur nga shpenzimet e tërësishme të nivelit me të larte te prodhimit (86.000) zbritet shumëzimi i shpenzimeve të tërësishme për njësi (187) dhe nivelin e prodhimit me te lartë (480) : 86.000 - (480 x 187) = 27.000. Pasi të jenë fituar shpenzimet fikse, shpenzimet variabile fitohen duke zbritur shpenzimet fikse nga shpenzimet e tërësishme për çdo nivel të shfrytëzimit te kapaciteteve. 3. Metoda grafike. Grafiku shërben si mjet i përshtatshëm në komponentin fikse dhe variabile. Te dhënat mbi shpenzimet shkruhen në ordinate, kurse ato mbi prodhimin shkruhen në absishë. Duke i bashkuar pikat në ordinate dhe absishe fitohet një vize e cila paraqet linjën e regresionit e tërhequr deri tek ordinata dhe në piken ne te cilën e preke ordinatën tërhiqet linja paralele me absishen. Ajo vije është viza e shpenzimeve te tërësishme fikse. Distanca nga pika e shpenzimeve fikse e deri tek absisha paraqet shpenzimet e tërësishme fikse, ndërsa largësia nga kjo linjë deri ne pikat gjegjëse paraqet shpenzimet e tërësishme variabile. Linja e regresionit llogaritet me ketë formulë:

Page 32: Hyrje ne shpenzimet afariste

32

Shp =Shf + Shvnjp x Sp

Ndarja e shpenzimeve ne komponentin fikse dhe variabile shp Sh.v

Shv sht

shf

Shp.max Sp Grafikoni nr. 20

4. Metoda e vlerësimit analitik. Ne ndarjen e shpenzimeve te tërësishme, në komponentën e ndryshuar (variabile) dhe ne komponentin e pandryshuar (fikse), asnjëra nga metodat e përmendura gjerdani nuk i përgjigjet lëvizjes reale të shpenzimeve ne ndërmarrje, prandaj shpesh përdoret metoda e vlerësimit. Esenca e kësaj metode qëndron në atë se variabiliteti i shpenzimeve caktohet ne bazë të përvojës shumëvjeçare. Pasi të jetë caktuar ky variabilitet i një zëre ne shpenzime, atëherë pasojnë punët në përcaktimin e shkallës së variabilitetit për çdo lloj te shpenzimit në shpenzimet e tërësishme. Variabiliteti caktohet me koeficient e ky koeficient është edhe rezultat i mbledhjes së komponentëve fikse për çdo lloj te shpenzimeve dhe zbritet nga shpenzimet relative fikse, duke fituar komponentin variabile. Komponenti variabile ndahet ne shpenzimet e tërësishme relative fikse. Kjo metodë, përkundër të metave qe i ka, përdoret në praktikë dhe lehtë m und t i shërbejë ndërm arrjes

Page 33: Hyrje ne shpenzimet afariste

This document was created with Win2PDF available at http://www.win2pdf.com.The unregistered version of Win2PDF is for evaluation or non-commercial use only.This page will not be added after purchasing Win2PDF.