HYRJE NË DREJTËSI

SARAJEVË / PRISTINË 2006

FSK/S - 12/06

Dr. sc. ZENAID XHELMO

1

Dr. sc. ZENAID XHELMO Titulli i origjinali: UVOD U PRAVO Përkthimi: HYRJE NË DREJTËSI (tekst i përkohshëm) Botimi:

Sarajevë, tetor 2006

2

Kapitulli I SHKENCA MBI SHTETIN DHE TË DREJTËN 1. Nocioni i shtetit dhe së drejtës 1.1. Shteti si bashkësi shoqërore Shteti, në aspektin e jashtëm të tij paraqet organizatë tč pushtetit politik të cilës i nënshtrohet popullsia në një territor të caktuar. Kështu pra, në analizën tonë, për shkaqe kuptimore, duhet thënë qartë se shteti modern është grup me pushtet institucional i cili me sukses ka realizuar synimin e vet që brenda një territori ta përdorë në mënyrë ligjore dhunën fizike si mjet sundimi dhe për këtë qëllim, në duart e udhëheqësve të vet, ka bashkuar mjetet qarkulluese dhe materiale, kurse të gjithë funksionarët e vet të pavarur të cilët, në bazë të së drejtës së tyre personale, më parë kishin disponuar me ato mjete i ka zhveshur nga e drejta e pronësisë duke vendosur vetveten në vendin e tyre, gjegjësisht mu në krye. Shoqëria globale ka disa tipare sipas të cilave dallohet qartë nga të gjitha bashkësitë tjera shoqërore. Kjo është bashkësi themelore shumë e rëndësishme, sepse në suazat e saj zhvillohen proceset më të rëndësishme shoqërore, para së gjithash, mënyra e caktuar dhe historikisht e mundur e prodhimit material. Të gjitha format tjera të bashkimit të njerëzve janë të dorës së dytë dhe nuk kanë rëndësi qenësore. Kjo është bashkësi e plotë shoqërore që në esencë i plotëson nevojat e veta. Në suaza të saj organizohet jeta shoqërore me ato përmbajtje dhe forma të të shprehurit, të cilat i përgjigjen shkallës së arritur të kulturës. Ajo mund të shërbej si mjedis me të gjitha parakushtet për përmbushjen normale të të gjitha nevojave si të bashkësisë ashtu edhe të anëtarëve të saj. Bashkësia e tillë nuk është e kufizuar vetëm në ndonjë fushë të ngushtë ose parciale të jetës shoqërore, pra ajo nuk shërben vetëm si kornizë e ndonjë procesi parcial, por për tërë procesin shoqëror. Prandaj, ajo mund të qëndrojë në mënyrë autoktone duke pa u mbështetur, as përpjekur që të sigurojë kushtet qenësore plotësuese të ekzistencës përmes lidhjes me bashkësitë tjera të ngjashme apo të ndryshme. Kjo është bashkësia më e ndërlikuar shoqërore sepse përmban një numër të madh të pjesëve shumë të llojllojshme, të cilat janë reciprokisht të varura. Secila nga këto pjesë ka rolin dhe vendin e vet të caktuar. Kjo, sipas rregullit, është bashkësi e përmasave të mëdha e cila përshinë me miliona ose me dhjetëra miliona pjesëtarë. Të gjithë ata, përmes proceseve të ngushta dhe bashkësive, janë të përfshirë në një shoqëri globale. Kjo shoqëri globale është bashkësi e cila paraqet njësi themelore të njerëzimit, kurse njerëzimi përbëhet nga disa dhjetëra apo diç më tepër se njëqind shoqëri globale.

3

Këto bashkësi janë të pakufizuar ndër vete, pra mbajnë lidhje të ndryshme. Kurse, me lidhjet dhe ndikimet e tilla të ndërsjella formojnë bashkësinë ndërkombëtare me përmasa regjionale apo botërore (d.m.th. Njerëzimin). Mirëpo, Njerëzimi si i vetëm nuk është shoqëri globale. Sido që të jetë pra Njerëzimi është bashkësi themelore shoqërore në nivel të civilizimit, i cili ka lindur nga transformimi kualitativ që ka ndodhur me shkatërrimin fiseve të vogla primitive të cilat janë ruajtur përmes lidhjeve biologjike. Prandaj, mund të themi se epoka e gjatë e Komunitetit Primitiv paraqet vetëm një ngjarje paraprake apo parahistorinë e shoqërisë globale, kurse historia e shoqërisë globale është e vjetër vetëm disa mijëra vjet. Shoqëria globale krijohet dhe zhvillohet nën ndikimin e faktorëve objektiv dhe subjektiv, gjegjësisht nën ndikimin e ligjshmërive shoqërore të cilat, si të pavarura, ekzistojnë jashtë vetëdijes njerëzore, por edhe nën ndikimin e veprimit të vetëdijshëm njerëzor. Për arsye se njerëzit nuk janë “të lirë“ në zgjedhjen e mënyrës së krijimit të kësaj bashkësie themelore, ata me veprim të vetëdijshëm e realizojnë vetëm atë që në shkallën e pikërishme të zhvillimit historik është e domosdoshme dhe e mundur. Kjo rrethanë është evidente sidomos në rastin e shoqërisë globale në tërësi, gjegjësisht në rastin e krijimit dhe strukturimit të saj. Si rrjedhojë, struktura e kësaj bashkësie themelore shoqërore vetëm shpreh konkretisht lidhjet dhe ndikimin e drejtpërdrejt të faktorëve objektiv dhe subjektiv. Kjo strukturë është shumë e ndërlikuar. Madje, sa më shumë që është zhvilluar shoqëria e pikërishme globale, aq më e ndërlikuar është kjo. Duke pasur parasysh vendin dhe rëndësinë e vërtetë të disa elementeve përbërëse të shoqërisë, dallojmë: - Bazën Shoqërore apo Sferën Ekonomike; - Superstrukturën Politike apo Sferën e Jetës Politike dhe - Sferën Ideore. E para, është primare dhe ka rol determinues. Ajo përfshinë faktorët nga të cilët varet funksionimi i mënyrës së pikërishme të prodhimit; E dyta, i dedikohet organizimit në përmasa të tërë bashkësisë dhe me anë të saj shfaqet aksioni i faktorëve të llojllojshëm politik; kurse së fundi, jeta ideore përfshinë të gjitha format e manifestimit të vetëdijes shoqërore dhe individuale. Shoqëria globale përmban elemente me anën e të cilave matet statika dhe dinamika e saj. Me fjalë tjera, tërë ajo që paraqet lidhjet e veprimeve njerëzore, apo që rezulton nga veprimet e njerëzve, qoftë me apo pa vetëdije, bëhet pjesë përbërëse e procese të llojllojshme. Në anën tjetër, që të mund të kryhen proceset lindin forma të ndryshme në të cilat fiksohen dhe konstatohen gjendjet e caktuara dhe

4

marrëdhëniet brenda pjesëve të caktuara të bashkësisë themelore, apo bashkësisë në tërësi. Proceset dhe format janë aq në vartësi reciproke saqë paraqesin dy anë të ashtuquajtura të të njëjtit realitet dhe rezultojnë njeri nga tjetri duke mundësuar kështu edhe ekzistencën e njëri tjetrit. Çdo bashkësi shoqërore që ka një qëndrueshmëri të caktuar dhe brenda të cilës zhvillohen proceset e caktuara dhe e cila krijohet për t’i plotësuar disa nevoja të anëtarëve të saj e që ekziston si një tërësi e formuar me një sistem të caktuar të pjesëve të saj, mund karakterizohet si ambient, në të cilin kryhet procesi i konstituimit. Kuptimi i përgjithshëm i këtij procesi është krijimi i kushteve për dominimin e asaj që mundëson krijimin dhe ekzistencën e bashkësisë dhe ngritjen e saj mbi atë që këtë bashkësi mund ta rrënojë, duke filluar prej asaj që varet bashkësia përkatëse dhe çfarë do të jetë procesi i konstituimit të saj. Ndërkaq, sipas rregullit çdo proces i konstituimit paraqet bazë për krijimin dhe funksionimin e dy formave komplementare: organizimi, në njërën anë, i cili nuk është asgjë tjetër përveç pjesë e caktuar e anëtarëve të bashkësisë, të cilët janë të lidhur relativisht fortë dhe veprimet e të cilëve koordinohen ashtu që të mund të realizohet një rezultat i përgjithshëm, kurse në anën tjetër, rregullimi normativ, i cili përbëhet nga sistemi i caktuar i normave të krijuara në mënyrë spontane apo të organizuar me dispozita apo ide mbi situatën dhe sjelljen e anëtarëve të bashkësisë. Me këtë rast është e rëndësishme që pjesa dërmuese të sillet pozitivisht kurse pjesa tjetër, më e vogël heq dorë nga rregullimi i themeluar normativ. Organizimi është mjet, kurse rregullimi normativ është formë e konstituimit të bashkësisë gjegjëse. Me këtë rast bashkësia, organizimi dhe rregullimi normativ figurojnë si tri entitete që nuk mund të jenë njësoj, ndonëse reciprokisht të gërshetuara ato njëra tjetrën e preferojnë dhe plotësojnë. Pra megjithatë, edhe si të tilla, ato e kanë ekzistencën e tyre veç e veç. Mu për këtë do të ishte gabim barazimi i tyre. Procesi i konstituimit politik të shoqërisë është aq i ndërlikuar dhe i rëndësishëm saqë mund të ekzistojë vetëm nëse është ndërtuese organizata speciale që ka rolin e mjetit me anë të cilit ai proces mund të drejtohet. Mjeti përbëhet nga një grup i posaçëm i formuar brenda shoqërisë globale, i cili është i përshtatshëm që me aktivitetet e tij dhe duke i shfrytëzuar mjetet e ndryshme materiale të arrijë efektet e domosdoshme për ta ruajtur bashkësinë në të cilën gjendet. Asnjë proces tjetër brenda shoqërisë globale nuk e imponon në atë masë nevojën për mjetin sa e bënë atë procesi i konstituimit politik. Ky proces e nxitë në mënyrë të drejtpërdrejtë krijimin dhe funksionimin e organizatës themelore, e cila është vetë shteti. Si rrjedhojë, për shkak se kjo organizatë, në çdo pikëpamje, tejkalon të gjitha format tjera të organizimit, mund të vlerësohet si primare sepse të gjitha organizatat

5

tjera janë sporadike dhe të një rëndësie të pakrahasueshme, pra më të vogël për nga caku. 1.2. Shteti si formë organizative Shteti para së gjithash është formë organizative. Ai i ka disa atribute dhe karakteristika themelore. Këto atribute, në të vërtetë, janë elemente të caktuara përmes të cilave vihet në pah sidomos specifika e kësaj forme të organizimit, e quajtur shtet. Ky, para së gjithash, është pushteti publik i cili nuk është asgjë tjetër, përveçse një formë e pushtetit në përgjithësi. Me fjalë tjera, në këtë formë të organizimit na shfaqet fakti se njëra palë e njerëzve, pra ata që janë në cilësi të organit, japin urdhrat, të cilave pastaj të tjerët duhet tu nënshtrohen. Këtu pra paraqitet apo del në pah raporti urdhërues - zbatues të atyre urdhrave apo nënshtrues të tyre. Në kuadër të shoqërisë globale më i rëndësishmi është pushteti publik. Ai gjithmonë dallohet nga pushteti privat, d.m.th. nuk ushtrohet drejtpërsëdrejti për dobi dhe interes të vet subjektit i cili është bartës i tij dhe i cili vepron si organ shtetërorë, por për llogari dhe në emër të shtetit si tërësi. Vetëm në këtë mënyrë ushtrimi i pushtetit nga ana e individit mund të shndërrohet në ushtrim të një forme speciale dhe të organizuar të pushtetit. Pra, ky është pushtet jo personal, mirëpo për këtë arsye edhe është shumë i definuar dhe precizë. Në pikëpamje të orientimit dhe efikasitetit, pushtetin publik e karakterizon atributi i quajtur sovranitet, i cili është manifestim material dhe formal i pavarësisë dhe sovranitetit të pushtetit shtetëror si brenda marrëdhënieve shoqërore ashtu edhe në sferën e marrëdhënieve ndërkombëtare. Pastaj, atribut i rëndësishëm këtu është edhe monopoli i dhunës që përbëhet nga një sistem i veçantë organesh të cilat disponojnë me mjetet e dhunës fizike. Monopoli është koncentrati më i madh dhe më i fuqishëm i dhunës që mund të formohet brenda shoqërisë së caktuar globale, prandaj ky është në gjendje ta dominojë dhe eliminojë çdo formë tjetër dhune. Monopoli është edhe formë e racionalizimit të dhunës, sepse vetëm në këtë mënyrë përdorimi i saj mund të kontrollohet në mënyrën më efikase dhe në pajtim me nevojat e shoqërisë nga ato forca të cilat kanë ndikimin më të madh në shtet. Është me rëndësi që këtu të vërehet se ky atribut në masë të madhe i përcakton rrethanat e jashtme dhe ka për qëllim ruajtjen e sigurisë së jashtme dhe zgjidhjen e konflikteve më të rënda ndërkombëtare. Së fundi, nuk është krejt e parëndësishme as sfera e ndikimit të organizatës shtetërore, apo shtetit. Kjo në të vërtet është shfaqje e aktiviteteve të këtij organizimi në hapësirën ku ekziston. Kjo sferë, në pikëpamje territoriale, para së gjithash është e përcaktuar dhe është identike me hapësirën në të cilën kryhet apo mund të ushtrohet pushteti shtetëror. Ky përkufizim është i rëndësishëm përveç tjerash edhe për faktin se me të bëhen më së shpeshti përkufizimet ndërmjet shoqërive të caktuar globale. Pastaj, kjo

6

sferë është personale, që do të thotë se pushteti shtetëror ushtrohet mbi njerëzit e caktuar, kurse ata njerëz janë anëtarë të shoqërisë përkatëse globale. Në këtë mënyrë individët integrohen në një bashkësi të organizuar. Së fundi, ekziston edhe sfera reale e cila përbëhet nga proceset e caktuara apo marrëdhëniet shoqërore që janë objekt i aktiviteteve të organizatës shtetërore. Shteti e zhvillon veprimtarinë e vet vetëm në sferat më të rëndësishme të jetës shoqërore, kurse jashtë tyre, praktikisht, veprimi i tij edhe nuk vërehet. Shteti në rrugën e zhvillimit të vetë që nga komuniteti primitiv, përmes epokës skllavopronare e deri tek shteti modern bashkëkohor është zhvilluar në pajtim me shkallën e caktuar të zhvillimit të forcave prodhuese dhe në bazë së ndarjes shoqërore të punës. Me kohë e ka realizuar atë rol që ka qenë i domosdoshëm për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore dhe sociale dhe për funksionin mbrojtës të cilin e ka shteti. Pra fjala është për funksionet mbrojtëse të shtetit si vijon: 1. Funksioni ekonomik, për mbrojtjen e mënyrës së prodhimit; 2. Funksioni ideologjik, për mbrojtjen e formave të ndryshme të vetëdijes

së klasave sunduese; 3. Funksioni politik, për mbrojtjen e atyre organeve shtetërore, të cilat

paraqesin superstrukturën e tij. Shteti si organizatë që disponon me monopolin e dhunës fizike ka për detyre t’i mbrojë funksionet e veta themelore dhe të mundësojë zbatimin e tyre në praktikë. Kjo është organizata më e fortë në shoqëri e cila mund të qëndrojë vetëm duke realizuar funksionet e veta. Direkt lidhur për këtë është edhe nocioni i së drejtës i cili shfaqet si një sistem i normave juridike pas së cilave qëndron shteti me monopolin e tij të dhunës. 1.3. E drejta si sistem normash brenda shtetit E drejta është shkencë shoqërore e cila përfshinë apo nënkupton jo vetëm të drejtën në kuptimin e ngushtë të fjalës por edhe shtetin. Kur thuhet e drejtë, atëherë me këtë nënkuptohet edhe shteti, sepse e drejta dhe shteti janë ngushtë të lidhura dhe si të tilla janë dukuri shoqërore të pandara. Prandaj, kur themi se studiohet e drejta vetëm shprehemi shkurt, sepse e drejta nuk mund të studiohet ndaras nga shteti. Në të vërtetë, në realitet, shteti dhe e drejta studiohen së bashku. Kurse, të shprehurit shkurt është e rëndomtë dhe se dihet fare mirë që kjo ka kuptim të gjerë. Së këndejmi, lënda „Hyrje në Drejtësi“ studion shtetin dhe të drejtën apo shkencat mbi shtetin dhe të drejtën. Këto shkenca janë shkencat shtetërore–juridike apo shkurt shkencat juridike .

7

2. Bazat e shkencës mbi shtetin dhe të drejtën Qëllimi programor i cili duhet tu ofrojë studentëve njohuri mbi nocionet e përgjithshme të së drejtës, të cilat njëkohësisht janë në funksion të mbrojtjes së të drejtës pozitive, është i lidhur për arritjen e njohurive themelore mbi shtetin si bashkësi politike përmes të cilit realizohen funksionet normative brenda tij. Siç kemi parë në fillim, shteti dhe e drejta nuk janë kategori të ndara. Nuk ka shtet pa të drejtën, sikurse e drejta që nuk mund të ekzistojë nëse pas saj nuk qëndron shteti me dhunën e tij ligjore. Pra shkenca mbi shtetin dhe të drejtën i përket grupit të disiplinave juridike të cilat studentëve u ofrojnë njohuri të përgjithshme themelore, të cilat do tu nevojiten për studimin e lëndëve tjera juridike. Qasja integrale studimit të së drejtës implikon edhe njohuritë dhe nocionet themelore për shtetin përmes të cilave realizohet hipoteza e sistemit të plotë shtetëror. Prandaj , studimi i shtetit dhe së drejtës sikurse edhe në të gjitha disiplinat shkencore e ka të përcaktuar objektin e studimit. Kjo lëndë përmban atë fushë të realitetit shoqëror, të cilën kjo shkencë e ka zgjedhur për objekt të vetin të interesimit hulumtues. Nuk ekziston asnjë shkencë e cila do të mund ta studionte botën në tërësi, prandaj për këtë arsye një fushë shkencore studiohet përmes disa disiplinave shkencore. Së këndejmi, nëse do ta studionim shkencën mbi shtetin dhe të drejtën, pra shtetin dhe të drejtën së bashku, atëherë duhet të kemi parasysh që interesimin tonë ta orientojmë kah struktura e shtetit dhe së drejtës e cila është e përfshirë dhe e përpunuar në nivelin e njohurive të përgjithshme mbi natyrën e tyre, përbërjen, marrëdhënien ndërmjet pjesëve të saj dhe legjislacionet me gjithë ndryshimet e tyre. Prandaj, nocioni strukturë paraqet përbërjen e brendshme të një dukurie, e në këtë rast të shtetit dhe së drejtës. Ky është i caktuar me pjesët përbërëse të cilat ekzistojnë në një shtet si strukturë e tij e jo si strukturë e ndonjë shteti konkret. Nocionet e përgjithshme që e karakterizojnë një shtet janë: 1) Nocioni i shtetit; 2) Llojet e organeve shtetërore; 3) format e qeverisjes; 4) format e rregullimit shtetëror; 5) format e regjimeve politike dhe 6) format e ndarjes së pushtetit. Gjithashtu, nocionet e përgjithshme me të cilat realizohet kushtëzimi i ndërsjellë i funksioneve ligjore të shtetit, përmbahen në: 1) nocionin e së drejtës; 2) normën juridike; 3) aktin juridik; 4) subjektet juridike; 5) sistemin juridik; 6) sistemin e së drejtës dhe 7) marrëdhënien juridike.

8

3. Pikëpamjet më të rëndësishme mbi shtetin dhe të drejtën 3.1. Teoritë antike mbi shtetin dhe të drejtën Në Greqinë antike ekzistonte shteti i cili pothuaj me asgjë nuk i ngjante shtetit të sotshëm modern. Pa marrë parasysh se nocioni i shtetit paraqitet shumë më vonë, megjithatë Shteti Antik ka lënë gjurmë të pashlyera në proceset e më vonshme të lindjes dhe zhvillimit të shtetit e sidomos të atyre mesjetare dhe të periudhave më të reja. Shteti në Greqinë Antike, në të vërtetë, ishte qytet (polis), kurse subjekt themelor i tij ishte njeriu i lirë – qytetari. Krahas tij si element i parë i shtetit, ishte edhe politesi, gjegjësisht njeriu i cili merrej me punët shtetërore dhe politea, gjegjësisht kushtetuta si garanci e lirisë dhe sigurisë së njerëzve në qytet-shtet. Nga individualiteti i ngushtë qytetar i individit, me kohë u zhvillua teza mbi kosmopolisin si qytet botëror, e cila solli deri tek ajo që shteti, e drejta dhe politika të arrijnë dimensione kozmike. Njeriu paraqitej si qytetar i botës dhe ngrihej në nivelin e “individualitetit të bukur”. Simboli themelor i shtetit grek ishte “foltorja” ajo paraqiste vendin në të cilën nxirreshin vendime pozitive për polisin. Të gjithë kishin qasje ndaj atij vendi për t’i shprehur mendimet e veta. Në këtë mënyrë u zhvillua e ashtuquajtura “formë e mendimit të lirë“ si paraardhëse e demokracisë së lirë. Ligji themelor i asaj kohe ishte ”ligji i lirisë“, kurse si parim i formimit të vullnetit individual, shfaqet norma zakonore. Prona private ishte pothuaj fare pak e zhvilluar dhe, vetëm në raste të jashtëzakonshme, i takonte ndonjë qytetari. Mbi këtë Hegeli e zhvilloi Tezen e Aristotelit mbi absolutizmin e qytetarit. Sipas kësaj Teze, qytetari kurrsesi nuk mund të definohej ndryshe, veçse si pjesëmarrës në pushtet (qytetari absolut). Kjo është teza e qytetarit të lirë e cila rezulton direkt nga i ashtuquajturi ”sovranitet popullor”, gjegjësisht qeverisje e popullit. Sipas kësaj teze, të gjithë brenda shtetit kanë të drejtë të vendosin dhe të zgjedhin përfaqësuesit e vet në pushtet. Kështu, të gjithë ishin të përfshirë në ushtrimin e pushtetit çka impononte njohurinë e “logosit”, gjegjësisht mendjes dhe harmonisë të cilat udhëheqin me Universin, që do të thotë me të gjitha që ekzistojnë në shtet, të cilat me anë të “normosit” (ligjit) grekët i bartnin në politikë me synimin për një sistem më të mirë juridik dhe social, për barazi në punë (isonomia) dhe për pushtet (osokratia). Se në çfarë mase ka qenë i rëndësishëm pushteti në Shtetin Antik Grek, më së miri dëshmojnë fjalët e filozofit të famshëm grek Perikleut, i cili në një fjalim të tij thoshte: ”Atë që nuk interesohet për punët e shtetit ne nuk e konsiderojmë si qytetar por si një qenie të padobishme”. Në Greqinë Antike nuk ekzistonte egoizmi si ndjenjë e qenies mikroborgjeze, por Bota Antike megjithatë

9

mbeti brenda filozofisë idealiste mbi zanafillat e ekzistencializmit, duke i munguar ndjenja empirike. Marksi, analizën e tij shkencore rreth lindjes së shtetit e mbështeste në traditën politike të antike, e cila pjellën e vet historike e përjetonte në superstrukturën juridiko - politike të polisit grek, civitasit romak dhe format e ndryshme të republikës dhe monarkisë antike. Pikëpamje të ngjashme rreth definimit të lindjes dhe zhvillimit të shtetit kishin edhe shumë shkencëtarë dhe teoricienë të tjerë. Përpjekja që shteti, e drejta dhe politika të kuptohen si kërkesë për unifikimin e tyre në bashkësi është vlera më e madhe e filozofisë, zellit dhe praktikës antike. Në një bashkësi të tillë të imagjinuar, njeriu i lirë, para së gjithash do të ishte qytetar i lidhur në mënyrë të pandashme për politike dhe pjesëmarrjeje në punët e shtetit. Edhe vet nocioni i politikës është nxjerrë pikërisht nga kërkesa për konstituimin e shtetit si bashkësi e qytetarëve të lirë i cili në demokraci mbështetet në tri elemente qenësore: 1) polis (qytet-shtet); 2) polites (njeriu si qytetar) dhe 3) politea (kushtetuta si garanci e lirisë dhe sigurisë). Shteti dhe politika shfaqen si sfera të lirisë së njeriut. Aristoteli e kishte definuar njeriun si “zoon politikon” (shtazë politike), duke shtuar se: “individi i cili jeton jashtë bashkësisë, ose është shtazë ose është zot”. Edhe pikëpamjet e Platonit për shtetin ideal janë të ngjashme me mendimet e sofistëve mbi drejtën natyrore. Gjithkund është i pranishëm mendimi se jeta politike duhet të jetë e bazuar në virtyt, i cili supozon shkallë më të lartë të vlerës nga ajo e zakonshme. Kjo ishte bazë për krijimin e sistemit filozofik si lidhëz e politikës dhe etikes. Këtë harmoni ndërmjet jetës private dhe publike Hegeli e quajti “Demokraci të Bukur”. Në këtë mënyrë u tejkalua zemërngushtësia personale e individit dhe izolimi i bashkësive të vogla politike, duke u shndërruar ky vizion në filozofi mbi kosmopolisin si qytet botëror në konstruktimin e të cilit, shteti e drejta dhe politika arrijnë dimensionin kozmik dhe njeriun si “qytetar të botës” e ngrenë në nivelin e individualitetit të bukur. Sipas Hegelit filozofia themelore e frymës antike dhe mendimi mbi formën në mënyrë koncize përputhen me nocionin estetik të së bukures dhe në jetën publike realizohen si vepër politike artistike, kurse vet rregullimi shtetëror si “Demokraci e Bukur“. Simboli i tyre është sheshi dhe tribuna (foltorja). Kështu asokohe nxirreshin vendimet politike, përmes luftës së mendimeve të individëve politik. Një ndër karakteristikat qenësore të demokracisë antike ishte se dhuna pothuaj nuk ekzistonte fare. Ligji i Lirisë ishte ligj themelor. Veprimtaria policore ishte shërbim i shumëllojtë dhe këtë veprimtari më së shpeshti e kryenin robët. Si parim për krijimin e vullnetit të individit shfaqet norma zakonore. Raporti ndaj gjërave publike ishte sikurse ndaj atyre personale. Problemi themelor që asokohe shtrohej ishte; a është i mirë pushteti ekzistues dhe a ushtrohej ai parimisht me virtyt qytetari.

10

Kur është fjala për demokracinë antike, Hegeli përfaqësonte dhe zhvillonte Tezën e Aristotelit mbi qytetarin absolut - qytetarin pa të meta. Sipas tij qytetari më së miri definohet dhe identifikohet me pjesëmarrje në legjislacion dhe pushtet. Nocioni i qytetarit rezulton direkt nga nocioni i sovranitetit popullor dhe përmes virtytit politik dhe qytetar i imponohet njeriut si njohje e logosit d.m.th. mendjes dhe harmonisë, të cilat mbretërojnë universin dhe të cilat, grekët, përmes normonit (ligjit) i bartin në politikë si synim të tyre për sistem më të mirë juridik dhe social (eunomia dhe eukosmia), për barazi në drejtësi (isonomia), për barazi në punë (isegoria) dhe për barazi në pushtet (isokratia). Filozofët antik, ligjin e shpallen si kumtesë empirike të mendjes dhe si garanci të saj. Vetë statusi i qytetarit ishte ngritur deri në nivelin e obligimit publik . Perikleu në të famshmin “fjalim të pas vdekjes” thoshte: ”Atë i cili nuk interesohet për punët e shtetit ne nuk e konsiderojmë si qytetarë por si qenie të pa dobishme. Gjithashtu, jashtë funksioneve publike, secili ishte i lirë të jetojë sipas dëshirës së tij. Prona private ishte përjashtim dhe ekzistonte vetëm si përjashtim nga norma dhe si formë që i nënshtrohej pronësisë komunale. Në demokracinë antike pra edhe nuk ekzistonte egoizmi si ndjenjë mikroborgjeze. Njeriu privat këtu ishte robi, kurse qytetari ishte personalitet publik dhe pjesëmarrës në punën e të gjitha institucioneve politike. Bota antike mbeti në gjendjen e metafizikës, pra mbinatyrore apo jo natyrore. Megjithatë bota antike mbështetej në filozofinë idealiste mbi zanafillat e ekzistencializmit pa prani të ndjenjave empirike. 3.2. Teoritë mesjetare mbi shtetin dhe të drejtën Teoritë mesjetare mbi shtetin, përfshijnë para së gjithash njohuritë mbi lindjen dhe zhvillimin e Shtetit Romak. Roma ishte shteti më i rëndësishëm dhe i fundit nga periudha skllavopronare. Në kohën e Romës, skllavopronaria arriti kulminacion saj, kurse me rënien e Romës bie edhe sistemi skllavopronar. Kultura romake ishte nën ndikimin e fortë të Greqisë, gjegjësisht “Kulturës Helene” të saj. Romakët ishin ushtarë të shkëlqyeshëm, historianë, artistë dhe ndërtimtarë, mirëpo në krahasim me grekët, ishin teoricienë dhe filozofë shumë të dobët. Ata, as për së afërmi nuk i kishin realizuar të arriturat në shkencë, siç i kishin bërë p.sh. Egjiptianët në astronomi, mjekësi dhe matematikë, apo grekët në filozofi dhe fizikë. Shteti Romak ishte i karakterit krejtësisht religjioz (Toma Akuinski dhe Shën Augustini). Sistemi shtetëror-juridik i Shtetit Romak përfshinë një periudhë kohore prej rreth njëmijë vjetësh dhe sillet ndërmjet shtetit laik dhe, nën ndikimin e Greqisë, të ashtuquajturit “shtet hyjnor”. Ky ishte

11

raporti i së mirës dhe së keqes, me ç’rast fillohej nga ajo se shteti duhet të jetë i shenjtë. Romakët nuk konsideronin se shteti laik, (civitas terena), është thjesht personifikim i së keqes. Ata konsideronin se ai është bashkësi iluzore në të cilën robëria dhe nënshtrimi ndaj institucioneve të tij janë njëkohësisht dënim për mëkatin, por edhe ilaç për gjetjen e shpëtimit “ në mënyrë që ai mëkat të mos përsëritet”. Ai, në të vërtetë, është realitet i rrejshëm, sepse në të njerëzit jetojnë në kushte dhe kërkesa materialiteti (mishërimi) e jo në kurrfarë gjendje spirituoze, apo teologjike. Shteti Romak duhej të ishte pra instrument i vullnetit të Zotit, i cili do të ishte personifikim në politikë dhe i mishëruar në pamje të sunduesit Teoria Teologjike mbi Shtetin Romak, njeriun e konsideronte, jo si qytetar të lirë të Greqisë Antike, por si nënshtetas. Kurse, vetëm sundimtari ishte ai i cili paraqiste personifikimin hyjnor. Së këndejmi pra edhe Shtetin Romak e quanin shtet teologjik. Teologët shpjegonin se Shteti Romak është “Civitas dei”, gjegjësisht shteti i Zotit dhe se hyjnia është më fatalja për ekzistimin e shtetit të vërtetë. Konsiderohej se shtetin e tillë e karakterizojnë tri tipare dalluese, të cilat janë: 1) fati i përjetshëm; 2) drejtësia e përjetshme dhe 3) paqja e përjetshme. Nga aspekti i së drejtës, teologët e shpjegonin përmes tri pikëpamjeve siç janë: 1) përjetësia; 2)hyjnorja dhe 3) natyrorja e njerëzorja. Kjo ishte edhe baza e lindjes së skolastikës, e cila paraqet fillin e filozofisë në shërbim të teologjisë.

. . . Mbështetje filozofike e këtyre teorive, para së gjithash, ishte teologjia, (mbështetja teologjike), nga Shën Augustini deri tek Tom Akuinski. Pra, për më tepër se dhjet shekuj rregullimi shtetëror-juridik u gjend i përçarë ndërmjet “laikes” dhe “hyjnores”, sikurse edhe çdo gjë ekzistuese që gjendej midis “të mirës” dhe “të keqes”. Mendimtarët teologjik konsideronin se shteti laik-fetar nuk është asgjë tjetër përpos hallkë shtetit të vërtetë, i cili duhet të jetë hyjnor sikurse edhe trupi i njeriut që nuk është asgjë tjetër përveç hallkë e shpirtit, me copëzimin e të cilit, ai depërton në amshim. Shteti laik-fetar, (civitas terena), nuk është personifikim i thjesht i së keqes, por bashkësi iluzore në të cilën robëria dhe nënshtrimi institucioneve të saj, konsiderohet si dënim për mëkatin dhe ilaç për gjetjen e shpëtimit. Ajo në të vërtetë është realitet mashtrues, sepse njerëzit në të jetojnë sipas kërkesave të materiale (mishërimit), e jo spirituoze (teologjike). Shteti duhej të ishte instrument i vullnetit të Zotit i cili do të jetë personifikim i tij në politikë dhe e mishëruar në figurën e sundimtarit. Teoria Teologjike për dallim nga ajo Antike Greke, njeriun e konsideronte, jo si qytetar, por si nënshtetas i cili është i detyruar t’i përkulet vullnetit politik të shtetit dhe sundimtarit të tij, sikurse besimtari që është i detyruar t’i përkulet vullnetit mbinatyror të Zotit.

12

Teologët, shtetin hyjnor (civitas dei) e kishin definuar si bashkësi të vërtetë e cila i ka tri tipare dalluese kryesore: 1) fatin i përjetshëm; 2) drejtësia e përjetshme dhe 3) paqja e përjetshme. Ngjashëm me këtë, teologët e kanë përpunuar edhe teorinë e së drejtës. Sipas tyre, e drejta paraqitet në tri pikëpamje themelore, si: 1) e përjetshme; 2) hyjnore dhe 3) natyrore njerëzore. Kjo ishte edhe bazë për lindjen e skolastikës mesjetare. 3.3. Teoria e epokës borgjeze mbi shtetin dhe të drejtën Kjo periudhë në filozofi quhet „Makiavelizëm“, sipas Nikolla Makiavelit (1469-1526), i cili konsiderohet si personifikim i rrethanave në Italinë e shek. XIV dhe XV, e cila asokohe kishte ekzistuar si një shtet, por ishte zhdukur mu për shkakun se atë e karakterizonte ekskluzivisht krimi, plaçkitjet, vrasjet, dhunimet dhe me një fjalë, e keqja dhe amorali.. Në një shtet të tillë, në metropolin e Papës, u ndërruan Aleksandri i VI – „Borxhiu“, të cilin e quanin „horr i renesancës“. Në oborrin e tij jetonte Makiaveli, të cilin e kishte për këshilltar. Ai e ka shkruar një vepër të jashtëzakonshme letrare, e cila pesëqind vjet më vonë u bë bestseller dhe bëri „Bum“, me titullin „Sundimtari“ apo „Sunduesi“. Bazë e studimit (mësimit) makiavelist e përmban fjalia: „ qëllimi arsyeton mjetin“, apo me fjalë tjera do të mund të thuhej: „përmbi kufoma, drejt qëllimit“. Makiaveli, këtë libër e ka shkruar, fshehurazi, derisa po jetonte në oborrin mbretëror. Në të ai e përshkruante posaçërisht sundimtarin, duke theksuar se sundimtari, para botës, gjithmonë përpiqet të duket ashtu siç , në të vërtetë, nuk është. Kjo sidomos ka të bëjë me situatat, në të cilat ai përpiqet të jetë i drejtë, human dhe kur përpiqet tu pëlqejë të gjithëve. P.sh. Makiaveli thotë: „kur sundimtari ia ledhaton fëmijës flokët“ edhe atëherë përpiqet të arrijë qëllimin, që të fitohet përshtypja se është i mëshirshëm por, në të vërtetë, atij fëmije, ai do t'ia kishte „hequr“ kokën, sepse edhe ai fëmijë kur të rritet do të paraqet rrezik për fronin e tij. Makiaveli paraqet kërkesë të shkëlqyeshme për ndarjen e shtetit dhe së drejtës nga religjioni dhe morali. Ai thotë se këto sfera duhet të shikohen dhe konsiderohen si fusha të pavarura, në të cilat rasti do të jetë shkathtësi ekskluzive për të sunduar, kurse forca e sundimtarit e mbështetur në aftësinë e tij për tu mbajtur në pushtet, (me çdo çmim, duke mos zgjedhur mjetet). Sipas Makiavelit, pushteti nuk rrjedh as nga Zoti, e as nuk nxirret nga imperativi abstrakt i moralit, por krijohet përmes luftës praktike të interesit të cilën e fitojnë ata që janë më të aftë. Nuk ka traditë antike që mbështetet në etikë dhe gjithashtu as traditë mesjetare, sepse ajo politikën e kishte lidhur për teologjie. Sipas tij, shteti vetvetiu është qëllim. Për sundimtari, politika është mjeshtri sundimi. Sundimtari i pa aftë nuk duhet të dhimbset, kurse nga sundimtari i aftë duhet pasur frikë. Shteti është racionalist, sepse ai është krijesë e arsyes dhe vullnetit

13

të sundimtarit. Është i rëndësishëm efikasiteti i zbatimit, e jo morali i realizimit. Sundimtari, ekskluzivisht vet, është përgjegjës për suksesin apo mossuksesin e ndërmarrjeve politike. Ka pasur përpjekje që mësimi Makiavelist të paraqitet n ditën e gabuar, ku „politika fillon aty ku morali pushon së ekzistuari“ dhe ku „qëllimi e arsyeton mjetin“. Vlerësimet e njëanshme për Makiavelin janë të gabueshme. Mënyra dhe teknika e sundimit mund të jenë të dyanshme – të përdorura për qëllimet më fisnike, po edhe për qëllimet më të errëta. Dhepse në mënyrë profane apo laike, megjithatë kjo është herë a parë që shteti, e drejta dhe politika kishin kuptuar këtë, sepse kjo edhe e përjashtoi metafizikën dhe teologjinë. Kjo ishte edhe paralajmërim për një botë qytetare kapitaliste të mbështetur në idetë e konkurrencës së lirë, gjegjësisht sundimin e të lirëve. Metoda e të menduarit makiavelist ishte krejtësisht empirike, sepse ai nuk e kishte shpjeguar sundimin teorikisht, por krejt praktikisht. Në bazë të (empirizmit) përvojave të veta, ai e kishte krijuar teorinë „praktike“ të „makiavelizmit“ si filozofi të udhëheqjes me shtetin. Për te ishin të rëndësishme vetëm faktet, e jo kurrfarë gjendjesh mbinatyrore (metafizike). Sheshazi mund të thuhet se makiavelizmi është etapë në rrugën e zhvillimit të shoqërisë njerëzore, e cila i përkiste humanizmit dhe renesancës. Ky drejtim, në zhvillimin e filozofisë, pothuaj, plotësisht e ka zmbrapsur skolastikën. „Politika fillon aty ku pushon së ekzistuari morali“ thoshte Makiaveli. Prandaj, doktrina apo mësimi i tij mund të pranohet në tërësi, sepse e kritikonte kohën në të cilën jetonte vet. 3.4. Teoria natyraliste-juridike e shtetit dhe së drejtës Teoria natyraliste–juridike u lind me qëllim të shqyrtimit kritik të përpjekjeve që fenomeni i shtetit dhe së drejtës të sendërtohet nga ndikimi i faktorëve jashtë historik dhe mbi historik. Filozofët e këtij drejtimi u përkisnin shkollave të ndryshme, (holandeze – Grocius; angleze - Hobsi dhe Lloku; franceze – Ruso; gjermane – Kanti), dhe ata dalloheshin madje edhe për nga zgjidhjet fundamentale, por edhe kishin hipoteza të përbashkëta. Teoria natyraliste-juridike gjurmonte një sistem politiko-juridik i cili do të mbështetej në arsye. Kjo teori, për herë të parë haset në Greqinë Antike, tek filozofët e rrymës filozofike të sofizmit. Sofistët fillonin nga hipoteza që ekzistojnë dy lloj ligjesh: 1) ligji natyror (fizis) dhe 2) ligji njerëzor (homos). Sipas tyre, ligji i natyrës është i përjetshëm dhe i drejtë, kurse nga ky atribut i tij u përpoqën së shumti që të sendërtojmë parimin që të gjithë njerëzit janë nga natyra të lirë dhe të barabartë. Ndërkaq, ligji njerëzor, përkundrazi, është i pa përkryer dhe kalimtar dhe se së këndejmi, nëse e sanksionon pabarazinë dhe padrejtësinë, duhet harmonizuar me ligjin natyror. Përmes këtij harmonizimi filozofët e

14

stoicizmit, më vonë, dëshiruan të tregojnë krejt çka ekziston (natyra, shoqëria dhe njeriu) duhet të barazohet sipas ligjit unik të natyrës (logos), në të cilin, njëkohësisht është edhe vet kuptimi i botës dhe i jetës së njeriut. Këto mendime fillestare të filozofëve antik, teoricienët e Shkollës natyraliste-juridike i përsëritën edhe në fillim të shek. XVI. Dallimi konceptor i ligjit natyror dhe atij njerëzor, tek ata u kthye në distinkt apo dallim midis natyrës dhe të drejtës pozitive. Të përbashkët e kishin vetëm atë se rregullimi i ardhshëm politik është i mundshëm të shprehet me të drejtat natyrore të njerëzve, (barazia, liria dhe drejtësia), të cilat ata i theksojnë madje me vet udhëheqjen dhe arsyen tyre e cila gjithmonë dominon në shoqëri dhe në natyrë, me gjithë të panjohurat e deritashme, të cilat duhet të kthehen në realitet historik. Rregullimi politiko – juridik është i bazuar në njohurinë se arsyeja duhet të bëhet mbret i botës, në mënyrë që e drejta ekzistuese pozitive të harmonizohet me atë natyrore dhe njeriut t’i kthehet dinjiteti i tij qytetar e t’i hiqet nënshtrimi nënçmues. Shqyrtimet e mëtejme të shkollës natyraliste – juridike ishin të mbështetura në koncepcione të ndryshmet natyrës njerëzore. Mendimtarët të cilët kishin qëndrim dhe përcaktim egoist (Hobsi), konsideronin se lirinë e njerëzve duhet frenuar në shkallën më të madhe të mundshme. Ata mendimtar, të cilët besonin në anët pozitive të natyrës njerëzore (Ruso) dhe të cilët konsideronin se prona private i ka ndezë epshet dhe impulset drejt sundimit, theksonin se ky frenin i lirisë njerëzore duhet të shkojë deri tek kufiri i domosdoshëm ku do të baraspeshohej forca e individit dhe bashkësisë. Ata, sikurse Konti, të cilët përpiqeshin që marrëdhëniet midis njerëzve t’i mbështesin në etikë, përmes të ashtuquajturit imperativ kategorik (“ vepro ndaj të tjerëve ashtu siç mendon se edhe ata duhet të veprojnë ndaj teje”), konsideronin se problemi i lirisë duhet të zgjidhet në kuadër të ligjeve të etikës. Teoria natyraliste – juridike kishte këndvështrimin unik se shteti dhe e drejta kanë lindur sipas marrëveshjes shoqërore, (njerëzit, për çështje të sigurisë personale dhe mirëqenies së bashkësisë, kanë hequr dorë nga ajo pjesë e lirisë, e cila ishte e domosdoshme për ekzistencën e tyre dhe të bashkësisë si tërësi). Produkt i arsyes, për këtë, do të duhej të jenë ligjet pozitive. Sipas mendimit të shkollës angleze (Hobsi, Lloku) sistemi politiko – juridik, përmes dhunës shtetërore-juridike do ta frenonte natyrën egoiste të qenies njerëzore dhe do ta sillte atë në kufij të sistemit, i cili mund të jetë monarki absolute (Hobsi) me forcë tiranike të shtetit dhe mbretit, apo monarki kushtetuese dhe parlamentare (Lloku) me një ndarje të caktuar të pushtetit dhe me një forcë të kufizuar të vet mbretit. Pikëpamjet e shkollës franceze janë pak më të ndryshme: Sistemi politiko-juridik duhet të jetë i rregulluar si sistem i “institucioneve të mira politike (Ruso), të cilat do të garantojnë të drejtat natyrore të

15

njerëzve dhe tu mundësojnë atyre të drejtën ligjore në kryengritje, nëse sistemi i tillë nuk e kryen funksioni e vet burimor – të vendosë marrëdhënie të baraspeshuara ndërmjet forcës së shtetit dhe lirisë së individit. Për gjermanin Kont i cili, sipas ithtarëve të tij, ishte themeluesi i vërtetë i socializmit gjerman, e jo Marksi, qëllimi i përsiatjes mbi shtetin dhe të drejtën ka qenë bashkësia e njëmendtë njerëzore – duke i vënë në pah vlerat morale të njeriut..

. . .

Pothuaj të gjithë teoricienët e shkollës natyraliste të së drejtës insistonin në dy lloj argumentesh. I pari prej tyre, kishte të bënte me njohurinë se shteti dhe e drejta janë krijesa historike dhe kanë funksion të caktuar shoqëror dhe se ndërmjet sistemit e lirisë është e nevojshme masa e arsyeshme e cila mund të realizohet me kontratë shoqërore, me të cilën, sipas tyre, ka lindur edhe shteti. Në qoftë se këta mendimtarë janë përpjekur së këndejmi që esencën e shtetit dhe së drejtës ta nxjerrin nga historia e saj, atëherë ata mund të konsiderohen realistë. Lloji tjetër i argumentit, sillej mbi historinë, sepse shtetin krejtësisht e konsideronte si akt të vetëdijes, nga i cili shihet se teoria natyraliste e së drejtës e ka lëshuar terrenin e historisë reale dhe ka dalë në sferën e idealizmit politik. 3.5. Teoritë mbi shtetin dhe të drejtën, e epokës e borgjeze Kjo është periudha e shek. XVII, XVIII dhe gjysma e parë të shek. XIX, pra nga koha e revolucioneve borgjeze, të cilat ishin ekonomike dhe politike dhe të cilat e vendosën një mënyrë krejtësisht tjetër të jetës, me shfaqjen e disiplinave të reja – sociologjisë dhe politikologjisë dhe me ndarjen e teorisë së shtetit dhe së drejtës në shkencë të veçantë. Revolucioni Borgjez-Francez i vitit 1789, në Evropë bëri kthesa të mëdha. Paraqitja e Hegelit si mësues i Marksit, të cilin më vonë Marksi parimisht e kritikoi dhe u nda me të, ishte jashtëzakonisht me rëndësi. Periudha e esencializmit, e Hegelit, karakterizohet me atë se Hegeli konsideronte se me historinë e botës më parë udhëheq filozofia e caktuar e cila në etapa të ndryshme të përpjekjeve të saj zbaton frymën botërore si dëshmi absolute të ndodhive të gjithmbarshme. Shteti dhe e drejta, sipas Hegelit, kalojnë nëpër tri periudha: 1) Despotizmi pariatik (mbretëritë e mëdha orientale të botës së vjetër–Kina, India, Mesopotamia, Egjipti, ku i lirë është vetëm një, d.m.th. despoti); 2) Oligarkia antike – në të cilën e lirë është vetëm pakica, d.m.th. qytetarët.

16

3) Demokracia e perëndimit – ku janë të lirë të gjithë. Hegeli nuk pretendonte ta ndërtonte shtetin ideal, (siç duhej të ishte), por të kuptuarit e shtetit real, ( ashtu siç ishte). Organizimin e tij ai e kuptonte si organizim të lirisë substanciale, d.m.th. uniteti i interesit të posaçëm dhe të përgjithshëm, me çka nënkuptonte, bashkimin e interesit të përbashkët dhe individual. Lidhur me këtë Hegeli pohonte se burokracia është ajo forcë, e cila ka mundësi ta realizojë organizimin e lirisë substanciale. Ai mbështetej në atë se burokracia – faktorët shtetëror më së miri e njohin interesin e vet popullit. Këtu Marksi iu kishte kundërvënë plotësisht Hegelit, sepse sipas tij, burokracia është një e keqe e madhe e cila shtetin po e shndërronte në pronë. 3.6. Teoritë politike dhe sociologjike mbi shtetin dhe të drejtën. Në gjysmën e parë të shek. Të XIX ndodhën dy ngjarje të rëndësishme: 1. Formimi i dy shkencave të reja; sociologjisë dhe politikologjisë – nga filozofia dhe historia e deriatëhershme. Shkenca duhej të bëhej e dobishme, sipas Ogyst Kontit (1839) do të thotë reale, për dallim nga antika, e cila sipas tij ishte metafizike - mesjetare, gjegjësisht teologjike. 2. Paraqitja e marksizmit dhe teorisë së tij mbi shoqërinë, i ashtuquajturi socializëm shkencor. Që nga Konti ishte rrënjosur ideja se përmes njohjes së ligjeve objektive të zhvillimeve shoqërore mund të ndërtohet sistemi i të menduarit mbi ardhmërinë dhe se njeriu, vetëm duhet t’i përshtatet asaj njohjeje. Shkencës i ishte besuar detyra e koordinimit të ligjeve progresive në frymën qasjeve metodologjike dhe kërkesave pozitiviste. Mirëpo qëllimi i vërtetë i “shkencës pozitive” ishte që ta ruaj shoqërinë nga debatet .revolucionare. Koncesionet ndaj shtresave të shtypura shërbenin për neutralizimin e opozitës. Filozofia politike liberale e shek. XVIII dhe gjysmës së parë të shek. XIX, përpiqej që shoqërinë qytetare ta ruaj nga debatet. Asokohe u zhvilluan teori të ndryshme mbi faktorët. Varësisht nga ajo se cili nga faktorët konsiderohej vendimtar, dalloheshin: 1. Teoria psikologjike, e cila fillon nga roli vendimtar i faktorit psikologjik. Ndarja e njerëzve në lider dhe nënshtetas krijon efekte psikologjike të një normaliteti; 2. Teoria biologjike, sipas të cilës faktori themelor përmbahet dhe shihet në konstitucionin biologjik të njeriut. Sipas kësaj teorie, biologjia

17

është ajo që tek njeriu e ka mbjellë prirjen për sundim. Nga kjo pikëpamje janë zhvilluar variantet e teorive të ndryshme; 3. Teoria organike, i ngjanë pakëz teorisë biologjike, por kjo nuk zhytet në racizëm. Sipas saj, ndërmjet individit dhe shtetit ekziston një unifikim organik, i cili vërehet në kushtëzimin funksional, të bazuar në ndarjen e punës. Sipas kësaj teorie, si çdo organizëm tjetër, edhe ai shtetëror-juridik zhvillohet dhe zhduket sipas ligjshmërive të njëjta, në bazë të të cilave ekziston bota tjetër organike. Ndërkaq, teori sociologjike - juridike mbi shtetin dhe të drejtën mund të quhen vetëm ato të cilat lindjen e tyre e shpjegojnë më së shumti me anë të ndikimit të faktorëve shoqëror, pra si rezultat i veprimit të faktorëve shoqëror. Të tilla janë teoritë e dhunës dhe solidaritetit; - Teoria e dhunës fillon nga ekzistimi i klasave në shoqëri, me ç’rast mendimtarët e kësaj teorie, theksin e tyre e vënin në momentin e jashtëm të procesit të lindjes së shtetit (dhuna e një grupi ndaj grupeve tjera, p.sh: fiset nomade ndaj atyre bujqësore). Kështu shteti bëhet mbiklasor, kurse roli i tij represiv bëhet i karakterit të përgjithshëm shoqëror. - Teoria e solidaritetit e pranon ekzistimin e klasave dhe shtresave të kundërta shoqërore si dhe të grupeve sunduese dhe atyre të nënshtruara shoqërore. Kundërvënia e grupit gradualisht evoluon dhe kristalizon interesat e përbashkëta. Kjo teori ishte e bindur se në shoqëri krijohen spontanisht interesat e përgjithshme, të cilat pastaj shteti detyrohet t’i mbrojë me mjetet e veta të dhunës. Këtë rol mbiklasor të shtetit duhet ta kryej, por vetëm në kuptimin operativ, aparati i nëpunësve të shtetit, (burokracia). 3.7. Teoritë e elitizmit mbi shtetin dhe të drejtën Teoritë e elitizmit, (shek. XIX dhe XX)), fillojnë nga hipoteza e përbashkët se të gjitha shoqëritë njerëzore janë ndarë në shoqëri “masive” dhe “elite” dhe që një gjë e tillë do të vazhdojë përderisa të ekzistojë gjinia njerëzore (Pareto thotë: “historia nuk është asgjë tjetër përveç se varrezë e elitave”). Përfaqësuesit e kësaj teorie, elitat i kanë dalluar sipas aftësive të lindura (psikologjike, biologjike, trashëguese-gjenetike), ose sipas vetive të fituara ( prejardhjes, pasurisë, pozitës, autoritetit, etj.). Si elitën më të rëndësishme e kanë spikatur elitën politike, sepse ajo udhëheq me shtetin dhe ka ndikimin më të madh në shoqëri.

18

Përfaqësuesit më të rëndësishëm të teorisë së elitizmit janë: Vilfred Pareto i cili, për radhitje në elitë, si kriter e merr suksesin në

jetë. Sipas tij, socializmi ua siguron suksesin atyre që vijnë nga klasat dhe e konsideron atë si më të mirin për emancipimin (edukimin) e klasave; Robert Mihels, i cili e ka formuluar “ligjin e hekurt të oligarkisë”. Ai

thotë: “Çdo organizim, sidomos ai politik, në momentin kur krijohet, tjetërsohet në strukturë të veçantë. Arsyeja e kësaj është se ndodhë ndarja e punës, e cila në problematikën e organizimit politik futë problematikën e tjetërsimit të interesave të posaçme.; Jozef Shumpeter, i cili e ka dhënë definicioni për demokracinë si “qeveri

e popullit”. Ai nuk ishte në anën e pluralizmit politik. Më tepër e përfaqësonte tezën se: “nga zgjedhësit – elektorati përzgjidhet elita e cila duhet të udhëheq, sepse masa nuk mund të nxjerr vendime; Rejmon Aron, i cili e përshkruan elitën politike si “kategori të

ndryshme të qeverisësve”, kurse ato kategori, thotë ai, mund të jenë “të ndara” dhe “të bashkuara”. Elita e ndarë është karakteristikë e vendeve të zhvilluara industriale në të cilat ekziston pluralizmi demokratik, kurse elita e bashkuar gjendet në vendet me organizim totalitar politik. Kapitulli II

SHTETI SI ORGANIZATË JURIDIKE DHE POLITIKE 1. Shteti si organizatë juridike Shteti është organizatë juridike dhe kjo vërehet menjëherë porsa t'i hyhet studimit të tij, sidomos studimit në kuptimin juridik. Pra, shteti, nga shumë pikëpamje është organizatë juridike, por ne këtu do t'i përmendim tri pikëpamje të cilat atë e vërtetojnë si organizatë juridike. Së pari, shteti është organizatë juridike për arsye se ai e krijon të drejtën dhe e zbaton atë, gjegjësisht thënë më saktë ai e garanton zbatimin e së drejtës me anë të sanksioneve të tij. Shteti, në të vërtetë, nuk e krijon vet drejtpërdrejt tërë të drejtën, sepse këtë e krijojnë edhe subjektet tjera. Mirëpo, shteti gjithmonë dhe në mënyrë të pavarur vendos për zbatimin e sanksioneve të tij mbi shkeljet e normës publike, me çka ai normën përkatëse edhe e bënë normë juridike dhe kështu në mënyrë indirekte merr pjesë në krijimin e saj edhe atëherë kur ai nuk është krijues i drejtpërdrejtë i normës. Por, kjo çështje ne tash këtu nuk na intereson, sepse me këtë lëndë merret Teoria e së Drejtës;

19

Së dyti, shteti është organizatë juridike edhe për faktin se ai është i organizuar me ndihmën e normave juridike që do të thotë me normat të cilat e rregullojnë organizatën e shtetit (d.m.th. me të cilat është rregulluar se cilat janë organet e tij, si janë ato organe të formuara, në çfarë marrëdhëniesh reciproke qëndrojnë ato dhe cilat janë kompetencat e tyre) – normat juridike. Kur themi normat juridike, atëherë me këtë mendojmë se këto janë normat të cilat i sanksionon shteti me anë të monopolit të tij të dhunës fizike. Në realitet, këtu del se të gjitha normat mbi organizimin e shtetit nuk mund të jenë norma juridike, sepse pikërisht normat mbi organet më të larta shtetërore, organet sovrane, nuk mund të jenë norma juridike për arsye se mbi këto organe nuk mund të aplikohet sanksioni shtetëror, sepse këto organe vet duhet t’i aplikojnë sanksionet ndaj organeve tjera më të ulëta se vet. Merre me mend sikur organet e larta shtetërore të ishin të organizuara ashtu që të zbatonin sanksione shtetërore ndaj njëri tjetrit, ashtu që asnjë prej tyre të mos jetë sovran?! Por, nëse kjo edhe mund të paramendohet teorikisht, në praktikë do të kishte qenë e pamundur të zbatohet deri në fund, sepse në raste të caktuara për shkak të nevojës së plotfuqisë, më në fund një organ do të ishte e domosdoshme të jetë sovran. Një dobi praktike nga kjo, ndoshta do të ishte , sepse do të mund të zvogëlohej masa e sovranitetit të ligjit me çka kufizohet pushteti i ligjvënësit. Mirëpo, as kjo tashti këtu nuk na intereson. Për ne është e rëndësishme të cekim se shteti, praktikisht, është i organizuar përmes së drejtës; dhe Së treti, shteti është organizatë juridike edhe për faktin se kjo veprimtari apo aktivitet i tij është i definuar me anë të së drejtës. Kur e themi këtë, atëherë dëshirojmë qartazi që veprimtarinë e shtetit ta dallojmë nga organizimi i tij. E drejta e rregullon organizimin e shtetit. Mirëpo, organet shtetërore, të cilat veç janë formuar njëherë, atëherë ata edhe duhet të punojnë diçka dhe të veprojnë. Kur themi se e drejta e përcakton veprimtarinë e shtetit, gjegjësisht organeve të tij, atëherë nuk mendojmë të themi se ajo e rregullon vetëm organizimin, por se e cakton edhe përmbajtjen, që do të thotë atë se çka kanë për të punuar. Dhe me të vërtetë organet shtetërore në veprimtarinë e vet kryejnë dy lloj aktesh – aktet materiale dhe aktet juridike. Përmbajtja e të dy llojeve të akteve është e caktuar përmes së drejtës, që do të thotë me akte paraprake juridike. P.sh. kur ligjvënësi miraton ligje, atëherë ai e bënë atë që ia ka caktuar një akt paraprak juridik – kushtetuta., ose kur gjykata nxjerr aktgjykimin, ajo e bënë atë që paraprakisht ia ka caktuar ligji, etj.

20

2. Qëllimi i shtetit Nën ndikimin e synimeve të kohës që shoqëria të ngritët mbi shtetin, rusi Korkunov dhe francezi Gigui kanë spikatur teorinë se shteti nuk është as objekt, e as subjekt, por marrëdhënie juridike apo edhe një varg marrëdhëniesh, mbështetja e të cilit është vartësia e ndërsjellë individit, grupeve shoqërore dhe institucioneve publike, me ç’rast organet shtetërore nuk i shërbejnë shtetit për shoqërisë. Kësaj teorie i shihet për të madhe sepse e ka nënçmuar shtetin dhe primatin e tij që ta zbutë egon dhe mospajtimet të cilat dominojnë në shoqëri. Nocioni i qëllimit të shtetit, mund të definohet në mënyra të ndryshme. Subjektivisht, qëllimi i shtetit definohet si detyrë e tij (dhe së drejtës) të cilën ia shtron ai i cili e krijon dhe e ruan dhe mirëmban. Subjektivisht, qëllimi i shtetit definohet si rol apo ndikim që shteti (dhe e drejta) e ka në shoqëri. Qëllimi i shtetit në rastin e parë nënkupton detyrën të cilën shteti “duhet ta kryej” realisht në shoqëri, kurse në rastin e dytë, ndikim, çfarë në të vërtetë shteti “e ka realizuar” në shoqëri. Së këndejmi, nocioni normativ mund të dallohet nga nocioni faktik i qëllimit të shtetit. Mirëpo duhet pasur parasysh se, kuptimin subjektiv, qëllimi i shtetit në nuk mund të përkufizohet si detyrë e tij, por si diç që ai e realizon nga detyrat e veta duke vepruar dhe ndikuar në shoqëri. Këtë qëllim, ndonëse në masë të ndryshme, secili shtet dhe gjithmonë e realizon, sepse po të ishte ndryshe atëherë ai edhe do të pushonte së ekzistuar. Në teori, qëllimi i shtetit gjithashtu përkufizohet në mënyrë sintetike dhe analitike. Sipas mënyrës së parë, shteti e ka vetëm një qëllim i cili realizohet përmes një vargu të tërë qëllimesh të ndryshme konkrete. Me fjalë tjera, qëllimi i shtetit definohet sipas tërësisë shoqërore. Sipas mënyrës së dytë, më tepër shikohet në ligjet konkrete të cilat definohen si qëllime të shtetit. Në kuadër të mënyrës sintetike, ekzistojnë dy grupe kryesore të teorive moniste mbi qëllimin e shtetit. Të parës i përkasin ato pikëpamje të cilat konsiderojnë se qëllimi i shtetit është mbrojtja e interesave të përgjithshme shoqërore; të mirat e përgjithshme, mirëqenia e përgjithshme, solidariteti, etj. Grupit të dytë i takojnë ato pikëpamje sipas të cilave qëllimi themelor apo i vetëm i shtetit është mbrojtja e interesave të posaçme shoqërore, në mesin e të cilave vend të veçantë ka interesi klasor. Në kuadër të mënyrës analitike ekzistojnë gjithashtu disa teori dualiste, do të thotë teori pluraliste mbi qëllimin e shtetit. Sipas kësaj mënyre, shteti ka disa qëllime.

21

Veprimet e shtetit këtu duhet ndarë nga qëllimet e tij, pra veprimtarinë e shtetit si grup i të gjitha veprimeve konkrete të organeve shtetërore, të cilat ndërmerren për realizimin e qëllimit themelor të shtetit. Veprimtaritë e shtetit janë të shumta, të llojllojshme dhe secila prej tyre i ka qëllimet e afërta dhe të largëta, të cilat shpeshherë është shumë vështirë të ndërlidhem me qëllimet themelore të shtetit. Mirëpo, prapëseprapë, kjo nuk do të thotë se veprimtaritë e tilla janë të paqëllimta. Çdo veprimtari e organit shtetëror e ka qëllimin e vet konkret, i cili së bashku me qëllimet tjera e përbënë qëllimin unik të shtetit. Këto qëllime të posaçme janë të renditura në pikëpamje hierarkike dhe në shkallë paralele me shkallët tjera të organeve shtetërore dhe shkallën e akteve private. Veprimtaria e shtetit, në këtë zinxhirë paraqet mjetin për realizimin e qëllimit të shtetit, derisa qëllimi i shtetit personifikon lidhjen dhe bashkimin e të gjitha veprimtarive shtetërore. 3. Rregullimi shtetëror – juridik Rregullimi shtetëror – juridik vetvetiu paraqet një sistem shkëlqyeshëm të formuar me elemente të llojllojshme, ku çdonjëri nga ato elemente e ka funksionin e vet; si p.sh. organet shtetërore si pjesë të organizatës shtetërore apo aktet juridike si pjesë të sistemit juridik paraqesin bartësin e funksioneve parciale. Sikurse që struktura e sistemit të tërësishëm shtetëror – juridik është tërësi e pjesëve, ashtu edhe funksioni i kësaj krijese është vetëm tërësi e funksioneve parciale të ndërlidhura reciprokisht dhe të koordinuara mirë, ku funksionet e disa pjesëve shkrihen në një tërësi. Organet janë ekzekutuese apo zbatuese të pjesës së caktuar të aktiviteteve shtetërore. Funksionet e diferencuara këtu imponojnë nevojën e ekzistimit të organeve të specializuara përmes të cilave kryhen këto funksione. Përmes veprimtarive shumë konkrete, të ndërlidhura në mënyrë të harmonishme, në formë të akteve materiale dhe juridike, kryhet aktivitet shumë voluminoz. Në këtë mënyrë, sistemi shtetëror – juridik është vepër e formuar, një sistem specifik i elementeve, ku vjen në shprehje parimi i konsolidimit të funksionit të përgjithshëm në bazë të funksioneve parciale. Në këtë pikëpamje, sistemi shtetëror – juridik është vetëm rast i veçantë i një dukurie të përgjithshme, e cila është karakteristike për të gjitha krijimet dhe përgjithësisht për të gjitha sistemet sidokudo të formuara, të numrit të caktuar të pjesëve përbërëse. Sistemi shtetëror-juridik, me funksionin e tij specifik, ushtron ndikim të caktuar të domosdoshëm në shoqëri, gjegjësisht brenda shoqërisë globale. Në këtë funksion vërehet raporti i caktuar i sistemit shtetëror-juridik dhe shoqërisë në të cilën ekziston ai sistem. Kjo krijesë rrjedh nga shoqëria dhe vepron në shoqëri duke iu kthyer asaj dhe duke ushtruar ndikimin e vet. Funksioni tregon rolin, destinimin dhe efektet e plota të ekzistimit të këtij “produkti”. Nëse dihet se ligjshmëritë, në përgjithësi,

22

janë rregull dhe nevojë e ndërlidhjes dhe ndikimit të ndërsjellë të dy a më tepër dukurive, atëherë rezulton se vet funksioni, si dinamizëm i tërësishëm, në funksionimin e sistemit shtetëror-juridik, i cili prodhon edhe pasoja të caktuara për shoqërinë, na paraqitet si një fenomen objektiv i shoqërisë. Në të vërtetë paraqitet “pjesa” e ligjshmërisë së ndërlidhjes së këtyre dy entiteteve, të cilat zënë vendin e palëve në relacionin përkatës dhe së këndejmi edhe vet funksioni paraqitet si një fenomen objektiv shoqëror. Ky objektivitet paraqet pikën fillestare për kritikën e të gjitha dispozitave metafizike, mistifikuese dhe antropomorfe të funksionimit të sistemit shtetëror-juridik (të cilat, funksionin e definojnë si “një qëllim” apo si një varg “qëllimesh” e të ngjashme.). 4. Marrëdhënia e shtetit dhe së drejtës Definicioni i “shtetit” , për shkak të llojllojshmërisë së materies që zakonisht e karakterizon këtë term, shumë është vështirësuar. Kjo fjalë nganjëherë përdoret në kuptimin shumë të gjerë të saj, ashtu që ndonjëherë nënkupton edhe “shoqërinë” si të tillë, apo edhe ndonjë forme speciale të “shoqërisë”. Mirëpo, kjo fjalë, gjithashtu njësoj shpesh përdoret edhe në kuptimin e saj të ngushtë, që nënkupton një organ të posaçëm shoqëror, p.sh. qeverinë apo qytetarët, “kombin”, apo edhe territorin e tyre të banimit. Gjendja e pakënaqshme e teorisë politike, e cila është në thelbin e teorisë së shtetit, në masë të madhe rrjedh nga andej, sepse mendimtarët dhe hartuesit e ndryshëm diskutojnë për probleme shumë të ndryshme me të njëjtin emër, e madje i njëjti hartues pa vetëdije përdorë të njëjtën fjalë, por me domethënie të ndryshme. E drejta pozitive në pikëpamje empirike na paraqitet në formë të sistemeve shtetërore-juridike, të cilat janë të lidhura njëri me tjetrën përmes sistemit ndërkombëtar. Pra, nuk ka të drejtë absolute, por ekzistojnë vetëm sisteme të ndryshme të normave të së drejtës – angleze, franceze, amerikane, e drejta meksikane, etj. - sferat e vlefshmërisë të së cilave janë të kufizuara në mënyrë shumë karakteristike dhe mund t’ia shtojmë kësaj edhe tërësinë e normave për të cilat po flasim si e drejtë ndërkombëtare. Për tu definuar e drejta, nuk është e mjaftueshme të paraqitet vetëm dallimi ndërmjet të ashtuquajturave norma juridike dhe normave tjera të cilat e rregullojnë sjelljen e njerëzve, por duhet gjithashtu të shpjegojmë se cila është natyra specifike e këtyre sistemeve të normave të cilat paraqesin manifestimin empirik të së drejtës pozitive, si janë ato të kufizuara ndër veti dhe në çfarë marrëdhëniesh qëndrojnë ato. Ky pra është problemi që paraqet shteti si një fenomen juridik dhe detyra e teorisë së shtetit është që, si degë e teorisë së të drejtës, ta zgjidh këtë problem. Për çështjen e shtetit si person, ekzistojnë tri sisteme: shteti si funksion i thjesht; shteti si person juridik, gjegjësisht si qenie e gjallë apo si individ dh më në fund shteti si bashkësi. Dy të parat janë të pamjaftueshme,

23

madje edhe kontradiktore. Shteti është më tepër se fiksion, qoftë ai i krijuar nga doktrina apo nga vet ligji. Ky pohim është i pasaktë edhe për bashkësitë e zakonshme ndonëse për to mund të thuhet pa ndonjë kontradiktë. Edhe shteti dikur konsideronte se mund të formojë lirisht shoqata, apo së paku në pikëpamje juridike t’i mundësojë ato. Mirëpo, kur është fjala për vet shtetin, këtu bie në rreth vicioz, (pra shteti jep ligjin, kurse ligji e krijon shtetin). Në të vërtetë, shteti është një marrëdhënie juridike, por nëse do edhe “organizëm shoqëror” sikurse edhe çdo shoqatë, por kur është fjala tek shoqata atëherë kemi do lloje të tilla. Njëri lloj i tyre është i krijuar lirisht nga ana e individëve, me qëllim që të arrihet dobia e caktuar; tregtare, shkencore, etj dhe këto janë shoqata të zakonshme. Lloji i dytë i tyre, mund të thuhet, janë shoqatat e kushtëzuara nga vet natyra, e këto janë shoqatat e quajtura natyrore apo të nevojshme, siç është familja ose shteti dhe të cilat rezultojnë nga vet natyra e njeriut, prej nga rrjedh edhe vet emri i kësaj “organizate”, me të cilin shpesh sot pykëzohen këto, për dallim nga shoqatat e kontraktuara. 4. Funksioni publik i shtetit Nocioni i shërbimit publik, shkurtimisht, mund të përshkruhet apo të shprehet kështu: ky shërbim është veprimtari nënkupton çdo veprimtari kryerjen e së cilës, drejtuesit e saj duhet ta rregullojnë, sigurojnë dhe kontrollojnë. Meqenëse ky është i rëndësishëm dhe i domosdoshëm për zhvillimin e ndërvarësisë shoqërore si i tillë mund të jetë plotësisht i siguruar vetëm me ndërmjetësimin e forcës të cilën e disponojnë drejtuesit e tij. Karakteri objektiv i shërbimeve publike; ligji mbi shërbimin publik, i cili është vetëm pranim dhe zbatim i obligimit të përgjithshëm dhe i cili u imponohet drejtuesëve; karakteri i përbashkët i të gjitha akteve administrative, sepse të gjitha ato kanë për qëllim shërbimin publik, janë tri elementet themelore të sistemit. Udhëheqësit dhe nëpunësit nuk janë tashmë zotëri apo patronë, të cilët nënshtetasve ua imponojnë pushtetin sovran apo sundimin (imperiumin), as organ i personalitetit kolektiv i cili komandon. Pra ata tashmë vetëm udhëheqin me punët e përbashkëta. 6. Natyra juridike e ekzistimit të shtetit Një organizatë, për tu konsideruar shtetërore, është e domosdoshme që ta vendosë sovranitetin e vet të plotë në tërë territorin e saj.

24

Kjo do të thotë se shtetin e përcaktojnë këto tri elemente në vijim: 1. territori; 2. popullsia; dhe 3. pushteti sovran. Disa teoricienë të drejtësisë konsideronin se është e domosdoshme që shteti ta ketë edhe elementin e katërt, i cili është njohja ndërkombëtare. Dominoi mendimi se për ekzistimin e shtetit nuk është e domosdoshme njohja ndërkombëtare, sepse shteti mund të ekzistojë edhe pa njohje ndërkombëtare, siç ishte rasti me ish Jugosllavinë, pas shkatërrimit të RSFJ. Sa u përket elementeve të përmendura, është me rëndësi të theksohet se për ekzistimin e shtetit është i nevojshëm ekzistimi kumulativ i të tri elementeve së bashku. Në rast se do të mungonte njëri nga të tri elementet, atëherë shteti nuk mund të ekzistojë. Por edhe sikur shteti, me humbjen e njërit prej elementeve, të pushonte së ekzistuari, prapë vështirë është të supozohet se mund të shuhet edhe popullsia e tërë. Kurse po të kihet parasysh se, sipas të drejtës ndërkombëtare, përdorimi i dhunës është i ndaluar si mjet i zgjidhjes së marrëdhënieve ndërkombëtare, atëherë është gjithashtu vështirë të supozohet se edhe territori i shtetit mund të humbet. Pra, mund vetëm të bëhet fjalë për pushimin e ushtrimit të pushtetit efektiv në tërë territorin dhe hapësirën shtetërore. Kështu ishte rasti edhe me shkatërrimin e Jugosllavisë. Në rasti e saj, fjala ishte për ndryshime esenciale dhe gjithëpërfshirëse dhe të cilat sollën deri tek pushimi i funksionimit të sistemit juridik si sistem i institucioneve të përbashkëta. Ndryshimet e atij lloji patën për pasojë që pushteti efektiv nuk arriti deri tek të gjitha pjesët e territorit jugosllav dhe kështu qeveria e saj nuk funksiononte për tërë popullsinë dhe në të gjitha njësitë federale apo republikat e saj. Ndonëse natyra juridike e kontinuitetit të shtetit nuk e ka mbështetjen e saj në asnjë normë të brendshme apo të së drejtës ndërkombëtare dhe pavarësisht nga ajo se kontiniuteti është vetëm një konstruksion teorik, i cili është nxjerrë nga disa parime të së drejtës ndërkombëtare, prapëseprapë kontinuitet i ekzistimit të shtetit ka rëndësi, madje fortë të madhe, sepse përmes tij sigurohet vazhdimësia e së drejtës dhe nuk lejohen çfarëdo ndryshimesh kundërligjore, të cilat do të mund të sillnin në pyetje sigurinë juridike të shtetit si subjekt i së drejtës ndërkombëtare. 7. Struktura e pushtetit shtetëror Shteti si organizatë e cila disponon me monopolin legjitim të dhunës në shoqëri, konstituohet në atë moment kur të ketë arritur që ta vendos sovranitetin e vet në territorin e caktuar. Në këtë kuptim, lirisht mund të

25

themi se sovraniteti është vetëm shprehje juridike e monopolit të dhunës fizike dhe se për ekzistimin faktik të një shteti mjafton dominimi në atë pjesë të territorit gjeofizik dhe gjeopolitik, të cilin mund ta mbulojë ai monopol. Struktura e pushtetit politik përfshinë tri elemente si vijon: 1. organizimin e pushtetit në hierarkinë shtetërore; 2. sovranitetin; dhe 3. organet shtetërore. 7.1. Organizimi i pushtetit në hierarkinë shtetërore Dëshira sunduese në shtet, diferencohet me vendosjen e organizimit të pushtetit, përmes pushtetit ligjvënës, , ekzekutiv dhe atij legjislativ. Kjo ndarje, njëherazi shprehë edhe strukturën e pushtetit në nivelin shtetëror. Organizimi i saj është i tillë që siguron zbatimin e vullnetit udhëheqës në mënyrë unike, por nga aspektet e ndryshme. Pushteti ligjvënës këtë vullnet legjitim e shprehë në mënyrë imperative (komanduese) dhe ia siguron këtij edhe mbrojtjen në rast se ky nuk respektohet. Pushteti ekzekutiv ka për detyrë të zbatojë projektet apo paramendimet e tij, kurse pushteti legjislativ ka për detyrë ta bëjë kontrollin dhe të shqiptojë aktgjykimet mbi ato sjellje, të cilat nuk janë në harmoni me sjelljet e projektuara apo të paramenduara. Në këtë mënyrë pushteti shtetëror siguron integritetin dhe se çështja e mekanizmave organizativ të ekzekutimit të tij, qëndron vetën në atë se a do të zhvillohet ai proces në mënyrë demokratike (sipas vullnetit të popullit) apo në mënyrë automatike (sipas vullnetit të individit). 7.2. Sovraniteti i pushtetit shtetëror Sovraniteti në pikëpamje etimologjike,(nga frëng. Souverain-i pakufizuar, kulminant, i pavarur; sovereignty, souverainete, souveranitat; kurse shprehja jonë me të njëjtën domethënie është: supremitet apo kryekomandë, gjithnjë e më rrallë haset), paraqet atributin (cilësinë) e shtetit si subjekt i së drejtës ndërkombëtare, i cili ushtron pushtet ndaj popullit në territorin e vet shtetëror. Sovraniteti, „de fakto“ dhe „de jure“ do të thotë ushtrim i pushtetit, prej nga rezulton edhe kompetenca e tij që ai pushtet tu urdhërojë personave në territorin e vet. Në bazë të atyre kompetencave, ushtrimi i pushtetit është i pavarur nga çdo pushtet tjetër. Pushteti në shtet është i lirë në vendimmarrje, kurse pushtetit të lartë si të tillë, parimisht i nënshtrohen të gjithë personat dhe gjërat që gjenden në territorin e caktuar. Nocioni i sovranitetit në bashkësinë moderne ndërkombëtare, i kuptuar si nocion juridik, nuk është absolut.. Pushteti liria dhe pavarësia e subjektit sovran ndërkombëtar nuk janë të

26

pakufizuara. Kur nocioni i sovranitetit përdoret në të drejtën ndërkombëtare, edhe atëherë ai ka kufizime të domosdoshme sipas sistemit objektiv ndërkombëtarë me vet faktin se ekziston e drejta ndërkombëtare publike. Krahas kufizimeve të cilat, nocionit të sovranitetit, ia imponon e drejta zakonore ndërkombëtare, subjektet edhe matej kufizohen sipas çdo zotimi të detyrimeve kontraktuese. Në doktrinën e teorisë dhe praktikës së të drejtës ndërkombëtare, krahas shprehjes sovranitet, na paraqitet edhe shprehja pavarësi, nganjëherë si sinonim, kurse nganjëherë edhe si e paqartë në relacion me shprehjen sovranitet. Në periudha të ndryshme historike, ai bartës i sovranitetit, paraqitet sovrani, (monarku) apo shtresa e caktuar shoqërore, p.sh. aristokracia, proletariati apo edhe tërë populli. Me përdorimin e shprehjes sovranitet, në marrëdhëniet ndërkombëtare, shpesh dëshirohet të theksohet e drejta e subjektit të së drejtës ndërkombëtare për vendosje të lirë, jo vetëm në kuadër të rregullimit të vet të brendshëm ekonomik, shoqëror dhe politik, por edhe për politikën e tij të jashtme për hyrje në lidhje të ndryshme ndërkombëtare, në organizata ndërkombëtare, nënshkrimin dhe ratifikimin e marrëveshjeve ndërkombëtare, dhe tërë këtë, natyrisht, në suaza të kufizimeve eventuale tashmë ekzistuese. Shprehja sovranitet, në praktikë dhe në doktrinë përdoret në shenjë të tërësisë së të gjitha të drejtave, të cilat subjekti juridik-ndërkombëtarë i ushtron pikërisht për faktin se e posedon atributin e sovranitetit; nganjëherë, ndërkaq, edhe dallohen disa të drejta të cilat e përbëjnë sovranitetin. Nga tërësia e të drejtave sovrane, disa prej tyre mund të ndahen, gjegjësisht subjekti, me marrëveshje, mund të heq dorë nga ato. Prandaj, edhe mund të thuhet se, në këtë kuptim, sovraniteti nuk është i pandashëm. Sovranitetin si monopol të dhunës shtetërore mund ta ndajmë në: 1. të brendshëm; dhe 2. të jashtëm. Sovraniteti i brendshëm ekziston atëherë kur pushteti shtetëror vepron në mënyrë efektive në tërë territorin e vet dhe nëse ka sukses që ta zbatojë në praktikë vullnetin e vet politik. Sovraniteti i jashtëm ekziston atëherë kur shteti është i pranuar nga bashkësia ndërkombëtare dhe nëse arrin ta ruaj integritetin e vet territorial si subjekt i pavarur i së drejtës ndërkombëtare si dhe të udhëheq politikën, për të cilën përcaktohet, por pa përdorimin e dhunës së shteteve tjera. Nga aspekti formal-juridik, sovraniteti është i pakufizuar ashtu që nuk ekziston pushtet më i lartë se ai i cili është themeluar në shtet. Duke disponuar me monopolin e detyrimit fizik, shteti, lirisht dhe pa kufizim,

27

mund të nxjerr vendimet e veta, të cilat janë në interesin e klasës udhëheqëse, gjegjësisht grupit udhëheqës. Sa i përket aspektit faktik të sovranitetit, në marrëdhëniet ndërkombëtare, sovraniteti shtetëror i shtetit kushtimisht është i pakufizuar. Mirëpo, vet fakti se shteti është subjekt i së drejtës ndërkombëtare, nënkupton se shteti një pjesë të sovranitetit të vet e bartë në bashkësinë ndërkombëtare. Me këtë, ajo njëherazi është e obliguar që të respektojë rregullat e së drejtës ndërkombëtare, sidomos ato që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Shteti, krahas sovranitetit shtetëror mund të ketë edhe: 1) sovranitetin popullor dhe 2) sovranitetin nacional. 7.2.1. Sovraniteti popullor. Sovraniteti popullor, në kuptimin e ngushtë të fjalës, mund të kuptohet si pushtet i popullit (pushtet popullor) në një shtet. Kjo pra është formë e vullnetit të lirë të popullit për ta vendosur pushtetin që atij i përgjigjet (konvenon) më së tepërmi, gjë që është plotësisht në harmoni (kompatibile) me nocionin e demokracisë. Këtë pushtet populli mund ta realizojë me anë të përcaktimit të tij të lirë për të, e në të cilin dëshiron të jetojë, si dhe ka të drejtë që me anë të kryengritjes revolucionare ta largojë regjimin i cili nuk i përgjigjet interesave të tij. 7.2.2. Sovraniteti nacional Sovraniteti nacional nënkupton të drejtën kombit të caktuar në shtetësi në bazë të veçorive historike, religjioze, etnike, kulturore dhe veçorive identifikuese gjuhësore dhe zakonore. Periudha mesjetare e zhvillimit të shtetit ka shënuar ekzistimin e kombit-shtet. Ajo periudhë ka përfunduar në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Përfaqësuesit e ideologjisë së sovranitetit nacional, theksonin nevojën e mëvetësisë apo vetekzistencës së kombit në shtete multinacionale, gjë që më tepër përkon me formën konfederate sesa me atë federale të rregullit shtetëror. 7.3. Organet e shtetit (shtetërore) Organet shtetërore paraqesin personifikimin e shtetit, sepse shteti përmes tyre e realizon konstituimin e vet. Këto organe mund të klasifikohen në mënyra të ndryshme, varësisht prej kritereve të cilat janë të lidhura për grupesh dhe politikash të ndryshme, të cilat përmes tyre edhe realizohen. Organet shtetërore më së shpeshti ndahen në llojet si vijon:

28

7.3.1. Organet kolektive inoks Kjo është një ndarje sipas mënyrës së realizimit të funksionit udhëheqës në shtet, varësisht prej asaj se a e realizon rolin udhëheqës individi apo organi kolektiv. Në rast se pushtetin e ushtron organi kolektiv (p.sh. kryesia, qeveria, etj.), vendimet nxjerrën me shumicën absolute, shumicën e kualifikuar apo relative të votave të anëtarëve të pranishëm (kuorumit). Në rast se pushtetin e ushtron organi inoks, atëherë kjo nënkupton se në krye të organit është individi dhe ai individ nxjerr vendimet, (p.sh. kryetari, ministri, etj.). 7.3.2. Organet demokratike dhe burokratike Sipas këtij klasifikimi, organe demokratike janë ato të cilat në funksion apo në pushtet arrijnë përmes zgjedhjeve demokratike, kurse organet burokratike vijnë në pushtet përmes emërimit (instalimit).Krahas kësaj, këto organe dallohen edhe për nga mënyra e realizimit të metodës së punës së organeve shtetërore. Pra, me vet faktin se janë emëruar nga dikush, organet burokratike, për punën e vet raportojnë dhe i përgjigjen atij që i ka emëruar, ndërsa organet demokratike kanë një përgjegjësi shumë më të gjerë. 7.3.3. Organet politike dhe profesionale Sipas kësaj ndarjeje apo klasifikimi, organet politike janë ato të cilat e përcaktojnë politikën e shtetit (shtetërore). Këto organe mund të jenë të zgjedhura, por edhe të pazgjedhura, gjegjësisht profesionale dhe amatore. Organet profesionale janë të përbëra nga njerëzit të cilët në ushtrimin e funksioneve të tyre mbeten për një periudhë të caktuar kohore (periudhë zgjedhore e cila mund të zgjatë një vit, dy, katër, tetë vite, etj.) Organet profesionale, nga organet politike, dallojnë sipas mënyrës së zgjedhjes. Këta janë njerëz, të cilët punën e tyre e bëjnë për organet politike. Është rregull që organet politike të zgjedhën kurse ato profesionale emërohen. 7.3.4. Organet vendimmarrëse dhe ekzekutive Në këtë klasifikim bëjnë pjesë organet e pushtetit të cilat nxjerrin vendime si dhe ato të cilat i zbatojnë, konkretizojnë dhe realizojnë vendimet e organit shtetëror. Sipas këtij klasifikimi, organet politike,

29

civile dhe kolektive jenë vendimtare, ndërsa organet ekzekutive janë organe inokos (të pavarura), të armatosura dhe organe profesionale. 7.3.5. Organet e armatosura dhe organet civile Organe të armatosura jenë ato organe të cilat disponojnë me forcën e armatosur, gjegjësisht ato të cilat disponojnë me shtrinë dhe policinë. Këto janë organe të cilat zbatojnë dhunën brenda shtetit. Organet civile (qytetare) janë organe të armatosura. Në to bëjnë pjesë organet shtetërore të cilat kryejnë punët civile, ato nuk disponojnë me dhunën e drejtpërdrejtë, që do të thotë se dhuna nuk është e pranishme gjatë punës së këtyre organeve. Kapitulli III

HYRJE NË SHKENCËN E DREJTËSISË 1. Nocioni i së drejtës Kur studiohet e drejta apo drejtësia, atëherë para së gjithash, me shprehjen e drejtë apo drejtësi përfshihet zakonisht jo vetëm e drejta në kuptimin e ngushtë të fjalës por edhe diçka më tepër, pra përfshihet si vijon: shteti. kur thuhet e drejtë atëherë me vetë këtë njëherazi thuhet edhe shtet, sepse siç do të shohim më vonë, së pari, shteti dhe e drejta janë ngushtë të lidhura dhe dukuri të pandashme shoqërore. Prandaj, kur themi së në fakultetin e drejtësisë mësohet apo studiohet e drejta, ne me të vërtetë vetëm jemi shprehur shkurt, sepse e drejta nuk mund të mësohet ndarazi nga shteti. Pra realisht së bashku studiohet shteti dhe e drejta. Pra në fakultetin juridik dhe në fakultetin e shkencave kriminalistike mësohen shteti dhe e drejta apo shkencat mbi shtetin dhe të drejtën. Ato shkenca janë shkenca shtetërore – juridike apo thënë shkurt shkenca juridike. 2. Ndarja apo klasifikimi i shkencave juridike. Shkencat juridike mund të ndahen në dy grupe themelore: 1. Shkencat pozitive – juridike, të cilat si të tilla studiojnë: a. Cilëndo të drejtë të vlefshme aktuale (të ashtuquajturën “e drejtë

pozitive”) p.sh. “e drejta e sotme e cila vlen gjegjësisht është në fuqi në një shtet.

b. Cilindo shtet të sotshëm ekzistues, si p.sh. Italinë, Francën etj.

30

2. Shkencat juridiko-historike – janë shkenca të cilat studiojnë: a. Ish të drejtat, tashmë të pavlefshëmve, p.sh. Babilonase, romake,

feudale, të drejtën e ish Jugosllavisë. b. Ish shtetet të cilat kanë ekzistuar në histori dhe janë zhdukur, si

p.sh. Egjipti, Perandoria Romake, Shteti Frank, Shteti Kroat, Shteti Serb, ish Jugosllavia etj.

Shkencat juridiko-historike dhe shkencat juridiko – pozitive, gjegjësisht shkencat të cilat studiojnë të drejtat e caktuara konkrete dhe shtetet e caktuara konkrete qoftë të kenë ekzistuar ato në të kaluarën apo edhe ekzistojnë aktualisht, ato i quajmë me një emër të përbashkët shkenca konkrete – juridike. Mirëpo, përveç njohurive mbi shkencat konkrete dhe mbi shtetet konkrete është e nevojshme të dinë edhe mbi të drejtën dhe shtetin në përgjithësi në mënyrë abstrakte, gjegjësisht duhet të dimë se çka është e drejta përgjithësi (cilado e drejtë) dhe çka është shteti në përgjithësi (cilido shtet)? Përgjigjen në këtë pyetje na e jep një shkencë abstrakte e cila quhet teoria e shtetit dhe së drejtës (shkenca më e përgjithësuar e së drejtës apo hyrja në shkencat juridike apo hyrja në drejtësi. Kjo shkencë vije deri tek dukuritë në atë mënyrë që nga shkencat konkrete – juridike nxjerr atë që është e përbashkët për të gjitha shtetet dhe të gjitha të drejtat, nxjerr ligjet dhe nocionet e përgjithshme dhe themelore”. Njohuritë e tilla abstrakte – juridike gjithsesi janë më të thella, dhe më themelore nga njohuritë konkrete – juridike. Kjo të thotë se vetëm me studimin e të dy llojeve; shkencave konkrete – juridike dhe shkencave abstrakte – juridike (gjithsesi me ndihmën e studimit dhe të shkencave të tjera gjegjëse jo-juridike), mund të arrihet njohuria më e plotë shkencore mbi të drejtën dhe shtetin, gjë që juristëve të ri ua lehtëson studimin e disa shkencave konkrete – juridike. Hyrja në shkencat e drejtësisë nuk përfshinë teorinë e përgjithshme të shtetit dhe së drejtës por vetëm elementet e sajë më themelore. Kjo do të thotë se në kuadër të kësaj lënde mësimore analizohen dhe mësohen nocionet themelore dhe të përgjithshme, ligjet bazike, kualitetit dhe lidhjet e tyre të përbashkëta që janë elementare dhe karakteristike për shtetin dhe të drejtën në përgjithësi. Prandaj, është e nevojshme të definohet nocioni i së drejtës dhe shtetit dhe së këndejmi edhe përgjigjja në pyetjet, ç’është e drejta dhe shteti, cila është esenca e tyre, pse kanë lidhur dhe si kanë lindur këto fenomene shoqërore, si është marrëdhënia e tyre e ndërsjellë, si është raporti i tyre ndaj dukurive tjera shoqërore të cilat i kushtëzojnë dhe i përcaktojnë ato, cilat janë qëllimet dhe funksioni shoqëror i së drejtës dhe shtetit etj.?

31

Hyrja në shkencat e drejtësisë paraqitet pra si shkencë themelore e përgjithshme dhe hyrëse, prandaj edhe për këtë arsye jo rastësisht mësohet qysh në fillim të studimeve. Sikurse edhe çdo shkencë tjetër, hyrja në drejtësi përpiqet që sa më saktë subjektivisht në vetëdije ta shpreh realitetin objektiv i cili perceptohet apo mësohet përmes nocioneve dhe ligjeve. Me ç’rast grupi për esencën e karakteristikave themelore të disa gjërave paraqitet grupi i dispozitave (materia, shteti, e drejta). Në anën tjetër, ligjet shprehin lidhjet dhe veprimet reciproke në mes të dy gjërave apo dy dukurive duke na shpjeguar në këtë mënyrë lidhjen shkakore ndërmjet dukurive të cilat i vështrojnë apo atyre dukurive të cilat më për së afërmi i kushtëzojnë apo përcaktojnë. Ligjet pra në mënyrë dinamike shprehin dukuritë (botën) që do të thotë se në krijimin dhe lëvizjen, lidhjen reciproke dhe ndikimin, ndryshimin, kalimin nga njëra në tjetër dhe zhdukjen. Ne na interesojnë nocionet dhe ligjet deri tek te cilat vinë duke analizuar të gjitha shtetet dhe të gjitha të drejtat gjatë tërë historisë. Pikërisht për këtë shkak me materien e studimit të disiplinës sonë mësimore do të jenë të gjitha ato dukuri dhe nocione gjegjësisht të gjitha ato elemente dhe kualitete pa të cilat nuk mund të paramendohet asnjë shtet dhe asnjë e drejtë dhe të cilat përbëjnë esencën e tyre. Do të analizohen gjithashtu edhe ato kualitete të cilat paraqiten vetëm tek grupi caktuar i shteteve dhe të drejtave. Siç do të shohim, tek te gjitha shtetet do të paraqiten kualitetet themelore si vijon: çdo shtet është organizatë e dhunës, çdo shtet ka monopolin mbi dhunën fizike, çdo shtet është organizatë e klasës sunduese etj. në anën tjetër disa shtete kanë formë monarkie të sundimit, e të tjerat formë republikane. Për këtë arsye këto forma nuk bëjnë pjesë në kualitete qenësore të shtetit, në esencën e këtyre. Sa u përket të drejtave kualiteti i tyre themelor është se ato janë një grup marrëdhëniesh juridike dhe normash juridike të sjelljes zbatimin e të cilave e garanton shteti me sanksionin e vetë gjegjësisht sipas nevojës edhe me dhunë. Meqenëse pa të nuk mund të paramendohet asnjë e drejtë, kjo edhe e përbënë esencën e tij. Sipas programit tonë studimor, hyrja në shkencat e drejtësisë nuk është thjeshtë lëdë abstrakte juridike sepse në kuadër të kësaj lënde njihemi edhe me fillet e shtetit dhe të drejtës sonë, njihemi edhe me dukuritë elementare të disa degëve të sistemit juridik si dhe me dispozitat themelore pozitive – juridike të së drejtës sonë. Në këtë pjesë pra, hyrja në shkencat e drejtësisë tregohet edhe si lëndë konkrete – juridike. Në fund është e nevojshme që edhe një herë të theksojmë se hyrja në shkencat juridike ofron njohuri themelore dhe të përgjithshme mbi të drejtën dhe shtetin në përgjithësi, pastaj njohuritë e domosdoshme teknike të vetë sistemit juridik të cilat nuk mësohen apo studiohen në lëndët tjera mësimore – juridike (këto janë p.sh. norma juridike, akti

32

juridik, marrëdhënia juridike, interpretimi dhe zbatimi i së drejtës, sistemi i së drejtës, etj.), dhe njohuritë mbi sistemin shtetëror juridik. 2. Kuptimi (përcaktimi) themelor i së drejtës Siç kemi theksuar më lartë e drejta nuk mund të ndahet nga shteti. E drejta është vullnet i shtetit. Kjo është një grup normash të cilave shteti ua ka dhënë forcën e detyrimit. As nuk mund të ketë shtet pa të drejtën, as të drejtë pa shtetin. E drejta pa shtetin nuk mund të qëndrojë sepse ato norma që do të ekzistonin pa shtetin, vetvetiu do të ishin të privuara nga forca speciale detyruese të cilën shteti asaj ia jep. Shteti pa të drejtën prapë do të ishte shtet i cili nuk do të kishte vullnetin apo gatishmërinë e vetë, gjegjësisht shteti i cili asgjë nuk urdhëron, i cili nuk paraqet kuruar normash. Shteti si person juridik, mund ta dëshmojë ekzistencën e tij vetëm me vullnetin dhe gatishmërinë e tij, shteti i cili nuk do të kishte gatishmërinë dhe vullnetin nuk do të kishte ekzistuar. Çështja është krejtësisht përjashtuese, se cila ka ekzistuar më parë, e drejta apo shteti, e drejta dhe shteti janë të lidhura kështu në mënyrë të pa ndashme njëra me tjetrën dhe si të tilla kanë mundur të ekzistojnë vetëm njëkohësisht. Definimi etimologjik i fjalës “nocion” vetvetiu është dukuri me rëndësi të posaçme shoqërore dhe nocion shumë i ndërlikuar. Fuqia e së drejtës përcakton rolin të cilin ajo e ka në vendin qendror i cili gjithsesi i takon në sistemin shoqëror dhe në shkencën juridike. Ndërlikueshmëria e së drejtës rezulton nga lidhja e sajë me numrin e madh të dukurive të ndryshme. Së këndejmi nuk duhet të na habitë fakti që në pyetjen themelore: ç’është e drejta, nuk është dhënë përgjigje përfundimtare, që ekzistojnë definicione të numërta të së drejtës rreth të cilave edhe sot e kësaj dite zhvillohen diskutime të mëdha në shkencat juridike. Vështirësia me të cilën përballohet shkenca e drejtësisë me rastin e definimit të vetë nocionit të së drejtës, e kishte shtyrë në kohën e tij edhe Kantin i cili kishte vërejtur se si juristët ende nuk po e dinin se ç’është e drejta, ndonëse aq shumë diskutonin për të. Arsye për diskutimin e një numri kaq të madh të pikëpamjeve mbi nocionin e së drejtës gjendet në atë se me të kuptuarit e së drejtës personifikohet të kuptuarit e përgjithshëm të botës. Mendimet e tilla janë të pa numërta, prandaj është e kuptueshme se përse ekzistojnë kuptime aq të ndryshme mbi të drejtën, krahas kësaj nocioni i botës është sigurisht edhe më i ndërlikuari, edhe problemi më i rëndë, prandaj këtë fat e ndanë edhe nocioni i së drejtës si njëra ndër interpretimet e saj. Së këndejmi më afër së vërtetës është perceptimi (Del Viki) se e drejtën është më lehtë ta ndiejmë intuitivisht se sa ta shpjegojmë racionalisht. Në qoftë se më në fund, edhe nuk mund të definohet përfundimisht nocioni i së drejtës, kjo nuk do të thotë prapë se atë nuk duhet definuar, qoftë madje edhe për arsye thjeshtë praktike. Në këtë kuptim çdo definicion i së drejtës është kontribut për të kuptuarit më të mirë të saj.

33

Sepse për tu shërbyer me të drejtën paraprakisht atë sa më mirë ta definojmë. Të gjitha teoritë e ndryshme dhe definicionet e së drejtës mund të klasifikohen në kuptimin e kushtëzuar të fjalës, në normativ, normativ – sociologjik, sociologjik dhe integral dhe në grupin e teorive të së drejtës. Ndërkaq, është e nevojshme të ceket se teoritë integrale nuk janë të vetmet lloje të ashtuquajturave teori juridike – sintetike. Këtyre në masë të njëjtë mund tu përkasin edhe teoritë edhe disa teori normative, normative – sociologjike dhe sociologjike në të cilat me rastin e definimit apo përcaktimit të së drejtës u kushtohet rëndësi edhe elementeve tjera. Në shkencën tonë të drejtësisë më së shpeshti zbatohet ajo dispozitë sipas së cilës e drejta paraqet grup normash që i sanksionon shteti prandaj, e drejta është grup normash të sjelljes shoqërore, - grup normash juridike. Norma juridike dallohet nga normat tjera të sjelljesh shoqërore, me faktin se është pjesë e pandashme e sistemit të përgjithshëm shtetëror – juridik. Disa norma të sjelljes, në sistemin e rregullativ shtetëror – juridik hyjnë në tri mënyra: a) Me nxjerrjen e menjëhershme të drejtpërdrejtë të normave të

rëndësisë së veçantë për organet kompetente shtetërore, b) Me formimin e normave jo të drejtpërdrejta nga organeve shtetërore

në procesin e zbatimit të së drejtës dhe c) Me formimin e tyre nga faktorët privat dhe shoqëror, nëse ato shteti i

njeh dhe nëse ato hyjnë në sistemin juridik shtetëror. Nga nocioni i së drejtës rezulton nocioni i normës juridike i cili nuk guxon të kufizohet vetëm në suaza të normave të përgjithshme.

Karakteristikë e mëtejme e normës juridike është edhe ndonjë garanci për zbatimin e sajë i cili sipas rregullit gjendet në dhunë. Për ta kuptuar drejt nocionin e së drejtës është e nevojshme të futemi në dialektikën e formimit të së drejtës dhe ti kushtojmë rëndësi efektivitetit të sajë. Se për nga përmbajtja e sajë e drejta është fenomen shoqëror gjegjësisht superstrukturë mbi bazën ekonomike – shoqërore, gjegjësisht pjesë e pa ndashme e zhvillimit shoqërore. E drejta si instrument i shtetit, në shoqërinë klasore e ka si të domosdoshëm atë qëllimin kryesor të njëjtë sikurse shteti: të garantojë sundimin e klasës udhëheqëse. 3. Karakteristikat e përbashkëta në definimin e së drejtës Pavarësisht nga dallimet e shumta dhe të rëndësishme të cilat ekzistojnë në mesin e teorive mbi nocionin e së drejtës, mund të thuhet dhe me bindje të vërtetohet se të gjitha ato (në mënyrë eksplicite apo implicite, por logjikisht domosdo), kanë punë me një problematikë të përbashkët dhe se pikërisht në ato problematika lindin midis tyre edhe papajtueshmërinë.

34

Do të shënojmë katër fundamentale nga këto: 1. Problematika e modelit metodologjik e shkencës së drejtësisë – e shprehur në pyetje: çfarë është lënda e dukurisë së të drejtës dhe me cilat metoda kjo lëndë mund të mësohet? 2. Problematika e natyrës së definicionit – e shprehur në pyetje: çka do të thotë ta definosh atë? Apo: a e shpreh definicioni esencën e vetë lëndës apo marrëdhënia jonë vepruese ndaj lëndës? 3. Problematika e përmbajtës së nocionit të së drejtës – e shprehur në pyetje: cilat janë karakteristikat më të rëndësishme të lëndës që e shënojmë me shprehjen e “drejtë”, 4. Problematika e kritereve të drejtësisë – shprehur në pyetje: sipas cilave karakteristika e konstituojmë apo e dallojmë në analizën përfundimtare lëndën e shënuar me shprehjen “e drejtë” si unitet specifik ndaj lëndëve tjera simotra (morali, zakoni)? Këto katër problematika sado që reciprokisht gërshetohen dhe supozohen në çdo teori të së drejtës, kanë një kuptim relativisht të pavarur teorik, prandaj për këtë arsye është e nevojshme të studiohen veçmas. Këtë sidomos është e nevojshme ta theksojmë për arsye se debatet për të drejtën çojnë në një drejtim mjaftë të pa rregulluar “impresionist”. E vërteta, qasje të veçantë ndaj këtyre çështjeve më së shpeshti, nuk hasim as në mësimet për nocionin e së drejtës as në indikatorët e tyre klasifikues. Duke vlerësuar trajtimin e tyre implicit është e qartë se diskutimet e deritashme për të drejtën rëndësinë më të madhe ia kanë kushtuar nocionit të së drejtës, kurse më pak vëmendje kriterit të drejtësisë dhe modeleve metodologjike, kurse më së paku vëmendje çështjes së natyrës së definicionit. Kjo pikërisht është shkak i një pjese jo të vogël të mospajtimeve dhe kundërshtimeve ndërmjet autorëve sepse ata të vetmit theksojnë njërën kurse të tjerët tjetrën problematikë duke menduar kështu gabimisht edhe njëra edhe tjetra pallë se po flisnin për të njëjtën gjë. Të gjithë popujt ndër të cilët sundojnë ligjet dhe zakonet, shërbehen me një pjesë të së drejtës autentike, dhe me një pjesë të së drejtës që është e përbashkët për të gjithë njerëzit. Të drejtën të cilën ndonjë popull e ka krijuar për vete është e drejtë e tij e posaçme dhe quhet e drejtë civile (ius civile),. Si e drejtë karakteristike për qytetarët e atij shteti (civitas); kurse ajo që është e përgjithshme ndër të gjithë njerëzit dhe di diçka me pajtim me natyrën e arsyes dhe që tek të gjithë popujt njësoj respektohet quhet e drejta e popullit (ius gentium), si e drejtë me të cilën shërbehen të gjithë popujt kështu edhe populli romak shërbehej me pjesën e së

35

drejtës së vetë autentike, pjesën e së drejtës së përbashkët për të gjithë njerëzit. Në cilën kategori bënë pjesë e drejta individuale do ta demonstrojmë në vendet gjegjëse. 4 Karakteristikat themelore dhe llojet e së drejtës Këto norma paraklasore apo para juridike të sjelljes zakonisht quhen zakone apo e drejtë zakonore sepse në pjesën dërmuese të tyre kanë lindur nga një proces i gjatë përmes praktikës shekullore të presionit shoqëror mbi individët dhe janë bartur nga gjenerata në gjeneratë me anë të përcjelljes apo traditës, me gojë (sepse shkrime ende nuk kishte). Përveç kësaj me krahasimin e pjesës tjetër të së drejtës para juridike me të drejtën e shoqërisë moderne klasore, në pjesën dërmuese janë norma të shkruara dhe më së shpeshti norma nga lartë, na ana e shtetit, të quajtura zakone apo e drejtë zakonore. Emri i tillë sidomos është rrënjosur për shkak të ekzistimit të mbeturinave të shumta të së drejtës së rentës në vendet bashkëkohore më të prapambetura të shoqërisë klasore. Për shkak të dominimit të së drejtës të normuar dhe të shkruar në shoqëritë e zhvilluara klasore me pushtet të centralizuar shtetëror është potencuar emri zakon dhe e drejta zakonore edhe në çdo të drejtë e cila ka lindur apo vije nga lartë nga praktika e presionit shoqëror mbi individët madje e dhe nga praktika e organeve gjyqësore të shteteve bashkëkohore apo gjykatave të pajtimit, të profesioneve të ndryshme. Gjithashtu ekziston dallimi ndërmjet zakonit dhe të drejtës zakonore. Atje ku ekziston e drejta e shtetit, rregullave tjera u mohohet karakteri juridik dhe quhen thjeshtë zakone të cilat organi shtetëror në disa raste kur ligjet e shtetit lejojnë, mund ta zbatojnë. Me të drejtën zakonore megjithatë quhet çdo e drejtë e cila nuk është e diktuar nga lartë por ka lindur nga praktika, nga poshtë. Me të drejtën zakonore gjithashtu quhet edhe e drejta e vjetër feudale. Definitivisht zakone quhen edhe rregullat bashkëkohore të sjelljes (p.sh. rregullat e mirësjelljes, moda etj.), të cilat nuk garantohen me sanksionet e shtetit apo me garancitë tij por lindin nga praktika apo presioni i grupeve në individ etj. me analizën e nocionit të së drejtës në kuptimin formal janë të caktuar karakteristikat e sajë, të cilat përmbahen me të gjitha normat juridike (ligjet) pozitive si dhe në të drejtën natyraliste dhe të drejtën pozitive vetvetiu. Grupi i rregulluar në mënyrë logjike i këtyre karakteristikave, natyrisht duhet ta bëjë kuptimin e genusit të të gjitha normave juridike, gjegjësisht nocioni i së drejtës. Një gjë do të jetë themelore (substanciale) kurse të tjerat atributive (adjektive). Çështja është vetëm se si do të formulohen ato, për të hy në definicionin e nocionit të së drejtës. Ndër të gjitha karakteristikat e cekura të së drejtës

36

na paraqitet një si nocioni i latë si genus i tij dhe kështu si karakteristikë themelore (substanciale) e tij. Ky është nocioni i normës (norma, ligji). E drejta pra sipas karakteristikës së sajë të parë është një lloj i veçantë i normës. Ajo bënë pjesë nga sa u tha në normat e vullnetit gjegjësisht normat imperative. Imperativi është karakteristikë e përbashkët i normave morale konvencionale (kanonike). Mirëpo kjo veçori e normës e cila në praktikë normën (morale dhe konvencionale) e dallon nga normat tjera gjegjësisht urdhri (abstrakt) nuk është e domosdoshme të futet në vetë definicionin e së drejtës. Definicioni i vetë normës në definicionin e së drejtës nuk është i nevojshëm për tu dalluar e drejta me definicion nga dukuritë simotra sepse ajo qartë dallohet siç kemi vërejtur përmes dy veçorive tjera. Si arsye për këtë mund të ceket edhe ajo se ekziston përballë të ashtuquajturave norma premise, kontesti rreth asaj se a është imperativi karakteristikë e përgjithshme e normave juridike. Të gjitha normat juridike nga ajo që kemi parë janë norma shtetërore (për dallim nga ato morale dhe konvencionale), qoftë direkt apo indirekt në bazë të pranimit heshtazi apo me zë të njëjta nga ana e tyre apo toleranca e tyre (si e drejta zakonore dhe kanonike /religjioze/). Në anën tjetër prapë normat juridike mund të kuptohen për shkak se ato janë llojet e normës së vullnetit dhe deklarata të vullnetit të përgjithshëm. Rrjedhimisht, qoftë shtetësia e normës juridike, qoftë atributi i tyre deklaratë e vullnetit të përgjithshëm ato mund të futen në definicionin e të drejtës. Në definicione të ndryshme të së drejtës sipas asaj që u thamë përbëjnë njërën apo tjetrën, kurse është përmendur se Stammler e futë vetëm dashjen e jo deklaratën e sajë as karakterin e së drejtë se norma është definicion i së drejtës. Mirëpo logjikisht është më mirë të futet shtetësia në këtë definicion për shkak se në atë element përmbahet edhe atributi i normave juridike, se janë deklarata të vullnetit të përgjithshëm. Normat juridike njëherazi janë deklarata pak a shumë të bindjes së përgjithshme. Por siç është e thënë kjo bindje është vetëm përcjellës i vullnetit të përgjithshëm e jo e kundërta siç disa e kuptojnë pa vend duke futur në definicionin e së drejtës deklaratën e bindjes së përgjithshme në vend të vullnetit të përgjithshëm, sepse kjo e prodhon normën juridike e kurrsesi bindja. 5. E drejta si normë e sjelljes njerëzore Nocioni i së drejtës nëse ka të bëjë me domosdoshmërinë e cila i përgjigjet (kuptimi i sajë moral), së drejtës gjegjësisht vetëm së jashtmi, raportit praktik të nj individi ndaja tjetrit nëse veprimet e tyre si fakte mund të kenë ndikim njeri në tjetrin (direkt apo indirekt). Mirëpo kjo nuk do të thotë raport dashjeje ndaj dëshirës (pra edhe ndaj vetë nevojës) së tjetrit sikurse mbase me veprimet humanitare apo mëshiruese, por vetëm ndaj dashjes së tjetrit. E treta, në atë raport dashjeje të ndërsjellë

37

gjithashtu Vjenë në shprehje materia dashje, gjegjësisht qëllim të cilën secili e ka synim në pikëpamje të qëllimit apo objektit të cilin e dëshiron p.sh. nuk pyetet pse a do të ketë ndokush nga malli të cilin e blenë prej meje për tregti, dobi apo jo por pyet vetëm për formën dhe raportin e dashjes së ndërsjellë, nëse ajo thjeshtë konsiderohet si e lirë dhe gjithashtu veprimi i njërit nga të dy sipas ligjit të përgjithshëm a lejon që të shkelë lirinë e tjetrit. E para është pra grup nën të cilat dashja e njërit sipas ligjit të përgjithshëm të lirisë mund të shtypë dashjen e tjetrit. E drejta është sistem i sjelljeve njerëzore, fjala “sistem paraqet sistemin e normave. Së këndejmi e drejta nuk është siç thuhet nga një herë, rregull. Ajo është grup rregullash të cilat kanë atë lloj uniteti e që ne e kuptojmë si sistem. Është e pa mundur të kuptohet natyra e së drejtës nëse vëmendjen tonë nuk e kufizojmë në një normë të izoluar. Marrëdhëniet të cilat i ndërlidhin rregullat individuale të një sistemi juridik gjithashtu janë të rëndësishme për natyrën e së drejtës. Vetëm në bazë të kuptimit të qartë të atyre marrëdhënieve që përbëjnë sistemin juridik mund të kuptohet plotësisht natyra e së drejtës. E drejta është sistem i sjelljeve njerëzore dhe asgjë përveç sjelljes njerëzore nuk hynë në përmbajtjen e normave juridike. P.sh. norma e cila vrasjen e shpall si delikt të dënueshëm i përket sjelljes njerëzore që ka për pasojë vdekjen e ndonjë njeriu apo qenie njerëzore. Vetë vdekja ndërkaq nuk sjellje njerëzore por proces fiziologjik. Çdo normë e së drejtës i obligon qeniet njerëzore në mënyrë të caktuar dhe në rrethana të caktuara. Ato rrethana nuk është e domosdoshme të jenë sjellje njerëzore. Ato mund të jenë p.sh. ajo që ne e quajmë ngjarje – ndodhi natyrore. Norma juridike mund ti obligoj fqinjët ti japin ndihmë viktimës në një vërshim. Vërshimi nuk është sjellje njerëzore por është kusht i sjelljes njerëzore të definuar me sistemin juridik. Në këtë kuptim faktet që nuk janë fakte të sjelljes njerëzore mund të hyjnë në përmbajtjen e një norme juridike. Mirëpo kjo nuk mund të ketë të bëjë vetëm me sjelljen njerëzore, qoftë si kusht apo si pasojë.

Kapitulli IV NOCIONI, OBJEKTI DHE METODA E SHKENCËS

HYRJE NË DREJTËSI 1. Nocioni si së drejtës Shprehjet qe e karakterizojnë të drejtën në gjuhën indoevropiane më së shpeshti janë nxjerrë nga fjalët latine “directum” që shprehë parafytyrimin për ambientin (“drejtë”) apo megjithatë për mënyrën e veprimit (“drejtë”). 1 __________________________________

1) Kështu shprehjes shqipe “e drejtë” në gjuhët tjera i përgjigjet termi : “Recht” gjer., “Droight” fr., “Dirito” ital., “Derecho” sp., dhe në anglishte “Right” i cili megjithatë do të thotë e drejtë subjektive, ndërsa për të drejtën objektive përdoret fjala “Law”.

38

Në anglishte fjala “Law” orienton në të kuptuarit se e drejta në esencë është ligj (greq. Normos; lat. Lex). Në antikë shprehja e së drejtës jo rrallë ka të bëjë me “drejtësi” (greq. Dika dhe Di-kaion apo në zakonin në përgjithësi lat. mores; konsuetudo). Në përpjekjet për ta definuar në pikëpamje të nocionit fenomenin e së drejtës shkenca bashkëkohore e drejtësisë kryesisht fillon nga supozimet si vijon: a) e drejta është dukuri normative dhe si e tillë ajo përcakton ndonjë

“nevojë” (kelsen) dhe norma juridike përbëhet nga dëshmitë perspektive e jo nga pohimet për faktet.

b) Qëllimi i të gjykuarit juridik (argumentimi, logjika e së drejtës) nxjerrja e vendimeve në harmoni me kërkesën që parashtron norma e jo kërkimi i së vërtetës si të tillë. Përveç dëshmive (të vërteta dhe të rrejshme) të gjykuarit moral, politik dhe juridik mbështetet edhe në arritjen e pajtueshmërisë (parelman).

c) Drejtësia është pjesë e komunikimit shoqëror që përmban porosi me të cilat rregullohet ndonjë kuptim, kurse kjo arrihet me përdorimin e shprehjeve gjyqësore. Funksionet e gjuhëve janë të ndryshme kurse shqiptimi i qëndrimeve për faktet është vetëm njëra nga ato (Wittgenstein). Kështu në gjuhën e së drejtës jo vetëm se pohohet diçka por edhe kërkohet ajo, urdhërohet, ndahet, rregullohet, etj.

d) Prandaj komunikimi ndodh midis subjekteve të cilat janë dhënësit (adresarmët) dhe marrësit (adresantët) e normave juridike.

e) Subjektet kryesore të komunikimit të së drejtës janë organe shtetërore të cilët i drejtojnë porositë e detyrueshme adresantëve (qytetarëve). Për dallim nga sistemet më të vjetra sot shteti është faktori kryesor i krijimit dhe zbatimit të së drejtës. Për këtë arsye pikëpamja normative në drejtësi duhet të plotësohet edhe me procedurën institucionale (funksionimi i shtetit dhe institucioneve tjera shoqërore politike).

f) E drejta është dukuri specifike edhe në kuptimin që ajo vlen në mënyrë të veçantë; domosdoshmërinë e normave juridike e garanton dhuna e shtetit kurse kriteret e vlefshmërisë së akteve individuale i ofron vetëm e drejta sipas rregullave të saja të brendshme (autonomia dhe tërësia e sistemit juridik). Më i rëndësishmi ndër këto kritere është parimi i ligjshmërisë (kushtetutshmërisë).

g) Përveç rregullave të brendshme të vlefshmërisë për sistemin juridik janë me rëndësi të madhe edhe vlerat dhe morali si dhe legjitimiteti i sistemit politik. E drejta pra vlen vetëm nëse miratohet nga ana e anëtarëve të bashkësisë (legjitimiteti demokratik dhe racional). Ne do të definojmë nocionin e së drejtës ashtu që do ta karakterizojmë atë si dukuri normative e cila shënon teknikën e posaçme të rregullimit të sistemit shoqëror kurse mbështetet në garancinë e dhunës shtetërore.

39

Ndonëse dhuna mundëson efikasitet të së drejtës si sistem normativ legjitimiteti i saj bazohet në vlerat dhe legjitimitetin e vet sistemit politik. Përveç politikës, drejtësia përfshinë sferën e ekonomisë, kulturës dhe familjes dhe me to institucionet përkatëse. Është e pakontestueshme se e drejta paraqet sistem të normave shoqërore të cilat në mënyrë legjitime i sanksionon shteti. Krahas këtij përcaktimi i cili është miratuar në kuptimin më të gjerë të së drejtës i jepen edhe kuptime tjera. Kështu p.sh. një numër i madh të drejtë i quajnë edhe disa norma të cilat kanë sanksion shoqëror e jo shtetëror apo të cilat nuk kanë kurrfarë sanksioni. Këto dallime rezultojnë nga pasaktësia vet termit e drejtë dhe nuk kanë kurrfarë rëndësie shkencore. Derisa në pikëpamje të sanksionit shtetëror si element i jashtëm pjesa më e madhe e teoricienëve pajtohen deri në masën kur hasin në mospajtim në pikëpamje të elementit të saj të brendshëm gjegjësisht çështjes që nxitë elementi i tillë i jashtëm. Kërkimi i esencës së brendshme të së drejtës kufizohet kryesisht në analizën e marrëdhënieve shoqërore gjegjësisht veprimin, sjelljen e njerëzve dhe këtë e rregullon e drejta. Disa nga ato marrëdhënie (sjellje) i theksojnë drejtpërdrejt kurse disa indirekt ashtu që përcaktojnë të ashtuquajturin qëllim të së drejtës. Pikëpamja e parë e cila përkufizon të drejtën nga normat tjera shoqërore sipas marrëdhënieve gjegjësisht sjelljeve njerëzore të cilat i rregullon e drejta, konsiderohet se ajo rregullon vetëm së jashtmi veprimet fizike (trupore), sjelljen njerëzore, kurse normat tjera para së gjithash morali rregullojnë veprimet e brendshme psikike të njeriut. Pikëpamja e dytë është ajo e cila konsideron se e drejta rregullon lirinë e veprimit të njerëzve në rastet kur ajo liri do të mund të vinte në konflikt me lirinë e njerëzve tjerë. Nga pikëpamjet të cilat përcaktojnë esencën e së drejtës me qëllimin e saj, më i rëndësishmi është grupi i pikëpamjeve që konsideron se mjeri i vërtetë për mbrojtjen e marrëdhënieve të përgjithshme shoqërore dhe interesit publik. Këtu hyjnë pikëpamjet sipas së cilave e drejta mbron të mirat e përgjithshme, kushtet e përgjithshme të ekzistimit të shoqërisë, rendin shoqëror, paqen, drejtësinë etj. Të gjitha këto pikëpamje në të vërtetë kanë të bëjnë me të njëjtën gjë të cilën e rregullon e drejta e këto janë marrëdhëniet shoqërore në të cilat mund të vihet deri tek shkelja e interesave të përgjithshme shoqërore (publike). Sipas disave ato përbëjnë rendin kurse sipas të tjerëve paqen, sipas të tjerëve në drejtësi etj. mirëpo esenca është e njëjtë, prandaj edhe vështirësitë janë të njëjta, së këndejmi shtrohet pyetja; përse do të ishte e nevojshme dhuna shtetërore nëse e drejta mbron interesat e përgjithshme shoqërore. Mirëpo, kjo çështje shtrohet edhe me rastin e përcaktimit të esencës së shtetit. Karakteristikë e jashtme e shtetit është dhuna shtetërore dhe ajo karakteristikë tregon esencën e brendshme të tij.

40

1.1. E drejta formale dhe materiale Kategorizimi në të drejtë formale dhe materiale bëhet në bazë të përmbajtjes së normave juridike të cilat përbëjnë ato grupe të së drejtës. Grupin e të drejtave materiale përbëjnë ato norma juridike të cilat përcaktojnë sjelljet themelore të subjekteve juridike gjegjësisht të drejtat dhe detyrimet e tyre të cilat janë të rregulluara në fushat e ndryshme të drejtësisë duke përcaktuar me këtë rast edhe sanksionet kundër atyre që shkelin këto norma. Këto norma quhen edhe sot e kësaj dite norma primare sepse ato përcaktojnë autorizimet, detyrimet juridike, deliktet dhe sanksionet në marrëdhëniet themelore ndërmjet të gjitha llojeve të subjekteve. Grupin e të drejtave formale apo procesuale e përbëjnë ato norma që e përcaktojnë formën, mënyrat dhe procedurat me anë të së cilave zbatohen në jetë normat primare të së drejtës materiale. Ato norma quhen norma sekondare. 2. Lënda e së drejtës Siç kemi vërejtur objekt kryesor i hyrjes në drejtësi janë elementet themelore të teorisë së shtetit dhe së drejtës, prandaj edhe do të njihemi më për së afërmi me to. Çdo shkencë paraqet një grup të organizuar njohurish (të vërtetash) mbi botën objektive (qoftë jashtë vetëdijes qoftë brenda saj), mbi materien në kuptimin e gjerë të fjalës e cila përfshinë edhe të ashtuquajturat dukuri (shpirtërore gjegjësisht dukuri të filozofisë njerëzore). Në qoftë se hyrjen në drejtësi e shikojmë nga këndvështrimi i epërm do të konstatojmë se objektin e saj e bën shteti dhe e drejta si dukuri objektive në botë. Gjithashtu kemi vërejtur se edhe shkencat tjera të drejtësisë kanë për lëndë të studimit shtetin dhe të drejtën. Meqenëse hyrja në drejtësi dallohet nga këto shkenca kjo prandaj edhe duhet të ketë një lëndë tjetër për studim. Vërtetë shteti dhe e drejta janë dukuri tepër komplekse dhe mund të vështrohen nga pikëpamje të ndryshme, kështu që përmbajnë lëndë të shkencave të ndryshme. Në çfarë aspekti i studion këto hyrja në drejtësi, cilat pjesë të tyre? Teoria e shtetit dhe së drejtës është pikërisht shkencë e tillë e përgjithshme juridike. Së këndejmi, lëndën e saj mund ta karakterizojmë si kualitete të përgjithshme (karakteristika, veti) dhe si lidhje të përgjithshme të shtetit dhe së drejtës. Këto kualitete të përgjithshme dhe lidhje të përgjithshme ajo i shpreh përmes nocioneve të përgjithshme dhe ligjeve të përgjithshme për shtetin dhe të drejtën të cilat paraqesin njohurinë tonë për to. Meqenëse hyrja në drejtësi përmban elemente themelore të teorisë së shtetit dhe së drejtës, këto janë edhe objekt kryesor pikërisht studimi të këtyre nocioneve më të përgjithshme dhe lidhjeve të shtetit dhe së drejtës. Mirëpo, siç thamë, në hyrjen në drejtësi futen edhe lëndë tjera të caktuara që i nevojiten studentit i cili i fillon studimet e tij në drejtësi në

41

mënyrë që më lehtë të gjendet në shumë lëndë tjera të cilat do t’i studiojë më vonë. Kështu shpesh përpunohen dukuri të caktuara të cilat përndryshe më gjerësisht i studion historia e shtetit dhe së drejtës. Në programin e hyrjes në drejtësi kjo nuk është paraparë sepse në vitin e parë si lëndë e posaçme studiohet edhe historia e shtetit dhe së drejtës. Krahas kësaj shpesh parashihen edhe njohuri të caktuara nga shkencat pozitive-juridike. Kjo është e paraparë edhe me programin tonë të hyrjes në shkenca juridike. 3. Metoda e së drejtës Ndonëse metodat për çdo shkencë janë të ndryshme, prapëseprapë kuptohet se ekzistojnë metoda të caktuara pak a shumë të përbashkëta për të gjitha shkencat. Këto janë metoda më të përgjithësuara shkencore të cilat në pajtim me këtë përmbajnë vetëm udhëzimet më të përgjithshme mbi njohurinë e dukurive në botë. Metoda e tillë shkencore më e përgjithësuar që aplikohet në të gjitha shkencat ndonëse, kuptohet, me modifikime të ndryshme në secilën prej tyre është metodë dialektike-materialiste gjegjësisht historike-materialiste. Metoda dialektike materialiste aplikohet në të gjitha shkencat kurse metoda historike materialiste vetëm në shkencat shoqërore. Meqenëse shkenca e drejtësisë është edhe shkencë shoqërore, edhe në të aplikohet kjo metodë si metodë më e përgjithësuar. Metoda e së drejtës (qoftë dogmatike apo ekzegjetike) është metodë specifike për studimin e së drejtës. Kjo është metoda më e vjetër dhe kryesorja e shkencave juridike. Ndonëse nuk është e mjaftueshme për njohurinë e plotë mbi të drejtën, megjithatë kjo është metodë themelore fillestare për çdo studim të së drejtës. Kjo për faktin se është e përshtatur lëndës së posaçme që studion të drejtën. Kjo metodë është përshtatur ashtu që në të drejtën përfshinë atë që është specifike për të si dukuri shoqërore e cila dallohet nga të gjitha dukuritë tjera shoqërore. Ku qëndron ajo specifikë e së drejtës dhe lidhur me këtë edhe e shtetit e cila është e përshtatur që të shfaqë metodën e së drejtës? 4. Teoritë themelore mbi të drejtën Ç’është e drejta? Cili është roli i saj në shoqëri? Cilat janë themelet dhe burimet e së drejtës? Cila është struktura e së drejtës? Këto dhe pyetje tjera imponohen që nga civilizimi i lashtë grek deri në ditët tona të gjithëve të cilët mendojnë për dukuritë shoqërore, sidomos atyre të cilët u përkushtohen shkencave shoqërore. Në diskutimet për nocionin e së drejtës vihet deri tek përgjigjet shumë të ndryshme në disa nga ato pyetje. Kështu p.sh. derisa disa nga teoricienët konservativ të së drejtës (përfaqësuesit e teorive klasike të së drejtës) dëshmojnë se e drejta është grup rregullash (normash) të cilat pjesërisht janë hyjnore dhe pjesërisht

42

krijesë njerëzore. Autorët tjerë (përfaqësuesit e teorive bashkëkohore të së drejtës) dëshmojnë se ajo është ekskluzivisht krijesë e njerëzve. Për disa e drejta është mjet për realizimin e vlerave të përgjithshme njerëzore dhe principit absolut të drejtësisë, kurse për të tjerët është një mjet me anën e të cilit grupet më të forta shoqërore nënshtrojnë ato më të dobëta dhe me dhunë ua imponojnë interesat e veta të posaçme egoiste. Për disa autorë shteti është krijesa e vetme e së drejtës; për të tjerët ai realizon dhunën e së drejtës (sanksionin) ndërsa të tretët theksojnë se e drejta nuk është fort e lidhur për shtetin për arsye se rezulton drejtpërdrejt nga bashkësia shoqërore e kështu me radhë. Prej nga gjithë këto mospajtime, gjithë këto dallime në mendime mbi të drejtën? Përgjigjen para së gjithash duhet kërkuar në dy drejtime. Së pari duhet pasur parasysh se edhe këtu vlen supozimi se kushtet materiale të ekzistencës njerëzore (qenia shoqërore) esencialisht përcaktojnë idetë e njerëzve (vetëdijen shoqërore), që do të thotë se të mendimin për të drejtën, përgjithësisht e kushtëzon sistemi klasor dhe pozita e teoricienëve të së drejtës në të. Çdo teori e së drejtës historikisht është njohuri e përcaktuar dhe e kufizuar, gjegjësisht njohuria me karakteristikat ideologjike apo të vetëdijes klasore të cilën e bartë autori i saj. Në historinë e sotme shumica e shkencëtarëve të cilët kanë studiuar të drejtën kanë qenë pjesëtarë të klasave sunduese. Secili prej tyre ka vërejtur dhe shpjeguar mu ashtu siç kjo i përgjigjej klasës së tij objektivisht. Shkaku i dytë i dallimeve të mëdha ndërmjet teorive ekzistuese mbi të drejtën duhet kërkuar në faktin se vetëm e drejta është një dukuri shoqërore shumë e ndërlikuar e cila krahas saj është edhe në transformim të vazhdueshëm. E drejta, në të vërtetë nuk është vetëm grup rregullash, normash dhe paragrafësh. Ajo padyshim është e përbërë nga normat mirëpo gjithashtu përmban edhe krijesa tjera shpirtërore siç janë vlerat shoqërore dhe bindjet, pastaj interesat e njerëzve (dhe në esencë çdo gjë, vullneti dhe sjellja reale në të cilën njerëzit bashkëpunojnë ndër veti, kacafyten, këmbejnë të mirat, sundojnë njëri mbi tjetrin etj. Në anën tjetër e drejta në të vërtetë është ngushtë e lidhur për shtetin sepse krijon shumë norma ligjore dhe zbaton dhunën ligjore, mirëpo ai gjithashtu pas lindjes dhe pas zbatimit të normave ligjore të lidhura për të tjerat është subjekt joshtetëror. Më tutje e drejta lind dhe ruhet jo vetëm me ndihmën e dhunës por mbështetet pjesërisht edhe me pranimin me vullnet nga njerëzit. Pastaj në të drejtën realizohen para së gjithash interesat e grupeve shoqërore sunduese, sidomos klasave sunduese mirëpo në të gjithashtu realizohen edhe disa interesa të përgjithshme shoqërore. Shumica e juristëve dhe studentëve shikon vetëm disa anë të këtij realiteti unik dhe të ndërlikuar duke harruar rëndësinë e anëve tjera njësoj të rëndësishme madje mbase edhe më të rëndësishmet, prandaj për këtë arsye gabimisht reduktohen në nocionin e së drejtës në këto aspekte individuale të dukurisë së vërtetë të së drejtës. Studimi i teorive

43

të së drejtës është i dobishëm për juristët jo vetëm për shkak të nevojës së zgjerimit të kulturës së tyre të përgjithshme të juristit por para së gjithash për aftësimin e tyre themelor për kryerjen e detyrave profesionale. Varësisht nga ajo se si do t’i zotërojnë njohuritë mbi të drejtën, juristët në një shoqëri më pak ose më shumë gabimisht apo mirë, varet edhe ajo se si do ta kryejnë ata funksionimin e tyre shoqëror e kjo do të thotë çfarë do të jetë veprimtaria e tyre profesionale dhe politike si dhe në përgjithësi roli në shoqëri. 4.1. Studimi i të drejtës natyrore në antikë Në civilizimet e lashta skllavopronare të Lindjes (Mesopotami, Egjipt, Persi etj.) e drejta si dukuri dhe si nocion nuk ndahej nga morali i religjionit “të gjitha normat e sjelljes shoqërore përbënin sistemin unik normativ për të cilin besohej se është pjesë e Zotit, gjegjësisht sunduesit me cilësi të Zotit. Po në Mesopotami p.sh. konsiderohej se Kodin e Hamurabit ka pranuar sunduesi nga Zoti Shamashe, kurse sipas Biblës hyjnia i thotë Mosiut “do të të japë pllaka guri me ligje dhe urdhëresa të cilat i kam shkruar për këshillim të tyre”. Kur më tej kihet parasysh se të drejtën atëherë e zbatonin kryesisht priftërinjtë, se marrëdhëniet juridike ishin normat dhe sanksionet, kishin atribute religjioze dhe se shkallës së ultë të atëhershme kulturës materiale i përgjigjej edhe vetëdija shumë e pazhvilluar shkencore dhe në përgjithësi kritike, atëherë është e kuptueshme se edhe atyre civilizimeve të lashta edhe as nuk ka mundur tu shfaqet shkenca e së drejtës, prandaj së këndejmi as shkëmbimi i së drejtës si krijesë historike dhe shoqërore – teoritë e para shkencore për të drejtën dhe shtetin u lindën në Greqi. Duke ndërtuar marrëdhënie të zhvilluara ekonomike dhe politike dhe duke e zotëruar në vetëdije natyrën grekët filluan të heqin velën e fshehtësisë dhe iracionalitetit të cilat deri atëherë pamundësonin shpjegimet shkencore të realitetit shoqëror dhe natyror. Ata formuan vetëdijen për pozitën dhe fuqinë e njeriut në botë prandaj kështu edhe në sistemin e drejtësisë filluan të duken veprat e njerëzve. Aq më tepër, filozofia e të menduarit grek nga ajo e sofistëve deri tek Platoni dhe Aristoteli në sferën e teorisë së shtetit dhe së drejtës shtron shumë pyetje dhe zgjidhje të cilat u bënë burime të qëndrueshme të filozofisë shkencore të drejtësisë deri në ditët tona. Karakteristika më e rëndësishme e mendimit shkencor të së drejtës me siguri është më e rëndësishmja për arsye se ai e mbështet mësimin mbi të drejtën natyrore – kjo shkollë do të vazhdojë të dominojë në shkencën evropiane të drejtësisë më tepër se 2000 vjet. Për studimin e së drejtës natyrore është e rëndësishme bindja se e drejta nuk është një sistem i vetëm dhe unik normash por se ajo përbëhet nga dy sisteme relativisht të pavarura të normave të sjelljes shoqërore. Sistemin e parë e përbëjnë normat me origjinë mbinatyrore të cilat janë dhënë në natyrë njeriut, janë të

44

shkruara, vlejnë përgjithmonë, janë të drejta në mënyrë të përkryer dhe të pavarura nga vullneti i njerëzve. Sistemi i dytë është ai i normave të cilin e ka krijuar vetë njeriu, ligjvënësi, prandaj së këndejmi rregullat e tilla kanë vetëm vlerë kalimtare historike dhe mund të jenë në një masë më të vogël apo më të madhe të padrejta dhe të papërsosura. Rregullat e para quhen e drejtë natyrore kurse rregulla e dytë e së drejtës pozitive. Konsiderohet se njëri dhe tjetri lloj i normave, e drejta në përgjithësi i shërben të njëjtit qëllim: realizimit të të mirave dhe fatit në bashkësinë njerëzore dhe përsosjen morale të njeriut. Megjithatë e drejta natyrore është në pikëpamje etike e papërcaktuar për të drejtën njerëzore apo pozitive, e kjo do të thotë se këtë të dytën gjithmonë duhet harmonizuar me të drejtën natyrore apo në të kundërtën duhet vlerësuar si “kundërnatyrore”, “amorale”, apo madje si të drejtë të pavlefshme. Mendimi i këtillë dualist i së drejtës haset qysh në qëndrimet e heroinës mitologjike Antigonës sipas së cilës është e lejuar të shkelet ligji pozitiv i shtetit nëse ai i kundërvihet ligjeve të pashkruara të Zotit të cilat nuk janë “të sotme as të deridjeshme por me shekuj dhe për shekuj jetojnë dhe askush nuk e di prej nga u paraqitën”. Disa sofistë (shek. V p.e.s) edhe stoikët (shek. IV dhe III p.e.s.) theksonin megjithatë se barazia ndërmjet njerëzve duke përfshirë edhe robërit janë ligj i natyrës të cilit duhet nënshtruar e drejta e ligjvënies së njerëzve. Caqet e saj më të mëdha dhe më të plota lirimin nga religjioni ia arriti teoria greke e së drejtës në veprat e Platonit dhe Aristotelit. Edhe në to hasim në mënyra të ndryshme mësimin natyror-juridik për atributet e së drejtës natyrore dhe pozitive. Duke përjetuar krizën e thellë dhe rënien e fuqisë së shtetit të Athinës Platoni (427-347 p.e.s.) në veprat “Shteti” dhe “Ligji” është përpjekur që ta mendojë një model të rregullimit skllavopronar i cili do të garantonte stabilitet të marrëdhënieve shoqërore me forcë të madhe të klasave ndërmjetësuese. Filozofia e tij idealiste mësonte se ekzistojnë dy kategori realitetesh: a) bota e ideve objektive dhe absolute apo realiteti i së vërtetës dhe b) bota e dukurive perceptuese të cilat janë shprehje e hijes mashtruese të ideve. Në pajtim me këtë duhet dalluar sistemi ideal, i vërtetë apo sistemi i përkryer shtetëror juridik nga sistemi ekzistues dhe jo i përkryer shtetëror juridik). Me këtë rast Platoni shpjegon sistemin e përkryer shtetëror juridik duke filluar nga natyra e njeriut. Ai thekson se shpirti i njeriut përmban tri aftësi themelore të cilat janë të ndara në mënyrë të pabarabartë ndërmjet individëve: arsyeja, vullneti dhe ndërgjegjja prej nga rrjedhin edhe virtytet gjegjëse të mendjemprehtësisë, guximit dhe përmbajtjes “Ideale është ajo bashkësi njerëzore, pohon Platoni, në të cilën njerëzit janë bartës të këtyre tri virtyteve të ndarë klasa të posaçme shoqërore me të drejta dhe detyrime krejtësisht të ndryshme – në klasë të udhëheqësve apo filozofëve, luftëtarëve dhe prodhuesve. Drejtësia është parim ideal që detyron që në shoqëri të vendoset marrëdhënie e harmonishme ndërmjet këtyre virtyteve dhe klasave shoqërore që atyre u

45

përgjigjen dhe atë në atë mënyrë “që çdo njëra nga këta tre lloj njerëzish të cilët gjenden në shtet, do të punonte punën e vet...”. Detyrë e ligjvënies së mençur është të organizojë shoqërinë ashtu që në të në masën më të madhe të mundshme të realizohet kjo ide e së drejtës dhe të bëhet ndarja e harmonishme e punëve ndërmjet njerëzve sipas aftësive të tyre natyrore. Mjet për veprimtarinë e tillë të ligjvënësit është e drejta pozitive apo sistemi i imperativit shoqëror (sistemi ligjor) përmes të cilit sundimtarët me dhunë rregullojnë marrëdhëniet ndërnjerëzore sipas parimit të drejtësisë. Gjithsesi, këto marrëdhënie shtetërore mund të jenë më pak ose më shumë të përsosura apo korrekte varësisht nga ajo sa janë të harmonizuara me idenë e drejtësisë. Aristoteli (384-322 p.e.s.) largohet nga teoria idealiste-utopike e Platonit mbi shtetin dhe në masën më të madhe e shfrytëzon metodën e vrojtimit empirik të realitetit mirëpo megjithatë ruan idenë mbi lidhjet e rëndësishme të së drejtës dhe korrektësisë dhe sjell teoritë mbi dualitetin e të drejtës natyrore dhe pozitive deri tek formulimi përfundimtar klasik i tij. E drejta natyrore përbëhet sipas Aristotelit nga normat e shkruara, absolutisht të vlefshme dhe të pandryshueshme të cilat janë të lindura tek njeriu si qenie shoqërore (“politike”), ndërsa e drejta pozitive është grup rregullash që i krijon ligjvënësi shtetëror dhe vlejnë (detyrimisht) duke iu falënderuar dhunës së shtetit. “E drejta natyrore është ajo e cila e ka gjithkund të njëjtën vlerë dhe nuk varet nga ajo se a është miratuar apo jo. E drejta pozitive është ajo për të cilën është sporadike ajo se a thuhet kështu apo ashtu, mirëpo një gjë e tillë edhe nuk qëndron që nga vendosja e ligjit” (Etika e Nikomahut, 1134 b). E drejta pozitive mund të jetë në harmoni me të drejtën natyrore, mund t’i kundërvihet asaj, kurse mund të ketë të bëjë me lëndët të cilat për të janë indiferente. Gjithsesi, e drejta pozitive duhet ta realizojë të drejtën; në të kundërtën ajo nuk do të ishte e vërtetë por vetëm mashtruese dhe e drejtë e shëmtuar. Mirëpo, drejtësinë, si vlerë themelore të së drejtës dhe bazën e nocionit të së drejtës Aristoteli e kupton ndryshe nga Platoni. Ai së pari flet për të drejtën e përgjithshme si parim etik i cili kërkon që të gjithë njerëzit t’i respektojnë ligjet dhe së bashku të japin sa është e nevojshme për t’i realizuar të mirat e përgjithshme. Pastaj flet për të drejtën e veçantë, madje në dy forma: në formën e parimeve të shkëmbimeve të barabarta (ekuivalente të të mirave – të ashtuquajturën “e drejtë kumulative” dhe në pikëpamje të proporcionalitetit të meritës dhe shpërblimit – të ashtuquajturën “e drejtë distributive”. Bie në sy karakteristika e filozofisë greke të së drejtës në përgjithësi në të cilën ende nuk dallohen qartë e drejta dhe morali. Në të me shprehjet “ligj”, “e drejtë” dhe “drejtësi” shënohen në mënyrë të barabartë rregullat e sjelljes së njerëzve të cilat i përkasin sistemit të së drejtës dhe atij moral. Ndërkaq shkenca e drejtësisë ishte e zhvilluar edhe në civilizimin tjetër antik evropian – në Romë. Mirëpo, për dallim nga grekët, romakët

46

aplikonin aftësitë e tyre krijuese dhe frymën hulumtuese shumë më tepër në fushën praktike të veprimit shtetëror-juridik kurse më pak në fushën e studimit teorik-juridik. Ata ndërtuan një sistem juridik madhështor institucionet e të cilit shërbejnë edhe sot si themele nocionesh të së drejtës qytetare dhe si të tilla ende studiohen në shumë fakultete juridike në mbarë botën (e drejta private romake). Mirëpo, romakët nuk ndërtuan një koncept më origjinal të së drejtës dhe nuk lanë pas vetes vepra të rëndësishme teorike-juridike. Njësoj sikurse edhe në art dhe religjion ata edhe në filozofinë e drejtësisë kryesisht morën dhe kultivuan frytet e kulturës helene. Nga grekët trashëguan si dallimin e rëndësishëm të moralit dhe së drejtës ashtu edhe mësimin dualist mbi të drejtën natyrore dhe pozitive – ashtu që futen edhe dallimin ndërmjet ius civile apo së drejtës e cila vlen vetëm për romakët, dhe ius gentiuma apo të drejtën e cila ishte e përbashkët për të gjithë popujt me të cilët romakët hynin gjithnjë e më shpesh në marrëdhënie ekonomike e juridike. Së këndejmi më e theksuara është veçoria e filozofisë së të drejtës romake pikërisht realizmi dhe orientimi praktik i saj. Duke pranuar nga perandori, senati dhe pretori norma juridike të cilat ata nuk guxonin t’i vlerësonin në mënyrë kritike e aq më pak t’i kundërshtonin, juristët romak gradualisht gjithnjë e më tepër iu kushtuan përsosjes së teknikës së zbatimit dhe interpretimit të atyre normave juridike, duke miratuar kështu atë mënyrë të mendimit dhe sjelljes e cila në historinë më të re evropiane do të quhet dogmatizëm pozitivist. Në të vërtetë ata ishin pozitivist aq sa edhe faktikisht silleshin sikurse të mos kishte dualitet të së drejtës pozitive dhe natyrore gjegjësisht sikurse e drejta e tërësishme të reduktohej në norma të vendosura nga njerëzit (positum = emëruar) dhe mbi të gjitha nga pushteti shtetëror; njëkohësisht ishin edhe dogmat për shkak se konsideronin se juristët si ekspert në shërbim të shtetit nuk guxojnë t’i vlerësojnë “normat juridike” nga aspekti i parimit etik (p.sh. nga aspekti i drejtësisë apo nga oportuniteti politik), porse kanë për detyrë që në mënyrë besnike dhe pa kundërshtime t’i zbatojnë (“dogma”, d.m.th. të vërteta të pakontestueshme) normat e parashtruara juridike në ato marrëdhënie konkrete shoqërore të cilat rregullohen me norma. 3.2. Teoritë pozitiviste të së drejtës Në shkencën e drejtësisë të shek. XIX dhe XX dominon mendimi se teoritë e të drejtës natyrore shpjegojnë gabimisht dukurinë e së drejtës. Shumica e juristëve asokohe fillon të shikojë në të drejtën si në krijesë ekskluzivisht njerëzore dhe historike në të cilën nuk ka mbinatyrore dhe atribute të pandryshueshme. Njëkohësisht përpiqen të shpjegojnë edhe vet teorinë natyrore-juridike si shprehje e synimit të studiuesve që me çdo kusht të interpretojnë rregullat e qëndrueshme të cilat në të vërtetë ekzistojnë në institucionet e ngjashme dhe bazueshmërinë e

47

institucioneve të së drejtës në vlerat etike dhe vlerat tjera shoqërore. Në të vërtetë, vërehet se studiuesit qysh në të kaluarën e lashtë perceptuan dy dukuri të rëndësishme në drejtësi: • Së pari vërejtën se disa shtete dhe subjekte tjera krijojnë rregulla të ndryshueshme dhe të llojllojshme për të njëjtat marrëdhënie shoqërore mirëpo që shumë rregulla të tyre megjithatë kanë përmbajtje të ngjashme apo edhe identike – p.sh. rregullat për ndalimin e vrasjeve brenda bashkësisë, për ndalimin e martesave ndërmjet të afërmve, mbi respektimin e fjalës së dhënë, mbi ekuivalencën e shkëmbimit etj. • Dhe e dyta ata vërejtën se pas çdo rregulle ligjore ekziston ndonjë ideal njerëzor apo vlerë të cilën subjektet dëshirojnë ta realizojnë, mirëpo në realitet ato ideale ato pothuaj kurrë nuk realizohen plotësisht në marrëdhëniet shoqërore. Këto perceptime ishin të sakta dhe shumë të rëndësishme për njohjen e së drejtës mirëpo në të kaluarën njerëzit nuk mund t’i shpjegonin në mënyrë të pranueshme. Për shkak të mos zhvillimit të shkencave shoqërore ata nuk kuptonin se rregullat ligjore të disa shteteve kanë përmbajtje të njëjtë apo identike për shkak se bëhej fjalë për shoqëritë të cilat ishin në shkallën e afërt apo të njëjtë të zhvillimit material dhe kulturor gjegjësisht për shoqëritë në të cilat njerëzit kishin nevoja të përgjithshme pothuaj të të njëjtit lloj, interesa dhe konflikte interesash gjë që domosdo kushtëzonin mënyrën e rregullimit shoqëror të marrëdhënieve të tyre. Gjithashtu ata nuk mund ta dinin se në çfarë mënyre lindin vlerat shoqërore si gërshetohen ato ndër vete, si kundërshtohen vlerat e klasave shoqërore dhe përse nuk është e mundur që në shoqëri të realizohen plotësisht vlerat e disa subjekteve. Në pamundësi që të shpjegohet shkencërisht korrektësia objektive në përmbajtjen e normave ligjore dhe në mënyrën e veprimit të vlerave shoqërore në sistemin juridik, shkencëtarët në mënyrë naive shpjegonin ato dukuri, me ekzistimin e një sistemi jashtë historik dhe të përkryer të rregullave shoqërore (bota e ideve, vullneti i Zotit, parimet e arsyes njerëzore) të cilat dominojnë me ekzistencën e njerëzve dhe në të cilën duhet (por kurrë plotësisht nuk arrihet) që të themelohen rregullat ligjore pozitive shtetërore. Teoritë natyrore-juridike zbuluan dhe shfaqën disa probleme themelore të shkencës së drejtësisë, mirëpo siç konsiderojnë pozitivistët ato nuk kanë mundur t’i zgjidhin drejtë ato probleme. Aq më tepër, ato kontribute, mistifikime apo mbulime të themeleve të vërteta shoqërore të së drejtës dhe rolit të vlerave të shoqërisë në të. Ato mbulojnë të vërtetën si objektive dhe bazë e së drejtës para së gjithash si veprimtari krijuese historike e njeriut dhe se vlerat në drejtësi së drejti janë shprehje

48

shpirtërore e interesave konkrete historike dhe konflikteve midis njerëzve. Në fillim të shek. XIX kur shoqëria civile krejtësisht ishte konsoliduar dhe kur shkencat shoqërore kishin filluar në mënyrë sistematike të ndërtohen duke filluar nga metodat empirike, vjen deri tek kthesa më e madhe në historinë e teorive të së drejtës – deri tek dominimi i pozitivizmit juridik mbi mësimin për të drejtën natyrore. Shkaktarët e drejtpërdrejt të kësaj kthese në shkencën e drejtësisë duhet kërkuar në argumentet si vijon: 1. Studiuesit civil konsideronin se shpjegimi i bazave objektive të së drejtës mund të jepet nga shkencat shoqërore të cilat krejtësisht në empirizëm sidomos sociologjia për çka bie nevoja e kërkesave të çfarëdo shpjegimeve filozofike. 2. Ideologët civil besonin se revolucioni borgjez në të vërtetë ka realizuar parimet e të drejtës natyrore për ç’arsye zhduket jo vetëm dallimi ndërmjet të drejtës pozitive dhe natyrore por edhe vet mundësia e konfliktit të idealeve shkencore, shoqërore në pikëpamje të arsyes dhe sistemit politik dhe juridik ekzistues borgjez-demokratik. Për teoritë pozitiviste të së drejtës me rëndësi është të kuptuarit se ekziston vetëm një sistem i së drejtës: ai të cilin e vendosin shteti dhe subjektet tjera shoqërore dhe i cili së këndejmi është i kufizuar në shoqëri të caktuara dhe historikisht ka përmbajtje të ndryshueshme. Detyrë e juristit dhe shkencës juridike është që të studiojnë ekskluzivisht “të drejtën pozitive” gjegjësisht të drejtën franceze, angleze, gjermane apo të ndonjë shteti tjetër, ta harrojnë krejt atë çka nuk është e mundur në pikëpamje empirike të vërtetohet ndër të tjera edhe hipotezën mbi ekzistimin e të drejtës natyrore. Të gjithë pozitivistët e së drejtës pajohen se në pikëpamje të qëndrimit të formuar i cili edhe sot është dominues në teorinë e së drejtës në tërë botën. Ata megjithatë nuk pajtohen në shpjegimin e mëtejmë të së drejtës së këtillë të caktuar pozitive. Ata kanë qasje shumë të ndryshme apo metoda të studimit të së drejtës (dogmatike, historike, sociologjike dhe metoda integrale) dhe japin përgjigje të ndryshme në pyetjen : “Çka është e drejta pozitive?”. Në vazhdim do të japim një shfaqje të shkurtër të disa nga drejtimet më të rëndësishme të pozitivizmit juridik. 3.3. Teoritë normative – dogmatike të së drejtës Të kuptuarit normativ – dogmatik të së drejtës është gjëja më e thjeshtë dhe njëherazi forma më e përhapur e pozitivizmit juridik. E drejta sipas këtij mendimi është grup rregullash të cilat janë të vendosura dhe me dhunë të mbrojtura (të sanksionuara) nga shteti , kurse shkenca e drejtësisë duhet vetëm ti përshkruajë dhe ti komentoj ato rregulla duke mos u lëshuar as në analizimin e rrethanave të tyre shoqërore por as në

49

kritikën e vlerave të tyre as në efektet e tyre në jetën shoqërore. Të kuptuarit e tillë të së drejtës dhe metodave të shkencës së drejtësisë në Evropë u bë e njohur e pastaj edhe dominues nën ndikimin e shkollës franceze ekzogeze (shkolla e interpretimeve) dhe juridiksionit konceptor gjerman. Këto dy shkolla dogmatike u lindën në fillim të shekullit 19 atëherë kur borgjezia fillon të formuloj të drejtën e sajë në veprimtarinë e madhe ligjvënëse, që kishte për model kodet e Napolonit. Juristët e atëhershëm ishin aq të përshpejtuar në hartimin e të drejtës së re të cilët nën moton “liri barazi dhe vëllazëri”me të zëvendësuam të drejtën feudale të privilegjeve dhe arbitrarizmit dhe në mes të tyre dominonte bindja se kjo e drejtë në të vërtetë realizon të gjitha ato ideale për të cilat kishte luftuar qytetërimi me shekuj. Së këndejmi aso kohe u konkludua se juristi nuk kishte më për detyrë që të analizojë burime shoqërore të së drejtës pozitive dhe të bëjë kritikën e të drejtës nga aspekti i idealeve shoqërore, sidomos ideale të së drejtës. Kjo ishte e pa nevojshme qysh kur e drejta pozitive u fut në kodet e përsosura dhe korrekte që ishin shprehje e vërtetë e interesit dhe vullnetit të “popullit”. Tash i detyrë e juristëve ishte të zbulojnë se cilat norma vlejnë për raste të caktuara të së drejtës, që ato norma ti interpretojnë në mënyrë logjike, ti komentojnë për shkaqe të shpjegimit të tyre sa më të mirë, për ti zbatuar ato më në fund në marrëdhëniet konkrete shoqërore. Normat ligjore të ligjvënësit për juristin janë një soj të paprekshme sikurse edhe dogma fetare që është e pa prekshme për besimtarin. Nuk është punë e juristit të hulumtojë origjinën dhe ti vlerësojë normat ligjore, kurse edhe më pak që ato ti krijojë vetë por puna e tij është që vetëm të jetë besnik i tyre dhe ti zbatojë ato në mënyrë precize në pajtim me intencën e ligjvënësit. Kështu Robesoierre kërkonte që rreptësishtë të ndalohet ndryshimi dhe plotësimi i normave ligjore sepse gjyqtari duhet të jetë “Viva vox legës” (zëri i gjallë i ligjit) dhe asgjë më tepër. I dyti është autori i famshëm i së drejtës nga shkolla ekzegete i cili i pyetur se çka është e drejta civile, deklaroj: “nuk di për të drejtën civile (qytetare) di vetëm për kodin e Napolonit”. Të kuptuarit të tillë të së drejtës nga aspekti marksist nuk ishte i pranueshëm dhe në përgjithësi nga aspekti i qasjes shkencore të dukurive shoqërore. Është e vërtetë se këtij mendimi i kemi për obligim disa fryte të mendimit modern të së drejtës: e para, lirimi nga mësimi mbi të drejtën natyrore dhe pozitive; e dyta përforcimi i parimeve të ligjshmërisë, gjegjësisht respektimit të ligjit si akti më i lartë i së drejtës: dhe e treta, përsosja e metodave logjike teknikave tjera të zbatimit të normave ligjore. Ndërkaq, mangësia e këtij mendimi të së drejtës është e pa përmirësueshme sepse redukton lëndën e shkencës së drejtësisë në analizimin e normave ligjore të shtetit dhe heqë dorë nga çfarëdo hulumtimi të burimeve shoqërore dhe funksionet e së drejtës si dhe nga vlerësimet kritike të normave ligjore shtetërore. Ajo e redukton dukurinë e ndërlikuar të së drejtës në normativitet apo shprehje filozofike të

50

realitetit shoqëror kurse normativizmi prapë reduktohet me normat e përgjithshme shtetërore, në ligje. Të kuptuarit e këtillë të ngushtë normativisht të së drejtës në të vërtetë nuk është e rastit. Kjo është e kushtëzuar me nevojën e shoqërisë borgjeze që të ketë jurist dhe shkencë juridike të cilët do të shërbejnë në mënyrë servile dhe jo kritike kapitalit dhe pushtetit politik pavarësisht nga përmbajtja dhe funksioni i normave të tyre (dogmatizmi) dhe të cilët do të kenë mirëkuptim vetëm për normat ligjore si “forma” të jetës juridike, por jo edhe për marrëdhëniet shoqërore, konfliktet e interesave dhe idealeve të cilat “përbëjnë” e jetën juridike dhe të cilët kushtëzojnë normativitetin e së drejtës (formalizmin, normativizmin). Teoria normative – dogmatike e së drejtës si e tillë ka një rrol jashtëzakonisht konzervativ shoqëror dhe mistifikues. Ajo mbulon e nuk zbulon seriozitetin e së drejtës. Ajo shmangë e nuk thekson zhvillimin e njohurive mbi të drejtën. përpunimin më të përsosur e mori të kuptuarit normativisht dogmatik të së drejtës në të ashtuquajturën teorinë e pastër të së drejtës të juristit austriak N. Z. Hans Kelsen (l381-1973). Duke filluar nga premisat se në të vërtetë ekziston ndarje e pa kapërcyeshme ndërmjet asaj që është (botës kauzave) dhe asaj që duhet të jetë (botës normative), kurse pastaj duke i ndanë në mënyrë precize nevojat ligjore nga nevojat etike Kelseni deri në fund “e pastroi” nocionin e së drejtës dhe shkencën e drejtësisë nga çdo shqyrtim sociologjik i vlerave. Kelsen shkruante: “Shkenca e drejtësisë ndahet nga filozofia e së drejtës dhe nga sociologjia e së drejtës” e drejta është vetëm sistem hierarkik i normave të cilat parashohin sanksionin fizikë, gjegjësisht sistem në të cilin secila normë më e vogël krijohet në mënyrën se si është caktuar ajo me normën më të lartë. Kelsen shkon përtej normativistëve paraprak në formalizimin e së drejtës: aji më normat e së drejtës nuk sheh prodhim vullneti të ligjvënësit apo të cilit do subjekt tjetër. Normat juridike vlejnë (obligojnë) pavarësisht nga ajo se cilët faktorë shoqëror i kanë sjellë krijimin e tyre dhe pa marrë parasysh atë se a dëshiron dikush që ajo të vlejë apo jo; ato vlejnë thjeshtë për shkak se normat më të vogla janë të mbështetura në normat më të larta. Drejtësia është normë e kulluar, ekskluzivisht një sistem i normave më të larta dhe më të ulëta, të përgjithshme dhe individuale të cilat juristi i merr, i interpreton dhe i zbaton duke mos u ndaluar në burimet e tyre shoqërore, efektet dhe vlerat e tyre. Kështu shkencës së drejtësisë gradualisht i mbyllet qasja në analizimin e të drejtën sociologjike politike dhe etike. 3.3.Shkolla historike – juridike Shkolla historike – juridike është forma tjetër e pozitivizmit juridik. Ajo paraqitet në fillim të shekullit të kaluar në Gjermani, duke iu kundërvënë njësoj mësimit për të drejtën natyrore dhe të menduarit normativ – dogmatik të së drejtës si sistem i normave shtetërore.

51

Paraqitja e teorisë historike – juridike është e lidhur për kontestet të cilat në shekullin e 19 i ndanë juristët gjerman në ty grupe të mëdha. Asokohe në njërën anë u gjetën juristë të cilët konsideronin e programi nacional politik i bashkimit të shteteve gjermane sa më parë duhet të konfirmohet me hartimin e kodit unik civil i cili do ta kishte për model kodin civil të Napolonit, kurse në anën tjetër ishin juristët të cilët iu kundërvunë kodifikimit të përshpejtuar si i ngutshëm dhe i dëmshëm për zhvillimin e të drejtës gjermane. Ky grup i dytë i juristëve bënte pjesë në shkollën historike juridike, kurse personaliteti qendror në te ishte F. Von Savigny. Savigny sikurse edhe dogmatët e flaku mendimin mbi ekzistimin e të drejtës natyrore si sistem universal. Ai, në të drejtën shihte vetëm një dukuri shoqërore dhe historike por të ndryshuar. Prandaj, edhe vepra e tij i takon pozitivizmit juridik, mirëpo ajo që e karakterizon Savigny dhe shkollën historike të së drejtës në përgjithësi duke iu kundërvënë dogmatëve, është flakja e mendimit se e drejta është krijesë apo rrjedhojë e vullnetit të lirë të individit apo shtetit. Savigny thekson se e drejta pozitive lindë dhe ekziston pavarësisht nga ligjvënësi dhe shteti, në kulturë apo në të ashtuquajturën „shpirt popullor“ (Volksgeist) të çdo shoqërie nacionale. E drejta përbëhet nga zakoni, parimet etike dhe ndjenjat e drejtësisë të cilat janë prodhim spontan i ekzistencës historike të çdo populli të veçantë. Shteti dhe ligjvënësi nuk e krijojnë të drejtën, ata e trashëgojnë atë në kulturën e popullit njësoj sikurse që e trashëgojnë në kulturën e popullit edhe rregullën e dhunshme të gjuhës, religjionit, artit etj. Shteti dhe ligjvënësi krijojnë vetëm norma të shkruara të cilat janë shprehje e të drejtës ekzistuese popullore; ata formulojnë në mënyrë precize të drejtën popullor edhe e sforcojnë atë obligim me anë të dhunës së organizuar fizike (shtetit). Mirëpo për të mundur ligjvënësi që të shprehë drejtë atë të drejtë popullore, Sevigni konsideron se është e nevojshme që shkenca e drejtësisë të zhublojë dhe konstatoj të drejtën e sajë duke pasur parasysh se kodifikimit të tillë nuk i paraprinë hulumtimi detaj shkencor i të drejtës popullore prandaj për këtë arsye ajo mund të jetë vetëm një krijesë artistike më pak apo më shumë arbitrare dhe e pa jetë në pikëpamje të ligjvënies dhe e cila duhet të jetë e gjykuar në mos sukses dhe mos efikasitet. Kritika bashkëkohore e teorisë historike – juridike kryesisht pajtohet si në pikëpamje të kontributit të sajë në të kuptuarit e të drejtës ashtu edhe në pikëpamje të mangësive të sajë. Meritë e qëndrueshme e Savignit dhe bashkëmendimtarëve të tij është se ishin ndër të parët jurist pozitivist që i dalluan nocionet së drejtës nga normat ligjore të shtetit, duke e flakur në këtë mënyrë voluntarizmin e dogmatëve dhe reduktimin e tyre të së drejtës në ligj, si dhe për atë se ata ishin të parët që vendosën parimet e çështjes së kushtëzimit shoqëror – historik të normave ligjore.

52

Me këtë ata futën në vetëdije të juristëve modern të vërtetën se e drejta është realitet historik dhe i përvojave të cilat janë të kushtëzuara nga rrethanat e çdo shoqërie dhe se normat shtetërore janë vetëm një nga aspektet e atij realiteti, gjegjësisht vetëm shprehjen konceptuare të jetës. Përveç kësaj shkolla historike me të madhe ka zhvilluar metodën historike në teorinë e së drejtës dhe ka ngritur historinë juridike në rangun e disiplinave të pjekura dhe të pa varura shkencore. Mirëpo në anën tjetër mangësitë e teorisë historike – juridike janë në atë se ajo paraqet reaksionin ideologjik në revolucionin borgjez dhe nuk arriti të përgjigjet shkencërisht në pyetjen e burimeve shoqërore të së drejtës të cilën pyetje ajo vetë e kishte shtruar. Me të vërtetë teza e sajë për “shpirtin popullor” si bazë shoqërore e së drejtës pothuajse është e pa qartë dhe romantike, nuk tregon burime konkrete dhe reale të sistemit juridik (sidomos nuk tregon interesat dhe konfliktet shoqërore) deri sa nënçmimi i rrolit krijues të ligjvënies dhe vlefshmërisë së ligjit në shoqërinë moderne është mjaftë konservativ, jo demokratik, sepse është bërë kundër kodifikimit borgjez të së drejtës gjermane dhe për eliminimin e privilegjeve feudale të cilat janë sanksionuar me ligjin zakonor.

Kapitulli V NORMAT SHOQËRORE DHE JURIDIKE

1. Nocioni i normës shoqërore

Norma shoqërore është rregull e sjelljes në shoqëri / në shtet por mund ta definojmë si çdo porosi tjetër e cila mbanë një kërkesë për sjellje të caktuar. Me këtë rast duhet të kihet parasysh se porositë janë pjesë e komunikimit të njerëzve të cilat bëjnë përmbajtjen e jetës shoqërore ashtu që të gjithë njerëzit në mes vete shkëmbejnë mendime, synime dhe ndjenja. Specifik e komunikimit të njerëzve e cila e dallon atë nga komunikimi ndër të tjera nga pjesa e botës së gjallë, është se ajo bazohet në vetëdije e jo në epshe, ose në ligjshmëritë e natyrës jo të gjallë. Kështu porosia e manifestimit të jetës shoqërore sipas rregullit u drejtohet njerëzve dhe më së shpeshti përmes gjuhës – të folurit. Prandaj gjuha është mjeti më i rëndësishëm i komunikimit ndër njerëz, kurse porositë gjuhësore mënyrë e zakonshme e tij.2 sikurse që mësohet në sociologji, njerëzit në shoqëri sillen me vetëdije e kursesi jo, ekskluzivisht, me shenja natyrore. Që të mund të rregullohen ato sjellje të lira të vetëdijshme të njerëzve, shërbejnë normat shoqërore apo rregullat e sjelljes së njerëzve. Kjo do të thotë se njeriu në situata të caktuara shoqërore, e para së gjithash në raport me anëtarët tjerë të shoqërisë, nuk mund të sillet ashtu siç do të kishte dëshiruar por ashtu siç kërkon shoqëria me rregullat dhe normat e sajë nga ai. Norma shoqërore, pra është rregull e sjelljes së njerëzve në shoqëri të cilën e

53

parashtron vetë shoqëria, dhe e cila është e drejtuar tek vetëdija dhe vullneti i njeriut. Me këtë ajo edhe dallohet nga ligjet natyrore. P.sh. nëse dikush e hedh njeriun për dritare, ai do të bije në tokë sipas ligjit të natyrës, pa marrë parasysh e a dëshiron këtë apo jo, pra kjo do të ndodhë pa marrë parasysh vetëdijen dhe vullnetin e tij. Në të kundërtën, nëse ekziston norma shoqërore se është e ndaluar të gënjehet, respektimi i asaj norme varet nga vetëdija dhe vullneti i njeriut, ai, në të vërtetë, këtë normë mund ta respektoi, por edhe mund ta shkelë nëse donë. Ligjet natyrore veprojnë pa përjashtime, në mënyrë të pashmangshme natyrore, kurse nëse ka përjashtime ato nuk varen nga vullneti dhe vetëdija e njeriut dhe prapë paraqesin kuptimin e ligjeve natyrore; normat shoqërore nuk veprojnë në një mënyrë të tillë të pa shmangshme (ligjin natyror të vdekjes për çdo qenie të gjallë, njeriu nuk mund ta “shkelë”; norma shoqërore mbi ndalimin e vrasjes mundet).

1.1. Legjitimiteti dhe fuqia e normës shoqërore Karakteristikë e të gjitha normave shoqërore është legjitimiteti gjegjësisht miratimi i tyre nga ana e adresantëve, kurse kjo sipas rregullit janë shumica e pjesëtarëve të një bashkësie politike. Kjo rregull vlen edhe për sistemin juridik i cili nuk përbëhet vetëm prej rregullave të rastit të dhunshme por edhe prej rregullave të cilat janë në pikëpamje shoqërore, të arsyeshme dhe si të tillë të pranueshme. 3. Legjitimiteti është parakusht për fuqinë e kushtetutës dhe ligjit he Hegeli për këtë konstaton se Kushtetutën askush nuk mund tija imponoj popullit nëse ai e refuzon këtë apo nëse nuk është i pjekur apo i gatshëm që ta zbatojë. Legjitimiteti është, thënë përgjithësisht, parakusht themelor për funksionimin e sistemit politik pa çarje të thella dhe konflikte të cilat do të ishin të pa pajtueshme dhe do ta kishin një rrjedhojë të keqe për ekzistimin e shtetit. Kjo vlen edhe për rregullime të tjera të qëndrueshme të marrëdhënieve shoqërore të cilat i quajmë “institucione” siç është familja, martesa, miqësia, ndërmarrjet, institucionet fetare etj.

1.2. Raporti i normës dhe realitetit Ndonëse norma i adresohet vullnetit të njeriut, ajo megjithatë është e kushtëzuar me gjendjen reale, d.m.th. ajo që, sipas normës, duhet të ekzistojë, është e kushtëzuar me atë që realisht veç ekziston. ____________ 2) Në kuptimin e gjerë të fjalës mund të flitet për shumë lloje të komunikimit (p.sh. ndërmjet

shtazëve), mirëpo, tashti ky perceptim për temën tonë nuk ka rëndësi. Do përmendur se përveç rëndësisë gjuhësore, komunikimi, gjithashtu ka edhe rëndësinë jo gjuhësore e cila manifestohet përmes shenjave. V. P. Guiraud: “la semiologije”, botim i 3. Paris 1977, f. q. 5-7. përdorimin e shenjave konvencionale e hasim edhe në drejtësi (p.sh. shenjat e komunikacionit). Shih për këtë më hollësisht në: N. Viskoviq: “Jezik prava”, Zagreb 1989.

3) V. H. Hovmann. Legitimitat u. Rechtsgeltung, Belin 1977. Hegeli në veprën “Vijat kryesore të filozofisë së të drejtës” tërheq vëmendjen tek vetëdija e popullit si themel i kushtetutshmërisë dhe tek opinioni publik si bazë e ligjvënies (Grundhnien...., 4. 1955, fq. 239 dhe 273).

54

Dhepse normat përcaktojnë atë që duhet të ndodhë dhe ndonëse njeriu ato i krijon lirisht, prapë, kjo nuk do të thotë se ai mund të vendos norma të tilla çfarë do vet. Me fjalë tjera, njeriu nuk i vendos normat sipas dëshirave dhe tekeve të tij, arbitrarisht, por përkundrazi edhepse është i lirë, atë liri të tij, ai, edhe këtu sikurse gjëkundi, duhet ta kuptojë si mundësi për përshtatje të vetëdijshme ndaj realitetit, e jo kurrsesi si arbitraritet të thatë. Me anë të normave mund të kërkohet që njerëzit ta bëjnë vetëm atë që vërtetë është e mundur në realitetin e dhënë e asgjë tjetër. Nuk mund të urdhërohen njerëzit ta bëjnë atë që faktikisht është e pa mundur si për nga pikëpamja e “natyrës”, pamundësia në kuptimin e ngushtë, qoftë nga pikëpamja e pamundësisë shoqërore (p.sh. të kërcejnë 5 metra apo të vendosin sot marrëdhënie skllavopronare). Normat e tilla do të mbeteshin të pa realizueshme dhe janë të pa kuptimta, sepse nuk mund të ndikojnë në sjelljen e njerëzve. Kështu, Kaligulla vendosi kalin e tij për konsull, i caktoi vend special në Senat etj., mirëpo prapë me këtë realisht nuk mundi ta bëjë atë konsull, sepse norma mbeti faktikisht e pa zbatueshme, sepse nuk i përgjigjej realitetit. Nga kjo rezulton edhe nocioni i rregullimit normativ gjegjësisht i sistemit të tillë ekzistues real të marrëdhënieve njerëzore dhe shoqërore (sjellja e njerëzve njeri ndaj tjetrit), që është e rregulluar me norma dhe në të cilën normat bëjnë ndikimin e caktuar. Sistemi normativ pra si sistem i sjelljes së njerëzve është i ndryshëm nga sistemi spontan në të cilin normat nuk kanë kurrfarë ndikimi. Për sistemin normativ është me rëndësi ajo se ky është sistem shoqëror, pra sistem i sjelljeve të njerëzve në shoqëri, sistem i cili është efikas, dhe i cili realizohet. Ky nuk është kurrfarë sistemi ideal i paramenduar. Elementi më i rëndësishëm përbërës i tij prandaj është sjellja e njeriut.

2. Llojet e normave shoqërore Të gjitha normat së pari ndahen në dy grupe të mëdha: 1) të ashtuquajturat normat teknike dhe 2) normat shoqërore në kuptimin e ngushët të fjalës gjegjësisht ligjet shoqërore. Këto dy grupe dallohen kryesisht për nga mjetet me të cilat ndikojnë në njerëz që ti zbatojnë ato por edhe sipas disa elementeve të tjera. 1) normat teknike rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut kryesisht ndaj

natyrës, me ndihmën e kësaj sjellje ai mund të arrijë një qëllim të caktuar teknik, gjegjësisht ndryshimin e caktuar kryesisht në natyrë, rreth vetes, i cili ndryshim për te do të jetë i mirë.

55

2) Normat shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës e rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut ndaj anëtarëve tjerë të shoqërisë, pra sjellja e tij shoqërore në kuptimin e ngushtë, e cila do të duhej të sillte deri tek një gjendje e tillë shoqërore, të cilën, shoqëria që e formon normën, e konsideron si të dobishme dhe të mirë për vete. Së këndejmi ato mund të quhen urdhëresa shoqërore (dekrete) apo ligje. Më tutje me shprehjen normat shoqërore do ta përfshijnë vetëm këtë lloj norme.

2..1. Llojet e normave shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës Normat shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës gjegjësisht normat të cilat janë të mbuluara me sanksione shoqërore gjithashtu janë të llojllojshme dhe të numërta dhe kur shoqëria zhvillohet më tepër edhe ato bëhen më të shumëllojta. Është e vështirë që ta bëjmë ndarjen e tyre e cila do të mund ti përfshinte në mënyrën më të plotë dhe ti shprehte specifikat e tyre. Normat shumë shpesh bashkohen në një grup sipas veçorive të caktuara, kurse po ato norma prapë ndahen sipas veçorive tjera. Veçoritë e normave sipas të cilave ato mund të klasifikohen janë tepër të shumta. Pa u lëshuar në numërimin e tyre, do theksuar se normat më së shpeshti klasifikohen sipas sanksioneve të tyre sepse sanksionet janë pikërisht shprehja më e thuktë e veçorive tjera të tyre. Përmbajtja e normës, mënyra e krijimit të saj dhe interesat të cilat i mbron ajo dhe zbatimi i sajë dhe numri i anëtarëve të shoqërisë interesat e të cilëve mbron ajo si dhe fuqia relative e atyre anëtarëve etj. – të gjitha ato në mënyrën më të qartë shprehen pikërisht në sanksionin e normës. Së këndejmi edhe këtu do të bëhet klasifikimi i normave sipas sanksioneve të tyre. Më në fund ai që e zbaton sanksionin – është i kushtëzuar edhe me llojin e të mirave që me sanksion merren e sidomos nëse zbatohet detyrimi fizik. Dhe pikërisht sipas këtij kriteri të fundit, sipas asaj se kush i zbaton sanksionet, më së miri edhe i dallon ato sepse në këtë kriter në mënyrë të thuktë shprehen edhe llojet e të mirave të cilat me sanksion merren dhe mjetet me ndihmën e të cilave ato merren apo konfiskohen. Së këndejmi të gjitha normat shoqërore, sipas asaj se kush e zbaton sanksionin për kundërvajtjen e tyre, mund të ndahen në tri grupe si vijon: 1. Normat, sanksionet e të cilave i zbaton shoqëri e paorganizuar; 2. Normat, sanksionet e të cilave i zbaton ndonjë organizatë shoqërore; 3. Normat, sanksionet e të cilave i zbaton organizata e posaçme që quhet

shtet Sipas rregullit, në qoftë se të mirat të cilat konfiskohen apo merren me normë janë më të vlefshme dhe nëse me rastin e atij konfiskimi më tepër zbatohet detyrimi fizik gjithashtu aq më i madh është edhe qëllimi që

56

sanksionin ta zbatojë organizata gjegjësisht shteti e jo shoqëria e paorganizuar.

2.1.1.Normat të cilat i zbaton shoqëria e paorganizuar Me shoqëri të paorganizuar nënkuptojmë shoqërinë (qoftë e plotë apo bashkësi e pjesshme – klasë, komb, shtresë, vendbanim, familje etj), pa marrë parasysh se a është përndryshe e organizuar apo jo në qoftë se vepron si e organizuar gjegjësisht në qoftë se nuk ka kurrfarë anëtarësh të saj posaçërisht të caktuar për t’i kryer detyrat e caktuara shoqërore, por kjo i është lënë veprimit të lirë të ndërgjegjes së vet anëtarëve. Normat të cilat i zbaton shoqëria e paorganizuar janë të shumta. Në to bëjnë pjesë normat e modës, mirësjelljes, qëndrimit të mirë, taktit, kodeksit të mirësjelljes etj. Normat më të rëndësishme janë ato norme të cilat janë në lidhje më të ngushtë me të drejtën sikurse që është p.sh. zakoni dhe morali.

Zakoni

Zakoni është normë shoqërore i cili paraqet rezultatin e konstruksionit të gjatë dhe stihik nga ana e masës shoqërore. Kjo masë, prapë, vepron në mënyrë difuze, pa ndonjë organizim të posaçëm për këtë qëllim. Mënyrat e caktuara të veprimit të njerëzve në situatat e caktuara dhe të duhura përsëriten shumë herë ashtu që me përsëritjen e dytë kalojnë në shprehi dhe më vonë fillohet të konsiderohet e domosdoshme që të veprohet edhe në të ardhme. Zakoni, pra, është norma e cila krijohet me përsëritjen e dytë dhe i cili fuqinë e vet të detyrueshme e merr mu nga përsëritja e dytë. Prandaj, zakoni krijohet në bazë të ekzistencës së elementeve të caktuara dhe të qëndrueshme shoqërore, gjegjësisht elementi i cili shpesh përsëritet. Kusht i rëndësishëm për lindjen dhe ruajtjen e zakonit është qëndrueshmëria e marrëdhënieve të pikërishme shoqërore atje ku ato marrëdhënie shpesh ndryshohen, zakoni nuk ka kohë që të krijohet. Zakonet mund të krijohen edhe në të sferat shoqërore të jetës. Këtu nuk është i rëndësishëm lloji i marrëdhënies por vetëm realiteti i tyre, qëndrueshmëria, në mënyrë që zakoni të ketë kohë për t’u krijuar. Dhepse zakoni në të shumtën e rasteve është fryt i shoqërive të paorganizuara që cilat ruhen vetëm në ndërgjegjen e anëtarëve të tyre kjo edhe nuk do të thotë se ai nuk mund të marrë edhe disa tipare të llojeve tjera të normave shoqërore. Kështu, ndonëse edhe më tutje mbetet pjellë stihie dhe rezultat i përsëritjes së gjatë të sjelljes së caktuar, krijesa e masës shoqërore, pa autorë të caktuar pra zakonin mund ta përvetësojë organizata e caktuar dhe ta zbatojë atë në mënyrë të organizuar, madje këtë mund bëjë edhe vet shteti, siç do të shohim, me ç’rast zakoni shndërrohet pjesërisht në ato lloje tjera të normave shoqërore.

57

Morali

Për dallim nga zakoni morali nuk e tërheqë fuqinë e vet të detyrueshme me përsëritje apo veprime të gjata por nga vetëdija se ajo që morali e urdhëron është e mirë kurse ajo që morali e ndalon është e keqe. Prandaj në mënyrën krejtësisht të re të sjelljes, gjegjësisht norma e cila përcakton sjelljen e këtillë mund të jetë e detyrueshme nëse sjellja e këtillë konsiderohet e mirë, dhe e dëshirueshme nga pikëpamja e moralit. Për këtë arsye mund të vijë deri tek konflikti ndërmjet moralit dhe zakonit me ç’rast morali mund ta ndalojë atë që zakoni e urdhëron dhe anasjelltas. Mirëpo, edhe normat morale si të tilla janë të privuara nga sanksioni i organizuar. Se a do të ketë sanksion apo jo dhe çfarë do të jetë ajo kjo varet nga reaksioni i anëtarëve të bashkësisë shoqërore. Morali fuqinë e obligueshme të tij e bartë vetvetiu nga fakti se realizon ideali njerëzor pa ndonjë nevojë të posaçme që nga jashtë të jetë i detyruar në realizim. Së andejmi normat morale në rend të parë janë norma të lira të cilat veprojnë me bindjen e vet, dhe pikëpamjen e vet. Rregullat morale në esencë janë evidente për secilin. Kundër normave të pranuara morale është vështirë të fitohet dhe të dëshmohet parregullsia e tyre. Prandaj ato vazhdojnë vetvetiu. Ato për nga natyra e tyre janë autonome (d.m.th. subjekti me të cilin kanë të bëjnë vet iu nënshtrohet për arsye se ai i pranon), e jo heteronome (nuk iu nënshtrohet atyre për shkak se të tjerët i imponojnë). Nga autonomia e moralit rezulton sanksioni i tij më karakteristik: vrasja e ndërgjegjes. Ky është sanksion të cilin subjekti e zbaton në vetvete duke u penduar për veprën e tij amorale. Vrasja e ndërgjegjes gjithashtu nuk është kurrfarë dukurie e fshehtë dhe as “zëri i Zotit” brenda nesh, por ajo është rezultat e të vërejturit se është bërë diçka që është e keqe, rezultat i faktit se morali kur pranohet, duket diçka që është evidente korrekte dhe e mirë. 2.1.2. Normat të cilat i zbatojnë organizatat shoqërore Organizatat shoqërore janë shumë të llojllojshme dhe shumë të numërta kurse shkalla e organizimit të tyre gjithashtu është e ndryshme; prej atyre shumë precize të përcaktuara dhe hollësisht të përpunuara deri tek organizatat të cilat kalojnë në organizata spontane, stihike, difuze dhe shoqëri të paorganizuara. P.sh.: organizata fisnore në bashkësinë primitive, kisha, organizata banditiste, shoqata shkencore, ndërmarrja ekonomike, partia politike, klubi sportiv, shoqatat për mbrojtjen e shtazëve, kryqi i kuq, organizata e rinisë etj. Gjithashtu janë shumë të ndryshme dhe të numërta edhe normat të cilat i zbatojnë organizatat si dhe organet për zbatimin e tyre por edhe mjetet me të cilat zbatohen ato. Sidomos, normat të cilat zbatohen me detyrim fizik, në së shpeshti i zbatojnë organizatat.

58

2.1.3.Normat të cilat i zbaton shteti Më në fund llojin e tretë të normave shoqërore e bëjnë normat të cilat i zbaton shteti. Sikurse që është rasti edhe me normat që i zbaton organizata shoqërore, edhe këtu mund të jetë shteti apo organizata shtetërore që zbatojnë normën por edhe organizata e cila e krijon dhe e zbaton atë. Në rastin e parë normat i krijon ose shoqëria e paorganizuar difuze ose ndonjë organizatë shoqërore. Për nocionin e së drejtës nuk është me rëndësi se a e krijon shteti por me rëndësi është që shteti ta zbatojë. Pikërisht normat të cilat i zbaton shteti, zakonisht quhen e drejtë (drejtësi). Në të vërtetë ka edhe përdorim tjetër fare të fjalëve për drejtësinë (të drejtën) në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë të fjalës. Kështu p.sh. shpesh drejtësi (e drejtë) quhen edhe normat të cilat nuk i zbaton shteti por ndonjë organizatë tjetër shoqërore (p.sh. kisha) apo madje edhe ato të cilat i zbaton shoqëria e paorganizuar. Gjithashtu shumë shpesh me fjalën drejtësi (e drejtë) nuk quhen as edhe të gjitha normat të cilat i zbaton shteti por vetëm disa prej tyre. Ndërkaq, ne shprehjen drejtësi (e drejtë) do ta përdorim pikërisht për shënimin e atyre normave të cilat i zbaton shteti siç është më së shpeshti në përdorim. Në bazë të kësaj mund të japim një përkufizim paraprak të nocionit të së drejtës: e drejta (ligji) është grup normash të cilat i zbaton shteti me ç’rast me zbatimin në rend të parë kuptohet aplikimi i sanksioneve. Siç shihet ky nocion i së drejtës nuk është i plotë. Për ta pasur më të plotë nocionin mbi të drejtën duhet të dimë se ç’është shteti. Meqenëse shteti nuk është e domosdoshme t’i krijojë normat, kjo do të thotë se edhe normat tjera shoqërore mund të bëhen juridike apo ligj vetëm nëse ato shteti i sanksionon. Dhe kështu vërtet shpesh ndodh që zakoni, morali dhe normat tjera shoqërore të bëhen ligj duke i sanksionuar shteti. Mirëpo, me këtë, nuk do të thotë se ato duhet të pushojnë që të mos jenë njëkohësisht edhe më tutje ajo që ka qenë më parë si p.sh. zakoni, morali etj. Me atë rast vjen deri tek përputhja e zakonit moralit dhe normave shoqërore, në njërën anë dhe ligjit (drejtësisë) në anën tjetër. Kështu p.sh. norma e cila ndalon vrasjen sipas rregullit është njëkohësisht edhe normë morale edhe normë ligjore.

Kapitulli VI STRUKTURA E SË DREJTËS

1. Struktura e së drejtës

Me strukturën e së drejtës nënkuptojmë përbërjen e lëndës të së drejtës gjegjësisht ato elemente prej të cilave përbëhet e drejta. Duke analizuar strukturën e së drejtës duhet të japim përgjigje në pyetjen: prej çka

59

përbëhet e drejta, cila është lënda (“materia”) e saj. Është evidente se pa këto njohuri nuk është e mundur të japim përkufizim të drejtë dhe të tërësishëm mbi të drejtën. Lëndët të cilat na rrethojnë janë të përbëra nga disa materie: shtëpia është prej guri, tavolina prej druri etj. Mirëpo, e drejta megjithatë nuk është lëndë në kuptimin e thjeshtë të fjalës. Ajo është krijesë e superstrukturës shoqërore. Dhepse e drejta nuk është lëndë materiale, ajo përmbahet në lëndët materiale (sikurse janë kodet, dokumentet, aktet ligjore). Mirëpo, e drejta me ndikimin e saj udhëheqë me botën objektive, njerëzit dhe marrëdhëniet e tyre. Kur themi “drejtësi”, atëherë kemi shprehur një nocion. Mirëpo ai nocion e ka edhe realitetin e vet. Realiteti i parë i së drejtës na imponon obligimin të analizojmë se prej cilëve elemente përbëhet e drejta dhe çfarë strukture ka ajo. Kjo gjithsesi është çështje themelore e teorisë të së drejtës. Për këtë çështje në teori ekzistojnë dy mendime të kundërta themelore: sociologjike dhe normativiste. Normativistët janë teoricienë të cilët konsiderojnë se e drejta përbëhet nga normat të cilat i krijon pushteti shtetëror; materien e së drejtës ata e gjejnë në norma për ç’arsye edhe quhen normativistë. Sociologët janë teoricienë të cilët konsiderojnë se drejtësi nuk janë ato norma që cilat i krijon pushteti shtetëror porse sistemi juridik është marrëdhënie shoqërore (i fakteve apo argumenteve sociale) e jo i normave. Për këtë arsye ata quhen sociologë. A është ndonjëra nga këto pikëpamje kundërthënëse e saktë dhe a është korrekte të përcaktohemi për të? E vërteta mbi strukturën dhe përmbajtjen e të drejtës gjendet në sintezën e atyre dy elementeve: edhe normës edhe marrëdhënies. Pra, e drejta nuk përbëhet vetëm nga normat as vetëm nga marrëdhëniet por edhe nga njëra edhe nga tjetra prandaj, qëndrimet e normativistëve dhe sociologëve janë të njëanshme prandaj si të tilla edhe të gabuara. Tërë studimi ka për qëllim dhe detyrë që të tregojë se si në strukturën e të drejtës sinteza edhe e normës edhe e marrëdhënies është shkencërisht e arsyeshme. Ajo i përgjigjet gjendjes objektive të çështjes, ruan jetën e shumëfishtë dhe të ndërlikuar të së drejtës. Sikur e drejta të mund të shprehej shkurt me formulë, ajo do të ishte kësisoj: drejtësia = norma + marrëdhënia. Qoftë edhe pushteti shtetëror ta ketë krijuar normën, ajo nuk është e drejtë nëse nuk realizohet. Si duhet të “realizohet” ajo? Ajo duhet të realizohet në atë mënyrë që me kërkesat e saj dhe sipas kërkesave të saj të marrëdhënieve konkrete shoqërore. Norma të cilën e nxjerrë pushteti shtetëror nëse është aq efikase që të mund të drejtojë me marrëdhëniet në shoqëri, vetëm atëherë bëhet normë ligjore. Ajo duhet të zbatohet në jetën praktike, përndryshe norma mbetet “shkronjë e vdekur në letër”. Me të drejtë pohonte Hegeli: “Ajo që duhet të jetë e

60

nuk është – ajo edhe nuk ka të vërtetë”. Juristi sovjetik Pashukanis gjithashtu analizon bukur marrëdhënien faktike dhe normative në sferën e së drejtës. Ai thotë: “Studimi shkencor gjegjësisht analiza teorike mund të mbështetet vetëm në fakte. Në qoftë se marrëdhëniet e caktuara vërtetë janë krijuar do të thotë se ka lindur e drejta gjegjëse; por nëse ka qenë mbi ligjin dhe dekretin kurse në praktikë nuk kanë lindur marrëdhëniet gjegjëse, do të thotë se ka qenë përpjekje për krijimin e së drejtës por ajo përpjekje ka mbetur pa sukses. Kjo pikëpamje kurrsesi nuk shënon mohimin e vullnetit të klasës si faktor i zhvillimit ose hedhjen e ndërhyrjes planore në rrjedhën e zhvillimit shoqëror, “ekonomizmi”, fatalizmi dhe gjëra të tjera të tmerrshme. Aksioni politik revolucionar mund të bëjë shumë që t’i japë ekzistencën asaj që vërtetë në realitet nuk ka ekzistuar në të kaluarën. Në anën tjetër nëse ne pohojmë se qëllimi i murimit të ndërtesës apo madje plani i atij murimi ende nuk është realitet, së andejmi kurrsesi nuk rezulton se për murimin e ndërtesës nuk janë të nevojshme qëllimi dhe plani. Ndërkaq, nëse nuk është bërë asnjë hap përtej planit, ne nuk mund të themi se ndërtesa ka qenë e ndërtuar. “Efikasiteti kështu bëhet tipar i rëndësishëm i së drejtës. Prandaj, për të drejtën nuk është e mjaftueshme vetëm të jetë ndërtim normash por duhet të realizojë edhe sistemin e caktuar të marrëdhënieve në shoqëri. Formula: e drejta = struktura e normave + sistemi i marrëdhënieve. Sistemi nuk mund të lindë pa strukturën e normave të cilat e rregullojnë atë, kurse as sistemi i normave vërtetë asgjë nuk vlen nëse nuk nxitë sistem të qëndrueshëm të marrëdhënieve shoqërore. Pra, përkufizimi i plotë i së drejtës është në sintezën e elementeve normative (normat) dhe faktike (marrëdhëniet). Marrëdhëniet shoqërore me të cilat realizohet e drejta quhen marrëdhënie juridike. Në bazë të asaj që kemi vërtetuar se e drejta është e përbërë nga normat dhe marrëdhëniet gjegjësisht se ajo njëherazi është strukturë e normave dhe sistem i marrëdhënieve, mësimi për strukturën e së drejtës në këtë libër ndahet në: 1. Mësimi për normën juridike 2. Mësimi për marrëdhënien juridike dhe 3. Mësimi për aktin juridik. Nocioni i së drejtës në shkencë sillet ndërmjet nocionit (e drejtë) të vetëdijes dhe nocionit organizatë. Për njërën esenca e së drejtës shterohet në vetëdijen sociale, kolektive apo vetëdijen e përhapur në masë ose thjeshtë ajo është norma, gjegjësisht krejt ndryshe nga ajo që është (që faktikisht ekziston, e përcaktuar me ligjin e shkakut), pra, diçka ideale e kulluar. Për të tjerët, e drejta është organizatë shoqërore. Mirëpo edhe këta të cilët konsiderojnë se e drejta në këtë mënyrë dallon me atë se është e vetmja prej tyre e cila ka vetëm një shtab administrativ kurse të

61

tjerët dhe ata janë të shumtë mendojnë se ky shtab disponon me forcën fizike.

2. Zbatimi i normave në drejtësi Siç thamë normat juridike janë kërkesa të llojit të vet të cilat subjektet e caktuara krijuesit e normave apo adresantët ua drejtojnë subjekteve tjera apo adresantëve tjerë për t’i motivuar sjelljet e tyre. Organet ligjvënëse dhe të tjerat që nxjerrin norma kërkojnë dhe presin që njerëzit (subjektet juridike) të sillen sipas atyre normave gjegjësisht që ato norma t’i zbatojnë në sistemin e caktuar shtetëror-juridik në marrëdhëniet e tyre reciproke. Aplikimi i së drejtës pra paraqet realizimin e sjelljes së tillë të njerëzve që është në pajtim me rregullat që i përmbajnë normat juridike. Nëse normat juridike në drejtimin e caktuar vërtetë kanë motivuar vullnetin e adresantit dhe se ata sillen në mënyrë faktike në kuptim të kërkesave normative, atëherë mund të themi se ato norma juridike janë efikase. Në të kundërtën ato janë joefikase dhe si të tilla shpejt humbin karakterin e tyre juridik (ligjor). Normat juridike nuk guxojnë të mbeten “fjalë të thata apo mendime të kota në letër” (law in books) por duhet të aplikohen dhe të bëhen pjesë e aksionit të njerëzve dhe jetës (law in action, siç thonë teoricienët amerikanë të së drejtës – realistët). Në pajtim me dispozicionet dhe sanksionet e normave juridike duhet të sillen të gjitha subjektet juridike – qytetarët dhe organet shtetërore të cilat zbatojnë normat juridike në punën e përditshme. Zbatimi i normave juridike nga ana e organit shtetëror bëhet: a) në marrëdhëniet juridike të tyre reciproke apo të ndërsjella dhe b) me rastin e nxjerrjes së normave ligjore më të ulëta me të cilat

përpunohet përmbajtja e normave juridike më të larta. Tek marrëdhëniet e thjeshta juridike zbatimi i normave juridike nuk paraqet ndonjë vështirësi sepse shpesh bëhet fjalë për zbatimin krejtësisht rutinor të normave përkatëse. Ndërkaq, adresantët më së shpeshti me rastin e zbatimit të normave janë të detyruar të kryejnë një varg veprimesh të ndërlikuara. Çdo proces i zbatimit të së drejtës kërkon domosdo: konstatimin dhe njohjen e normës juridike dhe përmbajtjes së saj, interpretimin e normës juridike, konstatimin e situatës faktike të çdo rasti në të cilin zbatohet norma dhe definitivisht vet veprimin njerëzor nga i cili përbëhet zbatimi i normës. Në këtë kapitull do t’i kushtohemi atyre veprimeve (akteve) të cilat, me rastin e aplikimit të normave juridike në raste të ndërlikuara duhet kryer të gjithë juristët profesional, kriminalistët, ekonomistët etj. gjatë procedurës ligjvënëse, gjyqësore dhe administrative si dhe në sferën e qarkullimit ekonomik-pronësor.

62

Që të zbatohen normat juridike në raste konkrete gjegjësisht në marrëdhënie shoqërore në përgjithësi është e nevojshme të kryhen veprimet themelore si vijon: a) konstatimi i normës juridike në fuqi; b) interpretimi i normës juridike c) plotësimi i vakuumeve në sistemin juridik dhe d) sjellja në pajtim me normën. 3. Standardet juridike (ligjore) Standardet juridike janë grup i posaçëm i nocioneve të pacaktuara juridike të cilat përmbajnë disa norma të përgjithshme të sjelljes e të cilat vetëm përcaktojnë se subjektet juridike në situatën e caktuar duhet të sillen ashtu sikurse ishte dashur të sillet njeriu mesatar (njeriu standard). Në të vërtetë krijuesi i normës së përgjithshme juridike disa sjellje të njerëzve nuk mund t’i definojë që në fillim për të gjitha rastet prandaj kjo për çdo rast veç e veç me normë individuale përcaktohet. P.sh. nëse me ndonjë normë të përgjithshme urdhërohet subjekti që të sillet “ndërgjegjshëm” kurse në këtë rast në normë nuk e përshkruan konkretisht sesi duhet të jetë ajo sjellje, atëherë ajo normë juridike “është standard juridik”. Do të thotë se subjekti në çdo situatë gjegjëse komplete duhet të sillet ashtu siç ishte dashur të sillet “njeriu mesatar”. Ky standard “ndërgjegjshëm” gjegjësisht “pandërgjegjshëm” shpesh përdoret në të drejtën penale kur p.sh. kërkohet që mjekët “me ndërgjegje” t’i shërojnë të sëmurët, që farmacistët “me ndërgjegje” të veprojnë me rastin e përgatitjes së ilaçeve, që veterinari “me ndërgjegje” ta kryejë kontrollin e mishit etj. Në të kundërtën nëse këtë detyrë të veten do ta kryenin “pa ndërgjegje” do të përgjigjeshin për vepër penale. Ta shohim më mirë se çka është ky “standard juridik (ligjor)” në shembullin e mjekut i cili duhet “me ndërgjegje” ta mjekojë pacientin. Këtu mund të paraqiten situata të ndryshme konkrete të cilat do të ndikojnë në vlerësimin për këtë se a ka vepruar në rrethanat e pikërishme mjeku “me ndërgjegje” gjegjësisht ashtu siç do të vepronte çdo mjek mesatar të themi p.sh. se kirurgu kryen operacionin i cili nuk është urgjent mbi pacientin në një spital bashkëkohor dhe mirë të pajisur. Ai atëherë do të jetë i detyruar të ndërmarrë të gjitha masat e nevojshme higjienike, t’i përdorë të gjitha mjetet gjegjëse dhe zbatojë metodën më të mirë të përmasave operative. Në atë rast kirurgu do të veprojë sipas standardit “me ndërgjegje”. Mirëpo, nëse për arsye objektive kirurgu nuk mund të veprojë ashtu sepse p.sh. bëhet fjalë për rast urgjent ose operon në repartin industrial apo në rrugë, natën etj pa instrumente dhe mjete të duhura, do të konsiderohet se edhe në rastin e tillë ka vepruar sipas standardit ligjor “mjekim i ndërgjegjshëm” dhe nuk do të përgjigjet për dëmet dhe pasojat eventuale. Standardi ligjor është

63

edhe nocioni “ngasja e shpejtë e rrezikshme” sepse edhe ai standard ndryshohet varësisht nga rrethanat e ndryshme. Gjatë ditës nuk do të jetë e rrezikshme shpejtësia 100 km/h kurse tjetër herë edhe shpejtësia prej 20 km/h do të jetë e rrezikshme. Kjo në të vërtetë do të varet nga ajo se a ngitet natën apo ditën, përmes hapësirës së pabanuar apo përmes vendbanimit, nëpër rrugë të mirë apo të keqe etj. Fjalë të ngjashme të papërcaktuara dhe nocionet janë p.sh.: “i pandershëm”, “i moralshëm”, “amoral”, “morali publik”, “interesi publik”, etj. Po shohim se “standardet juridike” janë të domosdoshëm në të gjitha fushat e së drejtës. Në të gjitha ato situata interpretuesit dhe zbatuesit të së drejtës për çdo rast konkret duhet ta përcaktojnë mu atë kuptimin e vetëm dhe të vërtetë të normës se si i përgjigjet saktë natyrës së rastit përkatës. 4. Rregullimi i marrëdhënieve në shtet 4.1. Nocioni i normës juridike dhe shoqërore

Siç kemi mundur të shohim nga shpjegimet e mëparshme nocioni drejtësi, ngushtë është i lidhur me nocionin shtet, kurse gjithashtu edhe me nocionet tjera prej të cilave disa do të mund t’i dallonim edhe si nocione qendrore apo kryesore të shkencës së drejtësisë. Gjithashtu kemi thënë se ky para së gjithash është nocion i normës juridike apo ligjore, marrëdhënies juridike, vlerave dhe nocion i aktit ligjor (juridik). Të gjitha ato nocione ndërlidhen në një tërësi e cila e përbën sistemin juridik. Për sistematizimin e njohurive mbi drejtësinë, pikërisht ai nocion i strukturës është me rëndësi të veçantë. E drejta është sistem normativ sepse përbëhet nga grupi i normave reciprokisht të ndërlidhura të cilat e bëjnë një tërësi. 4.2. Nocioni i rregullacionit Në kuptimin e përgjithshëm etimologjik, shprehja “rregullacion” nënkupton “tërheqjen e vijave në letër me anë të vizores” (la regle), për t’u drejtuar çështja. Në fiziologji, rregullacioni nënkupton ruajtjen e baraspeshës reciproke të proceseve fiziologjike në organizëm, në teknikë nënkupton mënyrën e udhëheqjes së procesit, në hidroteknikë ai nënkupton mënyrën e rregullimit të lumit etj. Në drejtësi, rregullacioni është vështirë të definohet sepse bëhet fjalë këtu për formulim jopreciz, meqenëse drejtësia është sistem normash i cili vepron nga maja deri në fund dhe të cilat janë të lidhura për vullnetin i cili prapë gjendet në majë. Zbatimi i vullnetit të dikujt nënkupton dëgjueshmëri. Nga gjithë sa u tha mund të përfundohet se nocioni i rregullacionit në shtet nënkupton para së gjithash ekzistimin e një rendi (sistemi) pra, ato forma të jetës të cilat janë relativisht të përhershme dhe realizohen sipas disa normave apo ligjshmërive të cilat është e mundur t’i njohim. Pjesën dërrmuese të dukurive natyrore dhe shoqërore mund ta zbulojmë edhe

64

me përvojën e drejtpërdrejt gjegjësisht për çdo njeri është e kapshme edhe ndonjë njohuri mbi të drejtën dhe shtetin deri tek e cila vihet. Para së gjithash me perceptimin e përditshëm dhe porositë të cilat ia drejton mjedisi i tij i afërt shoqëror. Megjithatë njohuria e tillë me përvojë nuk mjafton për njohjen e ligjshmërive më të thella të brendshme të formave të jetës gjegjësisht qenien (strukturën) e tyre. Siç po shihet, rregullacioni ka kuptime të ndryshme sepse paraqitet në sfera të ndryshme të profesionit dhe shkencës si dhe në gjuhët e ndryshme dhe sferat e jetës shoqërore. Që të mund të rregullohet diçka atëherë kjo duhet të jetë e organizuar, që do të thotë të kihet pikëqëndrimi personal në shoqëri gjegjësisht ndër njerëz.

5. Llojet e normave shoqërore Të gjitha normat së pari ndahen në dy grupe të mëdha: në të ashtuquajturat norma teknike dhe norma shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës gjegjësisht në ligje shoqërore. Këto dy grupe dallohen kryesisht në bazë të mjeteve me të cilat ndikohet mbi njerëzit që t’i kryejnë ato mirëpo edhe sipas disa elementeve tjera. Normat teknike rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut kryesisht sipas natyrë. Me anë të kësaj sjelljeje ai mund të arrijë një qëllim të caktuar teknik gjegjësisht një ndryshim të caktuar kryesisht në natyrë përreth vetes i cili ndryshim do të jetë i mirë për të. Normat shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut ndaj anëtarëve tjerë të shoqërisë. Pra, sjellja e tij shoqërore në kuptimin e ngushtë, e cila duhet ta sjellë deri tek një gjendje e tillë shoqërore të cilën, shoqëria që krijon normën e konsideron si të dobishme dhe të mirë për vete. Prandaj edhe nuk mund të quhen këto urdhëresa shoqërore apo ligje. Në të ardhmen me shprehjen normë shoqërore do të përfshijmë vetëm këtë lloj të normës.

5.1. Llojet e normave shoqërore në kuptimin e ngushtë Normat shoqërore në kuptimin e ngushtë të fjalës gjegjësisht normat e furnizuara me sanksione shoqërore gjithashtu janë të shumta dhe të llojllojshme dhe nëse shoqëria zhvillohet më tepër edhe llojllojshmëria e tyre shtohet. Është vështirë të bëhet ndarja e tyre në kategori të cilat do t’i përfshinin ato në mënyrë të plotë dhe të shprehnin specifikat e tyre. Shumë shpesh normat bashkohen në një grup sipas tipareve të caktuara kurse edhe normat e njëjta ndahen përsëri sipas tipareve tjera. Tiparet e normave sipas të cilave mund të klasifikohen ato janë të shumta. Duke mos u lëshuar në numërimin e tyre do theksuar se më së shpeshti normat klasifikohen sipas sanksioneve të tyre sepse sanksionet janë pikërisht shprehje e thuktë e tipareve tjera të tyre. Edhe përmbajtja e normave edhe mënyra e krijimit, edhe interesat të cilat i mbrojnë ato, edhe zbatimi i tyre, edhe numri i anëtarëve të shoqërisë interesat e të cilëve i mbron edhe fuqia relative e atyre anëtarëve etj, krejt kjo më së

65

miri mbahet pikërisht në sanksionin e normës. Prandaj edhe këtu do të kryhet klasifikimi i normës sipas sanksionit të saj. Në fund, ai që e zbaton sanksionin është i kushtëzuar edhe me llojin e të mirës e cila me sanksion merret sidomos nëse zbatohet detyrimi fizik. Dhe pikërisht sipas kriterit të fundit, më së qarti sanksionet dallohen sepse në atë kriter është shprehur thuktë edhe lloji i të mirës e cila me sanksion merret, edhe mjetet me anën e të cilave ato merren. Prandaj të gjitha normat shoqërore varësisht se kush zbaton sanksionin për kundërvajtjen e tyre, mund të ndahen në tri grupe të mëdha si vijon:

1. Normat, sanksionet e të cilave i zbaton shoqëri e paorganizuar; 2. Normat, sanksionet e të cilave i zbaton ndonjë organizatë

shoqërore; 3. Normat, sanksionet e të cilave i zbaton organizata e posaçme që

quhet shtet Sipas rregullit, në qoftë se të mirat të cilat konfiskohen apo merren me normë janë më të vlefshme dhe nëse me rastin e atij konfiskimi më tepër zbatohet detyrimi fizik gjithashtu aq më i madh është edhe qëllimi që sanksionin ta zbatojë organizata gjegjësisht shteti e jo shoqëria e paorganizuar. 5.2. Normat të cilat i zbaton shoqëria e paorganizuar Me shoqëri të paorganizuar nënkuptojmë shoqërinë (qoftë e plotë apo bashkësi e pjesshme – klasë, komb, shtresë, vendbanim, familje etj), pa marrë parasysh se a është përndryshe e organizuar apo jo në qoftë se vepron si e organizuar gjegjësisht në qoftë se nuk ka kurrfarë anëtarësh të saj posaçërisht të caktuar për t’i kryer detyrat e caktuara shoqërore, por kjo i është lënë veprimit të lirë të ndërgjegjes së vet anëtarëve. Normat të cilat i zbaton shoqëria e paorganizuar janë të shumta. Në to bëjnë pjesë normat e modës, mirësjelljes, qëndrimit të mirë, taktit, kodeksit të mirësjelljes etj. Normat më të rëndësishme janë ato norme të cilat janë në lidhje më të ngushtë me të drejtën sikurse që është p.sh. zakoni dhe morali. 5.2.1 Zakoni

Zakoni është normë shoqërore i cili paraqet rezultatin e konstruksionit të gjatë dhe stihik nga ana e masës shoqërore. Kjo masë, prapë, vepron në mënyrë difuze, pa ndonjë organizim të posaçëm për këtë qëllim. Mënyrat e caktuara të veprimit të njerëzve në situatat e caktuara dhe të duhura përsëriten shumë herë ashtu që me përsëritjen e dytë kalojnë në shprehi dhe më vonë fillohet të konsiderohet e domosdoshme që të veprohet edhe në të ardhme. Zakoni, pra, është norma e cila krijohet me përsëritjen e dytë dhe i cili fuqinë e vet të detyrueshme e merr mu nga përsëritja e

66

dytë. Prandaj, zakoni krijohet në bazë të ekzistencës së elementeve të caktuara dhe të qëndrueshme shoqërore, gjegjësisht elementi i cili shpesh përsëritet. Kusht i rëndësishëm për lindjen dhe ruajtjen e zakonit është qëndrueshmëria e marrëdhënieve të pikërishme shoqërore atje ku ato marrëdhënie shpesh ndryshohen, zakoni nuk ka kohë që të krijohet. Zakonet mund të krijohen edhe në të sferat shoqërore të jetës. Këtu nuk është i rëndësishëm lloji i marrëdhënies por vetëm realiteti i tyre, qëndrueshmëria, në mënyrë që zakoni të ketë kohë për t’u krijuar. Dhepse zakoni në të shumtën e rasteve është fryt i shoqërive të paorganizuara që cilat ruhen vetëm në ndërgjegjen e anëtarëve të tyre kjo edhe nuk do të thotë se ai nuk mund të marrë edhe disa tipare të llojeve tjera të normave shoqërore. Kështu, ndonëse edhe më tutje mbetet pjellë stihike dhe rezultat i përsëritjes së gjatë të sjelljes së caktuar, krijesa e masës shoqërore, pa autorë të caktuar pra zakonin mund ta përvetësojë organizata e caktuar dhe ta zbatojë atë në mënyrë të organizuar, madje këtë mund bëjë edhe vet shteti, siç do të shohim, me ç’rast zakoni shndërrohet pjesërisht në ato lloje tjera të normave shoqërore. Kapitulli VII NORMAT JURIDIKE 1. Nocioni i normës juridike Nocionit të normës juridike i takon vend qendrorë në teorinë e së drejtës. Madje kjo është rast edhe me ato teori të cilat minimizojnë apo hedhin poshtë rëndësinë e normës juridike për përcaktimin e normës të së drejtës sikurse që është rasti me variantet e ndryshme të teorive sociologjike të së drejtës apo me teoritë socio juridike. Të gjitha llojet tjera të rëndësishme të teorive, ose normën juridike ose e fusin në nocionin e së drejtës ose të drejtën e identifikojnë plotësisht me nocionin e normës juridike siç është rasti me variante të ndryshme të teorive normative,normative sociologjike dhe të atyre integrale juridike ose me normativimin juridik. Ky rast ndodh edhe me teoritë të cilat normën juridike e studiojnë dhe e analizojnë nga ana e saj linguistike. Mirëpo sidoqoftë është shumë e vështirë madje edhe e pamundur të imagjinohet nocioni i së drejtës pa normën juridike. Norma juridike më së shpeshti përcaktohet si rregull e sjelljes së njerëzve e cila është e mbrojtur me aparatin shtetëror të dhunës. Me fjalë tjera norma juridike është norma shoqërore . Kjo është normë e veçantë shoqërore ,rregull e sjelljes së njerëzve në shoqëri me qëllim të realizimit synimit të caktuar dhe kjo rregull është e orientuar në vetëdijen dhe vullnetin e njerëzve të cilin e krijon shteti dhe shoqëria

67

kurse e sanksionon gjithmonë shteti. Kjo është kuptimi normativ apo imperativ me të cilën përcaktohet “jo që duhet të qëndroj”.Kuptimi i dytë kryesor i normës juridike është kuptimi i saj indikativ me të cilën përcaktohet “ajo që është ,që ndodh,që gjendet.(realiteti objektiv) Normat juridike sipas kritereve të ndryshme ndahen dhe dallohen nga normat tjera shoqërore(rregullat shoqërore).Midis tyre ajo që më së tepërmi vërehet është sanksioni i shtetit i cili më së shpeshti përdorët për dallimin e normave juridike nga ato shoqërore. Prandaj,për tu bërë normë juridike një normë shoqërore,nuk është edhe aq me rëndësi se a e krijon atë shteti apo jo ,por me rëndësi është se a kujdeset shteti për zbatimin e saj. Sanksioni i shtetit përndryshe është kriter i jashtëm për dallimin e përmendur .Mirëpo shumë më vështirë është të dallohet norma juridike nga ajo shoqërore në bazë të përmbajtjes. Ai dallim më parë do të mund të ndjehej me intuitë se sa racionalisht të shpjegohet, sepse një raport i njëjtë shoqërorë do të mund të rregullohet njëkohësisht edhe me normë juridike ,por edhe me ndonjë normë tjetër shoqërore . Norma juridike është pjesë e pandashme e rëndësishme e elementit normativ të sistemit juridik dhe ajo vet është element themelor i sistemit juridik. Norma juridike si pjesë e rregullativës juridike dhe element i sistemit juridik hynë në fuqi në momentin kur bëhet pjesë përbërëse e së drejtës pozitive ,pa marrë parasysh se a zbatohet ajo apo jo. Rregullimi juridik, prapë, vazhdon gjithnjë përderisa zbatohet dhe është efikas. Siç do të shohim në shpjegimin e mëvonshëm normat juridike kanë një strukturë të ndërlikuar në teorinë juridike numri i elementeve përcaktohet në mënyrë të ndryshme .Disa autorë konsiderojnë se norma juridike i ka tri elemente kurse te disa të tjerë ajo i ka katër elemente por ka edhe të tillë që mendojnë se ajo i ka gjashtë apo tetë elemente. Mirëpo zakonisht konsiderohet se norma juridike i ka katër elemente, me përjashtim të normave juridike të pakushtëzuara të cilat i kanë tri elemente. Ato elemente janë : dispozicioni, hipoteza e dispozicionit, hipoteza e sanksionit dhe sanksioni. Hipoteza e dispozicionit dhe hipoteza e sanksionit e përshkruajnë gjendjen faktike e cila ende nuk ekziston por e cila besohet që do të krijohet. Hipoteza e dispozicionit i cakton kushtet për zbatimin e dispozicionit të normës juridike, kurse hipoteza e sanksionit përcakton shkeljen e dispozicionit të normës juridike . Edhe hipoteza e dispozicionit edhe hipoteza e sanksionit paraqesin elemente faktike të normës juridike. Dispozicioni dhe sanksioni i normës juridike kanë karakter juridik. Dispozicioni paraqet rregullën primare të sjelljes me të cilën subjektit të së drejtës i urdhërohet veprimi i caktuar apo mosveprimi (kacere dhe non

68

kacere). Dispozicioni paraqet edhe rregull me të cilën subjektit të së drejtës i lejohet që të vendosë vet se si do të sjellët dhe sipas cilës rregull normative në normë do të sjellët . Për këtë arsye dispozicioni paraqet rregullën e normës por jo edhe të së drejtës në normë që do të thotë dispozicion mund të jetë cilado normë shoqërore. Sanksioni është element tjetër normativ i normës juridike, rregull sekondare e sjelljes apo i ashtuquajturi dispozicion sekondar. Ai është ai është rregull i sjelljes së personit i cili ka shkelur dispozicionin dhe rregullën e sjelljes të organit kompetent shtetëror i cili ndaj atij personi duhet ta zbatoj masën e dhunës shtetërore nëse ai person nuk dëshiron që të sjellët as pas sanksionit. Për këtë arsye sanksioni normës i jep karakter juridik ndonëse ai vetvetiu nuk paraqet normë juridike. Nga kuptimi i sanksionit duhet dalluar kuptimin faktik i cili ka të bëjë me masën që organi shtetëror e ndërmerre ndaj mospërfillësit të sanksionit. Normat juridike mund të kategorizohen edhe në bazë të kritereve tjera sikurse që janë objekti i rregullimit , periudha kohore e aplikimit të normës juridike, territori ku aplikohet etj . 2. E drejta dhe detyrimi Kur flasim për detyrimin e në raport me të drejtën , atëherë duhet të kemi parasysh detyrimin fizik gjegjësisht kërcënimin me përdorim të dhunës i cili shqiptohet në formën e sanksionit .Në nocionin “sanksion”kuptojmë çdo pasojë (më së shpeshti të pakëndshme)e cila vazhdon mbi deliktin në kuptimin më të gjerë të fjalës. Disa norma përmbajnë edhe sanksione të veçanta ,dhe edhe nëse ato nuk janë theksuar, prapë mund të përcaktohen më vonë. Dispozitat juridike shpesh nuk përmbajnë norma të plota në të cilat do të përshkruheshin sanksionet por ato gjenden në tekstin tjetër (p.sh: shkeljen e dispozitave kushtetuese mbi ndalimin e torturës e sanksionon e drejta penale dhe ajo e mbron edhe pasurin me sanksionet mbi vjedhjen, shkatërrimin e qëllimshëm të sendeve të huaja grabitjen etj.1

Nëse i kthehemi çështjes së përmbajtjes së normës juridike atëherë para së gjithash shtrohet pyetja : a ekziston ndonjë përmbajtje si tip i sjelljeje e cila u takon normave juridike? Me fjalë tjera, siç thekson Bobbio ”përmbajtja e rregullave të shahit është loja e shahut sikurse që është përmbajtja e gramatikës të folurit, përmbajtja e retorikës bindja e estetikës krijimi i vargjeve ,i logjikës mendimi i modës veshmbathja...etj. A ekziston një sjellje juridike rregull e së cilës është e drejta sikurse që ekziston sjellja linguistike që e ka për rregull gramatikën?”2 në shikim të parë është e pamundur të përcaktohet ndonjë përmbajtje tipike e së drejtës si rregull e sjelljes shoqërore.

69

Normat zakonore dhe morale sikurse edhe rregullat juridike kanë të bëjnë me jetën shoqërore. Në këtë kuptim të gjithë këta janë mohues normativ të rregullimit shoqërorë apo kontrollit. Që të mund të funksionoj si mekanizëm efikas e drejta si grup normash të cilat rregullojnë çështjen e detyrimit është e nevojshme që të caktohen kushtet e zbatimit të detyrimit në mënyrë sa më precize, hipotezat në bazë të të cilave aplikohet detyrimi, dispozitat mbi personat. Kjo do të thotë të përgjigjemi në pyetjet kur? Kush? Si ?dhe sa? Me fjalë tjera është e nevojshme që normat juridike të përmbajnë të cilët e caktojnë dhe e zbatojnë atë , dispozitat mbi procedurën lidhur me të dhe masën e dhunës e cila vije në konsiderim. Këto hollësi në pjesën më të madhe i përmbajnë sanksionet. Normat të cilat përmbajnë sanksione dhe u dedikohen gjykatave dhe organeve ekzekutive quhen edhe norma sekondare. Ato janë sekondare në raport me normat primare të cilat përmbajnë rregullat e sjelljes dhe të cilat në parim u adresohen qytetarëve. Këtë pikëpamje apo qasje e ka përpunuar sidomos filozofi anglez i së drejtës Hart. Aplikimi i detyrimit në drejtësi nuk është njëkuptimësi dhe format në bazë të cilave aplikohet detyrimi në raport me sjelljet e synuara janë të ndryshme. Në këtë mënyrë në drejtësi do të mund të dallonim kështu dy forma të aplikimit të dënimit: a) fuqia që me anë të forcës të vendoset apo të zbatohet diçka të cilën nuk e kanë kryer ata që kanë qenë të detyruar ta bëjnë (zbatimi i detyrueshëm) b) fuqia që të dënohen ata të cilët kanë bërë atë që nuk guxohet të bëhet (dënimi). Kështu p.sh. obligimi tatimor mund të paguhet me detyrim (zbatimi i dhunës), por mund edhe të shqiptohet dënimi për mospagesën e tij. 3 Prandaj, vetëm kur ato të gjitha bashkohen në norma juridike bëhen e drejtë. 3. Karakteristikat e normës juridike Norma juridike është pjesa më e rëndësishme dhe element i së drejtës . E drejta përbëhet nga normat juridike siç kemi thënë ajo është grup normash juridike . Norma juridike do të mund të quhej atom i së drejtës. Kjo është element i fundit dhe më i thjeshti i së drejtës, i cili nuk mund të zbërthehet mate në elemente më të thjeshta juridike. __________________ 1)Në këtë kuptim mund të thuhet se e drejta penale”i siguron “me sanksione juridike të tjerat degë të drejtësisë ,madje edhe të drejtën civile .

2)N.Bobbio: ” E drejta dhe Forca “cit. fq. 333

70

Kur ajo ndahet në elementet e saj përbërëse atëherë ato elemente vetvetiu nuk janë atë, siç do të shihet kur të flasim për to. Norma juridike mund të definohet si rregull e sjelljes së njerëzve e cila është e mbrojtur me aparatin shtetërorë të dhunës ajo është një rregull pra rregull mbi një sjellje të caktuar: p.sh. është: ndalohet vrasja me sanksion të caktuar,kush shkakton dëm është i detyruar ta kompensoj atë. Normën juridike nuk duhet ngatërruar me nenet apo paragrafët e ligjit apo me aktet tjera juridike. Ajo shumë rrallë përputhet plotësisht me nen përmban ose një pjesë të një norme ose pjesë të shumë normave apo ndonjëherë më rrallë të disa normave kurse rrallë shumë normën e plotë juridike. Ndarjen e normave juridike nga materia juridike (ligji ,urdhëresa dhe aktet tjera juridike të cilat i përmbajnë ato ), e bënë shkenca juridike si dhe praktika gjyqësore gjatë zbatimit praktik të së drejtës . 4. Vlefshmëria e normës juridike Nga gjithë kjo rezonon se rëndësia e një norme mund të kuptohet në mënyra të ndryshme. Mund të kuptohet në aspektin material:atëherë një normë në rastin e tillë vlen vetëm nëse ajo zbatohet; mund të kuptohet në kuptimin moral: atëherë një normë është e vlefshme në qoftë se ata të cilët duhet ta zbatojnë ndjejnë obligim që ta bëjnë atë. Dhe në fund vlera e një norme juridike mund të kuptohet edhe në kuptim të së drejtës: atëherë një normë është e vlefshme vetëm aq sa shteti kërkon zbatimin e saj. Siç e dimë normat juridike janë norma të cilat i ka hartuar shteti ,si rrjedhojë, ato e kanë vlerën juridike në çdo rast. Zakonisht krahas vlerës juridike ato kanë edhe vlerën materiale. Në një shtet të rregulluar atë që kërkon pushteti popullor ajo edhe zbatohet; rastet kur norma juridike mbetet një shkronjë e vdekur në letër, nuk janë të pamundshëm por janë të rralla. Në një masë të caktuar normat juridike kanë edhe vlerë morale. Mirëpo krahas asaj që ka mjaft ligje arsyeja dhe kuptimi i të cilave është qytetari i zakonshëm, tek shumica e qytetarëve ekziston bindje më e madhe apo më e vogël që ligjet jo vetëm se duhet por është edhe e domosdoshme të zbatohen . Mirëpo për dallim nga vlera juridike vlera materiale dhe morale e normave juridike nuk është siguruar gjithmonë. Sado që dhuna shtetërore të jetë mirë e organizuar, ajo megjithatë mbetet e pa përkryer __________________ 3) N. Bobbio thekson edhe dy forma të përdorimit të forcës:forca e detyrimit dhe forca e pengimit .Në vendin e dytë dallon dënimin në kuptimin

juridik kurse kjo është shkaktimi i ndonjë të keqeje, privimi nga ndonjë pasuri .me rastin e privimit apo ndalimit fjala është edhe për parregullsinë

juridike për shkak të parregullsive vepra nuk ka efekt juridik (p.sh. vendosja në banesë të huaj). Në literaturë ende është e kontestueshme se a

mund të konsiderohet sanksion vetëm shfuqizimi(anulimi)

71

ndonjë nen të tillë. Një dhe nuk mund të jetë gjithmonë e suksesshme. Nëse shteti nuk është në gjendje që çdo herë të sigurojë zbatimin material të urdhrave të veta atëherë ai dhe më pak është në gjendje që në çdo rast tek ne ta shtyj bindjen e brendshme se urdhrat e tij duhet zbatuar. Bindja jonë brendshme është më vështirë të detyrohet se sa vet veprimet e jashtme . 4.1. Vetëdija ligjore Që njeriu të mund ta drejtojë veprimtarinë e vetë me anë të së drejtës ai duhet të jetë subjekt i vetëdijshëm dhe ta ketë një gatishmëri të zhvilluar për këtë: pra, ta ketë vetëdijen përkatëse që të mund të kuptojë se çfarë kërkon norma prej tij dhe së dyti ta ketë gatishmërinë dhe vullnetin që të mund të vendosë që të veprojë sipas normës apo kundër saj. Nëse njeriu nuk është i vetëdijshëm për veprimet e veta, ai mund edhe të veproj në pajtim me të drejtën , por që ajo realisht nuk ka lidhje me të , sepse veprimi i tirk i tij nuk është shtyrë nga vetëdija. Vetëdija për të drejtën apo vetëdija ligjore së këndejmi është shumë e rëndësishme për drejtësinë sikurse edhe për çdo normë. Pa të nuk mund të ketë zbatim të së drejtës . 4.2. Mosnjohja e normës juridike Që të mund të jetë e zbatueshme norma juridike ajo së pari duhet të arrijë deri tek vetëdija e subjektit , pra të jetë e kuptuar. Për këtë qëllim ndërmerren masa të posaçme siç janë:publikimi i normës ,shpjegimi i saj, etj. Në anën tjetër, prapë, nëse do të miratohej parimi se normë juridike nuk është i detyruar të zbatojë, ai që nuk e ka kuptuar , atëherë secili do të mund të mbështetej apo arsyetoj në mosnjohjen e normës në mënyrë që ti shmangej sanksionit, kurse është vështirë të dëshmohet se a e ka njohur normë ndokush apo jo. Në këtë mënyrë çdo kush do të mund ti shmangej zbatimit të normës dhe me këtë rendi juridik do ta kishte humbur efikasitetin dhe specifikën e tij gjegjësisht zbatimin e sanksionit. Një gjë e tillë nuk mund të tolerohet dhe për këtë arsye ekziston rregulli se për shkeljen e normës askush nuk mund të kërkoj falje as të lirohet për mosnjohje të normës(ignoratia legis nocet) mosnjohja e ligjit dëmton. Pra subjekti është i detyruar që normën ta njohë, por nëse këtë nuk e ka bërë dhe ka kryer kundërvajtje nga mosnjohja, edhe për këtë përgjigjet sikurse ta kishte ditur. Shumë të rralla janë rastet kur mos dija i pranohet si rrethanë lehtësuese.

72

5. Vlefshmëria e normës juridike në hapësirë dhe kohë Normat juridike miratohen për rregullimin e sjelljeve njerëzore. Ato vlejnë nëse janë miratuar nga organet kompetente në një procedurë legjitime dhe përbëjnë dhe janë pjesë të rendit juridik efikas. Fuqia e normës juridike së këndejmi, nuk është asgjë tjetër vetëm se formë specifike e të ekzistuarit e saj . Normat të cilat ekzistojnë dhe vlejnë kanë fuqi detyruese për ata sjelljen e të cilëve e rregullojnë. Çdo normë juridike i ka katër sfera të vlefshmërisë së saj . Në sferën a parë normat juridike rregullojnë llojet e caktuara të marrëdhënieve shoqërore dhe të sjelljes njerëzore. p.sh kështu lëndë e normave të caktuara juridike janë edhe marrëdhëniet martesore, pastaj e normave tjera mbrojtja e punëtorëve në punë, kurse të tretave veprimet e palejueshme të njerëzve etj. Marrëdhëniet e tilla të cilat janë lëndë e rregullimit të normës juridike paraqesin sferën e saj materiale të vlefshmërisë. Në sferën tjetër normat juridike gjithmonë obligojnë personat e caktuar për një sjellje të caktuar (veprimi i njerëzve i cili mund të jetë bërë qoftë me veprim apo mosveprim). Rrethi i njerëzve me të cilët ka të bëjë norma juridike mund të jetë i ndryshëm . Normat e caktuara vlejnë për të gjithë personat ( të tilla janë normat penale-juridike ) ndërkaq të tjerat vlejnë vetëm për grupin e caktuar të personave ,të tilla janë normat që përmban Ligji Mbi Organet të Punëve të Brendshme ,kurse të tretat vlejnë vetëm për individët e caktuar(p.sh. normat të cilat kanë lindur nga punët juridike). Vlefshmëria e tillë e normave juridike për personat e caktuar paraqet sferën të tyre personale të vlefshmërisë. Dh e krejt në fund sferën e tretë dhe të katërt e bëjnë normat juridike të cilat ,natyrisht,prapë janë të lidhura për sjelljet e njerëzve,por përfshijnë atë që ndodh në hapësirë dhe kohë. Normat e tilla e kanë vlefshmërinë e vet në hapësirë dhe në kohë gjithashtu. Vlefshmëria në hapësirë (ratione loci ) do të thotë që normat juridike vlejnë në territorin e bashkësisë politike – territoriale ,organi i së cilës e ka miratuar atë. Kjo zgjidhe është kompatibile me vlefshmërinë territoriale të normës dhe sipas caktimit të kompetencave me anën saj, ashtu që çdo normë juridike të cilën e përmban akti normativ vlen vetëm për territorin e organit shtetëror i cili e ka miratuar atë . Njësoj është edhe vlefshmëria në kohë të caktuar (ratione tempori) e cila nënkupton se vlefshmëria e normave juridike është e kufizuar në kohë.

73

6. zbrazësia juridike dhe krijimi i lirë i së drejtës Do të ishte ideal i sistemit të zhvilluar juridik që burimet e tij juridike ti rregullojnë të gjitha çështjet të cilat duhet rregulluar juridikisht duke e lënë me akte individuale që të rregulloj vetëm konkretizimin e normave të cilat gjenden në burimet e së drejtës. Ndërkaq edhe për kundër të shumësisë së burimeve juridike ,kurrë nuk është e mundur që të rregullohen të gjitha krejtësisht me burime juridike. Sidomos kështu ky është rast me sistemet primitive juridike apo me ato sisteme të cilat ende janë “të vogla” dhe jo mjaft të përpunuara sikurse që është sistemi ynë . Pra , në sistemet e tilla, sidomos ka marrëdhënie të caktuara që nuk janë rregulluar me burime juridike, për të cilat nuk janë miratuar normat e përgjithshme kurse prapë për to duhet të miratohen norma individuale. Marrëdhëniet e tilla rregullohen vetëm me norma individuale e jo të përgjithshme . Mirëpo mund të pohohet gjithashtu se në bazë të parimeve të ligjshmërisë ,(sipas të cilave norma individuale mund të nxjerrët vetëm në bazë të asaj të përgjithshmes ),norma të tilla individuale edhe nuk mund të nxjerrën gjegjësisht që marrëdhëniet përkatëse të cilat nuk janë të rregulluara me burimet juridike dhe nuk janë marrëdhënie juridike por marrëdhënie të lira shoqërore. Prandaj, konkludimi do të mund të ishte se zbrazësia juridike edhe nuk ka fare .Së këndejmi është e domosdoshme që më për së afërmi të definohet nocioni i zbrazëtirës juridike ,gjegjësisht të dëshmohet se sipas esencës të së drejtës mund të ketë marrëdhënie të cilat nuk janë të rregulluara me normat e përgjithshme , kurse është e domosdoshme që (edhe juridikisht e obligueshme)të rregullohen me norma individuale 7. Supozimet juridike (praesumtiones) Supozimet juridike janë argumente të tilla ose fakte të tilla juridike të cilat nuk mund të dëshmohen, por në bazë të normës juridike konsiderohen (supozohet) se ekzistojnë apo nuk ekzistojnë. Me supozime kumtohen ato fakte që i përgjigjen rrjedhës së rregullt të çështjes siç është me numrin më të madh të rasteve në jetë. Supozimet juridike ekzistojnë kur në bazë të ligjit pa argumentime, merret se ekzistojnë faktet e caktuara apo nuk ekzistojnë ato në bazë të lidhjeve që kanë me faktet tjera, ekzistimi i të cilave gjegjësisht mungesa e ekzistencës së tyre argumentohet sipas rregullave të përgjithshme. P.sh. personi i zhdukur i shpallur si i vdekur konsiderohet se ka vdekur ,mbajtësi konsiderohet se ka të drejtë ta bëjë,kurse për mbajtësin i vili nuk ka të drejtë konsiderohet se nuk e din dhe nuk mund ta dijë se ai nuk ekziston, për personat më të ri se shtatë vjet merret se janë të paaftë për të gjykuar, për fëmijë të lindur në martesë konsiderohet se është fëmijë martesor, për personat të cilëve u është pezulluar aftësia e veprimit konsiderohet se

74

deri sa të mos u kthehet aftësia e veprimit janë të paaftë të kujdesën për interesat e veta etj. Apo siç është rasti p.sh. nga marrëdhëniet familjare, dy argumente të cilat kanë një lidhje të caktuar mes veti: njëri që vështirë argumentohet (p.sh. se gruaja është mbarësuar nga mashkulli i caktuar saktësisht) dhe ekzistimin e tij (mosekzistimin) ligji e presumon dhe tjetri, i cili me të sipas rrjedhës së rregullt të çështjes është në marrëdhënie të caktuar ,kurse është më lehtë për tu dëshmuar por që sipas rregullave të përgjithshme duhet të argumentohet(se në kohën e mbarsjes, personi i caktuar ka qenë martesë me nënën e fëmijës).Në bazë të faktit të argumentuar kështu nxirret përfundim pa argumentim mbi ekzistimin (gjegjësisht mos ekzistimin) e argumentit tjetër në pajtim me rrjedhën e rregullt të çështjes (supozohet se me fjalë tjera , është e saktë ajo që sipas rregullit edhe është e saktë). Ekzistojnë dy lloj supozimesh juridike: 1)supozimet e rrëzueshme (praesumptio iuris tantum) dhe të pa rrëzueshme (praesumtio juris et de iure) në rastin e parë mund të argumentohet e kundërta nga ajo që supozohet( p.sh. Se babai i fëmijës të lindur në martesë , burri i nënës së fëmijës në kohën e mbarsjes është shkaktar i pasojës dhe fajtor për lindjen e dëmit ,se i mbajtësi është i ndërgjegjshëm që i mituri nga mosha shtatë deri në moshën 14 vjeçare të jetës ka qenë i paaftë për të gjykuar në kohën e shkaktimit të dëmit); në rastin e dytë që është më i rrallë argumenti i tillë përjashtohet me çka këto prezumime u ofrohen fiksoneve megjithatë midis tyre ekziston dallimi i madh në atë se çdo prezumim juridik (qoftë edhe i pa rrëzueshëm )në pajtim me rrjedhën e rregullt të çështjes ,deri sa tek fiksioni merret me vetëdije se ekziston një argument edhe pse nuk dihet se ai a ekziston po nuk është argumentuar (dhe e kundërta se nuk ekziston ndonëse ai ekziston). Kështu në mënyrë të pamohueshme prezumohet se i mituri deri në moshën shtatë vjeçare të jetës së tij nuk është i aftë për të gjykuar( prandaj nuk përgjigjet për dëmin e shkaktuar ),kurse në realitet një numër i madh i këtyre personave janë të paaftë për të gjykuar; në të kundërtën ku vendoset fiksioni sipas të cilit fetusi konsiderohet tashmë i lindur ,atëherë merret si e saktë diçka për të cilën dihet se nuk është e saktë. Prezumimet janë mjet i racionalizimit të së drejtës në atë kuptim se nuk argumentohet ajo që sipas rregullit përndryshe është e saktë(sepse shpesh është edhe vështirë të argumentohet.),kurse fiksionet kërkohen atëherë kur për shkaqe të arsyeshme dëshirohet të zgjerohet pjesa doracake e një norme në rastin i cili në të vërtet nuk ka lidhje (është rregull që të trashëgojnë ata të cilët veç kanë lindur dhe ende nuk janë të vdekur, mirëpo do të ishte e kundërt me barazinë e fëmijëve si trashëgues nëse nuk do të trashëgonte edhe fëmija i lindur pas vdekjes së babait).

75

Mund të përfundojmë se prezumimet juridike zakonisht definohen si urdhëresa të ligjvënësit lidhur ma atë se si duhet vepruar nëse është e nevojshme të zgjidhet ndonjë problem juridik, kurse argumentet nga të cilat varet vendimi mungojnë . Bazë e çdo prezumimi juridik është ajo që më së shpeshti ndodh në rastet e tilla (quod plenum que fit )duke filluar nga e drejta romake e deri në ditët e sotme4,të gjitha sistemet juridike u japin shumë të madhe dhe i përdorin supozimet (preziumimet) juridike. Nganjëherë ato kanë për qëllim që të mundësojnë zgjidhjen e ndonjë problemi i cili përndryshe është i pazgjidhshëm. Siç kemi mundur të shohim më lartë , rasti i tillë është me prezumimin e ndodhjes së vdekjes( personi i humbur shpallet i vdekur),sepse më së shpeshti ndodh që të gjithë personat që kanë mbijetuar luftën,fatkeqësitë elementare e fatkeqësitë tjera të ngjashme iu lajmërohen familjeve miqve dhe organeve të shtetit pas disa muaj pasi që të ketë ndodhur ngjarja.

Në rastet të tilla sistemi i drejtësisë urdhëron që të gjithë personat të cilët nuk janë lajmëruar deri në atë afat të konsiderohen si të vdekur ,kurse një gjë[ e tillë do të thotë se martesat e tyre janë shuar, dhe se (me faktin e vdekjes) është hapur çështja e trashëgimisë së tyre etj. Ndërkaq ligjvënësi shumë më shpesh shërbehet me prezumime për ta përforcuar sigurinë juridike të qytetarëve p.sh. të liroj personat për dobi të të cilëve prezumimet prodhojnë detyrime, që të drejtat e tyre ti argumentojnë ,që do të thotë se barrën e provave ta hedhin tek personat të cilët e kontestojnë atë të drejtë, të cilët japin prova kundër prezumimeve. Kjo është p.sh. prezumimi i së drejtës për ti mbajtur sendet: për shkak se më së shpeshti ndodh që personi i cili mban ndonjë send apo shfrytëzon ndonjë të drejtë e ka edhe të drejtën në të, qysh në të drejtën romake u krijua prezumimi i cili edhe sot aplikohet; që secili që mbanë një send apo shfrytëzon të drejtën, ai edhe e ka të drejtën në të , prandaj ai edhe është i liruar nga argumentimi për të drejtën e tij. Me këtë barra e provës i hidhet personit i cili pohon të kundërtën. Rasti i ngjashëm është edhe me prezumimin e atësisë dhe me shumë të drejta të tjera. ____________ 4.prezumimet më së shpeshti veprojnë deri sa nuk dëshmohet e kundërta . prezumimet e tilla tek të cilat është e lejuar argumentimi i kundërt, në

të drejtën romake janë quajtur praesumptio iuris (në të drejtën pandekiste: praesumtio iuris tantum. Mirëpo në disa raste ligjvënësi ka ndaluar

argumentimin e kundërt dhe prezumimin e ka bërë të pa rrëzueshëm. Në të drejtën romake prezumimi i tillë është quajtur preasumtio iuris et de

jure .kjo p.sh. është rast me prezumimin e aftësisë së veprimit të të miturit: për shkak se të miturit më së shpeshti janë të paaftë që të gjykojnë

për pronën ,punët juridike,duke filluar nga e drejta romake e deri më sot është krijuar prezumimi i parrëzeshëm se të gjithë të miturit janë të

paaftë për punë

76

8. llojet e normave juridike 8.1 llojet e normave juridike në bazë të strukturës së tyre të

brendshme Si mjet për kualifikim dhe për orientim të dhunshëm të marrëdhënieve juridike i cili veç e ka të përshkruar strukturën e ndërlikuar logjike-semantike, norma juridike sipas përvojës na paraqitet në forma dhe mënyra shumë të ndryshme. Harti, në mënyrë precize vëren se nganjëherë “hulumtimi teorik i definicionit të përgjithshëm mbi të drejtën vë mjegull mbi dallimet në format dhe funksionet e disa tipeve të rregullave juridik”. Le të përmendim këtu disa nga tipet më të rëndësishme të normave juridike; a). sipas mënyrës së krijimit të normave juridike dhe të disa përmbajtjeve të tyre empirike–dogmatike (nga detyrimi, autorizimi, subjekti etj,) dallojmë normat e zakonshme të së drejtës, të cilat lindin nga sjelljet e barabarta afatgjate, (lunga consuetudo)dhe me krijimin e vetëdijes për domosdonë e sjelljes së tillë (opinion necessitatis) në një masë difuze njerëzish dhe normës së vendosur juridike të cilat lindin saktë në kohën e caktuar dhe tek të cilat është i mundur të caktohet në mënyrë precize krijuesi. Në sistemet e vjetra juridike dominon norma e së drejtës kurse në sistemet e shekujve më të ri dominon tjetër lloj i normës juridike. Në zhvillimin e sistemeve juridike normat zakonore në një masë të madhe janë huazuar (inkorporuar)nga aktet juridike me norma të vendosura juridike , por edhe e kundërta, disa elemente të normës së vendosur arrihen në marrëdhëniet reale juridike,në fuqinë zakonore,siç mundën gjithashtu edhe të çrrënjosen. b).sipas mënyrës themelore të shfaqjes të disa apo të gjitha elementeve të normës juridike dallohen normat e pashkruara juridike dhe normat e shkruara juridike,gjegjësisht aktet normative juridike. Normat zakonore në masën më të madhe janë (të nevojshme) të pashkruara , derisa normat juridike të vendosura rregullisht janë të shkruara, por megjithatë përputhja e këtyre formave nuk është e plotë sepse normat zakonore mund të paraqiten në formën e shkruar zyrtarisht dhe jo zyrtarisht(p.sh. në përmbledhje ),dhe gjithashtu ekzistojnë edhe normat e vendosura të cilat nuk janë dhënë në formën e shkruar ose siç kemi parë janë dhënë në mënyrë precize vetëm disa elemente karakteristike të tyre në dispozitat e shkruara juridike. c).sipas mënyrës së caktimit të subjekteve normative d.m.th. subjekteve C1. C2. C3 .dallojmë normat juridike të përgjithshme dhe ato individuale: në normat e përgjithshme subjektet shpjegohen si kategori njerëzish apo organizatash –p.sh. qytetarët ,meshkujt , studentët, fakultetet juridike, e kjo do të thotë përmenden me emër dhe mbiemër

77

gjegjësisht me firmë; kurse në normat individuale ,përkundrazi subjektet shënohen si individ , do të thotë identifikohen me emër dhe mbiemër gjegjësisht me firmë, vendbanim, seli ,status juridik etj.-p.sh. Petrit taraku me vendbanim në Halabakë, rr. e Patave nr,1, i pamartuar ...etj, Fakulteti Juridik AAB. në Prishtinë ,zona industriale numër 10000. Norma e përgjithshme juridike, të cilën kishte me qenë drejtë ta quanim edhe rregull mund të jetë edhe universale nëse i referohet tërë popullsisë apo të gjitha ndërmarrjeve të një sistemi shtetëror juridik(“ai i cili privon tjetrin nga jeta..”);(”palët kontraktuese...”);(”personat juridik janë të detyruar ..”) ,apo partikulare nëse i referohet ndonjë grupi të caktuar funksional , gjeografik, apo tjetër të popullsisë gjegjësisht ndërmarrjes”(pensionistët kanë të drejtë..”) ; “(studentët janë të obliguar)”;”(kompetencat e Gjykatave Komunale )”. Norma individuale mund ti përkasë një apo më shumë subjekteve C1. C2. C3. për të është me rëndësi vetëm ajo që ato subjekte janë identifikuar saktë. d).Sipas fuqisë juridike dallojmë normat juridike më të larta dhe normat juridike më të ulëta, karakteristikë e tyre është mbështetja në hierarki të” sistemit faktik juridik “. e).Sipas llojeve të marrëdhënieve juridike të vilat janë objekt i kualifikimit normativ –juridik dhe i orientimit, dallojmë ato politike- kushtetuese, pronësore, afariste, familjare, ndërkombëtare publike ,ekonomike, penale, norma penale procedurale etj; në këtë ndarje mbështetet “sistemi shkencorë i normave juridike i hartuar nga institucionet juridike, branohet juridike dhe fushat juridike. 8.2. Klasifikimi i normave juridike në bazë të masave Normat juridike mund të ndahen në lloje të ndryshme me ç’rast përdorën masa të ndryshme .Për këtë me gjerësisht do të flasim në vazhdim të shpjegimit. Klasifikimi i normave juridike varet nga ajo se me çfarë situatash kanë të bëjnë ato do të thotë varësisht nga ajo se a është caktuar rregulla e sjelljes me kusht apo pa kusht . Së këndejmi normat juridike ndahen në norma kushtëzuese dhe jo kushtëzuese. Pastaj ato ndahen sipas rrethit të personave me të cilët kanë të bëjnë ,pra sipas lartësisë dhe gjerësisë së përfshirjes së marrëdhënieve shoqërore ,normat juridike ndahen në norma konkrete dhe në parime juridike. Gjithashtu, normat juridike sipas mënyrës se si është formuluar urdhëresa ndahen në urdhëruese,ndaluese dhe autorizuese. Sipas shkallës së caktuar të dispozicionit normat juridike ndahen në kategorike ,norma juridike me nocione të pacaktuara ,norma alternative, norma me diskrecion pushteti dhe norma të ndryshueshme

78

(dispozitave).Sipas fuqisë juridike ndahen në norma të larta dhe të ulëta kurse sipas krijuesve ato ndahen në norma shtetërore,shoqërore,dhe norma me origjinë të përzier. Në teorinë e së drejtës , për dallimin e normave juridike nga to morale dhe zakonore janë propozuar kritere shumë të ndryshme: orientimi vlerësues (Radbruc), përmbajtja e normës,autonome dhe heteronome bilaterale dhe unilaterale, lidhur me shtetin dhe sanksionet fizike, mënyrat e lindjes dhe sanksionimit (Digi, realistët etj). Nuk është e nevojshme këtu të tregohen të gjitha ndërmarrjet për ta kuptuar se si janë të koncentruara në to pothuaj të gjitha problemet e mëdha të teorisë së të drejtës .Prandaj nuk është për tu befasuar që pikërisht rreth kësaj çështje ka më së paku pajtime ndërmjet autorëve.”marrëdhënia ndërmjet së drejtës dhe moralit e cila sipas I.Heringut, kepi i stuhisë së shkencës juridike sipas nesh është në të vërtetë kep i lundërthyesit shkruante Srose. 1. Të gjitha normat shoqërore parimisht kanë të njëjtën strukturë të përgjithshme (hipoteza subjekti C1, C2, obligimi dhe autorizimi, objekti, kundërvajtja, subjekti i sanksionit dhe objekti i detyrimit ), por qenësisht dallojnë sipas shkallës së formalizmit të elementeve të tyre apo të objekteve normative. Së pari tek normat morale dhe zakonore gjithmonë është e pamundur caktimi preciz i (që në fillim, kurse ndonjëherë edhe retroaktivisht), se cilët janë subjekt bartës të obligimeve dhe autorizimeve,deri sa për normat juridike mund të thuhet se edhe në fillim dhe relativisht në mënyrë precize është e mundur të caktohen këto elemente. Megjithëkëtë, vetëm në normat juridike subjekti autorizues ka kërkesa të parapara formale dhe të garantuara si ndaj subjektit C1 ashtu edhe ndaj subjektit C3 i cili është i obliguar ta caktoj zbatimin e sanksionit. Sistemi juridik nuk lejon papërcaktueshmëri në treguesit normativ të marrëdhënieve juridike gjë që është e kushtëzuar me të shënuarit e mëtejmë të normativit juridik. 2. Të gjitha normat shoqërore janë gjykime preskriptive të mbështetura nga detyrimi shoqërorë (sanksioni )i cili garanton zbatimin e tyre. Megjithatë derisa vlefshmëria e normave morale dhe zakonore bazohet në besueshmërie e dënimit psikik kundër shkelësit vlefshmëria e normave juridike bazohet në b3sueshmërinë e detyrimit material. Me të vërtet edhe tek normat juridike është e drejtpërdrejtë baza e efikasitetit të detyrimit psikik,por kjo në të vërtet përbëhet nga të kuptuarit dhe pritja e subjekteve juridike që më në fund ti nënshtrohen sanksionit material në rast të kundërvajtjes. 3. Specifika e mëtejme e normës juridike qëndron në atë se normat juridike janë të lidhura për organizimin politik dhe ekonomik të pushtetit

79

shtetëror dhe se në këtë lidhje ato edhe lindin zbatohen dhe sanksionojnë në një mënyrë më pak apo më shumë institucionale do të thotë sipas disa veprimeve më parë të përcaktuara –me ç’rast procedura e sanksionimit është e caktuar në mënyrë më precize dhe në masën më të madhe e zotuar nga pushteti politik. Kjo karakteristik me siguri së bashku me rrethanën e përmendur se normat juridike përcaktojnë zbatimin e atyre materiale dhe rregullisht gjithmonë edhe të detyrimit fizik mbi kundërvajtësin C1,por edhe më thellë edhe me funksionin specifik të normave juridike në shoqëri. 4. Pastaj, vetëm sistemi juridik e ka shkallën e ngritur të normave me fuqi të ndryshme në të cilën normat e larta për nga përmbajtja po edhe formalisht i përcaktojnë normat e ulëta. Në sistemin moral dhe zakonor lidhja vertikale e normave nuk është e zhvilluar dhe këtu ekziston vetëm në formë të përcaktimit përmbajtjesor të normave të ulëta ndaj parimeve të larta . Kjo karakteristik është një nga aspektet e ndërlidhjes së normave juridike me organizimin ekonomik dhe të pushtetit politik dhe është pasojë e njohjes se disiplinimi i marrëdhënieve juridike me detyrim material mund të jetë efikas me kusht që të zbatohet në organizatë të zgjeruar dhe me norma të fuqisë së ndryshme prej të cilave ajo e ulëta në veprim dhe përmbajtje i nënshtrohet normave të larta . 5. për normat juridike është karakteristik sepse ato përbëjnë një sistem dëshmisë të përshkruara ku parimet e koherencës, plotnisë dhe përcaktimit realizohen me anë të formave më të fuqishme të dhunës shoqërore dhe teknikave të veçanta të cilat përforcojnë lidhjet hierarkike të normave. Për normat juridike nuk është karakteristik që të ndërtojnë sistem në të cilin dominojnë parimet e përmendura sepse ato janë të ndërtuara në të gjitha sistemet normative. Gjithashtu për sistemin e normave juridik nuk është karakteristik që në tërësi të jetë e nevojshme koherencë tërësi dhe përcaktim më i madh sesa sistemi i normave morale dhe zakonore, gjegjësisht që normat juridike të jenë më efikase dhe më të fuqishme (“më pozitive”)nga normat morale dhe zakonore e vetmja gjë e saktë është se koherenca tërësia dhe saktësia realizohen në sistemin juridik me mekanizma të posaçëm të cilat nuk janë të njohur për zakonoret dhe moralitetet. Nocioni i normës juridike është siç thekson Kelzen, nocion qendror i shkencës juridike 5 .Për filozofinë e së drejtës nocionet themelore të vlerave të cilat qysh në filozofinë antike tregojnë kuptimin e jetës shoqërore të njerëzve në shtet (drejtësia) . Përveç përmes normave dhe vlerave e drejta realizohet edhe nëpërmjet marrëdhënieve shoqërore duke e realizuar sistemin faktik . Në këtë kuptim për funksionimin e së drejtës janë të nevojshme institucionet shtetërore dhe jo shtetërore (gjyqësia shkolla familja kisha ,respektimi kontratës dhe pronësisë etj). Me këto

80

nocione vazhdon edhe çështja e krimit të së drejtës si (nomodinamik) gjegjësisht i ashtuquajturi “burim i së drejtës “ dhe zbatimi i tij . Në bazë të asaj që e thamë deri tash do të theksojmë pesë lloje të çështjeve themelore apo probleme me të cilat merret shkenca e drejtësisë dhe të cilat do ti definojmë në vazhdim. Ato janë: a).nocioni dhe struktura e normës juridike (“teoria e së drejtës”); b).raporti i vlerës moralit dhe së drejtës(“filozofia e së drejtës “); c).marrëdhënia juridike dhe nocionet e subjektit ,detyrimit dhe autorizimit që i takojnë atij si dhe autorizimit dhe objektit juridik (“teoria dhe sociologjia e së drejtës “); d).çështjet e krijimit dhe zbatimit të së drejtës (akt juridik burimet, argumentimi, interpretimi=nomodinamika dhe teknika juridike ); e).nocioni i sistemit dhe sistemimit të së drejtës(“teoria e së drejtës ). Përfundim: norma juridike është kërkesë shoqërore e sanksionuar me dhunë materiale e cila me lindjen zbatimin dhe shuarjen është e lidhur me organizatën ekonomike dhe politike të pushtetit dhe me pikëpamje formale-përmbajtjesore e definuar në një sistem hierarkik të kërkesave të një kohëshme në të cilat koherenca tërësia dhe saktësia arrihen me teknika të posaçme dhe i cili ka funksionin e realizimit të interesave dhe qëllimeve specifike shoqërore. 9. Ndarja themelore e normave juridike në bazë të funksionit të

realizimit të interesave dhe qëllimeve shoqërore. 9.1. Normat kushtëzuese dhe jo kushtëzuese . Normat mund të jenë të krijuara në kostelacion të afërt apo të largët me situatën konkrete me të cilën ka të bëjë. Ajo gjendje apo ato fakte me të cilat ka të bëjë norma mund të gjenden tashmë këtu mu në vend të ngjarjes para krijuesit të normës si diçka që tashmë ekziston ,si diçka konkrete dhe e vërtetë , por mund edhe të mos gjendet, mund të imagjinohet vetëm në mënyrë abstrakte se do të jetë dhe do të vijë .Pra norma mund të reflektohet që në fillim . Që në fillim norma e nxjerrë nuk mund të zbatohet nëse nuk ndodh situata e tillë çfarë parashihet në të. Normat të cilat kanë të bëjnë me situatat që tek do të vijnë janë norma kushtëzuese (kurse quhen , në njëfarë mase në mënyrë jo adekuate edhe abstrakte) , kurse normat që kanë të bëjnë me situatat momentale janë norma jo kushtëzuese (komplete). ______________________ 5. Nocionet tjera janë sanksionet deliktet,detyrimet juridike ,e drejta subjektive ,subjekti juridik dhe sistemi juridik.(”Kelzen 1951: 61)

81

Kuptohet se mund të merret me mend sistemi juridik edhe pa norma kushtëzuese meqenëse ato nuk janë të domosdoshme. Mirëpo ai nuk mund të paramendohet pa normat jo kushtëzueshme meqenëse ato janë domosdo të nevojshme për shkak se kanë lindur situata të cilat është e domosdoshme të rregullohen me norma të së drejtës . 9.2. normat e përgjithshme dhe individuale. Ndarja e dytë e rëndësishme e normave juridike, e cila për kuptimin në kuptim të përbërjes së sistemit juridik është më e rëndësishëm se sa ndarja në norma kushtëzuese dhe jo kushtëzuese ,është pra ndarja në:a) normat e përgjithshme dhe b)normat individuale apo të veçanta. a)normat e përgjithshme kanë të bëjnë me numrin e caktuar të rasteve gjegjësisht personave që gjenden në një situatë të njëjtë apo mund të vijnë në situatë të tillë të paraparë me normën . Të tilla janë normat të cilat pohojnë : të gjithë qytetarët janë të detyruar ta paguajnë tatimin, secili është detyruar ta kryej shërbimin ushtarak, prindi është i detyruar ta edukoj fëmijën .Siç thamë norma e përgjithshme juridike është normë që ka të bëjë me numrin e pacaktuar të personave dhe ]numrin e pacaktuar të situatave . Kjo është normë e cila u drejtohet të gjithë qytetarëve në shtet p.sh. norma e cila gjendet në ligjin penal të Bosnjës dhe Hercegovinës e cila ka të bëjë me ndalimin e kryerjes së veprave penale u drejtohet të gjithë qytetarëve të B. H. nëse ata janë penalisht përgjegjës . Normat e përgjithshme juridike janë të formuluara në mënyrë të përgjithësuara pikërisht për shkak se kanë të bëjnë me numrin e pacaktuar të subjekteve dhe se janë të zbatueshme në një numër të pacaktuar rastesh identike. P.sh. norma juridike me të cilën ndalohet vjedhja do të zbatohet në secilin që vjedh dhe çdoherë kurë ka ndodhur vjedhje . Norma e përgjithshme juridike ka strukturë të caktuar. Sipas një teorie struktura e normës juridike është e definuar trefish që do të thotë se përbërja e normës është definuar si hipotezë e dispozicionit, si dispozicion dhe sanksion , Sipas kuptimit të dytë struktura e normës juridike është e definuar si katërpalëshe dhe përbëhet nga hipoteza e dispozicionit, dispozicioni , hipotezës së sanksionit dhe vetë sanksionit. Siç po shihet në të dy ndarjet është përfaqësuar sanksioni si element i strukturës së normës juridike. Mirëpo nga vet nocioni i normës juridike shumë qartë rezulton se sanksioni nuk është pjesë e normës juridike dhe nuk bënë pjesë në strukturën e saj. b), Normat individuale kanë të bëjnë vetëm me një rast konkretë dhe ai sipas rregullit normativ emëron Hasani është i detyruar ta paguaj tatimin: Tahiri dënohet me tre muaj burg ,Hasani dhe Tahiri janë të detyruar ti paguajnë 5000. euro etj. Pra, norma individuale ka të bëjë me

82

një rast e jo me një numër të pacaktuar rastesh sikurse norma e përgjithshme (pa marrë parasysh se sa është numri i individëve sjellja e të cilëve rregullohet.) Zakonisht normat e përgjithshme juridike konsiderohen si kushtëzuese kurse ato individuale si jo kushtëzuese. Mirëpo,kjo nuk do të thotë se është e saktë edhe se më së shpeshti ashtu është . Një normë e përgjithshme nuk është e domosdoshme të jetë kushtëzuese p.sh. secili njeri personalisht është i lirë . Pra ajo është më e përgjithësuara e cila na shtynë të paramendojmë, por nuk është kushtëzuese, sepse ka të bëjë me njerëzit konkret ekzistues. Në të kundërtën norma individuale mund të jetë kushtëzuese:nëse Tahiri martohet do ti fitojë 5000 euro. 10. Struktura e normës juridike Se në çfarë mase është e përcaktuar norma juridike nuk varet nga forma e hipotezës. Në këtë pikëpamje forma e dispozicionit është e pavarur. Në këtë kuptim dallojmë dispozitat: 1. të përcaktuara-jokushtëzuese, 2. të papërcaktuara dhe 3. të përcaktuara-relativisht. Dispozicioni i përcaktuar i pakushtëzuar e konstaton sikurse detyrën ashtu edhe obligimin në mënyrë të plotë të saktë dhe precize. P.sh.: “Në rastin kur borxhliu apo debitori nuk e paguan borxhin në kohën e duhur kreditorit, gjykata do ta nxjerrë vendimin për interesin mbi interes nga koha kur huadhënësi kthimin e borxhit e ka kërkuar me gjyq”. Dispozicioni i papërcaktuar lë mundësinë ndonjë organi shtetëror të pushtetit apo personave privat gjegjësisht palëve në marrëdhëniet juridike t’i përcaktojnë detyrimet dhe obligimet. P.sh.: “Policia është e detyruar të ndërmarrë të gjitha masat në suaza të kompetencave të saj që vepra të hetohet dhe kryesi të zbulohet”. Nëse përcaktimi e detyrimeve dhe obligimeve të përmendura nga ligjvënësi u lihet organeve shtetërore të pushtetit, atëherë ajo bie në të drejtën diskrete të këtyre organeve për të cilën kemi folur më lart. Përgjegjësia e përgjithshme e organeve shtetërore për mbarëvajtjen e punës së tyre ofron garancinë që në rastin e duhur organet të drejtën e tyre diskrete ta realizojnë dhe ta bëjnë atë ashtu siç duhet. Mirëpo, kur përcaktimi i detyrimeve dhe obligimeve u lihet nga ligjvënësi personave privat apo palëve në marrëdhëniet juridike atëherë nuk mund të ketë besueshmëri se këta persona doemos do të definojnë çdo gjë që është e nevojshme. Për këtë arsye në ligjvënie krahas dispozicionit të papërcaktuar shpesh është rregulluar edhe një dispozicion i caktuar i cili do të hyjë në fuqi nëse palët vet nuk i kanë definuar detyrimet dhe obligimet e veta reciproke. Ato norma juridike të cilat përmbajnë dispozicionin e caktuar vetëm për rastin e caktuar, nëse palët nuk janë të interesuara që vetë t’i definojnë

83

obligimet dhe detyrimet reciproke, quhen dispozitave (norma në dispozicion). Marrëdhënia ndërmjet dispozicionit të përcaktuar dhe të papërcaktuar tek këto norma është e shprehur shumë mirë në një fjalë të urtë të vjetër të drejtësisë gjermane: Willkur Bricht Recht (vullneti e mposht të drejtën). Normat të cilat përmbajnë dispozicionin kategorikisht të përcaktuar dhe nuk lejojnë që ai të zëvendësohet me ndonjë dispozitë arbitrare të palëve, quhen norma perceptive apo të detyrueshme (të dhunshme). Dispozicioni relativisht i përcaktuar gjithashtu organit të caktuar shtetëror apo palëve në marrëdhënie juridike u lë mundësinë që të përcaktojnë detyrat dhe obligimet e përmendura mirëpo kufizon të drejtën diskrete dhe deklarimin e lirë të këtyre personave dhe këtë e bën në atë mënyrë që përcakton një minimum të detyrimeve dhe obligimeve i cili duhet të ruhet apo maksimum përtej të cilit nuk guxohet të dilet ose zgjidhje vetëm brenda kufijve të alternativave të caktuara. Hipoteza dhe dispozicioni përbëjnë, siç kemi thënë, pjesë të domosdoshme për konstruimin e çdo norme juridike. Në normat e së drejtës penale këto pjesë quhen ndryshe. Hipoteza e një norme penale-juridike quhet dispozicion, kurse dispozicioni quhet sanksion. P.sh.: “Ai i cili tjetrin e privon nga liria (dispozicioni), do të dënohet me burg prej 3 muaj deri në 5 vjet” (sanksioni). Emrat e veçantë për pjesët përbërëse të normës penale juridike shpjegohen në mënyrën si vijon: - hipoteza e normës së drejtës penale e përcakton qenien e krimit, kurse

dispozicioni i saj përshkruan dënimin e përcaktuar për këtë krim. - Përcaktimi i qenies së krimit përmban në formë implicite (të fshehur)

ndalimin e veprimit, i cili është kualifikuar si vepër penale apo me fjalë tjera përmban urdhëresën që të gjithë të përmbahen nga veprimet e ndaluara. Për këtë arsye ajo pjesë e normës penale juridike e cila përcakton qenien e krimit quhet dispozicion (obligim, detyrim).

- Dënimi paraqet një lloj të atyre pasojave të padobishme të cilat janë shkaktuar me shkeljen e së drejtës. Përcaktimi i pasojave të padobishme për atë i cili e ka shkelur të drejtën, quhet siç e kemi thënë edhe më lart sanksion. Për këtë arsye ajo pjesë e normës së drejtës penale e cila rregullon dënimin quhet sanksion.

11. Elementet e normës juridike Në shikim të parë shumë norma shoqërore janë të ngjashme ose madje kanë edhe përmbajtje të njëjtë (p.sh. gjykimi apo ndalimi i vrasjes). Mund të thuhet edhe se të gjitha normat shoqërore janë preskriptive (do të

84

thotë përmbajnë ndonjë kërkesë apo obligim), hipotetike (kanë të bëjnë me diçka që mund të ndodhë por jo domosdo) dhe se përmbajnë sanksione si reagim në kërkesën që përmban norma. Në anën tjetër edhe disa norma juridike dallohen ndërmjet veti dhe atë sipas lindjes, përmbajtjes, vlefshmërisë dhe sipas shpalljes së lirisë të cilën ua lejojnë të adresuarve. Shtrohet pyetja se a mund të përcaktohen disa shenja specifike të normave juridike të cilat i dallojnë ato apo i ndajnë nga rregullat tjera shoqërore (diferenttia specifica), gjegjësisht të qëndrojnë së bashku për të gjitha normat juridike? E drejta është sistem specifik normativ dhe sipas asaj që rregullat e së drejtës të cilat përshkruajnë nocionin “struktura e së drejtës”ndërlidhen dhe harmonizohen në mënyrë specifike. Parimet e hierarkisë, unitetit, tërësisë dhe përcaktueshmërisë përbëjnë strukturën e së drejtës kurse ndër to për zbatimin e së drejtës me rëndësi të veçantë është parimi i përcaktueshmërisë. Kjo do të thotë se e drejta disponon me nocione dhe teknika më pak ose më shumë precize të cilat mundësojnë që rregullat e përgjithshme pa vështirësi të mëdha të zbatohen në rastet konkrete. Me fjalë tjera, çdo normë juridike duhet të jetë ashtu e hartuar në mënyrë që ajo të shihet se kujt i adresohet, cilat të mira juridike (objekte) i merr ajo nën mbrojtje, cilat lloje të kërkesave në të parashtrohen dhe çfarë janë pasojat ligjore të atij tipi të sjelljes i cili i kundërvihet kërkesës së përmbajtur në pjesën kryesore të normës. Ato pjesë përbërëse të normës juridike i quajmë “elemente” të saj. Teoria klasike e së drejtës dallon tri elemente të normës juridike: hipotezën, dispozicionin dhe sanksionin. Ndërkaq është më mirë të dallohen 4 pjesë përbërëse të normës: hipoteza, dispozicioni, delikti dhe sanksioni. T’i shqyrtojmë shkurt çdo njërin nga këto elemente veç e veç, sepse në vazhdim të shpjegimit do t’i arsyetojmë më gjerësisht. 1. Hipoteza është prezumim (supozim) e cila vetëm përshkruan gjendjen

apo faktet që kanë të bëjnë me subjektet apo të adresuarit. Ajo është kusht për zbatimin e dispozitës.

2. Dispozita apo kërkesa (obligimi) është pjesa kryesore e normës juridike. Ajo është pikërisht e vetmja e cila përcakton esencën kryesore të normës e cila është identike me (sollen) “nevojën”. Ky obligim apo kërkesë mund të përbëhet nga:

a. kërkesa, urdhëresa b. ndalesa apo c. autorizimi

85

Norma juridike e cila urdhëron ka përmbajtje pozitive sepse nga të adresuarit kërkon që të ndërmarrin ndonjë hap (p.sh. pagimin e tatimit, kryerjen e obligimit ushtarak), derisa me rastin e ndalimit norma ka përcaktim negativ sepse nga të adresuarit kërkon që të përmbahen nga ndonjë sjellje (p.sh. “mos vrit”, “mos vjedh”). Këto ndalesa mund t’u adresohen edhe aktiviteteve të organeve shtetërore (p.sh. ndalimi i torturës, diskriminimit e të ngjashme). Ndërkaq, rast i veçantë janë normat juridike autorizuese të cilat ofrojnë mundësinë të adresuarve që të shërbehen apo të mos shërbehen me ndonjë të drejtë. Edhe këtu është fjala për kërkesë, por të llojit të vet e cila supozon se organet shtetërore mundësojnë, mbrojnë dhe lejojnë kryerjen e autorizimeve të tilla. 6 Për atësi dispozicioni përmban autorizimet të cilat njëkohësisht janë edhe detyrime (kujdesi për fëmijën është e drejtë dhe obligim i prindit). 3. Sanksioni është ajo pjesë e normës juridike e cila përcakton pasojat të cilat vijnë nëse veprohet kundër dispozicionit. Meqenëse sanksionet sipas rregullit i shqiptojnë dhe zbatojnë organet shtetërore, ato prandaj janë pjesë relativisht të pavarura të normës të cilat para së gjithash kanë të bëjnë edhe me to. Megjithatë, ekzistojnë norma juridike të cilat nuk përmbajnë sanksione apo ato janë të përcaktuara me normën tjetër (leges imperfecta). Ai element i normës quhet dënim. Çdo normë juridike, pamarre parasysh se a është kushtëzuese apo jokushtëzuese, e përgjithshme apo individuale përbëhet nga dy elemente themelore: dispozicionit dhe sanksionit. Edhe dispozicioni dhe sanksioni janë rregulla të mirësjelljes. Ndërkaq këto janë rregulla alternative d.m.th. ose zbatohet njëra ose tjetra e kurrsesi që të dyja dhe pikërisht moszbatimi i të parës nga ato – dispozicionit është kusht për zbatimin e së dytës – sanksionit. Në anën tjetër vet dispozicioni në rastet e caktuara – kur është fjala për normën kushtëzuese – zbatohet vetëm kur të jenë plotësuar kushtet e caktuara. Rezulton se që të dy rregullat e sjelljes të cilat i përmban çdo normë juridike mund të zbatohen vetëm nëse janë plotësuar kushtet gjegjëse për zbatimin e tyre. Këto kushte prapë gjithashtu janë të përfshira me normë juridike, do të thotë ato vet i përshkruajnë kushtet për zbatimin e rregullave të tyre të sjelljes. Ndërkaq, meqenëse normat juridike kushtëzuese zbatohen vetëm kur të jetë plotësuar kushti për zbatimin e tyre, të vetmet ato edhe e përmbajnë atë pjesë të normës (prezumimin) e cila përshkruan kushtin për zbatimin e dispozicionit, ndërkaq ato jo kushtëzuese këtë nuk e kanë. _______________

6) Më hollësisht në: B. Periq: “Struktura prava”, 12 izdanje, 1994, fq. 13-14.

86

Mirëpo, meqenëse sanksioni gjithmonë zbatohet me kusht që të mos jetë zbatuar dispozicioni kjo në çdo normë duhet të ekzistojë si pjesë e cila përshkruan atë kusht për zbatimin e sanksionit (prezumimi i sanksionit).

11.1. Hipoteza e normës juridike (prezumimi i dispozicionit)

Hipoteza apo supozimi (prezumimi), është kusht dhe për këtë arsye quhet kështu sepse ajo definon ngjarjen e cila ende nuk është prezente, e cila parashikohet si e mundshme, e cila duhet të ndodhë. Ajo që parashihet, tek duhet të ndodh në mënyrë që pastaj për subjektin të lindë obligimi që të veprojë sipas dispozicionit, do të thotë detyrimi që të sillet në mënyrë të caktuar. Kemi vërejtur se zakonisht normat e përgjithshme kanë hipotezën e dispozicionit apo atë mund ta kenë edhe ato individuale por nuk është e domosdoshme që atë ta kenë normat e përgjithshme. Hipoteza zakonisht shprehet qartë në formën kushtëzuese. Mirëpo, në shumë norma hipoteza nuk është qartë e shprehur. P.sh.: nëse norma thotë “secili që ka pronë është i obliguar ta paguaj tatimin”, këtu hipoteza është shkurtuar sepse sikur të ishte thënë e plotë do të ishte “nëse dikush ka pronë”. Edhe hipoteza (sikurse edhe pjesët tjera të normës) mund të jetë më shumë ose më pak e definuar, që praktikisht do të thotë se në zbatimin e saj, subjekti me të cilin ka të bëjë, mund të ketë më shumë ose më pak liri vendosjeje. Kur hipoteza është plotësisht e definuar kjo do të thotë se është kusht për zbatimin e dispozicionit, e definuar ashtu që subjekti i cili duhet ta zbatojë dispozicionin nuk ka se çfarë të vendosë as të zgjedhë, gjegjësisht që pjesërisht vet të parashtrojë kushte. Hipotezat e normave juridike dallohen edhe me atë se sa janë shprehur preciz. Në këtë pikëpamje ato ndahen në: 1. precize-jokushtëzuese (absolutisht precize), 2. të papërcaktuara dhe 3. relativisht precize. Hipoteza precize jokushtëzuese rreptësisht dhe saktësisht përcakton ato marrëdhënie faktike sipas të cilave ndahen ata dy individë të cilët dispozicioni i normës reciprokisht i lidhë me detyrime dhe obligime të caktuara. Hipoteza joprecize është atëherë kur ligjvënësi ndonjë organi shtetëror të pushtetit i kalon mundësinë të caktojë rrethanat faktike në të cilat do të realizohej norma e dispozicionit të së drejtës. Në rastin e tillë organi përkatës shtetëror i pushtetit fiton të ashtuquajturën “e drejtë diskrete” në bazë të së cilës vendos se a ka ardhur momenti i duhur për realizimin e normës ligjore. P.sh.: “Kryetari i kryesisë së Bosnjës dhe Hercegovinës, sipas nevojës në çdo kohë mund të konvokojë kuvendin parlamentar të B dhe H, nëse ai e ka shtyrë mbledhjen e vet”. Fjalët “sipas nevojës së paraqitur” përmbajnë në trajtën e shkurtuar hipotezën e cila në trajtën e

87

plotë do të ishte: “Nëse ndodhë nevoja”. Kjo hipotezë është joprecize dhe përcaktimi i vërtetë i momentit përkatës nga ana e ligjvënësit i është lënë në të drejtën diskrete mbretit. Hipoteza relativisht precize, ngjashëm sikurse edhe ajo joprecize, lë mundësinë diskrete një organi shtetëror që t’i caktojë rrethanat në të cilat duhet të realizohet rregulli i dispozicionit të normës juridike, por dallohet sipas asaj që kufizon të drejtën diskrete me ndonjë kusht të posaçëm. 11.2. Dispozicioni Dispozicioni është pjesë e rëndësishme e normës dhe esenca e saj, gjegjësisht ajo pa të cilën norma nuk mund të ekzistojë dhe ajo për shkak të së cilës ekzistojnë edhe të gjitha elementet tjera të saj. Dispozicioni është vetëm rregull e sjelljes së njerëzve. Ai vetvetiu ka karakter normativ por jo ende juridik. Në shembullin e përmendur dispozicioni përmbahet në rregullin e sjelljes e cila precizon pagimin e tatimit. Mirëpo, ndonëse kjo është normë, ende nuk është normë juridike sepse normë juridike do të jetë atëherë asaj i shtohet edhe sanksioni. Vetëm dispozicionin do të mund ta përmbante norma morale, zakonore apo ndonjë normë tjetër shoqërore por kurrsesi normë juridike. Shpesh vetëm dispozicioni quhet normë gjë që është e pasaktë (gabim). 11.3. Delikti (supozimi apo hipoteza e sanksionit) Prezumimi (hipoteza) e sanksionit përmbahet në përshkrimin e shkeljes së dispozicionit(apo në delikt) kurse ky prapë përmbahet mosrespektimin e dispozicionit që do të thotë në sjelljen e cila është në kundërshtim me këtë sjellje që e definon dispozicionin. Prandaj, meqenëse edhe kjo hipotezë vetëm e përshkruan argumentin e caktuar, sjelljen kurse vet nuk precizon kurrfarë sjellje atëherë ajo nuk ka karakter normativ. Norma e përmendur përfundon me fjalët: “në të kundërtën do të dënohet”, ku fjalët “në të kundërtën” janë hipoteza të sanksionit sepse përshkruajnë deliktin. 11.4. Sanksioni Sanksioni përbëhet në rregullën e sjelljes së atij personi të cilit i adresohet dispozicioni por i cili e ka shkelur këtë rregull (d.m.th. nuk është sjellë sipas saj) si dhe për sjelljen e organit gjegjës shtetëror i cili ndaj atij personi do të përdorë masën përkatëse të dhunës shtetërore nëse ai person nuk sillet sipas sanksionit. Sanksionin e përbëjnë fjalët “do të dënohet”.

88

Në një anë personit i është lënë që të sillet sipas vullnetit ose nëse nuk sillet sipas dispozicionit atëherë ai duhet patjetër të sillet ashtu siç kërkon sanksioni sepse përndryshe do të detyrohet për këtë me zbatimin e dhunës shtetërore. Meqenëse norma është rregull e sjelljes zbatimi i së cilës varet nga vullneti i njeriut, vullneti i tij pra duhet të motivohet që ta respektojë normën. Ky motivim normalisht ekziston atëherë kur subjekti me vetëdije synon normat dhe kur ai qëllim arrihet do të thotë kur edhe vet dëshiron që ai të realizohet dhe gjatë kësaj edhe respektohet norma d.m.th. sillet sipas saj. Mjetet me të cilat ndikohet në njerëz për t’i respektuar normat e caktuara shoqërore quhen sanksione në kuptimin e gjerë. Siç kemi parë normat, nga ligjet natyrore dallohen pikërisht për nga ajo se mund të shkelen, prandaj nëse për këtë ka sanksione, prapë ato dallohen edhe për nga kjo d.m.th se sanksionohen. Ligjet e natyrës kurrë nuk kanë sanksione sepse për ato sanksionet janë të pakuptimta; normat shoqërore sipas rregullit janë sanksionuar. Sanksionet në kuptimin e gjerë të fjalës janë të dyfishta. Në të vërtetë, që të respektohet një normë, mund të përdoren 2 lloj mjetesh. Së pari, mund të ndahet shpërblimi për përmbushjen gjegjësisht respektimin e normës dhe kjo është sanksion pozitiv; së dyti, mund të shqiptohet dënimi (në kuptimin e gjerë) për mospërmbushjen apo mosrespektimin e normës dhe kjo është sanksionim negativ apo sanksion në kuptimin e ngushtë (për këtë arsye, kur thuhet sanksion, pa ndonjë sqarim më të afërt, gjithmonë mendohet në sanksion negativ). Edhe me njërin edhe me tjetrin lloj të sanksionit subjekti shtyhet që ta respektojë normën. Nëse i ndahet shpërblimi për respektimin e normës ai normën do ta zbatojë nëse vlerëson se e mira të cilën ia sjellë shpërblimi është më e madhe sesa e keqja të cilën do ta ketë nëse normën nuk e respekton; në të kundërtën, kur zbatohet dënimi për moszbatimin e normës, ai normën do ta zbatojë nëse konsideron se e keqja e cila i kërcënohet nga dënimi është më e madhe sesa e keqja e cila e kërcënon me zbatimin e normës. 12. Dispozicioni si elementi më i rëndësishëm i normës juridike 12. 1. Nocioni i dispozicionit Duke folur për elementet e normës juridike dispozitën e kemi definuar si pjesën më të rëndësishme të normës juridike. Esenca e saj qëndron në atë se ajo është urdhëresë mbi sjelljen e njerëzve, urdhër i një vullneti (vullnetit të pushtetit gjegjësisht klasës sunduese) drejtuar vullnetit tjetër. Dispozicioni është rregull primare e sjelljes e cila shpreh interes primar të klasës sunduese për çka do të flasim më vonë. Dispozicioni përmban urdhra udhëzuese gjegjësisht relative sepse subjektit i urdhërohet që të veprojë sipas saj vetëm nëse ai dëshiron t’i

89

shmanget zbatimit të sanksionit. Nëse ai nuk dëshiron atëherë ai me dispozitë detyrohet që të sillet ashtu siç kërkohet. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se edhe vet norma juridike si tërësi është një urdhër i kushtëzuar sepse ajo i ka dy urdhëresa alternative prej të cilave njëra duhet të respektohet. Mënyrat sipas të cilave është formuluar urdhri në dispozicion mund të jenë të ndryshme, në formë të: a) urdhëresave, b) ndalesave dhe c) autorizimeve. a) në rastin e parë kemi të ashtuquajturat dispozicione urdhëruese (gjegjësisht normat), në të dytin ndaluese, kurse në të tretin – autorizuese. Dispozicioni urdhërues urdhëron subjektin që të sillet në mënyrë të caktuar do të thotë e urdhëron që të zbatojë një veprim të caktuar pozitiv.Dispozitat e tilla janë p.sh.: “Prindi është i detyruar të edukojë fëmijët e vet”, “Qytetarët janë të detyruar ta paguajnë tatimin”, “Secili është i detyruar t’i përmbahet kushtetutës dhe ligjit”. b) dispozicionet ndaluese i ndalojnë subjektit të kryejë ndonjë veprim do të thotë e urdhërojnë veprimin me negacion (mosbërje) si p.sh.: “Është e ndaluar vrasja”, “Është e ndaluar vjedhja”, etj. Ja p.sh. norma të tilla: “Çdo arbitraritet i cili dëmton ose kufizon të drejtën e njeriut është kundërkushtetues dhe i dënueshëm, pa marrë parasysh se kush e kryen atë” (neni 198), “keqpërdorimi i fesë dhe veprimtarisë fetare për qëllime politike është kundërkushtetues”. c) dispozicionet autorizuese autorizojnë subjektin për ndonjë sjellje, nuk e urdhërojnë atë, as ia ndalojnë. Dispozita e tillë në kushtetutë është: “secili ka të drejtë në mbrojtje shëndetësore”. Norma juridike autorizuese autorizon adresantin që të realizojë apo të mos realizojë ndonjë të drejtë. Ndonëse norma autorizuese nuk mund të konsiderohet si kërkesë koncize megjithatë me interpretimin e saj të gjerë mund të konkludohet se edhe në normat juridike të cilat përmbajnë autorizim nënkuptohet kërkesa e cila zakonisht i drejtohet organeve shtetërore që të lejojnë apo t’i mundësojnë adresantit të normës realizim të lirshëm apo mosrealizim të ndonjë të drejte. Me interpretimin e tillë, vjen në shprehje problemi i vetkufizimit të pushtetit shtetëror që pasqyrohet në atë se shteti njëkohësisht edhe adresanti si dhe adresanti i normës juridike, gjegjësisht ajo vet, norma juridike pra, vetvetes dhe atyre ua kufizon pushtetin. Norma juridike tipike autorizuese do të ishte p.sh. autorizimi qytetarit që të votojë, ta kryejë ndonjë veprimtari, ta regjistrojë automobilin etj.

90

12.2. Përcaktueshmëria e dispozicionit Sikurse hipoteza edhe dispozicioni mund të jetë i ndryshëm varësisht nga shkalla e përcaktueshmërisë. Kjo sidomos vazhdon për dispozicionin e përgjithshëm, gjegjësisht normat kushtëzuese. Ai i cili nxjerrë normat duhet që në fillim t’i parashohë një varg rastesh në esencë identike dhe të përshkruajë sjelljen e subjektit në të gjitha ato raste. Ndërkaq, plotësisht është e qartë, ndonëse identike në esencë, situatat në të cilat nga këto subjekte kërkohet që të sillen sipas të njëjtit dispozicion megjithatë në një varg rastesh individuale, nganjëherë edhe të rëndësishme mund të dallohen në mes veti. Kuptohet se përveç aplikimit të dispozicioneve të papërcaktuara si dhe masave të përcaktueshmërisë së tyre d.m.th masave të lirisë e cila lihet në dispozicion subjektit, gjegjësisht subjekteve me rastin e zbatimit të dispozicionit, varet nga qëllimi i cili dëshirohet që me këtë të arrihet. Ka fusha shoqërore ku është e nevojshme dhe e dobishme që të lihet një masë më e madhe e lirisë por ka edhe të tilla ku është rasti i kundërt. Kështu sipas rregullit, në të drejtën penale dispozicionet në mënyrën më të përcaktueshme, kurse liria e subjekteve të cilat i zbatojnë-organet shtetërore për dhunë – është më e vogla. Kjo është plotësisht e kuptueshme sepse këtu janë në pyetje masat më të rënda – sanksionet, madje penale – të cilat rëndë e qëllojnë qytetarin prandaj dispozicionet duhet që të formulohen në mënyrën më të saktë, në mënyrë që të sigurojnë më tepër ato liri. Pothuaj në fusha të së drejtës administrative, me të cilën rregullohet veprimtaria e organeve të administratës shtetërore, dispozicionet shpesh janë më pak të përcaktuara (precizuara) ndonëse edhe këtu edhe sot e kësaj dite janë mjaft të përcaktuara sepse edhe këtu mund të vijë deri tek shkelja e lirisë së qytetarit, nëse i jepet liri së tepërmi organit të administratës. Në të kundërtën në fushat tjera sikurse që është e drejta qytetare, ekonomike apo familjare dispozicionet e papërcaktuara janë shumë më të shpeshta sepse në ato fusha (të cilat qytetarët vet vullnetarisht i rregullojnë, me pak ose fare intervenim shtetit) me këtë vetvetiu jepet liri më e madhe qytetarëve. 12.3. Dispozicioni me nocione të papërcaktuara Do të ishte normale dhe më së miri sikurse secili dispozicion të mund të përdorte vetëm nocione plotësisht të përcaktuara, do të thotë ato nocione për të cilat nuk është e nevojshme kurrfarë përcaktimi plotësues. Nocionet e tilla janë p.sh. numri i saktë i shënuar apo gjërat tjera. Ja disa shembuj të tillë të dispozicionit plotësisht të përcaktuar nga e drejta jonë: “Personit i cili është arrestuar duhet t’i përcillet vendimi me shkrim i arsyetuar në momentin e arrestimit apo më së voni brenda 24 orësh

91

nga momenti i arrestimit”. Me këtë dispozicion me përdorimin e nocioneve tërësisht të përcaktuara sikurse që janë 24 orë, vendim i arsyetuar me shkrim etj përcaktohet plotësisht dhe saktë sjellja e organeve shtetërore. Kjo është domosdo e nevojshme sepse fjala është për lirinë – njërën nga gjërat më të çmueshme të qytetarit e cila mund të jetë e kufizuar dhe e keqpërdorur nga pushteti dhe organet pa ndonjë nevojë. Gjithashtu plotësisht është dispozicioni i përcaktuar, nëse me të thuhet p.sh. se ngasja e automjetit është e lejuar deri në 30 km/h apo dispozicioni me të cilin caktohet afati prej 8 ditësh për parashtrimin e ankesës, etj. Sidomos janë të shpeshta dispozicionet e papërcaktuara të cilat përdorin nocione të papërcaktuara e të cilat veç i kemi përmendur, kurse ato quhen standarde juridike. Këto janë nocionet të cilat e ndërrojnë përmbajtjen e tyre konkrete varësisht nga çdo rast konkret, mirëpo megjithatë esenca u mbetet e njëjtë. Meqenëse është e mundur që ajo përmbajtje të caktohet më parë për çdo rast konkret, atëherë përdoren nocionet përkatëse të papërcaktuara. Kështu për çdo situatë konkrete kërkohet që njerëzit përkatës të sillen ashtu sikurse që njeriu mesatar (“standard”) do të sillej. Nocionet e këtilla “i ndërgjegjshëm”, “familjar i mirë”, “ngasja e shpejtë”, “i rrezikshëm”, “rendi publik”, “liri”, “morali publik”, “qytetari i mirë”, “baba i mirë i familjes”, etj. Së këndejmi organi i cili zbaton dispozicionin përkatës për çdo situatë konkrete duhet të vlerësojë se si do të sillej njeriu mesatar i vetëdijshëm, çka do të konsideronte njeriu mesatar si shpejtësi të palejueshme të ngasjes etj, dhe kështu ta përcaktonte plotësisht dispozicionin. 12.4. Dispozicionet alternative Është normale që subjektit në çështjen e dispozicionit t’i caktohet një sjellje si e detyrueshme për të. Dispozicionet e tilla quhen dispozicione kategorike. Sjellja e paraparë me dispozicionin e tillë siç kemi parë mund të jetë më pak ose më shumë e përcaktuar varësisht nga ajo se në dispozicion a janë përdorur nocione më shumë ose më pak të përcaktuara. Mirëpo, dispozicioni mund të parasheh edhe dy apo më tepër sjellje të cilat janë njësoj të lejueshme dhe në atë rast subjektit i lihet mundësia që të zgjedhë në mes tyre. Me rëndësi është që ai ta përmbushë obligimin e vet madje edhe duke e zgjedhur cilëndo prej tyre. Në të kundërtën në rastin e dispozicionit të papërcaktuar, subjekti nuk e ka lirinë e zgjedhjes ndërmjet një apo më shumë sjelljesh – këtu ekziston vetëm një sjellje e cila për të është e detyrueshme, por nuk është e përcaktuar në mënyrë precize dhe së këndejmi atë do ta caktojë subjekti i cili është i autorizuar për këtë. Nëse dispozicioni parasheh 2 apo më tepër sjellje këto janë plotësisht të përcaktuara – e vetmja që është e

92

papërcaktuar është cilën sjellje subjekti do ta ndjekë sepse kjo varet nga vullneti i tij. Dispozicionet e tilla quhen dispozicione alternative. 12.5. Dispozicionet diskrete Kemi vërejtur vetëm se dispozicionet alternative autorizojnë subjektet për detyrime në marrëdhëniet juridike që të zgjedhin ndërmjet një apo më tepër alternativash të sjelljes së tyre. Një autorizim i tillë i tyre për të zgjedhur njërën nga të dyja apo më tepër alternativa u jep prandaj atyre të drejtë në vendim të pavarur i cili për të tjerët është i detyrueshëm dhe një gjë e tillë zakonisht quhet pushtet diskret. Ndërkaq, në kohet e fundit dëshirohet që kësaj shprehje t’i iket sepse dëshirohet sidomos të nënvizohet se kjo nuk është kurrfarë pushteti arbitrar por zbatim i një funksioni shoqëror, prandaj në vend të kësaj përdoret shprehja “e drejta diskrete”, “vlerësim diskret”, “vlerësim i lirë”, e të ngjashme. Në realitet, nuk ka kurrfarë arsye për t’iu shmangur shprehjes “pushtet diskret” sepse edhe ky pushtet është sikurse edhe çdo pushtet tjetër, pasi që as të gjithë pushtetet tjera nuk janë asgjë tjetër veçse funksione shoqërore ku nuk guxohet të punohet arbitrarisht por duke pasur kujdes për interesin publik gjegjësisht klasor. Dispozicionet e tilla më së tepërmi hasen midis atyre të cilat rregullojnë kompetencat e organeve gjyqësore dhe administrative do të thotë të cilat rregullojnë punën e këtyre organeve me rastin e nxjerrjes së akteve individuale juridike gjë që paraqet kompetencë të tyre specifike. Me fjalë tjera në kuadër të autorizimeve të tij diskrete organi është i lirë të vlerësojë oportunitetin e sjelljes së tij gjegjësisht të akteve të tij juridike dhe mbi atë vlerësim nuk guxohet të kryhet kurrfarë kontrolli nga ana e organeve tjera. Këto organe tjera mund të bëjnë vetëm mbikëqyrje të ligjshmërisë së akteve të tilla. Në të vërtetë mu në këtë është edhe autorizimi apo kompetenca e organit i cili është bartësi i pushtetit diskret – në kuadër të ligjit vendimi i tij është definitiv. Pushteti i tillë nuk ekziston nëse është fjala për nocionin e papërcaktuar sepse organi mbikëqyrës këtu në tërësi vlerëson se masa përkatëse a është në harmoni me ligjin apo jo, do të thotë se nga ana e subjektit kompetent në rastin konkret të përcaktuar saktë a është nocioni i papërcaktuar. 12.6. Dispozicionet imperative dhe dispozitive Është krejtësisht normale që dispozicionet të përmbajnë rregullat e sjelljes të cilat janë të obligueshme për subjektet përkatëse sepse pas tyre qëndron shteti me dhunën legjitime. Me vet këtë fakt, dispozicionet e tilla janë të dhunshme (imperative) dhe obligojnë adresantët të cilëve ato u drejtohen. Nëse këto dispozicione do të përdoreshin me nocionet jo mjaft të përcaktuara, sjellja e rregullt nuk do të ishte më parë saktë e

93

përcaktuar, por megjithatë do të ishte e obliguar. Ata subjekti duhet në mënyrë të pakushtëzuar t’i respektojë ashtu siç janë të miratuara pa të drejtë që në ta të ndryshojë çfarëdo gjegjësisht të cilat janë të formuluara ashtu që nuk i lejojnë subjektit mundësinë e zgjedhjes në mes të sjelljeve të ndryshme, pra duke ia caktuar vetëm një sjellje rreptësisht. Normat imperative janë të kundërta me normat dispozitive gjegjësisht normat alternative dhe normat me drejtën diskrecionale. Normat imperative janë mjet të cilin e përdor drejtësia kur dëshiron të arrijë qëllimet që janë aq të rëndësishme për pushtetin dhe shtetin ashtu që ai në këtë pikëpamje nuk mund të lejojë kurrfarë lirie subjekteve të së drejtës por drejtpërdrejt dhe në mënyrë të rreptë përcakton sjelljen e tyre gjë e cila u mundëson realizimin e atyre qëllimeve. Së këndejmi rezultatet imperative më së tepërmi në fushën e së drejtës publike e cila rregullon çështjen e bartësve të pushtetit shtetëror, si dhe në ato fusha të së drejtës private që janë me rëndësi të veçantë për sistemin përkatës shoqëror-ekonomik (këto janë para së gjithash normat themelore mbi pronën dhe normat mbi të drejtën sendore në përgjithësi). Krejtësisht është e kuptueshme se përdorimi i normave imperative duhet të zvogëlohet në mënyrë që shteti përmes organeve të veta të ketë rol më pak arbitrar. Nëse megjithatë dispozicionet janë alternative apo japin pushtet diskrecional po aq edhe subjekti sjellja e të cilit me to rregullohet mund të zgjedhë ndërmjet dy apo më tepër sjelljesh të ndryshme mirëpo ato janë në mënyrë të saktë të përcaktuara me dispozicion – ai pra në rastin e tillë nuk krijon kurrfarë norme për sjelljen e tij. Kuptohet se lidhshmëria me dispozicionin është më e vogël në dispozicionin alternativ dhe diskrecional sesa në ato me nocione të papërcaktuara sepse në rastin e parë subjekti mund të zgjedhë ndërmjet dy apo më shumë sjelljesh të cilat duhet t’i ndjekë. Ndërkaq, është e mundur lidhja më e vogël e subjekteve me dispozicionin, gjegjësisht më e madhe me lirinë e vet. Në të vërtetë është e mundur që dispozicioni realisht të përmbajë një rregull të sjelljes së subjektit por njëkohësisht e autorizon këtë (apo ndonjë tjetër subjekt i cili është i interesuar dhe sjellja e të cilit indirekt është e përcaktuar me dispozicion) dhe në vend të dispozicionit konkret ta krijojë vet tjetrin. Dispozicionet e tilla quhen dispozitive (ose të zëvendësueshme). Është e qartë se këtu liria e subjektit i cili është i autorizuar që vet të krijojë dispozicionin në vend të atij i cili tashmë është dhënë shumë më i madh sesa në cilindo nga të tri rastet e mëparshme. Sepse në asnjërin nga ato rastet e mëparshme asnjë subjekt nuk është i autorizuar që vet ta krijojë dispozicionin (autorizimi më i madh është që të zgjedhë në mes dy alternativash të dispozicioneve të përcaktuara), kurse mu për këtë është i autorizuar me dispozicionin alternativ. Në rastin e dispozicionit dispozitiv subjekti me të cilin ka të

94

bëjë dispozicioni vet e krijon dispozicionin me të cilin rregullon sjelljen personale apo sjelljen e subjekteve të tjera. Do të ishte gabim të konsiderohet se dispozicionet dispozitive nuk janë të obligueshme. Ato janë të obligueshme sepse marrëdhënia përkatëse domosdo duhet të rregullohet në mënyrë të detyrueshme gjegjësisht subjekti është i detyruar të sillet sipas njërës nga dispozicionet, qoftë nëse vet e ka përcaktuar, por edhe nëse nuk e ka përcaktuar ta zbatojë atë i cili është dhënë në normë. Nëse subjekti përdor të drejtën e vet që vet të nxjerrë dispozicionin atëherë dispozicioni i tij nuk është asgjë më pak i obligueshëm sesa dispozicioni i detyrueshëm. 13. Delikti (supozimi i sanksionit – kundërvajtja) 13.1. Nocioni i deliktit Delikti paraqet konstatimin se ndonjë sjellje njerëzore është e kundërt me normën juridike (kundërligjore në kuptimin formal). Delikti apo kundërligjorja ka rëndësi të posaçme në të drejtën penale sepse kryerësi i veprës penale bie në konflikt me normën e cila ndalon (norma prohibitive) apo imponon (norma preceptive) veprimin apo sjelljen e caktuar. Kështu p.sh. me kryerjen e veprës penale të vrasjes kryerësi i kundërvihet normës ndaluese (“është e ndaluar që tjetri të privohet nga jeta”), kurse me kryerjen e veprës penale për mospërgjigje thirrjes për shërbim ushtarak kryerësi vepron në kundërshtim me normën preceptive e cila përcakton se qytetarët, nën kushte të caktuara, janë të detyruar që ta kryejnë shërbimin ushtarak. Varësisht nga kjo se kryerësi i aktit a bie në konflikt me normën prohibitive apo preceptive edhe veprat penale dallohen në delikte komisive dhe omisive. Për mbajtjen e normës së cilës kryerësi i është kundërvënë e kuptojmë nga norma me të cilën është caktuar vepra penale (dispozicioni), mirëpo ajo normë nuk është pjesë përbërëse e ligjit penal por burimi i saj është në ndonjë fushë tjetër të drejtësisë, kurse ligji penal vetëm sanksionon shkeljen e asaj norme. Përjashtimisht, ligji penal e konstituon normën dhe njëkohësisht sanksionon kundërvënien ndaj asaj norme. P.sh. përcaktimi i dënimit për atë person i cili nuk ia ofron ndihmën personit tjetër i cili gjendet në rrezik të drejtpërdrejt të jetës, kurse ka mundur atë ndihmë t’ia ofrojë pa ndonjë rrezik për vete apo për tjetrin, ligji penal e cakton edhe si detyrë ligjore të qytetarit që nën rrethanat e përmendura t’i ofrojë ndihmë tjetrit, kurse kjo normë e përcaktuar me ligjin penal mbështetet në normën kushtetuese mbi detyrimin e çdonjërit që t’i ofrojë ndihmë personit tjetër. Meqenëse edhe sanksioni është normë e sjelljes, këtë e kemi parë edhe me rastin e zbatimit të saj ku mund të jetë i paraparë kushti apo thënë më saktë ai duhet gjithmonë të jetë i paraparë sepse sanksioni mund të zbatohet vetëm po që se është kryer shkelja e dispozicionit.

95

Shkelja e dispozicionit, gjithmonë është kusht për zbatimin e sanksionit. Kjo shkelje quhet kundërvajtje apo delikt dhe është paraparë me supozimin e sanksionit i cili përmban përshkrimin e tij. Ndonëse delikti është kusht i domosdoshëm për zbatimin e sanksionit krahas tij mund të jenë të parapara edhe kushtet tjera për zbatimin e tij sidomos kur është fjala për aktin individual të përcaktimit të sanksionit. Kështu p.sh. sanksioni mund të jetë i kushtëzuar nga kryerja e ndonjë delikti tjetër (të ashtuquajtur dënim i kushtëzuar) apo dënim me afat dhe kështu me radhë. Delikti duhet të jetë akt njerëzor kurse kjo do të thotë sipas rregullit akt i kryer me vetëdije. Delikti përbëhet nga akti i cili është në kundërshtim me normën e sjelljes i cili me dispozicion është paraparë si i obligueshëm për subjektin. Ai akt mund të jetë ose pozitiv (kryerje) ose negativ (moskryerje). Delikti është një gjë e nevojshme në drejtësi dhe është vështirë ta marrim me mend sistemin juridik në të cilin nuk do të kryheshin delikte (ndonëse teorikisht një sistem i tillë është i mundur pa e humbur karakterin e sistemit juridik). Delikti rezulton nga vet esenca e së drejtës, do të thotë nga partitizmi i tij (ndonëse, kuptohet se jo gjithmonë dhe vetëm prej saj). E drejta, pra dispozicioni, paraqet vullnetin e klasës sunduese e cila i imponohet klasës së shtypur me anë të dhunës. Kjo klasë, megjithatë i kundërvihet zbatimit të dispozicionit dhe sillet në kundërshtim me atë që ai e kërkon – pra kryen delikt. Pesha e deliktit prandaj përcaktohet me peshën e shkeljes së interesit të klasës sunduese i cili bëhet me të. Së këndejmi nga klasifikimi i deliktit varet edhe klasifikimi i sanksionit. Kuptohet se klasifikime të pandryshueshme dhe të përhershme të delikteve nuk ekzistojnë – nuk ka. 13.2. Delikti si hipotezë sekondare Fjala “delikt” rrjedh nga gjuha latine dhe atë nga emri “delictum” të nxjerrë nga folja delinquere që do të thotë “lëshim në kryerjen e ndonjë obligimi, obligimi ligjor apo moral”. 7 Nocionin e deliktit mund ta definojmë edhe në mënyrën e cila është në përputhje me definicionin normativ dhe ekzistencën e së drejtës. Definicioni i tillë e deliktit do të ishte: Delikt quajmë çdo klasifikim normativ (përcaktim) të ndonjë sjellje të njerëzve në kundërshtim me dispozicionin e normës juridike për të cilën sistemi juridik e lidh sanksionin ose të cilën është e mundur ta sanksionojë. Në këtë mënyrë njëherazi përcaktohet në mënyrë më precize kufiri i atij delikti; delikti mund të jetë vetëm sjellje e njeriut dhe atë madje vetëm ajo sjellje që është e mundur të sanksionohet. Kjo do të thotë se dukuritë natyrore,

96

sjelljet e qenieve tjera të gjalla (shtazët) dhe mendimi dhe ndjenja e njerëzve nuk mund të jenë të kualifikuara si delikte kurse sipas rregullit edhe nuk rregullohen me normë juridike. Meqenëse delikti është objekt i sanksionit ai edhe mund të konsiderohet si hipotezë sekondare. Në këtë mënyrë përpiqet ta zëvendësojë me atë juridik teoricieni Hans Kelsen 8. Shikuar nga aspekti i teorisë së të drejtës, më së miri do të ishte që çështjes së deliktit në perspektivë t’i qaset norma juridike. Siç kemi theksuar, delikti është njëri nga 4 elementet e normës juridike ndër të cilat për nga rëndësia rëndësisë e shpreh dispozicioni. Ai përbëhet nga ndonjë kërkesë gjegjësisht përcakton sjelljen e dëshiruar shoqërore dhe ligjore. Delikti është kundërvënie logjike ndaj dispozitës së dëshiruar juridike të dispozitivit. Ai vështrohet si diçka që është në kundërshtim me të drejtën apo “kundërligjore”. Meqenëse pjesa dërmuese e subjekteve juridike sillet në pajtim me kërkesat dispozitive të normës juridike, vetëm një pjesë e vogël e sjelljeve përbën delikte. Ndërkaq, me të drejtë do të mund të mbrohej edhe pikëpamja kundër; delikti është element i rëndësishëm i normës sepse nga ai rrjedh sanksioni. Së këndejmi, sanksioni si element i normës juridike gjithmonë vazhdon në delikt kurse në të përmbahet edhe karakteri detyrues i së drejtës. Kështu delikti është një parakusht i nevojshëm i cili duhet të ekzistojë që të mund të zbatohet (shqiptohet) sanksioni. 13.3. Ndarja (klasifikimi) i delikteve në të drejtën bashkëkohore 13.3.1. Vepra penale Vepra penale është forma më e rëndë, jo vetëm e deliktit në të drejtën penale por edhe e delikteve në përgjithësi. Në terminologjinë e vjetër të së drejtës ajo shënohej si “krim”(crimina) për të cilin shpeshherë ishte paraparë edhe dënimi me vdekje.9 Veprat e tilla sot do të mund t’i definonim si shkelje e rëndë e vlerave themelore të së drejtës apo vlerave. Këto janë sidomos vepra kundër jetës dhe trupit (vrasja, lëndimi i rëndë trupor etj), vepra kundër lirive dhe të drejtave të njeriut (kidnapimi, torturimi, dhuna etj.), vepra kundër dinjitetit të personalitetit dhe moralit (dhunimi etj), vepra kundër pronës private dhe publike (vjedhja, grabitja _____________________ 7) Në gjuhën latine për deliktin hasen edhe terme të tjera si p.sh. crimen, maleficium, pecattum, scelus, krahas emrit për disa vepra të dënueshme. Në kohën romake lloji më i rëndë i deliktit ishte “crimen” (krimi) i cili i vetmi është që i nënshtrohej sanksionit publik (poena). V.S. Publiati: Dei Delitti in Generale, edicioni XII, fq. 1-3. Ky termin në gjuhën shqipe më së afërmi do të përshkruhej si “kundërvajtje” me ç’rast vështirësi shkakton fakti se shprehja e njëjtë tek ne përdoret për lloje të posaçme të veprave të dënueshme e të cilat nuk janë vepra penale. Më e përshtatshme është shprehja “delikt” (shih më gjerësisht në: N. Viskoviq, “Shteti dhe e drejta”: B. Periq, “Struktura e së drejtës”; D. Verban, “Shteti dhe e drejta”). 8) “Nga aspekti teorik i cili është objekti i vetëm pozitiv juridik nuk ka kurrfarë kriteri tjetër të deliktit përpos faktit se sjellja gjithmonë është sanksion. Pra, delikt vetvetiu nuk ka.” (Kelsen), 1951; fq. 62

97

etj.), vepra kundër sigurisë së përgjithshme (përdorimi i eksplozivit, helmit etj.) e të ngjashme. Vepra të tilla sipas rregullit dënohen më ashpër mirëpo me këtë rast merren parasysh të gjitha rrethanat dhe pasojat konkrete të sidomos personalitetit të akuzuar. Që të mund t’i qasemi përcaktimit të përgjegjësisë është e nevojshme të plotësohen 4 kushte. Këto kushte janë elementet e veprës penale si vijon: a) sjellja e njerëzve e cila është e vetëdijshme (vullnetare) qoftë e përbërë

nga veprimi aktiv apo pasiv, b) përcaktimi me ligj (i përbërë në dispozitën ligjore), c) kundërligjorja dhe d) ekzistimi i qëllimit apo padashjes (përgjegjësia subjektive). Siç po shohim këto elemente të veprës penale të natyrës objektive dhe subjektive, përndryshe përfshihen në nocionin e të ashtuquajturës “ekzistim i veprës penale” i cili do të thotë përshkrim ligjor. Disa vepra penale mund të kryhen me veprim kurse të tjerat me mosveprim. Duke pasur parasysh këtë ato mund t’i kryejnë cilido person (çdo njeri apo vetëm disa kategori qytetarësh), dhe dallohen së këndejmi si vepra penale të posaçme dhe të përgjithshme. Kështu vepra të posaçme penale janë ato të cilat mund t’i kryejë vetëm personi ushtarak nëse vepra e tillë është e përshkruar si e tillë në ligjin penal Nëse e vështrojmë veprën përmes fazës së saj atëherë ajo mund të ndahet në vepër që është në tentim apo tentim vepre dhe vepër e kryer penale. Në disa raste përgjigjet edhe për të ashtuquajturën vepër përgatitore. Prandaj, në kryerje të veprës marrin pjesë në njëfarë mënyre edhe persona tjerë dhe kjo dallohet si vepër penale e kryer me ndihmesë dhe nxitje. Themelimi i shoqatës së kriminelëve (“krimi i organizuar”) është një vepër e posaçme nga ky grup i veprave penale. 13.3.2. Kundërvajtjet dhe deliktet ekonomik Përkundër veprës penale, kundërvajtjet dhe deliktet ekonomike përbëjnë ato sjellje dhe akte të njerëzve të cilat janë në pikëpamje shoqërore më pak të rrezikshme apo të dëmshme. Kundërvajtja paraqet shkelje të rendit publik. Sikurse edhe delikti ekonomik kundërvajtjet janë vepra të ___________________ 9) Nganjëherë për këtë shkak e drejta penale e konsideronte këtë edhe si “zbatim ligjor të dënimit me vdekje”, kurse vetë legjislacionin penal e quanin si “jus gladii”(drejtësia e shpatës) gjegjësisht “jurisdictio sanguinis” kështu Ivan Matkoviq nga Pozhega më 1787 e përkthen shprehjen vepër kriminale kështu “glavo krivno... ili tako rečeno kod izgubljenjem glave zločinstva” (cit. tek V. Bayer: “Dënimi me të rrahura në Kroacinë kontinentale, përmbledhje PFZ, XXIII, 1973/1, fq. 34).

98

dënueshme të natyrës më të lehtë prandaj u nënshtrohen edhe sanksioneve më të buta kurse ato nuk i caktojnë gjykatat por organet e administratës. E njëjta gjë vlen edhe për deliktet ekonomike të cilat kufizohen në shkeljen e rregullave mbi afarizmin ekonomik dhe financiar. Sanksionin për to e shqiptojnë gjykatat tregtare. 13.3.3. Deliktet disiplinore Deliktet disiplinore janë kategori e posaçme e sjelljeve të dënueshme të cilat në shkencën e drejtësisë ende nuk janë definuar në mënyrë precize. Mund të thuhet se ky nocion më së shpeshti përdoret në kuptimin e ngushtë si lëndim i detyrës zyrtare të njerëzve në shërbimin shtetëror dhe i nëpunësve shtetëror (publik) dhe personave tjerë zyrtarë si dhe në përgjithësi të të punësuarve në shërbimet publike dhe organet shtetërore. Pozitën e tyre si dhe shkeljen e detyrës e përcaktojnë ligjet nga fusha e së drejtës administrative (p.sh. ligji mbi nëpunësit shtetëror; ligji mbi punët e brendshme). Në anën tjetër nocioni delikt disiplinor përdoret edhe më gjerë në shkeljet e disiplinës së punës gjegjësisht në rregullat nga marrëdhënia e punës. 13.3.4. Veprat penale politike Veprat penale politike janë një kategori e posaçme dhe interesante ndarja e të cilave në grup të posaçëm ka pasuar pas revolucionit francez nën ndikimin e rrymave liberale-borgjeze (guizot). Në të vërtetë, ishte propozuar aso kohe që veprat e kryera për qëllime politike të mos dënohen ashpër sepse nuk janë kryer për qëllime përfitimi por nga ideali kurse jeta politike e kombit njerëzit e tillë mund t’i sjellë përsëri në skenë apo madje edhe në pushtet. Për këtë arsye në Francë ato vepra trajtoheshin si vepra të dënueshme të privilegjuara për të cilat nuk mund të shqiptohej dënimi me vdekje por vetëm dënimet e lehta si dhe kushte të posaçme për mbajtjen e tyre. Kjo është në kundërshtim me traditën e monarkive absolute dhe qeverive despotike në përgjithësi në të kaluarën ku delikti politik vështrohej si “tradhti e madhe” apo si “fyerje e lartmadhërisë”. Përveç kësaj ndarjeje janë të njohura edhe kritere tjera për klasifikimin e veprave penale sipas peshës së veprave ato ndaheshin në themelore (p.sh. vjedhjet e vogla), të kualifikuarat (p.sh. vjedhjet e rënda) dhe në të privilegjuara (shembujt e lartpërmendur të veprave politike). 13.3.5. Deliktet e të drejtës qytetare Në fund mund të thuhen edhe disa fjalë për deliktet qytetare (pronësore) të së drejtës. Në drejtësinë bashkëkohore të shteteve evropiane kontinentale këto delikte më së shpeshti paraqiten në formë të dëmit.

99

Dëmi (lat. Damnum, fr. Domage, ang. prejudice, gjer. Schaden) më së miri mund të definohet si pasojë e ndonjë akti të dëmshëm kurse ai akt mund të ketë për objekt gjërat, gjendjen apo madje edhe personin e dëmtuar. Kurse duke pasur parasysh pasojat e këtyre delikteve ato i dallojmë në delikte të llojeve kryesore të dëmshme, pronësore dhe dëme jomateriale (jopronësore). 14. Sanksioni 14.1. Nocioni i sanksionit Në kohërat e lashta historike, kur ende nuk ekzistonin institucionet të zhvilluara politike, sidomos ato gjyqësore, sanksioni ishte hakmarrje. Deliktin dhe sanksionin e shqiptonin dhe zbatonin si formë mbrojtjeje individët e dëmtuar ndaj personave dhe pronës së delinkuentit. Asokohe, në vend të garancisë shtetërore dominonte vetëmbrojtja, kurse sanksionet apo dënimet nuk shqiptoheshin nga ana e organeve shtetërore, por nga individët privat. Termi sanksion ka dy lloj domethëniesh. Ai së pari do të thotë pjesë e normës juridike, e cila i jep karakter specifik juridik, që do të thotë se përmban rregullat e sjelljes, si të subjektit i cili shkelë dispozitën, ashtu edhe të organit shtetëror i cili ka për detyrë që mbi delinkuentin të zbatojë masën përkatëse të dhunës, për shkak të kundërvajtjes. Sanksioni aplikohet si masë e sjelljes edhe ndaj organit shtetëror të dhunës, nëse me kundërvajtje e shkelë interesin e klasës sunduese, e cila tenton që atë ta ruaj pjesërisht duke zbatuar sanksionin. Me këtë, me sigurinë më të madhe, garantohet se sanksioni do të zbatohet në çdo rast. Kuptohet, mund të ndodhë që sanksioni edhe të mbetet i pazbatuar (p.sh. për arsye se organi shtetëror, i cili është i obliguar ta zbatojë sanksioni, nuk e zbaton atë dhe me këtë vet bënë kundërvajtje).

Meqenëse norma është rregull e sjelljes e cila varet nga vullneti i njeriut, atëherë edhe vullneti i tij duhet të jetë i motivuar për ta zbatuar normën. Ky motivim, natyrisht ekziston atëherë kur subjekti është i vetëdijshëm për qëllimin e normës dhe atëherë kur atë qëllim e miraton, që do të thotë, kur ai vet dëshiron që atë qëllim ta realizojë, prandaj si rrjedhojë e kësaj edhe e respekton normën, pra, sillet sipas saj. Mjetet me të cilat ndikohet në njerëz që ta respektojnë normën e caktuar shoqërore, në kuptimin e gjerë, quhen sanksione. Siç e kemi parë, normat dallohen nga ligjet natyrore, pikërisht sipas asaj se ato mund të shkelen, prandaj për këtë edhe ekzistojnë sanksionet. Ato dallohen edhe për atë se sanksionohen. Ligjet e natyrës, kurrë nuk sanksionohen për shkak se sanksionet për to janë të pakuptimta, kurse normat shoqërore janë të sanksionueshme. Sanksionet, në kuptimin e gjerë janë të dyfishta. Në të vërtetë, për tu respektuar një normë, mund të përdoren dy lloj mjetesh, si vijon:

100

a) mund të jepet shpërblimi për zbatimin apo plotësimin e normës, e ky është sanksion pozitiv;

b) mund të shqiptohet dënimi (në kuptimin e gjerë) për mosrespektimin epo moszbatimin e normës, e ky është sanksion negativ apo sanksion në kuptimin e ngushtë të fjalës.

Së këndejmi, kur thuhet sanksion pa ndonjë dallim të afërt, atëherë gjithmonë mendohet në sanksionin negativ. Mirëpo, edhe me njërin edhe me tjetrin lloj të sanksionit subjekti nxitet për respektimin e normës. Nëse atij i jepet shpërblimi për respektimin e normës, ai edhe do ta zbatojë normën, por nëse vlerëson se e mira të cilën ia sjell shpërblimi është më e madhe se sa e keqja që ia shkakton sanksioni për moszbatimin e normës. Në të kundërtën, sikur të zbatohej dënimi për moszbatim të normës, ai normën do ta zbatojë, natyrisht, nëse konsideron se e keqja që i kërcënohet nga dënimi është më e madhe se sa e keqja që i kërcënohet me zbatimin e saj.

14.2. Llojet e sanksioneve Kur sanksioni të shkohet nga pikëpamja tjetër, në kuptimin tjetër, do të thotë si masë dhune kundër shkelësit të dispozitës, e cila duhet të zbatohet, atëherë kemi shumë lloje sanksionesh, a kjo do të thotë se edhe pesha e tyre është e ndryshme, varësisht nga lloji i ndryshëm i të mirave të cilat me aplikimin e dhunës shtetërore, merren nga kundërvajtësi. Në anën tjetër, varësisht se a ndërmerren sanksionet kundër individit apo aktit, ato dallohen në sanksione kundër personave dhe sanksione kundër akteve.

Kjo sidomos vlen për sanksionet penale, sepse ato janë edhe më të rëndat, prandaj atje edhe zbatohet parimi: “zullum crimen, nulla poena sine lege”, që do të thotë “sanksioni nuk mund të zbatohet në veprat të cilat nuk janë përcaktuar që më parë me ligj”, as nëse ai vet (sanksioni) që më parë nuk është përcaktuar me ligj edhe atë madje i përcaktuar saktë me ligj i ashtuquajturi parim i legalitetit (ligjshmërisë) në të drejtën penale.

Më në fund, ka fusha të tëra juridike, ku sanksionet për nga natyra e tyre nuk mund të jenë kështu të përcaktuara dhe të organizuara. Rasti i tillë është p.sh. në të drejtën ndërkombëtare, kur sanksioni mund të jetë vetëm lufta dhe kur nuk është e sigurt se a do ta fitojë atë ai i cili ka të drejtë, pra ai i cili lufton për shkak të shkeljes së drejtës, apo ai që e ka kryer deliktin. Së këndejmi edhe me të drejtë, shpeshherë shtrohet pyetja se e drejta ndërkombëtare a është vërtetë e drejtë. Prandaj, edhe shumë mendojnë se ajo nuk është e drejtë, sepse nuk është e sanksionuar.

E drejta moderne e zhvilluar, e shteteve bashkëkohore, njeh dy lloj sanksionesh të së drejtës: 1. sanksione penalo-juridike dhe 2. sanksione qytetare-juridike. Kjo ndarje përputhet edhe me ndarjen e së drejtës në

101

dy sfera themelore: e drejta publike dhe e drejta private, me ç’rast, sanksionet më të rënda i përmban ligji penal, i cili është burimi i vetëm formal i së drejtës penale si degë e veçantë.

14.2.1. Sanksionet penali-juridike Sipas mendimit të përgjithshëm, të cilin e pranon pjesa më e madhe e legjislacionit evropian, sanksionet penalo-juridike ndahen në: dënime, masa siguri, masa edukimi dhe masa paralajmërimi.. Si dënime, sot më së tepërmi aplikohen dënimet me burg dhe me të holla. Ky sistem i masave ndëshkuese më së tepërmi i përgjigjet parimeve dhe kërkesave të së drejtës bashkëkohore, e cila themelohet mbi parimet e preventivës së përgjithshme dhe speciale, gjë që është edhe qëllimi kryesor i dënimit.

Preventiva e përgjithshme mëton që të pengohet sjellja delikuente, kurse preventiva speciale është e drejtuar në pamundësimin kryerjes së mëtejme të veprave të tilla nga ana e delinkuentit. Me fjalë tjera, qëllimi i preventivës speciale është “përmirësimi apo korrigjimi i delinkuentit”. Ajo pra, ka rol edukativo-preventiv, i cili interpretohet dhe parimisht realizohet edhe në institutin e rehabilitimit të të dënuarve. Të dy këto institute kanë të bëjnë me periudhën e pas mbajtjes së dënimit, me qëllim që ish delinkuenti të zë atë vend që i takon në bashkësinë shoqërore, si qytetar. Pra përpiqet që t’i ndihmojë të “integrohet në shoqëri”, e kurrsesi që edhe më tutje të sillet si tip asocial. Lidhur me këtë, pra edhe “anulohet” evidenca e gjykimit mbi deliktin nga evidenca rehabilituese.

14.2.2. Sanksionet civile - juridike Sanksionet e sferës qytetare, apo thënë përgjithësisht të së drejtës private, dallohen dukshëm nda sanksionet e lartpërmendura të sferës penalo-juridike. Kështu, sanksionet qytetare-juridike, kryesisht janë të natyrës pronësore, kurse më së tepërmi kanë të bëjnë me përcaktimin e kompensimit e dëmit. 10

Sanksionet qytetare-juridike do të mund t’i gruponim në tri grupe të mëdha:

a) kompensimi i dëmit; b) anulimi i kontratave; dhe c) veprime neutrale. _________________________________ 10 Në gjuhën latine takojmë edhe termine tjera si: crimen, maleficium,peccatum,scelus krahas emrit për disa vepra të dënueshme. Në kohën romak, delikti më i rëndë ka qenë „crimen“ (krimi), i cili ka qenë i vetmi që i është nënshtruar sanksionit publik. V. S. Pugliati: „Dei delitti in generale“, E D, XII, 1-3. Ky termin në shqipet më së afërmi do të mund të quhej „kundërvajtje“, me ç’rast vështirësi shkakton fakti se shprehja e njëjtë lloje të posaçme të veprave të dënueshme të cilat nuk janë edhe të dënueshme. Prandaj do të ishte më e përshtatshme të thuhet “delikt” (shih më gjerë: N. Visković, „Država i pravo“; B. Perić, „Struktura prava“, D. Vrban, „Država i pravo“).

102

Kompensimi i dëmit është sanksion tipik dhe i shpeshtë i cili shqiptohet me rastin e kërkesave-padive në kontestet qytetare.

Përveç sanksioneve penale dhe qytetare, në shtetet moderne, gjithnjë e më të shpeshta janë edhe sanksionet e tipit administrativ, që do të thotë se ato janë sanksione të cilat i shqiptojnë dhe zbatojnë organet e administratës. Këto janë pra sanksione administrative të cilat shqiptohen për delikte të llojit të posaçëm, të cilat ndër ne quhen kundërvajtje.Ato i shqipton policia (dënimet mandatore), gjykatata e kundërvajtjes, organet doganore, tatimore, etj. Këto sanksione sipas rregullit janë të natyrës financiare (me të holla), por mund të aplikohen edhe dënime me burg (privim lirie).11

Përse aplikohen përgjithësisht sanksionet administrative? Me siguri, njëra nga arsyet e kësaj është që të lehtësohet puna e gjykatave nga lëndët më pak të rëndësishme dhe për efikasitet të represionit, sepse, pa ndonjë formalitet të madh, procedura përshpejtohet. Në fund do të përmendim vetëm edhe dënimet procesuese, të cilat mund t’i shqiptojë gjykata, gjegjësisht organi i cili zbaton ndonjë procedurë, kryesisht për ruajtjen e rendit dhe nevojën e respektimit të gjykatës. Duhet të përmendim se në të drejtën anglo-amerikane, gjyqtari ka autorizime të gjera në këtë drejtim; personi i cili nuk e respekton gjykatën ose refuzon të zbatojë ndonjë urdhër, kryen delikt të llojit të posaçëm që quhet “përbuzje e gjykatës” (cont-tempt ofcourt). Sipas kësaj të drejte, ftesa për gjykatë dërgohet me kërcënim dënimi (sub poena). Në sanksione të llojit të posaçëm, të cilat i kemi përmendur kur folëm për deliktet, e të cilat nuk bëjnë pjesë në sanksionet e përmendura administrative që u shqiptohen qytetarëve për kundërvajtje, duhet të përmendim edhe masat ndëshkuese disiplinore. Këto masa shqiptohen ndaj personave në vendin e punës, sidomos ndaj nëpunësve. Ndaj këtyre personave, përveç masës disiplinore mund të shqiptohen edhe masa të tjera siç është suspendimi, etj. 14.3. Rëndësia normative e sanksionit Sanksioni është ajo pjesë e rregullës së të drejtës (normës) me të cilin përcaktohen pasojat e juridike të një sjelljeje që është e kualifikuar si delikt. Delikti pra është kusht për përcaktimin dhe zbatimin e sanksionit, kurse ka zakonisht vështrohet si akt kundërligjor. Kjo do të thotë ndonjë veprim asocial apo vepër e rrezikshme shoqërore ose mosveprim. Sanksioni nuk është vetëm pjesë e normës si një rregull ___________________ 11 I shpeshtë është rasti kur ndaj të huajve të cilët banojnë ilegalisht apo presin vendimin për largim, zbatohet masa e privimit të përkohshëm nga liria. Duhet theksuar këtu se

103

abstrakte (e përgjithshme), por ai duhet edhe të përcaktohet dhe zbatohet sipas rastit konkret. Kjo do të thotë se duhet të ekzistojë subjekti i cili është i autorizuar që sanksionin ta caktojë. Në shtetet moderne, është rregull që organi i posaçëm shtetëror e jo qytetari si individ i cili nuk i përket aparatit shtetëror. Kjo veprimtari më së shpeshti shënohet si gjykim, kurse sanksioni, çështje me të cilën merren organet gjyqësore. Në kompetencë të gjykatës gjegjësisht juridiksionit të saj, bie edhe obligimi i shqiptimit të sanksionit. Ajo lidhje ndërmjet deliktit, sanksionit dhe personit me të cilin ka të bëjë ai, përpunohet në kuptimin e përgjegjësisë juridike. Pra përgjegjës është ai, i cili është në çfarëdo lidhje me deliktin (lidhja shkakore), si dhe ai i cili e ka fshehur këtë e qëllim apo edhe nga moskujdesi. Në drejtësi, sanksioni nënkupton gjithmonë mundësinë e përdorimit të dhunës fizike. 14.3.1. Normat juridike pa sanksione Kodi i moralit, zakonor, madje edhe disa rregulla të së drejtës zakonore janë sanksione të papërcaktuara apo edhe pothuaj nuk ekzistojnë fare. Në shtetet të cilat e njohin kushtetutën, gjykatën kushtetuese, ky organ i lartë shtetëror na paraqitet si garanci kushtetuese e cila guxon të shqiptojë sanksionet madje edhe në rastet e shkeljes së kushtetutës nga ana e organeve të larta shtetërore. Me fjalë tjera, ky perceptim do të mund të përmblidhej me kështu: E drejta kushtetuese përmban edhe norma juridike në kuptimin të zakonshëm edhe ato kërkesa të cilat është e mundur të sanksionohen vetëm në kuptimin politik (përgjegjësia politike) apo edhe nuk mund të sanksionohen ato fare. 15. Faktet juridike Fakti juridik është ai që është paraparë në prezumimin e kushteve të normave juridike në bazë të së cilave lindin gjegjësisht pushojnë marrëdhëniet juridike. Ato dallohen nga faktet tjera. Vetëm kur ato ekzistojnë mund të lindë apo të pushojë marrëdhënia juridike. Siç kemi mundur të shohim nga shpjegimi i deritashëm faktet juridike janë shumë të llojllojshme dhe mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme në grupe të ndryshme. Në teori ekziston një numër i madh i kualifikimeve të tilla si dhe diskutimi për të në çka ne nuk do të hyjmë. Aktet njerëzore gjithashtu ndahen në dy grupe kryesore – pikërisht në akte juridike dhe akte të tjera. Çka janë aktet juridike, këtë tashmë e dimë. Aktet tjera janë të gjitha aktet tjera njerëzore të cilat nuk janë akte juridike. Këto akte tjera gjithashtu mund të ndahen në dy lloje: në akte trupore (qëndrimi i trupit, lëvizja e trupit) dhe akte psikike. Aktet trupore p.sh. janë ecja, gjetja e sendeve të caktuara etj. Aktet psikike: të menduarit, ndjenjat etj.

104

Kuptohet se edhe kjo ndarje në akte trupore dhe psikike është relative. Duhet përmendur gjithashtu se si fakte juridike shumë më shpesh merren aktet trupore sesa ato psikike meqenëse këto të dytat pretendojnë të vërejturit dhe konstatimin (përjashtimisht kur së jashtmi shprehen në një formë të caktuar do të thotë kur këto janë akte juridike). 16. Normat juridike të disa degëve të së drejtës Disa degë të së drejtës përfshijnë normat e së drejtës materiale dhe normat e së drejtës formale. Edhe njëra edhe tjetra gjenden në çdo degë të drejtësisë, gjegjësisht nëndegë. Kështu p.sh. në të drejtën familjare dominojnë normat materiale-juridike, siç janë normat mbi mënyrën e lidhjes martesore dhe shkëputjes së martesës, procedurave të birësimit dhe formale-juridike. Në të drejtën kushtetuese shumica e normave është e natyrës materiale-juridike dhe e karakterit abstrakt, mirëpo normat me të cilat është përcaktuar procedura ligjvënëse janë formale-juridike. Gjithashtu dega e së drejtës penale, kryesisht, përmban normat e së drejtës materiale-penale të cilat kryesisht i përmban ligji penal dhe të cilat i përcaktojnë veprat penale dhe sanksionet kundër kryesve të tillë të veprave të rrezikshme shoqërore. Gjithashtu normat e së drejtës penale-procesore (formale) i përmban ligji mbi procedurën penale dhe ato përcaktojnë procedurën (procesin) gjatë të cilit do të vërtetohet se a ka kryer vepër penale i akuzuari gjegjësisht i fajësuari dhe a do të aplikohet sanksioni kundër tij dhe çfarë sanksioni do t’i shqiptohet dhe zbatohet. Kjo procedurë formale (proces) përfshinë shumë faza duke filluar nga procedura paraprake, hetimi ngritja e aktakuzës, seancës kryesore, shqiptimit të aktgjykimit, procedurat sipas këshillave juridike dhe plotëfuqizimi i aktgjykimit. Ngjashëm është edhe me degët tjera të së drejtës siç është ajo e së drejtës pronësore, administrative etj. Para së gjithash pjesët kryesore të së drejtës formale të degës së procedurës penale, civile dhe administrative.

KAPITULLI VII STRUKTURA E SISTEMIT JURIDIK

1. Sistemi juridik Sistemi shoqëror është grup i gjitha marrëdhënieve shoqërore gjegjësisht i të gjitha marrëdhënieve ndërmjet njerëzve. Ai përfshinë edhe normat shoqërore por edhe sjelljen reale të njerëzve në bazë të tyre dhe lidhur me to. Sistemi shoqëror përfshin një rregullim të posaçëm siç është ai moral, ekonomik, shtetëror, politik dhe juridik. Sipas analogjisë së gjërave, sistemi shoqëror i cili ekziston në cilindo shtet dhe i cili është i rregulluar me të drejtën në kuptimin e ngushtë të fjalës paraqet sistem juridik. Në

105

çdo shtet ekziston grupi konkret i normave juridike të lidhura fort ndërmjet veti e që më pak ose më shumë realizohen në marrëdhëniet shoqërore ndërmjet njerëzve të cilët sillen sipas tyre. Normat të cilat nuk do të kishin kurrfarë ndikimi në sjelljet e njerëzve do të ishin shkronjë e vdekur në letër e jo norma të vërteta juridike. Lidhur me këtë, sistemi juridik është rezultat i unifikimit të normave juridike dhe sjelljes njerëzore sipas atyre normave. Në këtë mënyrë sistemi juridik është një aspekt i sistemit shoqëror gjegjësisht një pjesë e pandashme e tij. Duke pasur parasysh se sistemi juridik përbëhet nga normat juridike dhe sjellja e njerëzve sipas atyre normave ai mund të zbërthehet në dy elemente përbërëse siç janë: 1. elementi normativ 2. elementi faktik 1. Elementi normativ është element i cili përbëhet nga normat juridike

siç janë normat e sjelljes së njerëzve në situata të caktuara dhe nga aktet juridike gjegjësisht aktet psikike me të cilat realizohen normat juridike apo parashtrohen kushtet për zbatimin e tyre.

2. Elementi faktik i sistemit juridik në esencë përbëhet nga aktet

njerëzore materiale (trupore) me të cilat normat juridike realizohen gjegjësisht zbatohen. Këto akte materiale, njerëzit i kryejnë si subjekt i së drejtës të cilët ndër vete janë në marrëdhënie juridike gjegjësisht në marrëdhënie shoqërore të rregulluara me norma juridike. Në fund, ndërmjet akteve juridike gjegjësisht normave të së drejtës si dhe ndërmjet tyre dhe akteve materiale ekzistojnë marrëdhënie të caktuara të rregulluara me të drejtën të cilat quhen ligjshmëri. Së këndejmi ligjshmëria hyn në sistemin juridik si një element i pandashëm i tij.

Elementet e sistemit juridik janë të sistemuara sipas rendit të saktë logjik. Përmbajtjen e tyre të brendshme e përbëjnë normat e së drejtës të cilat realizohen në sjelljen njerëzore si element faktik. Qëllimi i atyre normave qëndron në atë se ato realizohen në jetën e përditshme gjegjësisht në sjelljen e njerëzve. Sistemi juridik nuk është asgjë tjetër përveç krijim i normave të së drejtës dhe realizim i tyre. Ai përbëhet ashtu që fillon me krijimin e normave të së drejtës kurse përfundon me realizimin e tyre në sjelljet njerëzore. Thënë më saktë sistemi juridik fillon veprimin e tij me krijimin e normave më abstrakte të përgjithshme të së drejtës gjegjësisht akteve juridike kurse përfundon me realizimin e tyre në sjelljet njerëzore gjegjësisht me normat më konkrete individuale të së drejtës të cilat zbatohen në sjelljet

106

e njerëzve. Sistemi juridik nuk është dukuri statike e cila njëherë e përgjithmonë jepet dhe nuk lëviz, por ai është kategori dinamike i cili është në lëvizje dhe krijim të përhershëm. Meqenëse sistemi juridik nuk është asgjë tjetër veçse një aspekt i sistemit shoqëror dhe meqë sistemi shoqëror të cilin e përbëjnë marrëdhëniet njerëzore reale, sjellja njerëzore, vazhdimisht ndryshohen duke ndryshuar kështu edhe sistemin juridik. Në të vazhdimisht krijohen por edhe largohen marrëdhëniet e gjegjëse, ndryshohet pozita e subjekteve të së drejtës. Ata kryejnë akte të ndryshme materiale dhe sillen në mënyrën e caktuar në pajtim me normat juridike. Sjellja e tillë e vazhdueshme rrjedh sipas një rendi të caktuar prandaj edhe quhet sistem. Së këndejmi, në sistemin juridik gjegjësisht në vet të drejtën janë të përmbajtura normat sipas të cilave ajo rrjedhojë dhe lëvizje kryhet.

2. Burimet e së drejtës Sipas teorisë të së drejtës burimi i së drejtës ka dy kuptime: i pari është kuptimi material kurse i dyti formal. Burimet materiale të së drejtës (burimet e së drejtës në kuptimin material) shënojnë faktin shoqëror nga i cili lind e drejta për çka janë shumë më afër studimit të shkencës mbi teorinë dhe sociologjinë juridike. Burimet materiale të së drejtës padyshim nxisin krijimin e së drejtës por për ne shumë më të rëndësishme janë burimet formale (burimet e së drejtës në kuptimin formal) sepse ato janë të lidhura për normat juridike me të cilat krijohen normat e përgjithshme e së drejtës. Sipas kësaj domethënie burimi formal i së drejtës shënon aktin e përgjithshëm juridik gjegjësisht mjetin me të cilin shprehet burimi material i së drejtës. Ekzistojnë mospajtime ndërmjet teoricienëve lidhur me burimet materiale të së drejtës sepse ata nganjëherë u japin kuptime të ndryshme. Një palë e tyre konsideron se ato janë shkak i nxitjes së krijimit të së drejtës (vullneti i Zotit, natyra, arsyeja njerëzore, e drejta objektive) ndërsa pala tjetër mendon se ato paraqesin faktorët shoqëror (shteti, shoqëria, shkenca shoqërore, praktika juridike etj) të cilët nën ndikimin e këtij shkaktari e krijojnë të drejtën. E drejta, padyshim realizohet me lindjen e normave të përgjithshme juridike, kurse pastaj edhe përmes atyre individuale rezultojnë nga ato të përgjithshmet. Burimet e së drejtës, pra përmbajnë normën e përgjithshme e cila vlen për të gjitha rastet që janë paraparë në të pamarre parasysh se sa herë do të ndryshohen (asnjëherë nëse asnjë rast i tillë nuk ndodh, një herë apo shumë herë) – ato vlejnë për të gjitha rastet derisa të mos shteren. Nga tërë kjo rezulton se burimi formal i së drejtës nuk është asgjë tjetër përveçse “konstatimi” i normës së kushtëzuar materiale “ekzistuese” e cila është e varur nga faktorët shoqëror të cilët e kërkojnë. Është ideal i çdo sistemi të zhvilluar juridik që burimet e tij të së drejtës t’i rregullojnë të gjitha çështjet të cilat duhet rregulluar juridikisht duke ua lënë akteve individuale vetëm

107

konkretizimin e normave që i përmbajnë burimet e së drejtës. Mirëpo, edhe përkundër shumësisë së burimeve të së drejtës kurrë nuk është e mundur që krejtësisht, që në fillim të rregullohen burimet e së drejtë. Ekzistojnë gjithmonë vakuume juridike të cilat duhet plotësuar me disa norma të tjera, më së shpeshti me ato individuale gjë që tek ne është në kundërshtim me parimet ligjore, mirëpo p.sh. në Francë dhe Zvicër një gjë e tillë është e mundur. E drejta zakonore na paraqitet gjithnjë e më pak si burim, dhe e cila është gjithnjë e më prezente por që nuk luan ndonjë rol të rëndësishëm, derisa precedentët gjyqësorë në një numër të madh shtetesh janë të përgjithësuar dhe nuk ekzistojnë. Në shtetet anglosaksone në të cilat edhe më tutje dominon zakoni dhe precedenti gjyqësor (Anglia dhe ish-kolonitë e saj si dhe SHBA-të), mirëpo është interesant se në të drejtën anglosaksone vërehet sforcimi gjithnjë e më i madh i rolit të ligjit dhe së drejtës së shkruar e cila duket si konfirmim i qëllimit të së drejtës së zhvilluar drejt ligjit si burim “natyror” i tij i së drejtës. Përkundër kësaj me të drejtën kontinentale vërehet një dobësim i caktuar i ligjit dhe sforcim i burimeve të tjera para së gjithash shtimi i rëndësisë së akteve shtetërore nënligjore dhe praktikës gjyqësore e cila bëhet një lloj i burimi i pavarur i së drejtës. Krijuesi i burimit të së drejtës si dhe akteve tjera juridike mund të jetë shteti gjegjësisht organi i tij apo ndonjë person i cili nuk është organ shtetëror si subjekt joshtetëror. Në këtë kuptim është e mundur që burimet e së drejtës të ndahen në tri lloje përkatëse siç janë: shtetëror, joshtetëror dhe të përziera. Nga aktet e përgjithshme të cilat i nxjerrin organet shtetërore padyshim kushtetuta është e para dhe akti më i rëndësishëm në shtet e me këtë edhe burim themelor i së drejtës me të cilën duhet të jenë të harmonizuara edhe të gjitha aktet tjera juridike me fuqi më të vogël juridike. Pas saj pasojnë ligjet pastaj aktet nënligjore të cilët kanë fuqi më të vogël juridike sesa ligji etj. Në bazë të një radhitjeje të tillë të burimeve të së drejtës administrative është e mundur që të bëhet ndarja e tyre sipas organeve të cilat janë kompetente për nxjerrjen e tyre si vijon: 1. aktet e përgjithshme të organeve përfaqësuese, 2. aktet e përgjithshme të organeve politike-ekzekutive, 3. Aktet e përgjithshme të organeve përfaqësuese

Aktet juridike nënligjore të organeve përfaqësuese mund t'i nxjerrin organet me titull të ndryshëm dhe nivele të ndryshme siç janë: Parlamenti, Kuvendi, Konventa etj. Ato mund t'i nxjerrin aktet e përgjithshme juridike siç janë: 1. kushtetuta, 2. ligji, 3. akti nënligjor

108

(interpretimet autentike, vendimet, deklaratat, rezolutat, rekomandimet, buxheti, statuti etj.)

Kushtetuta Kushtetuta është akt i përgjithshëm dhe me fuqinë më të madhe juridike me të cilin duhet të harmonizohen të gjitha aktet tjera juridike. Kushtetuta paraqet burimin më të rëndësishëm të së drejtës në një shtet. Dispozitat e saj janë burim i drejtpërdrejt për degët tjera për shkak se paraqesin kornizën në të cilën ligjvënësi i rregullon të gjitha çështjet tjera. Nocioni i kushtetutës është i përcaktuar në mënyrë të dyfishtë si vijon: 1) formalisht dhe 2) në kuptimin material. 1. kushtetuta në kuptimin formal është e caktuar me arkitekturën e saj

sipas llojit dhe strukturës së organit i cili e nxjerrë atë, procedurës së nxjerrjes, mënyrës së votimit etj.

Është rregull që kushtetutën ta nxjerrë organi i posaçëm kushtetues

sipas procedurës së posaçme kushtetuese apo organi ligjvënës (forumi përfaqësues) por sipas procedurës së posaçme.

Kushtetuta në kuptimin formal më së paku përmban norma juridike që

kanë të bëjnë me organizimin e organeve të pushtetit shtetëror gjegjësisht strukturën organizative të sistemit shoqëror. Së këndejmi është e parëndësishme e atyre normave për arsye se ato përbëjnë kushtetutën në kuptimin material.

2. Kushtetuta në kuptimin material është e përcaktuar me përmbajtjen e

normave juridike të cilat ajo i përmban. Janë në pyetje normat juridike të parashtruara në mënyrën më të gjerë dhe abstrakte me të cilat rregullohet organizata e tërësishme e quajtur shtet. 12

Ligji

Ligji është akt i përgjithshëm juridik më i vogël se kushtetuta por i cili në raport me të ka zbatim shumë më të madh. Nga kushtetuta dallohet sipas karakteristikave të caktuara para së gjithash, sipas llojit të marrëdhënieve shoqërore të cilat i rregullon ai në pajtim me kushtetutën. Ndarja themelore e ligjit është: 1. ligjet në kuptimin formal dhe, 2. ligjet në kuptimin material

109

1. Në kuptimin formal definicioni i ligjit është i përcaktuar me karakteristikat formale dhe fuqinë juridike të cilat nuk janë në korrelacion me përmbajtjen e cila është e caktuar me normat ligjore. Pa marrë parasysh kuptimin përmbajtësor të dispozitave të tij ligji mund të përmbajë norma juridike të përgjithshme dhe individuale. Në kuptimin formal ligji konsiderohet si burimi më i rëndësishëm juridik i së drejtës administrative tek ne sidomos për shkak se dispozitat kushtetuese nuk e trajtojnë pozitën e administratës dhe organizimit të pushtetit, prandaj ligji ka primat absolut në raport me të gjitha burimet tjera juridike.

2. Në kuptimin material nocioni i ligjit përcaktohet sipas përmbajtjes së

aktit gjegjësisht sipas normave që i përmban, prandaj dallojmë atë akt juridik i cili përmban norma të përgjithshme pa marrë parasysh atë se çfarë forme kanë. 13

Ligji formal

Tashmë kemi parë se ligji në kuptimin formal nuk është e domosdoshme të jetë ligj në kuptimin material gjegjësisht nuk është e domosdoshme të përmbajë normën e përgjithshme por atë individuale. Ligji i tillë është vetëm formal dhe jo ligj i vërtetë. Çfarë roli luan ligji i tillë në hierarkinë e akteve juridike gjegjësisht normave juridike? Ai ka fuqinë ligjore sikurse edhe çdo ligj tjetër meqenëse ligji në kuptimin formal është akti më i lartë juridik. Meqenëse nuk është akt i përgjithshëm fuqia e tij nuk shtrihet në një varg rastesh identike por vetëm në një rast të vetëm i cili është paraparë me të. Mirëpo, sipas rregullit ai rast do të mund të rregullohej edhe me ndonjë normë të përgjithshme të cilitdo ligj tjetër sikur të mos nxirrej ai ligj formal. Kjo do të thotë se ligji formal në të vërtetë vendos një përjashtim në raport me ndonjë tjetër ligj të përgjithshëm. ____________________________ 12) Sipas R. Lukiq kuptimi material i kushtetutës përcaktohet kryesisht përmes 3 kritereve. Sipas të parit, atij organizativ shtetëror, kushtetuta përcaktohet si grup normash me të cilat rregullohet organizata e shtetit apo vetëm organizata supreme e pushtetit shtetëror gjegjësisht raporti i popullit ndaj saj. Sipas kriterit të dytë juridik ajo përcaktohet si grup normash me të cilat përcaktohet se kush e ushtron pushtetin ligjvënës. Sipas kriterit të tretë, atij politik, si grup normash për bartësin e pushtetit politik gjegjësisht sistemit politik. Ekziston edhe kriter i posaçëm politik sipas të cilit kushtetuta është vetëm ai grup normash me të cilat rregullohen dhe garantohen të drejtat politike dhe demokratike dhe liritë gjegjësisht themelohet regjimi demokratik-politik. Më në fund, sipas kriterit të katërt, kriterit shoqëror-ekonomik kushtetuta rregullon (i) sistemin shoqëror-ekonomik gjegjësisht pronën (R. Lukiq, “Teoria e shtetit dhe së drejtës”, Ibid, fq. 203). 13) P.sh. urdhëresa nuk mund të quhet ligj. Ajo është akt i përgjithshëm juridik sikurse edhe ligji por nga ligji dallohet sipas fuqisë juridike, procedurës së nxjerrjes etj. Ndërkaq, në kuptimin material në bazë të përmbajtjes urdhëresa është ligj sepse është akt i përgjithshëm.

110

Aktet nënligjore të organeve përfaqësuese

Në këtë lloj akti të përgjithshëm normativ të cilin e nxjerrin organet përfaqësuese, bëjnë pjesë: interpretimi autentik 14 – vendimet – deklaratat – rezolutat – rekomandimet – buxheti dhe statuti.

Interpretimet autentike Me interpretime autentike përcaktohet e vërteta, autenticiteti, burimi dhe kuptimi korrekt i dispozitës jo mjaft të kuptueshme të ligjit dhe aktit tjetër gjegjësisht aktit të përgjithshëm. Interpretimin autentik e nxjerrë dhoma dhe ai bëhet pjesë përbërëse e ligjit, aktit tjetër gjegjësisht aktit të përgjithshëm i cili interpretohet.

Vendimet

Vendimi është akt me të cilin rregullohet një çështje nga kompetenca e parlamentit. Kryesisht këto janë çështje që kanë të bëjnë me zbatimin e ligjit apo aktit të përgjithshëm më të vogël për nga fuqia juridike për rregullimin e punës, organizimit të brendshëm etj. Më së shpeshti vendimet nxirren për emërime dhe shkarkime të funksionarëve të caktuar dhe punëtorëve udhëheqës.

Deklaratat

Deklarata është akti i organit përfaqësues të pushtetit në një shtet e cila përmban mendimet parimore për çështjet e rëndësishme të cilat ky forum i shqyrton.

Rezolutat

Rezoluta si akt i përgjithshëm juridik është akt të cilin e nxjerrë forumi përfaqësues dhe ka ngjashmëri të mëdha me deklaratën. Rezoluta përmban mendimin parimor për çështje të rëndësishme të cilat nuk kanë karakter juridik por pa marrë parasysh këtë, deklaratat dhe rezolutat si akte politike janë të obligueshme për organet shtetërore të administratës.

Rekomandimet

Rekomandimi është akt me të cilin tregohet rëndësia e një çështjeje lidhur me zbatimin e ligjit. Në fjalë është akti me të cilin organi përfaqësues shpreh mendimin e vet për çështjet nga një lëmi e caktuar. Së këndejmi rekomandimi në vete përmban qëndrime të caktuara politike. Për shkak të faktit se rekomandimi mund të përmbajë sanksione të caktuara të cilat adresantët i obligojnë për respektimin e tij, ai

111

gjithashtu konsiderohet si akt i përgjithshëm juridik dhe burim i së drejtës.

Buxheti

Buxheti është akt i përgjithshëm me të cilin përcaktohet plani i të hyrave dhe të dalave në një shtet gjatë një viti buxhetor. Atë e nxjerr organi për çdo vit dhe shërben për mbulimin e shpenzimeve të domosdoshme për kryerjen e obligimeve ndërkombëtare të institucioneve kompetente.

Konkluzion

Konkluzioni është akt i cili nxirret për çështje të caktuara që kanë të bëjnë me procedurat e gjërave individuale (veç e veç).

4. Aktet e përgjithshme të organeve ekzekutive-politike Organet politike ekzekutive dhe organet shtetërore të administratës në një shtet mund të nxjerrin akte juridike nënligjore (normative) në pajtim me kompetencat e veta. Karakteri normativ i këtij lloji të akteve të përgjithshme nënligjore rezulton nga baza juridike për nxjerrjen e tyre. Fjala është për kompetencën në bazë të së cilës ky lloj i akteve të përgjithshme normative nënligjore mund të ndahet në dy grupe themelore si vijon: 1. akti spontan (kushtetues) nënligjor dhe, 2. akti nënligjor sipas kompetencave të posaçme të normës më të lartë

juridike. 4.1. Akti spontan (kushtetues) nënligjor Akti spontan (kushtetues) nënligjor si i tillë është akt i përgjithshëm për nxjerrjen e të cilit nuk është i nevojshëm autorizim i posaçëm nga akti më i lartë juridik gjegjësisht ligji por ai nxirret në bazë të kushtetutës si bazë e përgjithshme ligjore. Në këtë kuptim ato i ndajmë në dy grupe themelore: a) akti i pavarur nënligjor dhe b) akti i varur spontan nënligjor. 4.1.1. Akti i pavarur nënligjor Akti i pavarur nënligjor është akt i tillë juridik i përgjithshëm i cili zëvendëson ligjin sikurse edhe burimi i tij më i lartë juridik. Si akt nënligjor ai nuk e përpunon ligjin dhe nuk e plotëson atë por e ndryshon. Qoftë fjala për rregullimin e materies që nuk është rregulluar apo

112

ndryshimin e dispozitës së caktuar ligjore ose madje edhe suspendimin e ndonjë dispozite kushtetuese aktet e tilla juridike nënligjore spontane dhe të pavarura janë dispozita me fuqi ligjore. 4.1.2. Aktet spontane nënligjore të jo të pavarura Aktet nënligjore spontane jo të pavarura janë akte të përgjithshme juridike të cilat nxirren për zbatimin e ligjit. Në grupin e tyre bëjnë pjesë dispozitat e organeve ekzekutive (qeverisë). Këto lloj dispozitash duhet të jenë në harmoni me kushtetutën dhe ligjin. 4.2. Aktet nënligjore sipas autorizimeve të veçanta të normës më të lartë juridike Akti nënligjor sipas autorizimit të normës më të lartë juridike është si i tillë akt i përgjithshëm juridik i cili për t’u nxjerrë duhet të përmbajë autorizim të posaçëm në normën më të lartë juridike (“klauzola ekzekutive”). Këto akte të përgjithshme nënligjore mund t’i nxjerrin organet ekzekutive dhe të administratës qoftë për zbatimin e ligjit (organet ekzekutive dhe organet e administratës, qoftë për zbatimin e normës së organit ekzekutiv (organi i administratës). Edhe njëri edhe tjetri rast për nxjerrjen e tyre është i nevojshëm autorizimi i posaçëm që do të thotë se këto norma nuk mund të nxirren spontanisht por vetëm nëse për këtë janë të autorizuar enkas në normën juridike me fuqi më të lartë ligjore. Autorizimet e këtilla quhen “klauzola ekzekutive”. Në këtë kategori të akteve të përgjithshme bëjnë pjesë: rregulloret, udhëzimet dhe urdhëresat. Këto nuk mund t’i nxjerrin organet përfaqësuese për arsye se aktet e atyre organeve kanë karakter të akteve ligjvënëse. Aktet juridike normative nënligjore të përgjithshme me autorizimin e organit shtetëror të administratës mund t’i nxjerrin edhe institucionet të cilat kanë autorizime publike. Autorizohen për ta ushtruar veprimtarinë normative në kuadër të veprimtarisë së vet. Është interesant se disa nga aktet e përmendura të përgjithshme nuk mund t’i nxjerrin organet politike-ekzekutive të nivelit më të lartë sikurse që është rasti me nxjerrjen e urdhëresave me fuqi ligjore. Ato mund t’i nxjerrin qeveritë e entiteteve por nuk mund t’i nxjerrin p.sh. kryesia e shtetit. 4.2.1. Aktet e përgjithshme nënligjore të organeve politike-ekzekutive në nivel të shtetit Organet politike ekzekutive (kryetari i shtetit, kryesia, këshilli i ministrave, qeveria etj.) gjatë kryerjes së aktiviteteve të veta mund të autorizohen që të nxjerrin aktet normative si vijon:

113

a) dekret me fuqi ligjore, b) dekret c) vendim d) rregullore pune e) rregullore dhe norma mbi sistematizimin e brendshëm dhe f) akte të tjera nga kompetencat e tyre.

Qeveria si organ politik-ekzekutiv i shtetit në ushtrimin e kompetencave të veta të caktuara me kushtetutë:

a) dekrete me fuqi ligjore, b) dekrete c) vendime d) aktvendime dhe e) konkluzione.

a) Dekreti me fuqi ligjore Qeveria është e autorizuar të nxjerrë dekretin me fuqi ligjore në pajtim me kushtetutën e shtetit. Dekretet nxirren në rast të rrezikut për vendin kur parlamenti nuk ka mundësi ta bëjë këtë. Çdo dekret në këtë rast ka fuqi ligjore por nuk mund t’i derogojë (pezullojë) të drejtat dhe liritë e garantuara me këtë kushtetutë. Me përcaktimin e afatit të caktuar, çdo dekret pushon së vazhduari me skadimin e afatit. Zakonisht dekretet e tilla skadojnë më së voni 30 ditë nga data e shpalljes së tyre duke pushuar menjëherë së vazhduari me pezullimin e tyre me vendim të parlamentit ose pas periudhës së caktuar nga data e shpalljes së tyre. Pas skadimit të afatit të vazhdimit të tyre dekreti nuk mund të vazhdohet më, as të nxirret përsëri por as të ndryshohet pjesërisht pa vendimin e parlamentit të shtetit dhe pëlqimin e tij.

b) Dekreti Dekreti është akti më i lartë i përgjithshëm juridik pas ligjit. Pothuajse nuk dallohet fare nga ligji dhe çështja e përkufizimit të tij është para së gjithash çështje praktike. Dikur ligji përmbante vetëm normat më themelore kurse çdo gjë tjetër rregullohej me dekret. Kryesisht, sikurse që dekreti ka të bëjë me ligjin gjithashtu edhe ndaj saj kanë të bëjnë edhe të gjitha aktet tjera të përgjithshme juridike të cilat janë më të ulëta sesa ai dhe të cilat përpunojnë gjërat që i përmban dekreti. Dekreti është akt i cili gjithnjë e më shpesh nxirret nga qeveria për zgjidhjen e çështjeve praktike. Ky ka lindur për shkak të nevojës për nxjerrjen e një numri të madh të akteve juridike në fusha ndër më të ndryshmet. Nëse do të kërkohej që të gjitha këto norma t’i nxjerrin organet ligjvënëse me ligje do të vinte deri tek ngarkesa e madhe e atyre organeve dhe ato organe kurrë nuk do të mund ta kryenin punën e vet. Prandaj një numër gjithnjë e më

114

i madh i normave nxirret përmes dekreteve për arsye se këtë qeveria e bën me procedurë të shpejtuar. Kështu në të drejtën bashkëkohore dekretet gjithnjë e më tepër lënë anash ligjin kurse gjithnjë e më tepër në qeveri, thënë kushtimisht, bartet pushteti ligjvënës i cili në parim i takon parlamentit. Në disa vende siç është p.sh. Franca një varg i tërë i fushave të së drejtës i lihet ekskluzivisht në kompetencë qeverisë (urdhërdhënësit) me çka ngushtohet kompetenca e parlamentit. Dukuria e zgjerimit të pushtetit urdhërdhënës në dëm të atij parlamentar nuk është në pajtim me demokracinë, mirëpo në një masë të madhe apo më të vogël është e domosdoshme për shkak të ngarkesës së organeve përfaqësuese si organe ligjvënëse. c) Vendimet e qeverisë Me vendim rregullohen disa çështje apo nxirren disa masa të qeverisë, jepet pëlqimi apo vërtetohet akti i organit tjetër apo organizatës dhe vendoset për çështjet tjera për të cilat nuk vendoset me dekret. d) Aktvendimi i qeverisë Me aktvendim vendoset për emërimet dhe shkarkimet si dhe për çështje të tjera veç e veç që janë në kompetencë të qeverisë. e) Konkluzionet Me konkluzion përcaktohen qëndrimet për çështjet e rëndësishme për zbatimin e politikës së përcaktuar, rregullohen marrëdhëniet e brendshme në qeveri si dhe caktohen detyrat e organeve federale shtetërore të administratës dhe shërbimeve të qeverisë. f) Rregullorja e punës Është akt juridik nënligjor i përgjithshëm i organit kolektiv ekzekutiv-politik e cila nxirret në pajtim me dispozitat e kushtetutës dhe ligjit. Me rregullore të punës rregullohet: organizimi i brendshëm, zyret, shërbimet dhe trupat e punës; programi i punës; mbajtja e seancave, çështjet lidhur me aktet normative, si dhe çështjet tjera të rëndësishme për punën e organit ekzekutiv-politik (qeverisë, këshillit të ministrave etj.). g) Rregullorja Rregullorja është akt i përgjithshëm juridik nënligjor me të cilin rregullohen çështjet e sistemimit të brendshëm të organit shtetëror dhe atij të administratës si dhe rregullat tjera për organizimin e brendshëm.

115

h) Aktet tjera Organet ekzekutive-politike mund të nxjerrin edhe akte të tjera si dhe disa nënakte të tjera të përgjithshme juridike në rast nevoje, kur duhet të japë vërtetime, certifikata etj. 4.2.2. Aktet nënligjore juridike të përgjithshme të organeve të administratës Këtu është fjala për nënaktet e përgjithshme juridike të organeve të administratës të cilat kanë fuqi juridike më të vogël se ligji. Ato i nxjerrë administrata ligjore në kuadër të kompetencave të veta prandaj veprimtaria e saj në pikëpamje të nxjerrjes së këtyre akteve juridike na përkujton kompetencën ligjvënëse të organeve përfaqësuese. Aktet e përgjithshme nënligjore juridike të organeve të administratës i ndajmë në dy grupe. Në grupin e parë hyjnë aktet të cilat nxirren për rregullimin e ndonjë marrëdhënie shoqërore. Këtu është fjala për marrëdhënien e cila është e rregulluar juridikisht, por që lidhur me të përpiqet të mundësohet gjegjësisht të lehtësohet zbatimi apo aplikimi i ndonjë ligji. Në grupin e dytë hyjnë aktet që shërbejnë për realizimin e qëllimit i cili dëshirohet të arrihet përmes aktit të përgjithshëm juridik nënligjor. Siç po shohim me aktet normative të përgjithshme nënligjore të cilat i nxjerrin organet e administratës bëhen përpjekje për të rregulluar ndonjë marrëdhënie shoqërore e cila nuk është fare e rregulluar ose dëshirohet që të rregullohet ndryshe nga që ka qenë e rregulluar më herët. Këtu bëjnë pjesë: 1. aktet e përgjithshme të karakterit ekstern: a) rregulloret, b) udhëzimet dhe c) dekretet; si dhe 2. aktet e përgjithshme të karakterit intern: d) instruksionet dhe udhëzimet profesionale.

a) Rregulloret Këto janë aktet më të rëndësishme të karakterit të përgjithshëm të cilat i nxjerrë organi i administratës për aplikimin e normës së caktuar që përmban ligji gjegjësisht akti i përgjithshëm i organit përfaqësues apo norma e organit ekzekutiv. Me këto rregullore nuk mund të zbatohen në tërësi rregullativat më të larta juridike qoftë ai edhe ligj gjegjësisht akt i përgjithshëm i organit përfaqësues apo akti i përgjithshëm nënligjor i organit ekzekutiv.

b) Udhëzimet Me udhëzime caktohen rregullat për veprim dhe afarizëm të organeve të administratës apo institucioneve të cilat disponojnë me autorizime

116

publike për zbatimin e ligjeve. Me këto akte gjithashtu mund të zbatohen vetëm disa dispozita të aktit të përgjithshëm të cilin e nxjerrin organet përfaqësuese apo ato ekzekutive të pushtetit. Me udhëzim nuk mund të vendosen marrëdhëniet e drejtpërdrejta administrativo-juridike ndërmjet organeve shtetërore dhe institucioneve të cilat disponojnë me autorizime publike në njërën anë dhe subjekteve të atyre marrëdhënieve (qytetarët, personat civil dhe juridik, organizatat, bashkësitë, shoqatat dhe organet tjera shtetërore) në anën tjetër.

c) Dekreti

Me dekret rregullohet ndonjë situatë e caktuar në aktin e përgjithshëm për ekzekutimin e normës së caktuar që përmban ligji gjegjësisht akti i përgjithshëm i organit përfaqësues apo norma e organit ekzekutiv. Pra, ky është akt i karakterit të përgjithshëm të cilin e nxjerrin organet e administratës kur dëshirojnë të urdhërojnë apo ndalojnë veprimin në raste të caktuara me karakter të përgjithshëm. Norma të cilën e përmban dekreti ka karakter më të ngushtë sesa normat në rregullore. P.sh. me dekret mund të ndalohet përdorimi i ujit për pije për shkak të parregullsisë së tij.

d) Instruksionet dhe udhëzimet profesionale

Udhëzimi profesional paraqet aktin e përgjithshëm të karakterit intern të cilin e nxjerrin organet e administratës për dhënien e udhëzimeve profesionale nëpunësve të shtetit dhe të emëruarve në organe të administratës gjegjësisht për kryerjen e mirë të punëve të organeve të administratës në kuadër të zbatimit të ligjit. Këto mund t’i japin organet më të larta atyre më të voglave (p.sh. organet qendrore organeve lokale). 4.2.3. Aktet e përgjithshme me të drejtën autonome të organizatave dhe bashkësive Organizatat joshtetërore të formave të ndryshme dhe mënyrave të ndryshme të organizimit rregullojnë një numër të madh çështjesh në mënyrë plotësisht të lirë dhe natyrisht në pajtim me ligjin dhe me aktet nënligjore. Autonomia e vullnetit të tyre në kuadër të zbatimit të normave të dispozitivit u mundëson këtyre subjekteve të shoqërisë të rregullojnë marrëdhëniet me subjektet tjera apo edhe brenda vet organizatës. Për këtë arsye këto mund të nxjerrin dy lloj aktesh të përgjithshme juridike siç janë: a) statuti; b) rregulloret.

117

Statuti/Rregulloret

Statutin e nxjerrin organet joshtetërore siç janë: shoqatat ekonomike të ndërmarrjeve publike, entet etj. Këto akte ato i nxjerrin në kuadër të autorizimeve që i përmban ligji. 5. Burimet tjera të së drejtës administrative Në burimet tjera të së drejtës administrative bëjnë pjesë: 1. E drejta zakonore; 2. Doktrina juridike dhe 3. Precedenti gjyqësor.

5.1. E drejta zakonore Në teorinë dhe strukturën e së drejtës na është i njohur nocioni i përgjithshëm zakon si normë shoqërore por jo edhe si burim i së drejtës. Zakoni, sipas formës së tij deri diku është nocion i papërcaktuar. Ai paraqet normën e cila lind nga një përsëritje e shpeshtë e një mënyre të njëjtë të sjelljes së njerëzve në situata të caktuara. Kështu që në grupin shoqëror i cili këtë mënyrë të sjelljes e zbaton krijohet bindja për ekzistimin e vetëdijes se ajo normë është e domosdoshme (e detyrueshme) dhe se duhet domosdo të respektohet (opinio juris sine necesitatis). Pa këtë vetëdije mbi obligueshmërinë e tillë të sjelljes ndonjë mënyrë e krijuar e sjelljes nuk do të kishte karakter “normativ”, por vetëm karakter të faktit të zakonshëm dhe eventualisht do të mund të shërbente vetëm si normë teknike në raport me të cilën siç e dimë nuk ka kurrfarë vetëdije për obligueshmërinë shoqërore. 5.2. Doktrina juridike Doktrina juridike rregullon të drejtën pozitive administrative ashtu që në mënyrë dogmatike paraqet përmbajtjen e saj, e shpjegon atë, interpreton apo e vlerëson nga aspekti i praktikës. Ajo përpiqet të japë propozime të dobishme për zbatimin e saj me çka plotëson dhe perfeksionon një sistem juridik në shtet. Duke dhënë shpjegimet për paqartësitë e shumta dhe duke i pajtuar kundërthëniet e shumta doktrina juridike ndikon shumë në aplikimin e së drejtës nga ana e organeve kompetente shtetërore dhe krijon një praktikë të unifikuar juridike sidomos në pikëpamje të krijimit të praktikave gjyqësore dhe precedentit juridik.

118

5.3. Precedenti gjyqësor (e drejta anglosaksone) Aktgjykimi gjyqësor është akt individual i së drejtës me të cilin nxirren norma individuale të cilat zgjidhin një kontest konkret dhe të cilat, së këndejmi, vlejnë vetëm për atë rast, gjegjësisht vetëm për personat të cilët kanë qenë në kontest. Me këtë rast duket se gjyqi nuk krijon të drejtën por e zbaton atë ekzistuese. Ndërkaq, bazat e precedentit juridik në të drejtën anglosaksone (common law) parashohin që gjykatat, në vend se të jenë interpretues të ligjit, në të vërtetë të bëhen krijues të tij. Ç’është e vërteta ato janë të kufizuara me të drejtën ekzistuese gjegjësisht me vendimet e mëhershme gjyqësore por kanë edhe mundësi që të heqin dorë nga vendimet e mëhershme dhe precedentin e ri ta rregullojnë. Sidomos kur zgjidhin rastin e ri, akt gjykimi i tyre bëhet precedent, në rast se në procedurën e shkallës së dytë para gjykatës nuk bien. Aktgjykimi gjyqësor është burim i së drejtës atëherë kur norma me të cilën zgjidhet rasti konkret (dhe e cila është nxjerrë qoftë në bazë të zakonit apo ligjit apo edhe krejtësisht në mënyrë të pavarur nga gjykata) konsiderohet e obligueshme për të gjitha rastet e tilla që pasojnë, gjegjësisht kur norma individuale në aktgjykim shndërrohet në normë të përgjithshme. Aktgjykimi i tillë quhet precedent kurse e drejta e krijuar në bazë të precedentit quhet precedent juridik. 5.4. Kontratat Kontrata është akt dy apo shumëpalësh gjegjësisht akt i tillë juridik i cili krijohet në pajtim me vullnetin e dy apo më shumë palëve (në çdo anë mund të ketë një apo më tepër subjekte). Sikurse edhe akti tjetër juridik ashtu edhe kontrata mund të jetë e përgjithshme apo individuale dhe me të mund të krijohet norma juridike e përgjithshme apo individuale. Kontrata e përgjithshme është burim i së drejtës atëherë kur atë e ratifikon shteti i cili e ka nënshkruar. Roli më i rëndësishëm i kontratës është në të drejtën ndërkombëtare. Ato janë burimi më i rëndësishëm gjithsesi i së drejtës në atë fushë. Marrëveshjet ndërkombëtare nga aspekti i së drejtës së brendshme janë ligje për arsye se siç shihet ato të tilla bëhen me ratifikimin e tyre nga ana e organit ligjvënës, mirëpo nga aspekti i së drejtës ndërkombëtare konsiderohen si akt i posaçëm juridik. 5.5. Zakoni Siç e kemi cekur më lartë zakoni është normë e cila lind me përsëritjen e vazhdueshme e cila përsëritje atë mënyrë të sjelljes njerëzore e zbaton me ekzistimin e vetëdijes se ajo normë është e obligueshme. Pa këtë vetëdije të obligueshmërisë të mënyrës së tillë të sjelljes një mënyrë e krijuar e sjelljes nuk ka karakter norme, karakter “normativ” por vetëm karakter të faktit të zakonshëm, karakter “faktik” dhe eventualisht mund të

119

shërbejë vetëm si normë teknike në raport me të cilën, siç e dimë, nuk ekziston kurrfarë vetëdije për obligueshmërinë shoqërore. Shtrohet pyetja kur dhe nën cilat kushte një zakon bëhet zakon juridik gjegjësisht burim i së drejtës? Përgjigja e zakonshme në këtë pyetje është: kur atë shteti e sanksionon gjegjësisht kur shteti fillon ta përdor sanksionin e vet për shkeljen e tij, e të cilin e zbatojnë organet e administratës apo në radhë të parë organet gjyqësore. 5.6. Praktika gjyqësore dhe praktika e organeve tjera Fakti që organet të cilat nxjerrin akte më të vogla në bazë të atyre më të larta (e sidomos aktet individuale në bazë të atyre të përgjithshme) kanë një liri të caktuar për nxjerrjen e tyre (ashtu që akti i njëjtë më i lartë për të njëjtin rast mund të zbatohet ndryshe nga ana e atyre organeve të ndryshme) e ka edhe të metën e saj, sepse thyen parimin e barazisë që është një ndër parimet themelore të së drejtës. Pavarësisht nga kjo gjykatat mund të fillojnë që spontanisht dhe në mënyrë të barabartë të veprojnë në raste të caktuara në të cilat deri atëherë kanë vepruar në mënyrë të pabarabartë. Veprimi i barabartë i gjykatave gjegjësisht nxjerrja gjithmonë e aktgjykimeve të njëjta për rastet autentike quhet praktikë gjyqësore. Asaj praktike gjyqësore gjykatat zakonisht i përmbahen për një kohë të gjatë sepse ndryshimi i shpeshtë i saj për to është i detyrueshëm, për shkak se konsiderojnë se duhet t’i përmbahen asaj, dhe gjithmonë janë të lira që nga kjo të largohen. Ato këtë vërtetë edhe e bëjnë në një moment kurse pastaj zakonisht prapë vendoset praktika e re gjyqësore dhe kështu me radhë. Së këndejmi, praktika gjyqësore nuk është burim i së drejtës siç e marrin disa këtë, dhepse në fakt është shumë e ngjashme me burimin e së drejtës, sepse deri atëherë sa e miratojnë këtë praktikë gjykatat edhe i përmbahen sikurse të ishte vërtetë burim i së drejtës. Në të vërtetë në këtë mënyrë mund të krijohet edhe një lloj i zakonit gjyqësor të cilin duhet konsideruar të krijuar atëherë kur praktika gjyqësore aq shumë e ka ngulitur saqë në gjykata krijohet vetëdija për obligueshmërinë e saj ashtu që të konsiderojnë se janë të lidhura për të dhe se ajo nuk guxon të ndryshohet. 6. Kodifikimi Sipas vëllimit të tyre, gjegjësisht sipas marrëdhënieve shoqërore që i përfshinë, ligjet mund të jenë të ngushta dhe të gjera. Ato mund të përfshijnë vetëm një marrëdhënie shoqërore por edhe një tërësi të madhe sferash të asaj marrëdhënie. Madje në rrethana të caktuara ka ekzistuar dëshira që jeta e tërësishme shoqërore të përfshihet me një ligj të vetëm të madh ashtu që tërë sistemi juridik të futet në atë ligj të vetëm.

120

Kuptohet një gjë e tillë praktikisht është e pamundur prandaj edhe nuk ka mundur të krijohet kurrë plotësisht. Ndërkaq, nevoja për ligje relativisht të mëdha të cilat do të përfshinin një fushë të tërë të marrëdhënieve të ngjashme shoqërore ekziston edhe së këndejmi ligje të tilla edhe hartohen, kështu që pothuaj në të gjitha sferat e drejtësisë ka ligje të tilla. Këto ligje të mëdha që përfshijnë një fushë të tërë madje edhe shumë fusha të drejtësisë gjegjësisht degë të drejtësisë (për nocionin e degës juridike do të flasim më vonë kur do të bëhet fjalë për sistemin juridik), quhen kode, kurse nxjerrja e kodeve të tilla quhet kodifikim. Në historinë e shtetit dhe së drejtës për këto kodifikime mësohet në drejtësi të ndryshme duke filluar nga Hamurabi deri tek Napoloni e këndej. Atje theksohen edhe rrethanat që kanë sjellë deri tek ajo. Këtu vetëm po përmendim se nevoja për kodifikim ndjehet edhe tek ne dhe madje ne pjesërisht e kemi përmbushur këtë me nxjerrjen e ligjeve të mëdha të së drejtës penale, procedurës gjyqësore (penale dhe civile), administrative dhe kuptohet para së gjithash të drejtën kushtetuese. Kapitulli VII AKTI JURIDIK

1. Aktet njerëzore në raport me të drejtën Aktet njerëzore në raport me të drejtën mund të ndahen në të lira dhe në të rregulluara me ligj. Aktet e lira janë ato në drejtim të të cilave ligji ua lë lirinë e plotë subjekteve, gjegjësisht nuk përcakton se si duhet të sillen. Këto veprime mund të konsiderohen të rregulluara me normë deri në atë masë sa e përcakton atë se është e lirë (e ashtuquajtura e drejtë negative e normimit). Veprimet e rregulluara me ligj janë ato që rezultojnë nga norma ligjore gjegjësisht ato të cilat norma ose i urdhëron ose i ndalon ose i lejon. Veprimet e lejueshme përbëjnë esencën e autorizimit (e drejta subjektive dhe kompetente), veprimet e urdhëruara përbëjnë përmbajtjen e obligimeve ligjor, kurse veprimet e ndaluara përbëjnë kundërvajtjet (deliktet). Në pikëpamje të strukturës, kemi vërejtur se veprimet njerëzore janë ose psikike ose trupore (fizike). Veprimet psikike janë akt ligjor apo akt tjetër psikik gjegjësisht gjendje psikike. Ato vetëm në raste jashtëzakonisht të rralla bëjnë pjesë në grupin e veprimeve të ndaluara sepse është vështirë që ato të urdhërohen sepse urdhëresat në to nuk mund të ndikojnë shumë që ato të kryhen apo të mos kryhen. 2. Nocioni i aktit juridik (ligjor) Akti juridik si akt psikik, zakonisht i kundërvihet veprimit material të njerëzve i cili është akt trupor (fizik). Ky akt psikik është nxjerrje e vendimit të caktuar i cili ose përmban normë të caktuar, rregull të

121

sjelljes apo paraqet kusht për zbatimin e ndonjë norme tjetër. Së këndejmi akti juridik zakonisht konsiderohet akt vullneti prandaj edhe quhet kështu, deklarim i vullnetit. Në të vërtetë, meqenëse çdo vendim i vullnetit është i caktuar në një farë mënyre dhe pasi që ato mënyra mund të jenë të ndryshme, kurse akti juridik është i përcaktuar me arsyen, së këndejmi më parë mund të thuhet se ky është më tepër akt i arsyes sesa akt i vullnetit. Vullneti prandaj vetëm i shtohet një përmbajtjeje e cila është e përcaktuar me arsyen. Meqenëse akti juridik është akt psikik, ai i ka dy cilësi të cilat e vështirësojnë veprimin e tij efikas në sistemin juridik. Së pari, ai është akt i brendshëm të cilin si të tillë nuk mund ta kuptojnë njerëzit tjerë dhe së dyti, ai është afatshkurtër për shkak se përjetimet psikike ndërrohen shpejtë njëra pas tjetrës. Kur psikika krijon një akt juridik, kur nxjerrë një vendim, atëherë ajo kalon në akt tjetër. Një akt i pa hetueshëm dhe afat shkurtër nuk do të mund të nxiste kurrfarë veprimi në sistemin juridik sepse për këtë është e nevojshme që ai të ndjehet dhe të zgjatë më shumë. Së këndejmi prandaj përdoren mjete të caktuara që ai të shprehet së jashtmi gjegjësisht të materializohet dhe kështu në njërën anë të bëhet i kapshëm njerëzve që ata të mund ta njohin kurse në anën tjetër, të mund të zgjatë më shumë. Kështu mund të thuhet se çdo akt juridik përbëhet nga 2 elemente; atij të brendshëm – aktit psikik dhe atij të jashtëm – materializues të atij akti psikik. Akti materializues juridik është ai me të cilin do të ketë punë në jetën juridike i cili vërtetë vepron në drejtësi prandaj për këtë shkak, me emrin akt juridik zakonisht nënkuptohet mu ajo shprehja e jashtme e aktit psikik e jo akti psikik. Akti i materializuar ndahet nga akti i tij psikik dhe fiton një pavarësi të caktuar në raport me të. Ai, sidomos nëse zgjatë, paraqitet si krijesë e posaçme, i pavarur jo vetëm nga subjekti por edhe nga akti i tij psikik. 2.1. Akti normativ juridik Një lloj të veprimit juridik apo akti në kuptimin më të gjerë të kësaj përbëjnë aktet normative juridike: veprimet juridike me të cilat krijohen kërkesat specifike shoqërore të cilat i quajmë “norma juridike”. Këto veprime mund të jenë, duke pasur parasysh bazën psiko-fizike të tyre ose akte gjuhësore, të folurit dhe shkrimi ose akte materiale – p.sh. vendosja e shenjave të komunikacionit dhe lëvizjet e policit në komunikacion, veprimet konkludente të palëve, deklarimi me ngritje dore, shenjat me tinguj në procesin e punës ose në luftë etj. Të gjitha këto akte zhvillohen kryesisht sipas rregullave të caktuara të procedurës (kompetenca, propozimet, dëshmimet, shqyrtimet dhe vendimmarrjet, formulimet dhe kumtimet e vendimeve etj) të cilat janë të vendosura me ndonjë akt më të lartë normativ juridik. Ato janë publike apo private varësisht prej subjekteve të cilat i nxjerrin ato, dhe legale ose ilegale

122

varësisht nga përputhshmëria e tyre me normat juridike materiale dhe procedurale, kurse mund të jenë edhe të përgjithshme dhe individuale. 3. Forma e aktit material Siç kemi theksuar veprimet psikike janë akt juridik. Ato rezultojnë nga aktet njerëzore të cilat i rregullon e drejta. Të gjitha ato veprime janë të përcaktuara si për nga përmbajtja (materia) ashtu edhe për nga forma, e sidomos aktet juridike dhe veprimet (aktet) materiale. Midis akteve të organeve shtetërore megjithatë sidomos aktet e aplikimit të dhunës fizike janë të rregulluara hollësisht. Rreptësisht sipas rregullave, asnjë organ i cili zbaton dhunë nuk guxon ta bëjë atë arbitrarisht dhe sipas vlerësimit të tij por vetëm në mënyrën e saktë dhe precize në bazë të ekzekutimit të ndonjë akti paraprak juridik i cili në mënyrë precize përcakton mënyrën e zbatimit të aktit të dhunës. Tri elementet të cilat i përmban çdo formë e aktit juridik janë: 1. kompetenca e subjektit për nxjerrjen e tij, 2. procedura e nxjerrjes dhe 3. materializimi i aktit. 3.1. Kompetenca për nxjerrjen e aktit juridik Kompetenca për nxjerrjen e aktit juridik është autorizim i subjekteve të caktuara për të nxjerrë akte të caktuara. Për çdo akt përcaktohet subjekti i cili do ta nxjerrë atë. Kryesisht janë dy lloje të këtyre subjekteve: organet shtetërore dhe subjektet joshtetërore. Se cili subjekt do të jetë kompetent për aktin e caktuar varet nga shumë rrethana për të cilat kemi folur kur është bërë fjalë për krijimin e së drejtës. Kompetenca i jepet atij subjekti për të cilin konsiderohet se më së miri do ta nxjerrë aktin sidomos kur kihen parasysh interesat e klasës sunduese. Së këndejmi ndarja e mire e kompetencave është kusht shumë i rëndësishëm që akti të jetë i nxjerrë më së miri gjegjësisht që ai të nxirret ashtu siç i përgjigjet interesit të klasës sunduese. Së këndejmi prandaj pasojnë edhe sanksionet e rënda për shkeljen e kompetencave. Subjektet të cilave u është lënë në kompetencë lloji i caktuar i akteve shpeshherë specializojnë në 3 grupe për nxjerrjen e tri llojeve të akteve juridike shtetërore – ligjvënëse, administrative dhe legjislative (gjyqësore). Organet përkatëse janë të organizuara në atë mënyrë që u sigurohet nxjerrja e akteve të tyre në mënyrën më të mirë. 3.2. Procedura Procedura sipas së cilës krijohet akti përfshin: ato veprime konkrete me anën e së cilave krijuesi i aktit (adresanti) duhet të veprojë me rastin e nxjerrjes së tij. Ato veprime gjithashtu kanë për qëllim që të sigurojnë që akti të nxirret në mënyrën më të mirë. Të tilla janë p.sh. dispozitat që një

123

akt mund të jetë nxjerrë vetëm pas dëgjimit të caktuar të ndonjë subjekti apo pas debatit kontraindikator apo me qasje të lirë publikut etj. Mënyrat e nxjerrjes së akteve janë të numërta gjë që studiohet në kuadër të shkencave konkrete – juridike siç është normoteknika (teknika e hartimit të normave juridike). Procedura ka për qëllim ose të kontestojë ose të përshpejtojë nxjerrjen e aktit apo të mundësojë grumbullimin e të gjitha fakteve në bazë të të cilave duhet të nxirret akti dhe analizimi i mjaftueshëm dhe i mirë i tij, apo të mundësojë ndikimin e faktorëve subjektiv në nxjerrjen e aktit në mënyrë që ai të jetë në tërësi i harmonizuar me interesat objektive të klasës sunduese (udhëheqëse). Nëse procedura nuk është më parë e përcaktuar, atëherë ai është i lirë gjegjësisht ai që e nxjerrë aktin është i lirë që ta përcaktojë. 3.3. Materializimi Materializimi i aktit është veprimi trupor (fizik) me të cilin akti shprehet së jashtmi, si dhe mjeti material përmes të cilit sigurohet qëndrimi (zgjatja eventuale e tij). Më së shpeshti akti shprehet me gjuhë. Mirëpo, kjo mund të bëhet edhe me veprime të tjera – lëvizje të ndryshme. Mjeti me të cilin sigurohet zgjatja e aktit të caktuar është i paraparë për ato akte të cilat duhet të zgjasin. Ky mjet duhet të jetë i lehtë sensualisht, i kujdesshëm dhe relativisht i qëndrueshëm. Më së shpeshti kjo është shkresa (në letër, në gur etj.) në këtë mënyrë sigurohet që aktin ta kuptojnë ata të cilët për të kanë interes dhe ta kuptojnë saktë dhe kurdo që dëshirojnë (nëse akti është afatgjatë), e jo vetëm në momentin e nxjerrjes së tij gjegjësisht materializimit të tij. 4. Përmbajtja (materia) e aktit juridik Përmbajtja e aktit juridik ka dy pjesë: kryesoren dhe sekondaren. Elementi kryesor është një vendim i arsyeshëm dhe vullneti (i ashtuquajtur deklarata e vullnetit) të cilat shkaktojnë pasoja të caktuara juridike do të thotë sjellin ndryshime në sistemin juridik që praktikisht do të thotë krijojnë, ndryshojnë apo anulojnë të drejtat dhe obligimet e caktuara të subjekteve juridike gjegjësisht marrëdhëniet juridike ndërmjet tyre. Sipas elementit kryesor të përmbajtjes aktet juridike ndahen në dy lloje themelore – në akte me të cilat krijohen normat juridike dhe në akte me të cilat parashtrohen kushtet për zbatimin e normës juridike. Aktet me të cilat krijohen normat juridike përmbajnë normën përkatëse juridike e cila është e krijuar me vendim të vullnetit i cili përbën esencën e aktit. Aktet me të cilat parashtrohen kushtet për zbatimin e normës juridike përmbajnë vendimin gjegjësisht deklaratën e vullnetit e cila është e paraparë në prezumimin e ndonjë norme juridike si kusht për zbatimin e saj. Elementet tjera sekondare të përmbajtjes së aktit juridik janë shënimi i vet aktit në mënyrë që sa më saktë të përcaktohet vendi i tij në sistemin juridik e me këtë edhe veprimi i tij.

124

Aktet me të cilat krijohen normat juridike ndahen: në njërën anë, në të përgjithshme dhe individuale, kurse në anën tjetër, në të tilla me të cilat krijohet norma e plotë juridike dhe në ato me të cilat krijohet vetëm një element i normës juridike. Të përgjithshme janë aktet juridike të cilat kanë të bëjnë me normat e përgjithshme juridike, kurse individuale ato me të cilat nxirren norma juridike individuale (veç e veç). Zakonisht aktet e përgjithshme janë të plota, kurse ato individuale jo të plota (jo të tërësishme), mirëpo ka edhe akte individuale të tërësishme me përjashtime. Edhe aktet e përgjithshme edhe individuale më tutje ndahen në lloje të ndryshme për të cilat do të flasim më vonë. Për çdo shkelje të dispozitave për formën dhe përmbajtjen e aktit juridik zbatohen sanksionet ndaj aktit kurse shpeshherë edhe ndaj subjektit i cili e ka nxjerrë aktin. Ekziston parregullsia formale e aktit në rastet kur nxirret në formë tjetër nga ajo që është rregulluar (e ka nxjerrë atë p.sh. subjekti jokompetent apo sipas procedurave të tjera nga ato që janë paraparë), kurse parregullsia përmbajtsore (materiale) – atëherë kur përmbajtja e tij është e kundërt me atë e cila është përcaktuar me ligj (p.sh. është e ndaluar kontrata për shit-blerje të mallit të caktuar, kurse ai megjithatë e ka lidhur kontratën). 5. Nocioni formal dhe material i aktit juridik Të gjitha aktet të cilat kanë formën e njëjtë bëjnë pjesë në të njëjtin lloj të akteve juridike siç është rasti edhe me të gjitha aktet të cilat kanë të njëjtën përmbajtje. Prandaj, secili akt i përket llojit të caktuar të aktit juridik si për nga forma ashtu edhe për nga përmbajtja (materia). Për këtë arsye për secilin akt juridik mund të krijohen dy nocione prej të cilave me njërin mund të përfshihet forma e tij kurse me tjetrin përmbajtja e tij. Nocioni i parë quhet formal kurse i dyti quhet nocion material i aktit juridik. Për përcaktimin e nocionit formal të aktit juridik elementi më i rëndësishëm është kompetenca e subjektit. Vetëm në rend të dytë qëndron procedura. Së këndejmi në llojin e njëjtë të akteve juridike, në kuptimin formal, bien të gjitha aktet për nxjerrjen e të cilave është kompetent i njëjti subjekt. Në qoftë se për dy lloje të akteve është kompetent i njëjti subjekt atëherë procedura për nxjerrjen e tyre është e ndryshme, prandaj ata edhe bien në dy lloje të ndryshme të akteve. Forma e aktit juridik është e rregulluar sipas përmbajtjes prandaj këtu edhe pohohet se përmbajtja është më e rëndësishme sesa forma dhe se përmbajtja e përcakton atë. Sepse, edhe subjekti kompetent, edhe procedura për nxjerrjen e aktit dhe materializimi i tij para së gjithash përcaktohen sipas përmbajtjes së aktit.

125

Në qoftë se akti sipas përmbajtjes është më i rëndësishëm, atëherë ai u jepet në kompetencë numrit më të vogël të subjekteve të afta për ta nxjerrë, dhe procedura është aq më e rreptë, më e ngadalshme, më e kujdesshme, dhe mjetet për materializimin e aktit janë më afatgjate dhe më të besueshme. 6. Fuqia juridike (veprimi ligjor) e aktit Çdo akt juridik siç e cekëm më lartë ka fuqinë e caktuar juridike në raport me aktet tjera. Kjo në të vërtetë do të thotë se secili akt ka vendin e caktuar në hierarkinë e akteve juridike dhe së këndejmi ka edhe shkallën e caktuar të ndikimit në aktet tjera sikurse që prapë, është i detyruar të bartë masën e caktuar të ndikimit nga aktet tjera mbi të. Sa më të lartë që zë vend në hierarki akti juridik, aq edhe do të ketë më të madhe fuqinë juridike dhe e kundërta. Akti me fuqi më të madhe juridike ndikon në akte me fuqi më të vogël juridike në atë kuptim që këta duhet të jenë të harmonizuar me të, pra nuk guxojnë të jenë në kundërshtim (kolizion). Kurse ai vet, prapë, duhet të jetë në harmoni me aktin që ka fuqi më të madhe juridike nga ajo e tij. Kuptohet, akti me fuqi më të madhe juridike (kushtetuta) nuk ka asnjë akt mbi të, së këndejmi pra ajo edhe mund të shqiptojë siç dëshiron, dhe në këtë mënyrë duke mos u kujdesur për harmonizim me ndonjë akt tjetër. E kundërta akti me fuqi më të vogël juridike nuk ka kurrfarë ndikimi në aktet tjera, ndikimi i të cilit shprehet vetëm në akte materiale të cilat aplikohen në bazë të tij. Fuqia juridike është masa e ndikimit gjegjësisht e veprimit të një akti juridik mbi aktet tjera të cilat më së tepërmi varen nga forma e tij, siç kemi theksuar më lartë, në radhë të parë nga subjekti i cili është kompetent për ta nxjerrë aktin kurse në radhë të dytë nga procedura e nxjerrjes. 7. Marrëdhënia ndërmjet aktit psikik dhe shprehjes së tij të jashtme Shprehjen e jashtme të materializuar të aktit juridik të brendshëm psikik njerëzit e njohin në mënyrë të caktuar varësisht nga ajo se si është bërë materializimi (nëse akti është i shprehur me gojë ai dëgjohet; nëse është shprehur me shkrim ai lexohet etj. ) por, kuptohet akti i jashtëm shërben vetëm për ta shprehur të brendshmin, ai është mjet me anën e të cilit akti i brendshëm shprehet. Kjo është e qartë dhe nuk shkakton probleme përderisa nuk paraqitet mospajtimi gjegjësisht dyshimi në përputhshmëri ndërmjet aktit të brendshëm dhe shprehjes së tij të jashtme.

126

Për detyrën e dytë dhe pjesërisht të tretën do të flasim në vijim. Rasti më i thjeshtë i mospajtimit të shprehjes së jashtme me esencën e brendshme të aktit juridik dhe i vetmi i cili paraqet mospajtim të tillë juridik është kur akti i brendshëm psikik (vendimi, “vullneti”) realisht ekziston, është plotësisht i përcaktuar, mirëpo është shprehur në mënyrë të pasaktë. Kjo quhet gabim në të shprehur. 8. Nxjerrja e aktit juridik Një nga karakteristikat e sistemit juridik është se ai rregullon vet gjendjen e vet. Në bazë të kësaj pra del se ai krijon vetveten. Për këtë arsye shikuar formalisht drejtësia përbën një dukuri autonome, e cila vetveten e krijon. Kuptohet, kjo ashtu është vetëm nëse shikohet së jashtmi. Realisht, drejtësinë e krijojnë forcat e caktuara të klasave shoqërore siç e kemi parë më lart. Mirëpo, ato këtë e bëjnë sipas rregullave të cilat i normon vetëm drejtësia. Praktikisht kjo do të thotë se normat juridike konsiderohen akte juridike kurse vetë nxjerrja e aktit juridik rregullohet me ndonjë akt tjetër paraprak juridik (ligjor). 9. Llojet e akteve juridike

9.1. Akti i përgjithshëm juridik (burimi i së drejtës) Për ta kuptuar sistemin juridik më e rëndësishmja është ndarja e akteve juridike në të përgjithshme dhe individuale. Rëndësia e kësaj ndarjeje ka mundur të shihet nga shpjegimi i rëndësisë dhe ndërlidhjes reciproke të normave juridike të përgjithshme dhe individuale. Normat juridike individuale rezultojnë nga ato të përgjithshmet dhe u nënshtrohen atyre kurse kjo vazhdon edhe për aktet juridike. Aktet juridike të përgjithshme janë më të larta sesa ato individuale dhe konsiderohen si “burime” të atyre individuale, meqenëse këto të fundit rezultojnë nga ato gjegjësisht nxirren në bazë të tyre. Së këndejmi, aktet e përgjithshme edhe quhen “burime të së drejtës”. Ndërkaq, termi burim i së drejtës ka dy kuptime dhe vetëm me njërin prej tyre ai e shënon aktin e përgjithshëm juridik. Kuptimi i parë është i ashtuquajturi burim material i së drejtës (burim i së drejtës në kuptim material). Në atë kuptim ky term karakterizon apo shënon faktin shoqëror nga i cili realisht lind ose prej të cilit “del” e drejta. Kuptimi i dytë është burimi formal i së drejtës (burimi i së drejtës në kuptimin formal). Sipas këtij kuptimi burimi i së drejtës shënon aktin e përgjithshëm juridik gjegjësisht mjetin me anën e të cilit shprehet burimi material i së drejtës.

127

9.2. Akti individual juridik 9.2.1.Nocioni i aktit juridik individual Siç e kemi cekur akti individual juridik është ai akt juridik i cili përmban apo krijon normën individuale qoftë në tërësi, qoftë pjesërisht. Nevoja e ekzistimit të akteve individuale është shumë e madhe sepse me normën e përgjithshme në aktin e përgjithshëm (burimin e së drejtës) nuk është gjithmonë e mundur të përcaktohet kështu sjellja e njerëzve në të gjitha situatat individuale (të cilat shpesh janë të llojllojshme), dhe nuk është e mundur që subjektet e së drejtës vërtetë ta dinë në mënyrë precize se si duhet të sillen. Ndonëse më së shpeshti ekziston një varg i tërë aktesh të përgjithshme, në pikëpamje hierarkike, të cilat nxirren në bazë të të njëjtave fakte shoqërore, ashtu që aktet më të vogla gjithnjë e më tepër konkretizojnë normat e përgjithshme të përmbajtura në aktet më të larta, prapëseprapë ato norma të përgjithshme për nga vet natyra e tyre shpeshherë mbeten relativisht të papërcaktuara dhe nuk mund të zbatohen pa u përshtatur paraprakisht çdo situate individuale me akt individual gjegjësisht normë individuale. Në të vërtetë, krahas normave të përgjithshme të cilave domosdo u duhet të jenë të konkretizuara e aktin individual që të mund të realizohen, zbatohen, ekziston edhe një varg normash të përgjithshme të cilave kjo nuk u duhet dhe të cilat munden menjëherë drejtpërsëdrejti të realizohen pa pasur nevojë që të konkretizohen me normën individuale. Kemi tërhequr vëmendjen se akti individual në të drejtën e zhvilluar moderne sipas rregullit nxirret në bazë të aktit të përgjithshëm mirëpo kjo edhe nuk është e domosdoshme kur është fjala për vakuum juridik (ligjor). Me nxjerrjen e aktit individual kryhet procesi i krijimit të normës juridike gjegjësisht elementit normativ të sistemit juridik dhe mbetet ekzekutimi i tyre me veprimet trupore (fizike) të njerëzve në marrëdhëniet juridike ndërmjet tyre – subjekteve të së drejtës. 9.2.2.Llojet e akteve juridike individuale në bazë të normës të cilën

ato e përmbajnë Në qoftë se vështrohet përmbajtja e aktit juridik individual dhe nëse kihet parasysh struktura e normës së përgjithshme juridike në bazë të së cilës edhe nxirret norma juridike individuale me anë të aktit juridik individual duke pasur parasysh se norma e përgjithshme juridike ka dy elemente normative – dispozicionin dhe sanksionin aktet juridike individuale ndahen në dy grupe: 1. Në ato të cilat formojnë normën (gjegjësisht elementet normative –

dispozicionin dhe sanksionin) dhe 2. Ato të cilat krijojnë vetëm elemente të caktuara të vërtetuara në

prezumimin e normës juridike.

128

Nëse ndalemi vetëm në të drejtat të cilat rezultojnë nga akti juridik atëherë është e mundur të supozohen dy lloje kryesore të akteve të tilla si vijon: 1. aktet plotësisht individuale të cilat krijojnë të dy elementet normative,

- pra dispozicionin individual dhe sanksionin individual; 2. aktet jo të tërësishme individuale të cilat krijojnë vetëm dispozicionin

individual apo sanksionin, prandaj edhe ndahen në dy nënlloje përkatëse.

Kuptohet se me këtë rast vetvetiu ky krijim, nëse ekziston norma e përgjithshme në bazë të së cilës ai kryhet nuk paraqet asgjë tjetër veçse përpunim gjegjësisht konkretizim të elementeve përkatëse të normës së përgjithshme, e kurrsesi krijimin e saj plotësisht të lirë. Akti shtetëror me të cilin përcaktohet sanksionin individual në të shumtën e rasteve është akt gjyqësor. Meqenëse akti individual i tërësishëm nuk dallohet mjaft nga ai jo i tërësishëm, varësisht se kush e nxjerr atë ai në praktikë konsiderohet, ose akt administrativ ose akt gjyqësor. Kjo ndërkaq, mund të ketë pasoja të dëmshme për implementim të mirë të saj e gjithsesi edhe ne na pamundëson që ta shohim strukturën e vërtetë të sistemit përkatës juridik. Ne këtu aktet e përmendura do t’i paraqesim sipas radhës – së pari ato të tërësishmet (të plotat), pastaj ato jo të plota.

Akti individual juridik jo i plotë (jo i tërësishëm)

Aktet e tilla në sistemin juridik janë shumë të rralla, për arsye se dispozicioni dhe sanksioni dallojnë aq tepër ndërmjet veti saqë përcaktimi i dispozicionit individual duhet të ndahet nga përcaktimi i sanksionit individual në atë mënyrë që autorizimi gjegjësisht kompetenca për këtë do t’u jepet subjekteve të ndryshme atëherë kur do të jenë ndarë këto dy akte, subjektet të cilat i nxjerrin ato mund të specializojnë për kompetencat e tyre të cilat gjithashtu kërkojnë edhe procedurë krejtësisht të ndryshme. Kjo ndarje është e nevojshme edhe për arsye se sanksioni individual mund të caktohet vetëm kushtimisht me aktin i cili e përcakton dispozicionin individual, sepse në momentin e nxjerrjes së tij ende nuk ekziston kushti për sanksion – shkelje – as nuk është e ditur se do të jetë ai i krijuar. Shqiptimi i sanksionit për këtë arsye arrin më vonë dhe nuk mund të zbatohet me të njëjtin akt. Së këndejmi subjekteve të caktuara vetëm në raste të jashtëzakonshme u jepet kompetenca që me një akt të njëjtë të përcaktojnë edhe dispozicionin individual dhe sanksionin individual.

129

Akti individual juridik jo i plotë

Fjala është për aktin individual juridik jo të plotë i cili përcakton dispozicionin qoftë me rastin e përpunimit të dispozicioni të normës së përgjithshme, qoftë kur është rasti për vakuum ligjor (juridik), përcakton në mënyrë të pavarur. Më herët kemi vërejtur se përse dhe kur është e nevojshme që me aktin individual të përcaktohet dispozicioni individual. Për realizimin e pjesës më të madhe të dispozicioneve janë të domosdoshme aktet e këtilla individuale. Përderisa sistemi juridik mund të merret me mend pa aktet të cilat e caktojnë sanksionin individual (ky do të ishte sistemi pa delikte, për arsye se sanksionet e normave të përgjithshme do të ishin të mjaftueshme për pengimin e delikteve), ndonëse një sistem i tillë në realitet nuk mund të ekzistojë (gjatë luftës së klasave), është e pamundur të merret me mend një sistem i tillë i cili do të mund të rregullonte tërë jetën juridike vetëm me dispozicionet e normave të përgjithshme. Aktet individuale të cilat caktojnë dispozicionet janë të nevojshme për çdo sistem juridik. Madje më parë mund të merret me mend sistemi juridik pa kurrfarë normash të përgjithshme sesa pa norma individuale. Tashmë u cek se kompetenca e nxjerrjes së akteve të këtilla individuale ndahet ndërmjet organeve shtetërore dhe subjekteve joshtetërore. Cila akte do t’u jepen njërit apo tjetrit subjekt në kompetencë varet nga rrethanat për të cilat kemi folur më lartë. Për çdo subjekt të tillë kompetent përcaktohet forma e posaçme e aktit të tij. Kështu që për aktin e njëjtë përmbajtjesor ekzistojnë dy akte formalisht të ndryshme gjegjësisht dy akte në kuptimin formal të cilat janë: akti administrativ dhe puna juridike (ligjore). Përjashtimisht, dispozicioni mund të përcaktohet edhe me aktin gjyqësor (nëse ekziston kontesti ashtu siç theksohet në të). 9.2.3.Llojet e akteve juridike individuale në bazë të asaj se cili organ

i nxjerrë ato

Akti administrativ

Akti administrativ në kuptimin formal është çdo akt të cilin e nxjerrë organi administrativ sipas procedurës së caktuar. Administrata është e krijuar për të nxjerrë (krahas zbatimit të akteve të ndryshme materiale të cilat janë në kompetencë të shtetit, para së gjithash akte të dhunës), akte individuale me të cilat caktohet dispozicioni. Së këndejmi ajo edhe është organizuar ashtu që në mënyrën më të mirë i nxjerrë ato akte. Për atë organizim tashmë kemi shpjeguar – administrata është e përbërë nga organet profesionale, burokratike të cilat sipas rregullit janë organe inokos për të mundur që të punojnë më shpejtë, kurse shumë rrallë janë kolektive, por edhe atëherë numri i anëtarëve të organeve të tilla është i

130

vogël, dhe ajo është organizuar në pikëpamje hierarkike. Meqenëse administrata është e krijuar që të nxjerrë akte të tilla individuale, për këtë arsye në kuptimin material akti juridik është ai akt individual që e përcakton dispozicionin. Kuptohet, përcaktimi i dispozicionit duhet të paraprihet nga përcaktimi i ekzistimit të fakteve të cilat paraqesin kusht për zbatimin e dispozicionit dhe të cilat janë të caktuara në prezumimin e tij. Vërtetimi i këtyre fakteve për këtë arsye është element sekondar i aktit juridik. Mirëpo, edhe këtu ka përjashtime. Ndonëse administrata është e krijuar për të nxjerrë vetëm akte administrative në kuptimin material, ajo së këndejmi është e organizuar në atë mënyrë që këtë ta bëjë me suksesin më të mirë, megjithatë ndodh që asaj t’i jepen kompetenca edhe për nxjerrjen e llojeve të tjera të akteve. Ato akte të tjera, sipas rregullit, rregullisht janë lënë në kompetencë të organeve tjera gjegjësisht subjekteve tjera. Kur administrata nxjerrë akte të tilla, atëherë ato akte janë administrative vetëm në kuptimin formal, sipas formës, e jo edhe në kuptimin material sipas përmbajtjes. Sipas përmbajtjes, këto akte mund të jenë ose ligjvënëse (të përgjithshme) ose individuale të plota apo më në fund akte gjyqësore. Përjashtimet ekzistojnë në kuptimin që kur organi administrativ mund të nxjerrë akt i cili për nga përmbajtja është punë juridike (ligjore). Akti i tillë është akt juridik vetëm në kuptimin formal e jo edhe në atë material. Akti i tillë p.sh. është vendosja e nëpunësve, i cili nuk obligon personin e emëruar nëse ai me të nuk pajtohet. Kuptohet se organi administrativ mund të nxjerrë akt i cili edhe sipas formës mund të jetë punë juridike (ligjore). Në anën tjetër, prapë, në raste të caktuara subjekti joshtetëror mund të ushtrojë pushtet. Në rastin e tillë ai në realitet nxjerrë akte të cilat për nga përmbajtja janë akte juridike sepse obligojnë subjektin përkatës edhe përkundër vullnetit të tij. Rast të tillë kemi p.sh. me të ashtuquajturin pushtet prindëror, pushteti bashkëshortor (i burrit) etj. Në drejtësinë moderne gjithnjë e më pak ka raste të dhënies së pushtetit subjekteve joshtetërore. Akti administrativ p.sh. është akt me të cilin individit i caktohet që në kohën e caktuar të sjellë shumën e caktuar të tatimit apo të vijë në kohën e caktuar në vendin e caktuar për të filluar shërbimin ushtarak etj. Në çdo rast të tillë konkretizohen dhe precizohen dispozicionet e normave të përgjithshme. Një ndër parimet kryesore të punës së administratës është parimi i ligjshmërisë gjegjësisht parimi që akti administrativ si individual duhet të jetë domosdo konkretizim i akteve ekzistuese të përgjithshme. Ekzistojnë përjashtime kur administrata nxjerrë akt administrativ për plotësimin e vakuumeve juridike (ligjore). Është rast i shpeshtë kur akti administrativ si dekret obligues i njëanshëm edhe zbatohet drejtpërdrejt me dhunë, të cilën përndryshe e posedon organi administrativ. Puna juridike (akti

131

privat) është akt individual i subjektit joshtetëror (individit apo organizatës) e cila përcakton dispozicionin që për subjektin sjelljen e të cilit e rregullon të bëhet obligim vetëm me shuarjen e tij. Përjashtimisht, në formën e punës juridike mund të mbulohet akti administrativ për nga përmbajtja gjegjësisht dispozicioni mund të jetë obligues për subjektet edhe përkundër vullnetit të tyre. Kur themi këtu se punën juridike e bën (apo e lidh) subjekti joshtetëror, atëherë me këtë mendojmë për secilin subjekt i cili nuk është bartës i pushtetit shtetëror. Shembuj të këtyre punëve juridike janë kontratat, testamenti, martesa (dhepse në to ka edhe elemente të tjera) etj. Me këto akte juridike konkretizohen dispozitat e normave të përgjithshme për martesën, kontratën, trashëgiminë, gjegjësisht sidomos në rastin e fundit, ato dispozicione zëvendësohen (për shkak se janë dispozitive). Ka shumë lloje punësh juridike, varësisht nga kriteret e ndryshme sipas të cilave ato radhiten. Ne tashti nuk do t’i hyjmë numërimit të tyre, vetëm po tërheqim vërejtjen se për ne është më e rëndësishmja ndarja e punëve juridike në punë të njëpalëshe dhe të dypalëshe (gjegjësisht shumëpalëshe) të cilën veç e kemi cekë. Njëpalëshe janë ato punë të cilat i nxjerrë vetëm njëra palë dhe e cila mund të jetë e përbërë nga një apo më shumë subjekte (ky rasti i fundit është p.sh. lidhur me bashkëpronarët). Këto akte janë të ngjashme me aktet administrative dhe gjyqësore të cilat gjithashtu janë të njëanshme. Dypalëshe (shumëpalëshe) janë punët të cilat i krijojnë së paku dy palë me konkluzion të pajtueshëm (pajtueshmëria “e vullnetit”, siç thuhet për këtë zakonisht). Këto janë kontratat.

Akti gjyqësor

Akti gjyqësor në kuptimin formal është akt të cilin e nxjerrë gjykata me procedurë të posaçme gjyqësore, kurse në kuptimin material është akt juridik individual me të cilin caktohet sanksioni. Kjo shumë qartë rezulton nga ajo që u tha më lart. Mirëpo për të mundur të shqiptohet sanksioni individual, paraprakisht duhet të vërtetohet se a ekziston kushti për zbatimin e tij të paraparë në prezumimin e sanksionit, gjegjësisht kundërvajtjes (deliktit). Për këtë arsye në aktin gjyqësor më parë konstatohet ekzistimi i kundërvajtjes, deliktit, gjegjësisht sjelljes kundërligjore (sjellja në kundërshtim me dispozicionin), e mandej caktohet sanksioni. Nëse gjykata konstaton se kundërvajtja apo delikti nuk ekziston, ajo atëherë nuk shqipton kurrfarë sanksioni me ç’rast akti gjyqësor mbetet jo i plotë. Së këndejmi, akti i plotë gjyqësor përbëhet nga këto dy elemente: konstatimi i kundërvajtjes dhe shqiptimi i sanksionit. Akti jo i plotë gjyqësor përbëhet nga dy elemente tjera: konstatimi se kundërvajtja apo

132

delikti nuk ekziston dhe vendimi se sanksioni nuk mund të zbatohet. Përjashtimisht, mund të nxirret vendimi se sanksioni nuk mund të zbatohet, ndonëse është konstatuar se delikti ekziston. Edhe në aktin e plotë dhe jo të plotë gjyqësor elementi i parë është konstatimi i një fakti kurse tjetri vendimi (caktimi i rregullave të sjelljes, normave). Në të shumtën e rasteve gjykata konstaton ekzistimin e deliktit vetëm atëherë kur ekziston kontest ndërmjet dy palëve rreth asaj, kur njëra palë pohon se ekziston delikti apo kundërvajtja dhe kërkon që të caktohet sanksionin kurse pala tjetër e mohon këtë. 10. Ligjshmëria 10.1. Nocioni i parimit të ligjshmërisë Siç kemi vërejtur sistemi juridik përbëhet nga shumë elemente – nga aktet juridike dhe normat e krijuara me to si dhe nga aktet materiale të sjelljes njerëzore. Të gjitha këto elemente janë të renditura në nivele hierarkie ashtu që disa janë më të larta kurse të tjerat më të ulëta. Kjo do të thotë se njëra palë duhet të jetë në harmoni me ato më të lartat të cilat u caktojnë formën dhe përmbajtjen ndërsa aktet materiale (sjellja njerëzore) duhet të jenë në pajtim edhe me aktet e përgjithshme dhe individuale të cilat e përcaktojnë sjelljen. Kjo hierarki harmonizon të gjitha këto elemente të numërta apo të shumta në një tërësi të vetme unike, pra në sistemin unik juridik dhe kështu mundëson veprimin e tij si mjet unik në duar të klasës sunduese (udhëheqëse) për mbrojtjen e interesave të saja klasore. Parimi i ligjshmërisë përbëhet qëndron në atë se të gjitha elementet më të ulëta të sistemit juridik duhet të harmonizohen me elementet më të larta përkatëse. 10.2. Ligjshmëria e aktit juridik I ligjshëm quhet ai akt (juridik apo material) i cili është në harmoni me aktin më të lartë se vet, kurse i paligjshëm (apo kundërligjor) ai akt i cili nuk është në harmoni me aktin më të lartë i cili paraqet shkelje të aktit më të lartë. Akti kundërligjor është shkelje e sistemit juridik, dukuri jo e shëndoshë, e cila rrënon tërësinë e tij dhe interesat e klasës sunduese (udhëheqëse). Së këndejmi, është e kuptueshme se aktet kundërligjore nuk mund të qëndrojnë në sistemin juridik dhe se kundër tyre ndërmerren masa që kanë për qëllim hedhjen e tyre jashtë këtij sistemi apo sa më tepër që është e mundur të zvogëlojnë ndikimin e tyre të dëmshëm në sistem.

133

Kapitulli IX MARRËDHËNIA JURIDIKE

1. E drejta, norma juridike, marrëdhënia juridike Në shikim të parë “për të drejtën” zakonisht lindin parafytyrimet mbi këtë apo atë sistem dhe metodë ligjvënëse, për përmbledhjet dhe kodet ligjore për normat të cilat rregullojnë jetën shoqërore për akëcilin paragraf etj. Një parafytyrim i tillë është karakteristikë e tillë e praktikantit juridik për të cilin procesi historik i “objektivizimit” të ideologjisë që moti ka përfunduar, i cili në të drejtën, para së gjithash sheh materialin filozofik të caktuar racionalist i cili duket se ka zhvillimin e vet autonom dhe në atë zhvillim parapërcakton qenien sociale. Në anën tjetër, pikëpamja e tillë nuk është realitet as për ata jurist të cilët, duke filluar nga pozicionet e rregullta për nevojën e vendosjes së lidhjes ndërmjet nocionit të së drejtës dhe nocionit të shtetit, synojnë atë që për këtë arsye e paramendojnë të drejtën para së gjithash si dëshmim të vullnetit të shtetit – dhunë ndaj së jashtmes gjegjësisht siç thuhet zakonisht të normave juridike (ligjore). (Do të vërejmë në thonjëza këtë: nëse në rastin e parë fjala është kryesisht për këto apo ato devijime “civile”, për procesin e objektivizimit të së drejtës private, atëherë në rastin e dytë pikënisje është e drejta shtetërore e cila zhvillohet si disiplinë e pavarur). Definitivisht, të mendimit të njëjtë janë edhe shumë teoricienë marksistë të cilët fillojnë nga nocioni i klasores – i cili për këtë arsye i vendos edhe normat klasore të shtetit. 2. Nocioni i marrëdhënies juridike (ligjore) Përveç normës juridike edhe marrëdhënia juridike bën pjesë në nocionet qendrore të doktrinës juridike apo të shkencës juridike. Në të vërtetë e drejta nuk shterohet vetëm në përcaktimet normative por ajo interpretohet edhe si lidhje konkrete ndërmjet njerëzve apo thënë më saktë si lidhje ndërmjet dy apo më tepër subjekteve të së drejtës. Marrëdhënie juridike është çdo marrëdhënie shoqërore e cila është e rregulluar me norma juridike kurse e dimë se ato norma të cilat janë të vërtetuara me sistemin juridik dhe të cilat duhet të zbatohen sepse pas tyre qëndron shteti me forcën e instrumentalizuar legjitime. Të gjitha organet dhe personat të cilët veprojnë në marrëdhënien juridike janë të obliguar që të sillen sipas atyre normave që përmbahen në marrëdhëniet juridike gjegjësisht në normat me të cilat rregullohet marrëdhënia përkatëse juridike. Nga kjo rrjedh se marrëdhënia juridike është çdo marrëdhënie që vendoset ndërmjet së paku dy personave (fizik apo juridik) të cilët përfaqësojnë subjekte të marrëdhënies juridike. Marrëdhënia juridike ka elementet e veta themelore që e karakterizojnë

134

atë duke i dhënë karakteristikat e posaçme të cilat disa marrëdhënie shoqërore që nuk janë juridike, gjithsesi nuk i kanë. Normat juridike të krijuara me aktet juridike realizohen në marrëdhëniet shoqërore gjegjësisht në sjelljet e njerëzve ndaj të tjerëve. E drejta është rregullator i atyre marrëdhënieve shoqërore kurse rregullimi i tyre në mënyrë të caktuar pikërisht është edhe qëllimi i së drejtës. Mirëpo, siç kemi vërejtur, nuk janë të gjitha marrëdhëniet shoqërore të rregulluara me ligj. Shumë të numërta janë marrëdhëniet shoqërore të cilat janë të rregulluara me disa norma të tjera, e jo me ato juridike (ligjore). Së këndejmi rezulton nocioni marrëdhënie juridike: marrëdhënia juridike është ajo marrëdhënie shoqërore e cila është e rregulluar me të drejtën, normat e së drejtës gjegjësisht marrëdhënia në të cilën njerëzit janë të obliguar që të sillen sipas normave juridike (ligjore). Marrëdhëniet juridike, pra janë një shkallë e nevojshme në procesin e realizimit të normave juridike, dhe pjesë përbërëse e domosdoshme e sistemit. Përmes tyre pjesa normative e sistemit juridik – normat juridike – ndërlidhen me pjesën e tyre faktike – sjelljen njerëzore, veprimet trupore (fizike). Siç kemi vërejtur, kemi dy lloj normash juridike; të përgjithshme, të cilat sipas rregullit nxirren më parë, para se të kenë lindur marrëdhëniet konkrete shoqërore gjegjëse përkatësisht pa marrë parasysh ato, si norma kushtëzuese dhe individuale të cilat sipas rregullit nxirren pasi që marrëdhënia e tillë shoqërore të jetë krijuar, si norma jokushtëzuese. Së këndejmi, në marrëdhënien juridike mund të ketë ose marrëdhënie të rregulluar me një normë të përgjithshme (p.sh. të gjithë qytetarët kanë të drejtë në lëvizje të lirë – kjo normë krijon marrëdhënie juridike në të cilën qytetarët nuk guxojnë ta pengojnë lëvizjen e lirë), apo edhe me normë të vetme individuale në mungesë të normave të përgjithshme (rasti i vakuumit juridik-ligjor). Marrëdhënia juridike, praktikisht, nga marrëdhëniet tjera shoqërore dallohet për nga ajo se shteti do të intervenojë me aparatin e tij të dhunës në mënyrë që subjekti i marrëdhënies ta zbatojë obligimin e vet përderisa këtë nuk e bën në rastin e marrëdhënieve juridike. Kështu është në rastin e marrëdhënies ndërmjet organit tatimor dhe obliguesit tatimor, qiramarrësit dhe qiradhënësit, burrit dhe gruas, profesorit dhe studentit etj. Marrëdhënia juridike ndërmjet miqve apo marrëdhënia ndërmjet vajzës dhe djalit është marrëdhënie dashurie apo marrëdhënie jojuridike. Përmes marrëdhënieve juridike të cilat njëkohësisht janë edhe marrëdhënie shoqërore ngjishet tërë jeta politike, ekonomike dhe

135

kulturore në një masë të madhe të një shoqërie. Të drejtën këtu do të mund ta vështronim edhe si një formë të jashtme apo formë juridike të marrëdhënieve të tilla. Megjithatë, ndonëse ato marrëdhënie kanë edhe karakteristika tjera përveç atyre juridike përmes tyre para së gjithash vërehen ato vlera themelore apo të mira të cilat e drejta i mbron. Me përfshirjen e interesave dhe vlerave të rëndësishme shoqërore në sferën e së drejtës siç janë paqja, siguria, barazia, liria etj., plotësohet funksioni shoqëror i së drejtës si mekanizëm i posaçëm selektiv i rregullativës shoqërore. Marrëdhënia juridike, ndonëse si marrëdhënie shoqërore, megjithatë duhet karakterizohet edhe si marrëdhënie normative që do të thotë marrëdhënie e përcaktuar me normë juridike. Këto janë norma juridike para së gjithash abstrakte, të përgjithësuara apo parimore me të cilat përcaktohet se cilat subjekte, kur dhe nën të cilat kushte mund të hyjnë në marrëdhënie juridike. Sipas parimit të autonomisë së vullnetit të gjitha marrëdhëniet e tilla janë të natyrës kundërligjore dhe si të tilla shprehje e lirisë së individit kufijtë e së cilës i përcakton e drejta pozitive (autonomia përballë heteronomisë). Me normat individuale të cilat p.sh. i përmbajnë kontratat ndërmjet palëve me të cilat lidhen punë juridike me deklaratën e vullnetshme, realizohen liria dhe konkretizimi i marrëdhënieve juridike të cilat në mënyrë abstrakte të cilat objektivisht i rregullon e drejta gjegjësisht normat e përgjithshme. Prandaj, mund të dallohen marrëdhëniet juridike abstrakte dhe konkrete. Përmes marrëdhënieve juridike është e mundur vetëm përfshirja e njerëzve – individëve në sistemin juridik. Marrëdhënia juridike vetvetiu nuk krijon të drejta as obligime por ato janë të përfshira në to si element i rëndësishëm i asaj marrëdhënie. Për këtë arsye, ndonëse marrëdhëniet juridike, sipas qëllimeve të tyre sociologjike, ekonomike dhe qëllimeve të tjera dallohen, prapëseprapë ato në kuptimin juridik mund t’i grupojmë në marrëdhënie të ndërsjella (ndërvarësie) apo korelative (komplementare), gjendja e dy subjekteve. Në këtë gjendje një subjekt fiton apo disponon me ndonjë objekt të së drejtës, kurse tjetri e humb apo i urdhërohet që diçka të veprojë. Kjo gjendje në drejtësi karakterizohet si korelativitet i autorizimit dhe obligimit. Kjo do të thotë se një detyrim nuk mund të ekzistojë nëse atij nuk i përgjigjet ndonjë autorizim. Prandaj, së këndejmi e drejta dhe obligimi janë përmbajtje por edhe “të dy anët e medaljes” të të njëjtës marrëdhënie. 3. Elementi faktik i marrëdhënies juridike Marrëdhënia juridike paraqet pjesë të rëndësishme, vërtetë, të elementit faktit të sistemit juridik. Kjo rëndësi është aq e madhe sa që zhvillimi i fuqishëm i sociologjisë dhe shtimi i interesimit për hulumtime sociologjike të së drejtës kanë sjellë deri tek lindja e teorive të ndryshme sociale dhe sociologjike. Me këtë dhe marrëdhënien juridike së bashku

136

me pjesë tjera të së drejtës u takojnë ose vend me rëndësi të posaçme për përcaktimin e nocionit të së drejtës ose prapë vetëm e drejta e identifikimit me nocionin e marrëdhënies juridike. Ndërkaq, edhe aty ku nuk është rasti i tillë, marrëdhënia juridike duhet që t’i lidhë normat juridike me sjelljen e gjykatës dhe në këtë mënyrë sistemi juridik ta bëjë si një tërësi të zakonshme. Çdo marrëdhënie shoqërore nuk është marrëdhënie juridike dhepse çdo marrëdhënie juridike është marrëdhënie shoqërore. Jashtë kuptimit të marrëdhënies juridike gjenden marrëdhënie shoqërore të cilat asnjëherë nuk kanë qenë juridike dhe as që do të jenë ndonjëherë si dhe vakuumet juridike gjegjësisht rastet kur disa marrëdhënie shoqërore nuk janë të rregulluara me ligj dhepse kjo ishte dashur. Marrëdhënia juridike me fjalë tjera është vetëm ajo marrëdhënie shoqërore që është rregulluar me ligj gjegjësisht norma ligjore-juridike. Kjo nga marrëdhëniet tjera shoqërore dallohet sipas formës të cilën ia jep e drejta – ligji dhe sipas intervenimit të pushtetit shtetëror deri tek i cili vjen si rrjedhojë e shkeljes së normave juridike. Marrëdhënia juridike, ndërkaq është pothuajse e pamundur që të dallohet për nga përmbajtja nga marrëdhëniet tjera shoqërore të cilitdo kriter apo rëndësi dhepse nuk është vështirë të vërehet se zakonisht me ligj janë të rregulluara vetëm marrëdhëniet më të rëndësishme shoqërore gjegjësisht marrëdhëniet në të cilat ekzistojnë konfliktet më të mëdha shoqërore. Marrëdhënia juridike mund të jetë e rregulluar vetëm me normën e përgjithshme juridike, me normën individuale apo vetëm me që të dyja. Marrëdhënia juridike është e rregulluar vetëm me normën e përgjithshme juridike atëherë kur është e mundur që të parashikohet ndonjë gjendje shoqërore dhe atëherë kur normën e përgjithshme juridike është e mundur ta zbatojmë drejtpërdrejt pa nxjerrjen e normave individuale juridike. Marrëdhënia juridike më së shpeshti është e rregulluar me një normë të përgjithshme dhe me një normë individuale të pakushtëzuar. Kjo zakonisht bëhet atëherë kur është vështirë të parashikohen marrëdhëniet në mënyrë precize për një kohë më të gjatë në të cilat norma duhet të zbatohet. Ndërkaq më rrallë ndodh që marrëdhënia juridike të rregullohet vetëm me normë individuale me të cilën plotësohet vakuumi juridik. Çdo marrëdhënie juridike ka dy elemente kryesore: autorizimi ligjor dhe obligimi ligjor. Autorizimi ligjor karakterizon mundësinë e sjelljes së caktuar subjekteve të së drejtës që mbron sistemin juridik. Ai ekziston si e drejtë subjektive, kompetencë apo e drejtë për padi gjegjësisht për mbrojtje juridike. E drejta subjektive është autorizim juridik i subjektit të së drejtës për mbrojtjen e interesit personal të tij. Ajo gjithmonë ekziston kur subjekti ka parasysh interesin e vet qoftë ai racional apo irracional. Kompetenca prapë është autorizim i tillë juridik me të cilën subjekti i së drejtës mbron interesin e huaj e jo të vetin. Për këtë arsye subjekti i autorizimit

137

gjithmonë duhet të sillet racionalisht edhe kur është fjala për interesin e huaj ndaj standardeve përkatëse. Më në fund e drejta në padi qëndron në autorizimin e subjektit të së drejtës që të kërkojë nga organi kompetent shtetëror të intervenojë në instancë të fundit me forcën e tij për mbrojtjen e të drejtave të tij. Shfrytëzimin e autorizimeve ligjore duhet dalluar nga keqpërdorimi i tyre i cili ekziston si keqpërdorim i të drejtës subjektive. Keqpërdorimi i kompetencave apo keqpërdorimi i së drejtës në padi. Keqpërdorimi ekziston në çfarëdo forme të autorizimit ligjor që është fjala, atëherë kur të drejtën e vet e shfrytëzon ashtu që pjesërisht apo plotësisht pamundëson zbatimin e të drejtave ndonjë subjekti tjetër. Mirëpo, prapë nuk është lehtë të përcaktohet se kur është keqpërdorur ndonjë autorizim ligjor gjatë zbatimit lidhur me çka ekzistojnë pikëpamje të ndryshme juridike. Për drejtësinë është sidomos rrezik nëse organi shtetëror keqpërdor kompetencën e vet. Në atë rast ekziston keqpërdorimi pushtetit shtetëror. Elementi i dytë i marrëdhënies juridike është detyrimi ligjor apo obligimi që do të thotë detyrimi i subjektit të së drejtës që ta zbatojë normën ligjore-juridike me kërcënim sanksioni. Edhe obligimi ligjor sikurse autorizimi mund të bartet edhe të mos bartet gjegjësisht të jetë i bartur ose i pa bartur. Autorizimi ligjor dhe obligimi ligjor plotësojnë njëri tjetrin sepse nuk e mundur të paramendohet vetëm autorizimi ligjor i cili nuk do të kishte korrelacionin e tij juridik me detyrimin dhe anasjelltas, obligimin ligjor pa autorizimin ligjor. Ndërkaq, është e mundur të paramendohet marrëdhënia e tillë juridike e pushtetit në të cilën njëra palë ka vetëm obligimin apo marrëdhëniet e tilla në të cilat cilësitë e subjektit të autorizimit dhe subjektit të obligimit njëkohësisht gërshetohen tek të dy palët kontraktuese. Atje ku vërtetë autorizimit ligjor nuk i përgjigjet obligimi ligjor nuk mund të ketë marrëdhënie juridike as sistem juridik. Aty ekziston ose vetëm marrëdhënie shoqërore me autorizime shoqërore dhe obligime shoqërore ose nuk ka kurrfarë marrëdhënie shoqërore. Grupi i të gjitha marrëdhënieve juridike gjegjësisht autorizimeve dhe obligimeve juridike si dhe mundësia që të arrihen autorizime dhe obligime të reja e bëjnë gjendjen juridike të subjektit të së drejtës (situatën juridike, statusin juridik). Struktura e marrëdhënies juridike dhe situata juridike kanë të bëjnë me palën statike të marrëdhënies juridike. Anën tjetër të marrëdhënies juridike e bën dinamika e tij e cila është shprehje e dinamikës së të drejtës. Marrëdhëniet juridike lindin, ndryshohen dhe zhduken sipas nevojave të jetës shoqërore dhe rregullave të cilat i rregullon e drejta. Ato nevoja dhe ato norma i përcaktojnë faktet juridike në prezumimin e normës juridike kushtëzuese në bazë të së cilës pikërisht lindin, ndryshohen dhe pushojnë marrëdhëniet juridike. Faktet juridike më të rëndësishme janë parashkrimi dhe të mbajturit. Faktet juridike nuk janë pjesë e nocionit të

138

marrëdhënies juridike. Ky është rast edhe me subjektet e marrëdhënies juridike. Pa subjektin e së drejtës – personat fizik dhe juridik – nuk ka marrëdhënie juridike ndonëse subjekti i së drejtës nuk është pjesë e marrëdhënies juridike por prezumimi i saj i domosdoshëm. Njësoj vazhdon edhe për subjektin e së drejtës i cili duke filluar nga jurispodenca romake përcakton lëndën materiale si send. Në nocionin e marrëdhënies juridike më në fund nuk hyjnë as veprimet e njerëzve qoftë fjala për ato të lirat qoftë për ato veprime të njerëzve që janë rregulluar me normë ligjore. Të parat nuk janë relativisht për normë, derisa të tjerat janë pasojë e sjelljes së njerëzve apo pasojë e shkeljes së të drejtës. Në këtë rast veprimet e njerëzve lidhen për marrëdhëniet juridike gjegjësisht rezultojnë nga marrëdhëniet juridike. Marrëdhëniet juridike, subjektet e së drejtës, objektet e së drejtës, faktet juridike dhe veprimet e njerëzve ndaj së drejtës, të gjitha së bashku e bëjnë elementin faktit të sistemit juridik. 4. Përmbajtja juridike e marrëdhënies shoqërore Karakteri i caktuar i marrëdhënies shoqërore i cili është i rregulluar me normat juridike quhet marrëdhënie juridike. Ai në vete përmban karakteristikat të cilat e dallojnë dhe e bëjnë atë të ndryshëm nga disa marrëdhënie tjera. Kjo ka lindur nga procesi i realizimit të së drejtës me rastin e rregullimit të marrëdhënieve shoqërore duke ua dhënë atyre përmbajtjen juridike. Marrëdhënia juridike, praktikisht nga marrëdhëniet tjera shoqërore dallohet sipas asaj që shteti intervenon nëse subjekti nuk e kryen obligimin, ndërsa në rastin e marrëdhënies jojuridike, marrëdhënies së zakonshme shoqërore një gjë e tillë nuk ndodh. Siç shihet fjala është për marrëdhënien shoqërore të rregulluar me ligj gjegjësisht marrëdhënien me të cilën njerëzit janë të detyruar të sillen sipas normave juridike. Normat e marrëdhënies juridike mund të jenë të përgjithshme (p.sh. të gjithë qytetarët janë të obliguar ta paguajnë tatimin në pronë) apo një normë e përgjithshme dhe një individuale gjë që është rasti më i shpeshtë i rregullimit të marrëdhënies juridike. Në të vërtetë, është rregull që marrëdhënia juridike të rregullohet edhe me normën e përgjithshme dhe atë individuale gjegjësisht me normën juridike kushtëzuese dhe jokushtëzuese. Pjesa normative e sistemit juridik (normat juridike) përmes marrëdhënies juridike ndërlidhet me pjesën e saj faktike (sjelljen e njerëzve) gjegjësisht veprimet fizike (trupore). Ato norma janë të përcaktuara me sistemin juridik dhe duhet të zbatohen sepse pas tyre qëndron shteti me instrumentalizimin legjitim të forcës. Të gjitha organet dhe personat të cilët hyjnë në marrëdhënie juridike janë të obliguar të sillen sipas atyre normave të cilat i përmban

139

marrëdhënia juridike gjegjësisht sipas normave me të cilat është rregulluar marrëdhënia juridike. Një pjesë e rregullativës juridike përcakton përmbajtjen juridike të marrëdhënies shoqërore e cila në vete përmban domosdo të gjitha elementet që janë të domosdoshme për të vendosur një marrëdhënie juridike nga aspekti juridik (rregullativa materiale-juridike). Ndër to bëjnë pjesë të gjitha ato norma të cilat hyjnë në cilëndo degë të drejtësisë e të cilat kërkojnë nga subjektet e së drejtës sjelljen e caktuar për arsye se për këtë janë të autorizuar apo sepse e kanë për detyrë si dhe për arsye se në rast të shkeljes së asaj rregulle të sjelljes për ta është paraparë sanksioni. (P.sh. përmbajtja juridike e një marrëdhënie shoqërore e cila lind ndërmjet shoferit dhe udhëtarit me rastin e ofrimit të shërbimit të transportit qytetar me taksi duhet të fillojë nga norma juridike e cila rregullon ofrimin e shërbimeve për transportin publik të qytetarëve si persona fizik). Në cilën mënyrë dhe në cilën formë do të vendoset një marrëdhënie juridike e përcaktojnë normat tjera të cilat janë të rregulluara me të drejtën materiale. Fjala është për aktet juridike që përmbajnë norma juridike me të cilat rregullohet forma e jashtme, forma, si dhe mënyra e veprimit në realizimin e të drejtave dhe kryerjen e obligimeve. Në marrëdhënien juridike që vendoset me aktin ligjor nuk mund të ekzistojë dallim i madh ndërmjet normave materiale me të cilat rregullohet përmbajtja e marrëdhënies juridike, gjegjësisht normave me të cilat përcaktohet forma e saj. Po sikur ajo të ekzistonte atëherë do të bëhej fjalë për aktin juridik kundërligjor, gjegjësisht marrëdhënien juridike kundërligjore. Marrëdhënia juridike ka të gjitha elementet kryesore që e karakterizojnë duke i dhënë asaj karakteristika të posaçme të cilat marrëdhëniet tjera shoqërore nuk i kanë, ato të cilat pra nuk janë juridike kurse gjithsesi nuk i kanë. Elementet kryesore të marrëdhënies juridike janë këto: 1. e drejta dhe autorizimi i një subjekti që vet të bëjë diçka apo të

kërkojë një sjellje të caktuar nga një subjekt tjetër – marrëdhënia juridike e njëanshme;

2. detyra dhe obligimi i subjektit tjetër që të bëjë diçka apo të përmbahet nga veprimi – marrëdhënia juridike reciproke e njëanshme apo e dyanshme.

E drejta dhe obligimi janë nocione korelative sepse gjenden në vartësi të ndërsjellë për arsye se çdo e drejtë e një subjekti supozon obligim për subjektin tjetër dhe anasjelltas. Korrelacioni si marrëdhënie e ndërsjellë rezulton nga nocioni i normës juridike e cila gjithmonë paraqet urdhër të caktuar për një subjekt që ai të veprojë apo bëjë diçka që njëkohësisht

140

për subjektin tjetër do të thotë e drejtë që nga subjekti i parë të kërkojë zbatimin e urdhrit. Kjo karakteristikë e normës juridike shprehet me karakterin e saj imperativ – atributiv. Pra, me marrëdhënien juridike nënkuptojmë atë marrëdhënie shoqërore që është e rregulluar me norma ligjore. Me këtë marrëdhënie përjashtohet bashkëveprimi i organit shtetëror për ç’arsye ai nuk është i karakterit administrativ-juridik. Atë e karakterizon vullneti i subjekteve të cilat veprojnë lirisht në marrëdhëniet e ndërsjella të cilat janë të rregulluara me ligj. Marrëdhënia juridike më së shpeshti është prezente në marrëdhëniet civile-juridike dhe ato pronësore në të cilat organi i pushtetit nuk merr pjesë deri në çastin kur vjen tek konflikti i interesave gjegjësisht derisa njëra palë të mos fillojë të sillet në kundërshtim me normat në bazë të të cilave është themeluar marrëdhënia juridike (ligjore). Krahas ndarjes sipas elementeve të marrëdhënies juridike, çdo marrëdhënie juridike mund të ndahet edhe në: 1. marrëdhënie juridike të njëanshme dhe 2. marrëdhënie juridike reciproke. 4.1. Marrëdhëniet juridike të njëanshme Marrëdhëniet juridike mund të jenë të njëanshme nëse vendosen ashtu që një subjekt ka vetëm të drejta kurse subjekti tjetër vetëm obligime. E tillë është marrëdhënia ndërmjet shtetit dhe individit, kur shteti ka të drejtë ta kërkojë pagesën e tatimit nga individi kurse individi ka obligimin për këtë gjegjësisht ka për detyrë ta paguajë tatimin shtetëror. 4.2. Marrëdhëniet juridike reciproke Në anën tjetër, kur edhe subjekti tjetër ka detyrim që të bëjë një gjë apo të përmbahet nga veprimi, atëherë kjo do të thotë se të drejtat dhe detyrimet ndërmjet subjekteve janë vendosur reciprokisht dhe që të dy njëkohësisht kanë të drejta dhe obligime (p.sh. marrëdhënia juridike e përditshme, e zakonshme do të mund të thuhej, e cila paraqitet ndërmjet njerëzve është ajo marrëdhënie e cila vendoset në situatat kur një njeri shet kurse tjetri blen ndonjë gjë. Në atë marrëdhënie blerësi ka për detyrë ta paguajë atë send të cilin e ka blerë kurse shitësi ka të drejtë ta kërkojë pagesën e çmimit për atë send). Kuptimin më të gjerë të marrëdhënies juridike e hasim tek V. Ivançeviq i cili për karakterin juridike të një marrëdhënie konsideron se është e rëndësishme që: “1. ajo duhet të ketë bazën në normën ligjore, 2. që në atë marrëdhënie të jenë së paku dy subjekte, njëri përballë tjetrit dhe 3. që ajo marrëdhënie duhet ta ketë objektin e vet – e ai objekt është e drejta subjektive, gjegjësisht detyrimet”. 15 Përmbajtja ligjore e marrëdhënies juridike gjendet në të drejtat dhe detyrimet ndërsa përmbajtja e tyre administrative-juridike është siguruar me autoritetin e

141

pushtetit shtetëror, gjegjësisht autoritetin e dhunës me të cilin pushteti shtetëror në çdo moment disponon. 5. Elementet themelore të marrëdhënies juridike Marrëdhënia juridike si edhe të gjitha marrëdhëniet është marrëdhënie ndërmjet personave. Këta persona janë subjekte juridike dhe për ta do të flitet në kapitullin në vijim. Subjektet juridike nuk janë element i marrëdhënieve juridike, ndonëse pa to këto marrëdhënie nuk do të ekzistonin. Çdo marrëdhënie juridike ka dy elemente themelore të cilat përbëhen nga normat tipizuese dhe normat e sjelljes së caktuar të dy subjekteve. Fjala është për dy palë (prej të cilave çdonjëra mund të përbëhet nga më shumë subjekte) ndërmjet të cilave ekziston marrëdhënia juridike. Njëra nga ato dy palë është e autorizuar që të veprojë diçka kurse tjetra nga ato është e detyruar që të bëjë diçka. Për këtë arsye këto dy elemente edhe quhen:

1. Autorizim ligjor dhe 2. Detyrim ligjor (obligim).

Pra, në çdo marrëdhënie ligjore duhet të ekzistojnë dy elemente përbërëse themelore – autorizimi dhe obligimi – nga kjo rezulton se nocioni autorizim dhe ai obligim janë nocione kreative: çdo autorizim i një subjekti prezumon obligim për subjektin tjetër dhe anasjelltas. Kjo rezulton tashmë edhe nga nocioni i normës ligjore e cila siç përmendëm, gjithmonë paraqet urdhër të caktuar për ndonjë subjekt, me çka njëkohësisht subjekti tjetër autorizohet të kërkojë zbatimin e urdhrit nga ana e subjektit përkatës. Kjo karakteristikë e normës ligjore zakonisht shprehet me atë se thuhet që ajo është e karakterit imperativ-atributiv. 5.1. Autorizimi ligjor (juridik) Autorizim juridik (ligjor) do të thotë mundësi e sjelljes së caktuar të subjektit të cilën ai mund ta kryejë ashtu që ajo sjellje e tij të jetë e mbrojtur me sistem juridik. Me fjalë tjera kjo do të thotë se sjelljen e tij askush nuk guxon ta pengojë sepse përndryshe konsiderohet kundërvajtje (delikt), kurse në rastet e caktuara kjo gjithashtu do të thotë se ndonjë subjekt tjetër është i detyruar që të sillet në mënyrën të cilën e cakton subjekti i autorizuar. Në rastin e parë subjekti i detyrimit, pra, është i detyruar për sjellje pasive të veprimit gjegjësisht ai është i detyruar të durojë sjelljen të cilën e subjektit autorizues për të cilën ai është i autorizuar; në rastin e dytë prapë subjekti i detyrimit është i _________________________ 15) V. Ivançeviq: “Institucioni i së drejtës administrative”, libri I, Zagreb, 1983, fq. 163.

142

detyruar në sjellje aktive, veprim të cilin subjekti i autorizimit e cakton. Kështu nëse ndonjë subjekt është i autorizuar të banojë në shtëpinë e vet të gjitha subjektet tjera janë të detyruara që atë ta durojnë gjegjësisht që atë të mos e pengojnë më asgjë. Ndërkaq, nëse dikush është i autorizuar të kërkojë të banojë në shtëpi të huaj, atëherë subjekti i detyrimit është i detyruar që shtëpinë e vet t’ia lë në dispozicion për banim sipas kërkesës së tij. Autorizimi i jepet subjektit në mënyrë që ai të mund ta realizojë ndonjë interes për të cilin klasa udhëheqëse (sunduese) sheh të nevojshme se atë duhet mbrojtur me ligj. Mirëpo, duke pasur parasysh marrëdhënien e subjektit të autorizimit ndaj interesit i cili me atë autorizim të tij realizohet, ekzistojnë dy lloje të ndryshme të autorizimeve juridike (ligjore). Lloji i parë i autorizimit quhet e drejtë subjektive, kurse i dyti autorizim (kompetencë). 5.1. E drejta subjektive E drejta subjektive është e drejta e autorizimit të subjektit të së drejtës për ta mbrojtur interesin e vet personal. Autorizimi i tillë p.sh. është e drejta në pronë, e drejta në qira, e drejta e qarkullimit të lirë etj. Ekzistojnë të drejta të tilla të panumërta të cilat studiohen në kuadër të degëve përkatëse juridike. Për të drejtën subjektive është karakteristike se ajo, në kufijtë caktuar, është subjekt i së drejtës plotësisht i lirë që të sillet sipas vullnetit. Ai është i vetmi kompetent që ta përcaktojë interesin e vet, të vendosë se a dëshiron ta mbrojë të drejtën e tij subjektive apo jo etj. Nëse vendosë që të mos e zbatojë autorizimin e tij ai është plotësisht i lirë për këtë dhe në asnjë rast për këtë arsye nuk mund t’i shqiptohet sanksioni. Të drejta subjektive mund të ndahen apo klasifikohen sipas kritereve të ndryshme, por më e rëndësishmja është ndarja apo klasifikimi i atyre të drejtave në: 1. Të drejtat absolute apo reale dhe 2. Të drejtat relative apo obligative. Krahas këtyre, është e rëndësishme edhe ndarja apo klasifikimi i të drejtave në të drejta të bartshme dhe të pabartshme si dhe klasifikimi gjegjës i detyrimeve. Të drejtat e bartshme në subjektet tjera sipas rregullit janë të drejtat pronësore – p.sh. e drejta e pronës, hipotekat etj. Të drejtat të cilat janë të lidhura në këtë mënyrë për personin e subjektit të vet vetëm ai mund t’i realizojë apo t’i kryejë. Të drejtat e pabartshme janë: p.sh. e drejta e burrit, e prindit, e drejta e votës etj.

143

Kompetenca

Kompetenca është autorizim ligjor i subjektit të së drejtës me të cilën ai duhet të mbrojë ndonjë interes të huaj (jo të vetin), por interes të ndonjë subjekti tjetër, në emër të së cilit vepron. Ai interes në të vërtetë paraqet të drejtën subjektive të atij subjekti. Ai subjekt tjetër mund të jetë ose ndonjë person fizik, njeri i cili nuk mund ta mbrojë vet interesin me anë të së drejtës së vet subjektive për çka ajo mbrojtje i dorëzohet subjektit të kompetencës, ai ose është person juridik ose organ. Dallimi kryesor ndërmjet të drejtës subjektive dhe kompetencës qëndron në atë se subjekti i së drejtës subjektive është shumë më i lirë në kryerjen e autorizimit të tij sesa subjekti i kompetencës. Subjekti i kompetencës nuk është i autorizuar të veprojë siç dëshiron por është i detyruar të veprojë ashtu siç do të vepronte ai që e ka autorizuar për realizimin e interesit të vet sikur të mund të vepronte racionalisht. Prandaj kompetenca edhe nuk është autorizim i kulluar siç është rasti me të drejtën subjektive, por ajo është njëkohësisht edhe obligim ligjor (juridik).

E drejta në padi

Në nocionin e autorizimit ligjor qëndron se është i mbrojtur me aparatin shtetëror të dhunës. Kjo do të thotë se aparati shtetëror i dhunës do të intervenojë që t’i pengojë ato subjekte të cilat pengojnë ushtrimin e autorizimit dhe pastaj do t’i detyrojë subjektet të cilat janë të detyruara që të veprojnë diçka, në pajtim me autorizimin, që atë edhe ta bëjnë. 5.1.2. Obligimi ligjor (detyrimi) Nocioni korelativ me nocionin e autorizimit ligjor është nocioni i detyrimit ligjor apo obligimit. Ky nocion madje në drejtësi qartë dallohet nga nocioni i autorizimit sepse e drejta në rend të parë këtu është rregull sjelljen e detyrueshme. Teorikisht nuk është e pamundur të paramendohet madje edhe një sistem juridik në të cilin për të gjitha subjektet e zakonshme të së drejtës do të ekzistonin vetëm detyrime në mënyrë që autorizimet të cilat iu përgjigjen të ekzistonin vetëm për shtetin gjegjësisht organet e tij. Njësoj sikurse në të drejtën subjektive, edhe obligimi bie mbi trashëgimtarët apo ndërmjetësit tjerë si i bartshëm nëse ka lidhje me pronën. Ndërsa i pabartshëm është nëse është i lidhur ngushtë për personalitetin e subjektit ashtu që askush nuk mund ta kryejë përveç tij: obligimi i një skulptori që ta punojë një vepër (skulpturë) është i pabartshëm kurse obligimi i tij për pagesën e borxhit është i bartshëm.

144

6. Përshkrimi dhe ruajtja Këtu do të flasim posaçërisht për një fakt juridik, për kalimin e kohës, sepse koha është shumë e rëndësishme për drejtësinë. Shumë marrëdhënie juridike pushojnë (shuhen) apo ndryshohen, ose lindin të rejat me kalimin e kohës, të ashtuquajturat parashkrime gjegjësisht mbajtje (ruajtje). Kalimi i kohës për shkak të së cilës autorizimet e caktuara humben, marrëdhëniet e caktuara shuhen, kjo quhet parashkrim, derisa kalimi i kohës për shkak të së cilës autorizimet e caktuara fitohen, marrëdhëniet e caktuara lindin dhe kjo quhet ruajtje (mbajtje). Së këndejmi kalimi i kohës është fakt i posaçëm juridik. Së këndejmi meqenëse autorizimet kryhen sikurse edhe çdo gjë tjetër me kohë edhe ky fakt duhet të ketë ndikim në kryerjen e tyre gjegjësisht në marrëdhëniet juridike. Mirëpo autorizimi i parashkruar nuk shuhet gjithmonë plotësisht nga sistemi juridik – autorizimi i caktuar i parashkruar mund të kalojë në tjetër lloj (p.sh. e drejta e parashkruar e pronës lind nëse atë nuk e ka fituar askush, mirëpo nëse atë të drejtë e ka ushtruar ndokush gjatë kohës derisa subjekti i tij nuk e ka ushtruar, atëherë ai i cili e ka ushtruar këtë të drejtë, e fiton atë, ndonëse deri atëherë nuk e ka pasur). Këtë fitim të autorizimit në bazë të ushtrimit tjetër e quajmë ruajtje. Me këtë, prapë, vetëm në anën tjetër, sistemi juridik i përshtatet realitetit, gjegjësisht ajo që deri tashti ekziston si fakt, kurse nuk ekziston edhe juridikisht, pranohet si e drejtë dhe fillon të ekzistojë si e tillë. Kuptohet se parashkrimi rrjedh vetëm atëherë nëse subjekti i së drejtës është në mundësi që autorizimin e vet ta kryejë por nuk e kryen, kurse jo edhe atëherë kur nuk ka qenë në mundësi ta bëjë atë. Gjithashtu ka autorizime të cilat nuk parashkruhen, gjegjësisht nuk mund të fitohet mbajtja e tyre.

KAPITULLI X SUBJEKTET JURIDIKE, TITULLI JURIDIK DHE STATUSI

1. Hyrje Cilindo bartës të së drejtës dhe detyrimit në marrëdhënien juridike gjegjësisht thënë me gjuhën e ligjit bartësin e obligimit dhe autorizimit e karakterizojnë si subjekt juridik. Subjektet juridike para së gjithash janë qytetarët gjegjësisht individët. Nuk mund të themi se subjektet juridike janë grupe njerëzish përveç siç do të shohim në vazhdim të shpjegimit, se edhe kolektivitetet mund të kenë subjektivitet juridik nën kushte të caktuara të cilat i pranon sistemi juridik.

145

Duke miratuar parimin e barazisë, ligji pranon njeh subjektivitetin juridik të gjithë pjesëtarëve të një bashkësie juridike (shteti), gjë që shprehet edhe me nocionin e aftësisë ligjore i cili është identik me nocionin e subjektit të së drejtës. 16 Megjithatë në drejtësi si subjekte konsiderohen edhe kolektivet njerëzore dhe prona nën kushte të jashtëzakonshme të cilat i rregullon sistemi juridik i çdo shteti. Kështu, krahas personave fizik paraqiten edhe të ashtuquajturit persona juridik si subjekte të së drejtës. Vend të posaçëm ndër ta zë shteti si subjekt i së drejtës ndërkombëtare i cili njëkohësisht paraqitet edhe në marrëdhëniet juridike të së drejtës së brendshme. Sot në të drejtën moderne çdo qytetar si subjekt juridik është bartës i së drejtës dhe detyrimit në kuptimin e dyfishtë: si pjesëtar i shtetit – bashkësisë politike e cila ia njeh të drejtat themelore dhe si subjekt në sferën e të drejtave private e cila i përfshinë ato pronësore, si dhe marrëdhëniet e punës dhe ato familjare. Përveç këtij aspekti statik, subjektivizimi i së drejtës edhe më tepër vërehet në dinamikën e marrëdhënieve juridike; çdo subjekt i së drejtës është në mundësi që vet ose përmes përfaqësuesit ndërmerr veprime me të cilat realizohen efektet e ndryshme juridike. Përveç lutjeve, kërkesave, padive dhe veprimeve të tjera të karakterit procesual, subjektet lirisht vendosin edhe për lindjen, zgjatjen dhe shuarjen e marrëdhënieve private-juridike. Kështu njerëzit shkëmbejnë të mirat materiale-juridike sipas zgjedhjes së tyre, atëherë kur ata dëshirojnë dhe më kë dëshirojnë. Ky dimension dinamik apo aktiv i subjektivitetit të së drejtës në shkencën e drejtësisë karakterizohet si aftësi veprimi. 2. Nocioni i subjektit juridik (subjektit të së drejtës) Duke pasur parasysh se sistemi juridik rregullon sjelljen e njerëzve në shoqëri normat ligjore në rend të parë kanë të bëjnë me atë sjellje në të cilën ekzistojnë marrëdhëniet ligjore ndërmjet njerëzve. Në këtë kuptim, më të gjerë dhe më preciz, njerëzit janë subjekte të së drejtës sepse ajo ka të bëjë vetëm me ta. Mirëpo, prapë duhet pasur kujdes se ka pasur sisteme juridike në të cilat disa njerëz nuk kanë qenë subjekte por objekte të së drejtës sikurse që ekzistojnë edhe krijesa të caktuara shoqërore (ndërmarrje, shoqata) të cilat janë subjekte të së drejtës kurse nuk janë njerëz, ndonëse ato përbëhen nga njerëzit. Kjo dëshmon se njeriu vetvetiu nuk është subjekt i së drejtës. Nga subjektet e së drejtës duhet dalluar personin i cili me

146

vetëdije dhe vullnet mund të veprojë sipas normave ligjore dhe ky quhet agjent juridik. Agjentët juridik mund të veprojnë edhe në emër të vetin por edhe të huajin gjegjësisht edhe për dobi të vetën edhe për dobi të huajën, (përfaqësues për tjetrin). Nëse vështrojmë zhvillimin historik të normave pozitive-juridike të subjektit të së drejtës vërejmë se cilësia e subjektit të së drejtës u është dhënë personave të ndryshëm, varësisht nga interesat klasore të klasës sunduese. Kështu në të drejtën e sistemit skllavopronar kjo cilësi u është dhënë vetëm njerëzve të lirë, në sistemin feudal – të gjithëve por jo në mënyrë të barabartë formalisht, kurse në shoqërinë socialiste ekzistonin masat që ajo barazi formale gjithnjë e më tepër shndërrohej në barazi reale. Cilësia e subjektit të së drejtës u njihet personave fizik (njerëzve) dhe të ashtuquajturve persona juridik (shoqatave dhe ndërmarrjeve). Cilësia e subjektit të së drejtës për të qenë bartës i obligimit dhe autorizimit zakonisht quhet me termin të posaçëm – aftësi juridike (ligjore). Ndërkaq, ky nocion është qartë tautologjik sepse përputhet me nocionin e subjektit të së drejtës dhe për këtë arsye është i panevojshëm. 2.1. Personi fizik si subjekt i së drejtës Personi fizik është ai person i cili ka mjaft të zhvilluar vetëdijen dhe vullnetin që normat ligjore të mund t’i kuptojë dhe sjelljen e tij në to ta motivojë, i cili është i aftë që me veprimet e tij të vetëdijshme të nxisë pasoja gjegjëse juridike gjegjësisht e drejta për aktet e vetëdijshme të tij lidhet për pasojat eventuale të caktuara. Këto pasoja ky person i deshi apo jo ato do të vijnë edhe pavarësisht nga vullneti i tij. Pasojat mund të jenë të shprehura në kuptim të fitimit të së drejtës (autorizimeve) dhe kryerjes së obligimit, detyrimit, gjegjësisht humbjen e tyre dhe sidomos në përgjegjësi. Aftësia e personit fizik të përgjigjet për veprimet e tij të vetëdijshme paraqet aftësinë për kryerje të deliktit (kundërvajtjes). Në sferën e të ashtuquajturës e drejtë private (civile, ekonomike, deri diku familjare dhe të punës) dallohet e ashtuquajtura aftësi punuese nga aftësia delikte qytetare-juridike. E para është aftësia për kryerjen e punëve juridike. Pra, zotësia delikuente është aftësi që të bartet përgjegjësi për deliktin e kryer (në të drejtën civile për dëmin e shkaktuar) dhe për të sipas rregullit është e nevojshme gjithashtu dhe shëndeti. Në sferën e së drejtës penale ajo aftësi quhet zotësi delikuente penale-juridike. Edhe ajo fitohet me moshën madhore kurse për disa vepra të caktuara të lehta penale fitohet edhe më herët (zotësia e pjesshme delikuente penale). ________________________ 16) Shih në B. Periq: “Struktura prava”, Informator, Zagreb, 1988, fq. 65.

147

2.2. Personi fizik si palë dhe si subjekt i së drejtës Sa i përket arsyes për shkak të së cilës ka lindur dhe është afirmuar nocioni i palës në drejtësi, mendimi i përgjithshëm teorik dhe doktrinar fillon nga ajo se nocioni i palës në kuptimin formal ka lindur për shkak të nevojës së diferencimit të palëve në raport me personat tjerë të cilët gjithashtu marrin pjesë në procedurën juridike. Fillimisht, nocioni i palës na paraqitet në punën e organeve policore dhe kryesisht ka lindur si pasojë e theksimit të interesave subjektive gjegjësisht personale, ndërsa qëllimi objektiv i diferencimit, së paku në fillim të themelimit, ka qenë e lënë në planin e dytë. Gjithashtu arsyet për të cilat personi i caktuar në procedurën juridike në përgjithësi ka mundur të fitojë pozitën e palës janë shfaqur në mënyra të ndryshme. Duhet të kemi parasysh se pozita e palës ka shërbyer për realizimin e mbrojtjes së të drejtave të tyre personale dhe interesave juridike prandaj arsyet e arritjes së kësaj pozite kanë qenë ekskluzivisht të natyrës subjektive. Ndërkaq meqenëse pozita e palës me kohë ka ndryshuar dhe është varur nga prezumimet e caktuara, edhe arsyet objektive të diferencimit gjithashtu kanë ardhur në shprehje të plotë. 2.3. Aftësia e palës si subjekt i së drejtës Subjekti juridik i cili është bartës i të drejtave dhe detyrimeve në marrëdhëniet juridike (personi fizik, juridik) mund të ketë aftësi juridike për të qenë bartës i të drejtave dhe detyrimeve. Aftësia e tillë quhet me një emër të posaçëm – aftësi juridike. Ky nocion është haptazi tautologjik sepse përputhet me nocionin e subjektit të së drejtës, prandaj atë për këtë arsye e konsiderojmë si të panevojshme për sqarime të posaçme. Mjafton të theksojmë se zotësia juridike fitohet me lindje (personi fizik) dhe me regjistrimin e tij në regjistrin përkatës të organeve shtetërore (personi juridik). Krahas këtij nocioni në korrelacion të drejtpërdrejt është edhe zotësia e palëve. Ajo paraqet cilësinë e një subjekti për të qenë palë në procedurë (p.sh. kontestin gjyqësor – akuzues apo i akuzuar). Zotësinë e palës e kanë të gjithë ata që janë të aftë juridikisht: të gjithë personat fizik (edhe fetusi i cili do të lind i gjallë nëse është në interesin e tij) dhe të gjithë personat juridik. Mirëpo, zotësia e palëve ka kuptim më të gjerë sesa zotësia juridike (ius standi in iudicio), pra përjashtimisht mund ta kenë edhe disa forma të bashkimit apo organet të cilat edhe nuk kanë zotësi juridike. Doktrina dhe shkenca juridike kryesisht pajtohen rreth çështjes së ekzistimit të supozimeve të nevojshme për pjesëmarrje të palëve në procedurë. Në këtë kuptim veprimi i personave si palë në procedurë është i kushtëzuar me ekzistimin e zotësive si vijon:

148

a) posedimi i zotësisë së palëve apo aftësia që të jetë palë në procedurë

para organit shtetëror, b) me posedimin e aftësisë procesuale gjegjësisht për të pasur aftësi për

kryerjen e veprimeve të pavarura në ndonjë procedurë juridike (gjyqësore, administrative etj.);

c) me posedimin e legjitimacionit të palës gjegjësisht ekzistimit të lidhjeve të caktuara të atij personi me gjërat konkrete administrative gjegjësisht lëndën e procedurës juridike.

Të gjitha kushtet e cekura paraqesin supozime procesuale pa të cilat organi shtetëror nuk ka detyrim që të lëshohet në veprime meritore. Kjo do të thotë se organi shtetëror parashtruesit të kërkesës mund t’i refuzojë gjegjësisht personit i cili dëshiron të marrë pjesë në procedurën e cila veç ka filluar, ta ç’kyç nga ajo procedurë. Nga sa u tha më lart rezulton se supozimet e përmendura procesuale paraqesin kusht për veprimin e organit shtetëror. Dy supozimet e para paraqesin të ashtuquajturat cilësi të përgjithshme të palëve për pjesëmarrje në procedurën administrative, ndërsa supozimi i tretë është përcaktuar si zotësi e posaçme e palës në procedurë. Pa paraqitjen e supozimeve procesuale nga palët, organi shtetëror është i liruar nga veprimi i panevojshëm. Kjo do të thotë se pozitën e palës në ndonjë procedurë para organit shtetëror mund ta ketë vetëm ai person i cili i plotëson që të tri kushtet së bashku (kumulativisht).

Zotësia e palëve

Kjo është aftësi për të qenë palë në procedurë gjegjësisht për të qenë bartës i së drejtës dhe detyrimit. Siç kemi vërejtur kjo aftësi i përgjigjet zotësisë juridike. Me rregullativën materiale është paraparë se kush mund të ketë zotësinë e palës. Parashtrimin e zotësisë së këtillë juridike në procedurë e kanë të gjithë personat fizik dhe juridik (shoqatat ekonomike, ndërmarrjet, bankat etj.). zotësia e palës fitohet me lindjen e personit fizik gjegjësisht me themelimin e personit juridik dhe regjistrimin e tij në regjistrin gjyqësor tek gjykata kompetente. Në disa raste kërkohet zotësia e posaçme juridike, ndonëse personi i caktuar e ka zotësinë e përgjithshme juridike (p.sh. shtetasit e huaj nuk mund të jenë palë në procedurë në lëndët e caktuara para organeve shtetërore).

Zotësia procesuale (e veprimit)

Këtë zotësi mund ta ketë vetëm pala e cila është plotësisht e aftë për punë. Mund të përfundojmë se zotësinë procesuale apo zotësinë e veprimit nuk e kanë personat e mitur si dhe personat e moshës madhore të cilëve u është marrë kjo zotësi. Situata e kundërt është ndërkaq e

149

mundur për arsye se ndonjë person mund të ketë zotësinë e palës e të mos ketë zotësi veprimi. Gjithashtu, nëse ndonjë pale i është pezulluar zotësia e veprimit ajo palë edhe më tutje mund të ketë zotësinë e veprimit në kufijtë e aftësisë së mbetur të punës. Personat e tillë mund të jenë palë në procedurë me kusht që në vend të tyre aktet juridike apo veprimet juridike i kryejnë ose i përfaqësojnë përfaqësuesit e tyre të autorizuar.

Legjitimacioni i palëve

Për ekzistimin e legjitimacionit të tillë është i nevojshëm ekzistimi i zotësisë së palës, por nuk është e nevojshme ekzistimi i zotësisë së veprimit. Kjo shpjegohet me atë se nëse pala si subjekt i ndonjë të drejte apo detyrimi e humb zotësinë e veprimit, kjo nuk do të ketë ndikim në legjitimacionin e saj, sepse në vend të palës në procedurë juridike paraqitet përfaqësuesi i tij i autorizuar ligjor. Marrëdhënia e këtillë e një personi ndaj lëndës së procedurës juridike nga e cila rezulton e drejta e caktuar apo interesi juridik karakterizon legjitimacionin e palës (legitimatio in causam). Organi i cili udhëheqë me procedurën është i obliguar që të shqyrtojë raportin e palës ndaj lëndës së procedurës. Nga kjo rezulton se ekzistimi i zotësisë së palës dhe asaj të veprimit përcaktohet sipas kritereve objektive të njohura më parë ndërsa ekzistimi i legjitimacionit të palës varet nga interesi juridik i personit i cili merr pjesë në procedurë. Shihet haptazi se legjitimacioni aktiv dhe pasiv i palës është i lidhur të drejtën dhe interesin juridik të palës në njërën anë gjegjësisht obligimit të organit në anën tjetër qoftë nëse e para kërkon diçka nga organi, qoftë organi palës diçka i zbulon në formë të argumentit apo veprimit. 3. Nocioni dhe karakteri (atributi) i personave fizik Në raport me subjektin e së drejtës si bartës i së drejtës dhe detyrimit nga marrëdhënia juridike ekzistojnë edhe të drejta të tilla personale të cilat shërbejnë para së gjithash për identifikimin e subjekteve dhe përcaktimin e gjendjeve të tyre personale. Këto janë: 1. Emri, 2. Vendbanimi dhe 3. Shtetësia e personave fizik. 3.1. Emri personal Emri personal është një nga shënimet themelore të personit fizik i cili shërben për identifikimin e statusit personal të tij. Emri personal përbëhet nga emri dhe mbiemri me ç’rast mbiemri shënon lidhjen e një personi për familjen apo grupin e gjerë gjinor përmes të cilit gjithashtu bëhet identifikimi.

150

Numri i fjalëve prej të cilave mund të përbëhet emri dhe mbiemri nuk është i kufizuar. Emrin personal të fëmijës e caktojnë me marrëveshje prindërit gjegjësisht kujdestarët nëse është fjala për fëmijën prindërit e të cilit janë të panjohur apo nuk janë gjallë. Personalisht fëmija emrin e merr menjëherë pasi të jetë lindur dhe ai paraqet të drejtën e çdo njeriu ndërsa përdorimi i emrit është obligim i tij. 3.2. Vendstrehimi dhe vendbanimi Në drejtësi vendstrehimi dallohet nga vendbanimi i personit fizik. Vendbanimi është vendi në të cilin qytetari vendoset me qëllim që në të jetojë përherë. Shtetasit sipas dëshirës së tyre mund ta zgjedhin për vendbanim cilindo vend në territorin e shtetit. Nocioni i vendbanimit është i rëndësishëm në procedurën e përcaktimit të kompetencës lokale, gjegjësisht për ekzekutimin e sanksionit penal, pagimin e tatimit dhe kontributin dhe për zbatimin e ekzekutimit administrativ. Vendstrehimi është vend në të cilin qytetari banon përkohësisht jashtë vendbanimit të tillë. Zakonisht për vendstrehim përdoret edhe termi vendbanim i përkohshëm dhe së këndejmi vendstrehimi definohet si vend në të cilin qytetari gjendet momentalisht apo jeton përkohësisht. Liria e qytetarit përfshinë edhe të drejtën e tij për ta ndërruar vendbanimin dhe vendstrehimin të cilat megjithatë mund të jenë të kufizuara për shkaqe të rëndësishme (hapësirat në të cilat ndalohet afrimi, detyrimi i lajmërimit të vendbanimit etj.). Caktimi i vendbanimit të palës në procedurë para gjykatës dhe organeve administrative është parakusht i nevojshëm për kryerjen e akteve procesuale dhe për përcaktimin e kompetencës së organit i cili udhëheqë me procedurën, mirëpo ai shërben edhe si kriter për zbatimin e të drejtës së huaj. 3.3. Shtetësia Shtetësia është lidhja ndërmjet njeriut dhe shtetit. Në marrëdhëniet ndërmjet personit fizik dhe shtetit sovran shtetësia është zbuluar si lidhje publike – juridike e përkatësisë së individit shtetit të caktuar. Në bazë të shtetësisë caktohet pozita juridike e shtetasit në të drejtën e brendshme por edhe në atë ndërkombëtare. Tërësia e pushtetit e që është shteti kryhet mbi shtetasit e vet (i ashtuquajturi sovranitet personal), bazohet pikërisht në faktin se personi i caktuar shtetas i vendit të caktuar edhe kur gjendet jashtë kufirit të shtetit të tij. Rregullat që i përkasin shtetësisë rregullojnë çështjet e fitimit dhe humbjes së shtetësisë si dhe të gjitha çështjet që mund të lidhen për të dhe rregullohen me ligj. Fakti për lidhjen e njeriut dhe shtetit është shumë determinues për të drejtën dhe obligimin e shtetasit në pajtim me sistemin e tij.

151

3.4. Evidenca publike e statusit: librat e amzës Për evidencimin dhe verifikimin e gjendjeve personale në rend të parë shërbejnë dokumentet personale, letërnjoftimi, pasaporta etj. Megjithatë për punën e shërbimeve administrative rëndësinë më të madhe e kanë regjistrat publik në të cilët shënohen gjendjet personale. Në ditët e sotme, kjo është punë e shërbimit të posaçëm të cilin e quajmë zyre ofiqarie. Kjo zyre mban tri lloje librash të tilla: amzën e të lindurve, të të martuarve dhe të vdekurve. Ato libra kanë rëndësinë e dokumentit publik dhe faktet të cilat në to shënohen konsiderohen si të vërteta derisa të mos dëshmohet e kundërta. Evidencat mbi statusin personal të qytetarit i mbajnë organet e administratës. Këto janë evidenca publike mbajtja e të cilave është e rregulluar me akt ligjor dhe nënligjor. Me evidencat mbi emrin personal nënkuptojmë: librat e amzës dhe evidencat e shtetësisë. 3.4.1. Librat e amzës së të lindurve Në këto libra evidentohen shënimet personale të personit të lindur gjegjësisht shënohen: emri dhe mbiemri, gjinia, dita, muaji dhe viti i lindjes, ora e lindjes, vendi i lindjes, shtetësia, data dhe vendi i lindjes së të dy prindërve, vendbanimi dhe adresa. Më vonë shënohet: pranimi dhe përcaktimi i atësisë-amësisë, ligjësimi, birësimi, pushimi i birësimit, kujdestaria, gjendja martesore, ndërrimi i emrit dhe mbiemrit, ndërrimi i shtetësisë dhe vdekja. Afati për regjistrim të të lindurit në librin e amzës së të lindurve është 15 ditë nga dita e lindjes së fëmijës (për fëmijën e vdekur afati i regjistrimit është 24 orë). Caktimi i emrit për fëmijën e lindur duhet të bëhet në afat prej 2 muajsh. 3.4.2. Librat amëz të kurorëzimit (martesës) Në këto libra shënohen faktet të cilat janë të lidhura për lidhjen e martesës (emri dhe mbiemri, data muaji dhe viti i lindjes, vendi i lindjes, shtetësia, vendbanimi, adresa, emri dhe mbiemri i prindërve të çiftit bashkëshortor, emri dhe mbiemri dhe vendbanimi i dëshmitarëve dhe personat zyrtar). Gjithashtu në librat amëz të kurorëzimit evidentohen të dhënat mbi shuarjen e martesës siç janë: shpallja e martesës inekzistente, anulimi i martesës dhe pushimi i martesës me shkurorëzim, me vdekjen, zhdukjen dhe shpalljen e personit si të

152

humbur, për të vdekurin etj., shënimet lidhur me ndërrimin e emrit të njërit nga bashkëshortët. 3.4.3. Librat e amzës së të vdekurve Përveç faktit mbi vdekjen në librin e amzës së të vdekurve shënohen edhe të dhënat personale të të vdekurit; gjinia, ora, dita, muaji dhe viti si dhe vendi i vdekjes, dita muaji dhe viti i lindjes, vendi i lindjes, gjendja martesore, shtetësia, vendbanimi dhe adresa e banesës-shtëpisë. Gjithashtu në librin e amzës së të vdekurve shënohen edhe ndryshimet e gjendjes martesore. Fakti i vdekjes i paraqitet zyrës së ofiqarisë së vendit në të cilin ka ardhur vdekja. Vdekja e cila ka ndodhur në fatkeqësi komunikacioni paraqitet në zyrën e ofiqarisë në territorin e të cilës i vdekuri varroset. Vërtetimin për vdekjen e lëshon mjeku i cili ka konstatuar vdekjen. Librat e amzës mbahen në dy ekzemplarë prej të cilëve njëri quhet burimor e që mbahet në zyrën e vendit dhe kopja e cila ruhet në organet e punëve të brendshme. 3.5. Evidenca mbi shtetësinë Në librat e amzës së personave të lindur shënohet edhe shtetësia e personit kur konstatohet se ai person i plotëson kushtet ligjore për fitimin e shtetësisë të shtetit të caktuar me njërën nga mënyrat si vijon: a) origjina, b) me lindjen në territorin e atij shteti, c) me birësim. Këto libra të amzës mbahen në territorin e shtetit si dhe në përfaqësitë diplomatiko-konzulare të shtetit. Shtetësia në bazë të natyralizimit mbahet në librat e amzës të cilat ruhen në organin e punëve të brendshme kurse certifikatën mbi shtetësinë e fituar në këtë mënyrë e lëshon organi i cili mban librat e amzës së të lindurve. 4. Personi juridik 4.1. Nocioni i personit juridik

Si person juridik definohet çdo bashkim i njerëzve apo i pronës me qëllimin e lejuar të së drejtës e cila lind, vepron dhe pushon sipas normave të së drejtës në fuqi. 17 Ky është konstruksion juridik dhe çdo kolektiv apo bashkësi si dhe çdo tip i marrëdhënies juridike nuk është domosdo person juridik. Kështu p.sh. familja nuk konsiderohet si person juridik. Mirëpo ajo edhe nuk është pëlqim për investim të përbashkët të punës apo mjeteve (ortaki). Çdo person juridik e ka qëllimin e përcaktuar. Ai përcaktohet sipas llojit të punëve (veprimtarive) të cilat i kryen. Për dallim nga personat fizik personi juridik nuk guxon të veprojë jashtë kornizës të cilën ia ka caktuar e drejta si qëllim të lejuar.

153

Është e nevojshme që shoqata e tillë të ketë edhe karakter të përhershëm dhe të disponojë me pronë të posaçme, të ndryshme nga prona e anëtarëve apo shfrytëzuesve. 4.2. Lindja dhe shuarja (pushimi) i personit juridik Personi juridik lind zakonisht me paraqitjen tek organi kompetent administrativ apo gjykata. Organi i pushtetit pastaj vetëm e pranon faktin se ekziston vullneti për themelimin e shoqatës, organizatës apo asociacioni dhe ajo lind me aktin e regjistrimit. Kjo është procedura që e karakterizon sistemin juridik liberal. Mënyra tjetër e themelimit është sipas miratimit (“koncesionit”). Deri tek pushimi (shuarja) e personit juridik vjen për shumë shkaqe: me vullnetin e anëtarëve (shpërndarja, likuidimi); me ndalim nga ana e organit shtetëror kompetent (p.sh. nëse konstatohet se shoqata vepron kundër ligjit); me shuarjen e pronës apo parakushteve tjera për ekzistim dhe me bashkim apo fuzionim me personin tjetër juridik. Për shoqatat ekonomike zbatohet edhe procedura e posaçme e shkarkimit të marrëdhënies e kjo është falimentimi. Falimentimi apo likuidimi i dhunshëm është procedurë gjyqësore mbi pronën e borxhliut i cili është bërë insolvent (nuk është në gjendje t’i kryejë obligimet e veta financiare) me të cilin ajo i ndan në subjekte tjera. 4.3. Llojet e personave juridik Siç kemi mundur të vërejmë nga shpjegimet e deritashme subjekti juridik nuk është e domosdoshme të jetë vetëm njeri por ai mund të jetë edhe krijesë shoqërore si kolektivitetet. Krijesat e tilla shoqërore të cilave u pranohet cilësia e subjektit juridik gjithashtu quhen persona juridik. Personi juridik është krijesë i cili paraqet një tërësi mjaft të organizuar dhe të formuar e që dallohet nga të tjerat. Krijesa e tillë duhet të paraqesë një qendër interesi dhe veprimtarie të njerëzve e cila është mjaft rëndësishme për klasën sunduese për t’i kushtuar vëmendje dhe mjaft e domosdoshme për realizimin e interesave të veta, kurse në anën tjetër të cilës për realizimin e atyre interesave i nevojitet të jetë i njohur si subjekt juridik. Sipas mendimit tonë esenca e personit juridik është në atë se ato janë organizata në të cilat bëjnë pjesë shumë njerëz të cilët kryejnë autorizime të caktuara dhe detyra mirëpo ato i kryejnë në atë mënyrë që pasojat e caktuara juridike nuk janë llogaritur individualisht por për tërë organizatën e cila quhet person juridik. _______________________________________ 17) Shprehja franceze “persone morale” si karakteristikë për personin juridik tregon se kolektivet e tilla janë moralisht të pranuara dhe juridikisht të lejuara për dallim nga shoqatat e ndaluara (p.sh. shoqatat e hajdutëve)

154

Dallojmë tri lloje themelore të personave juridik: 1. Shoqatat ekonomike, 2. Bashkësitë dhe 3. Ndërmarrjet.

4.3.1. Shoqatat ekonomike

Personat fizik dhe juridik të brendshëm dhe të jashtëm mund të themelojnë forma të ndryshme të organizimit të shoqatave ekonomike siç janë:

- shoqata me përgjegjësi solidare të pakufizuara; - shoqëritë aksionare; - shoqatat me përgjegjësi të kufizuara dhe shoqatat aksionare. Çdonjërës nga shoqatat mund t’i besohet në bazë të ligjit kryerja e punëve të caktuara profesionale dhe juridike nga fushëveprimi i organit të administratës. Këtu bëjnë pjesë edhe odat ekonomike si organe publike-juridike. 4.3.2. Ndërmarrjet (entet) Ndërmarrjet janë organizata të cilat kryejnë punë të shërbimeve publike. Ndërmarrjet në pikëpamje organizative janë jashtë administratës. Të tilla janë: entet e arsimit (shkollat, fakultetet), entet e mbrojtjes shëndetësore (spitalet, shtëpitë e shëndetit, ambulancat etj.). Entet themelohen me ligjin për ndërmarrjet apo entet si lex generalis. Me to rregullohet themelimi dhe funksionimi i enteve për dallim nga lex specialis me të cilin rregullohet organizimi dhe funksionimi i enteve si shkollat, spitalet etj (ligji mbi shëndetësinë, ligji mbi arsimimin fillor, ligji mbi arsimimin e lartë etj.). Enti ka atributin e personit juridik të cilin e fiton me regjistrim në regjistrin e gjykatës. Themelues të enteve janë personat fizik dhe juridik vendor dhe të jashtëm. 4.3.3. Bashkësitë (shoqatat) Bashkësia dallohet nga enti sepse atë e përbëjnë anëtarët të cilët janë ngushtë të lidhur ashtu që pa numrin e caktuar të tyre shoqata nuk mund të ekzistojë; enti megjithatë më tepër është i shkëputur nga njerëzit ashtu që ekziston si i pavarur prej tyre. Ai nuk ka anëtar të cilët e përbëjnë atë por ka organe drejtuese dhe njerëz të cilët shërbehen me të por nuk janë anëtarë të tij dhe nuk kanë kurrfarë pushteti në të. Shoqata është p.sh. shoqata e studentëve të drejtësisë apo shoqata e shkrimtarëve etj., kurse enti është universiteti apo spitali. Enti në rend të parë përbëhet nga mjetet e caktuara materiale të cilat janë të caktuara

155

t’i shërbejnë qëllimit të caktuar. Njerëzit në të duhet t’i shfrytëzojnë ato mjete për atë qëllim dhe ata ndërrohen duke shërbyer edhe vet si një lloj mjeti. Shoqata përbëhet në rend të parë nga personat që janë anëtarë të saj kurse vetëm në rend të dytë janë mjetet materiale. Kuptohet se kalimi nga njëra në tjetrën shpesh është i pahetueshëm, kurse shoqatat mund të krijojnë ente si themelata të tyre. Kompetenca është siç shihet, diçka krejtësisht tjetër nga marrëdhënia e cila në rastin e saj ekziston ndërmjet personit juridik në njërën anë dhe personit fizik, organit të tij në anën tjetër. Kompetenca nuk është asgjë tjetër veçse pjesë e punës e personit juridik i cili konform marrëdhënies së përmendur juridike e kryen personi fizik si organi i personit juridik. Ato punë paraqesin ose të drejta subjektive ose obligime ligjore të personit juridik e jo organi i tij. Kuptohet se organi mund të përbëhet edhe nga më tepër persona fizik. 4.4. Titulli juridik (baza) Për ta fituar subjekti ndonjë të drejtë kurse kjo do të thotë me fjalë tjera për ta themeluar ndonjë marrëdhënie juridike është e nevojshme që për këtë ta autorizojë sistemi juridik. Për këtë arsye të gjitha të drejtat subjektive e kanë pikëqëndrimin e tyre në dispozitat e të ashtuquajturës e drejtë objektive. Ky perceptim formulohet si shkak i marrëdhënies juridike. Mirëpo, përveç rregullës së përgjithshme (ligjit) në një numër të madh të rasteve nevojitet edhe ndonjë fakt plotësues i cili do të jetë vendimtar për themelimin e marrëdhënies së tillë. Këto supozime faktike i quajmë titull juridik. Titulli juridik (baza apo titulus) është fakti të cilin sistemi juridik e përcakton si kusht (supozim) për themelimin e marrëdhënies juridike. Bazat juridike, më së shpeshti janë në marrëdhëniet private-juridike si veprim juridike dhe delikt civil (shkaktimi i dëmit). Në disa raste sikurse në të drejtën trashëgimore ekzistojnë edhe dy baza juridike të pavarura për të fituar ndonjë të drejtë; kështu me rastin e trashëgimisë titulli juridik mund të jetë testamenti (amaneti) apo dispozita ligjore. 5. Zotësia e veprimit Ndonëse çdo subjekt juridik është bartës i të drejtës dhe detyrimit ai nuk është gjithmonë në mundësi që në mënyrë të pavarur me gatishmërinë e tij të hyjë në marrëdhënie juridike gjegjësisht me veprimet e tij të shkaktojë pasoja juridike. Nëse subjekti i së drejtës me veprimin e vet apo mosveprimin mund të krijojë situata të cilat kanë karakter juridik, atëherë thuhet se ai posedon zotësinë e veprimit. Ajo përfshinë edhe marrëdhëniet procesuale materiale-juridike (p.sh. dhuratën apo shitblerjen si punë juridike por edhe paraqitjen e padisë gjykatës). Në sferën e të drejtës private zotësia e veprimit më së shpeshti përbëhet në lidhjen e punëve juridike dhe në ndërmarrjen e veprimeve të

156

ndryshme për mbrojtjen e së drejtës. Aftësi veprimi ka çdo person i moshës madhore dhe shpirtërisht i shëndoshë i cili si i tillë guxon të disponojë lirisht me pronën e vet, të lidh kontrata nga marrëdhënia e punës, t’i drejtohet gjykatës, të hyjë në martesë etj. Siç po shohim zotësia e veprimit i përket moshës madhore, tek personat fizik gjegjësisht regjistrimit në organet shtetërore apo gjykatë dhe me dhënien e lejes për punë tek personat juridik. Ndërkaq personi i tillë gjithashtu përgjigjet edhe për të gjitha obligimet për të cilat është zotuar me punët e tilla dhe veprimet e atij lloji përgjigjet për dëmin dhe për çdo veprim të cilin drejtësia e kualifikon si delikt. Kjo është zotësia e deliktit e cila quhet edhe përgjegjësi. Personi i cili nuk është i përgjegjshëm nuk mund të përgjigjet për dëmin apo për cilindo delikt tjetër (personat e papërgjegjshëm). Siç kemi parë tek personat juridik në parim ekziston zotësia e deliktit dhe zotësia e veprimit. Për emër dhe llogari të personit juridik paraqiten përfaqësuesit e tyre ligjor p.sh. drejtori apo personi tjetër i autorizuar. Kështu edhe çdo ndërmarrje, shoqatë dhe formë tjetër e personit juridik do të disponojë me zotësinë e veprimit. Diçka tjetër është zotësia e deliktit. Ajo nganjëherë nuk ka të bëjë me personat juridik dhe përgjegjës janë vetëm anëtarët e saj të cilëve mund t’u dëshmohet fajësia (societas delinguere nonpotest). Sot kryesisht pranohet se edhe personat juridik mund të përgjigjen për delikt si tërësi dhe atë në kuptimin civil-juridik (kompensimi i dëmit) dhe duke pasur parasysh disa sanksione penale-juridike. 18 6. Objekti i së drejtës Në shkencën e drejtësisë shpesh hasim edhe në nocionin e objektit të së drejtës. Me objekt të së drejtës zakonisht nënkuptojmë gjësendin, pjesën e botës së jashtme materiale e cila zakonisht nuk është njeri (por mund të jetë edhe njeri, p.sh. në formacionin skllavopronar dhe feudal) dhe i cili ekziston në “pushtetin” e njeriut gjegjësisht me të cilin njeriu mund të zotërojë gjegjësisht ta përdorë. Kështu p.sh. objekt i kontratës për shitblerje të librave apo makinave gjegjësisht shitjes, kurse objekt i huazimit është paraja etj.

_____________________________________ 18) Ndërmarrja e tillë apo shoqata mund të jenë të dënuara për shkak të deliktit fiskal dhe doganor me shuma tepër të mëdha të hollash, kurse ato shqiptohen edhe për delikte tjera (rrezikim shëndetit të mjedisit, mosofrimi i ndihmës, mungesa e mbrojtjes në punë etj.). Dënimet tjera (p.sh. burgu) natyrisht nuk mund të zbatohen kurse edhe dënimet me të holla në ndërmarrjet e mëdha barten mbi supet e aksionarëve dhe nuk i bartin gjithmonë ata të cilët më së tepërmi janë përgjegjës (udhëheqësit).

157

Ekzistojnë gjëra shumë të llojllojshme dhe ato mund të vijnë në situata ligjore shumë të ndryshme gjegjësisht mund të trajtohen juridikisht në mënyra të ndryshme kështu gjërat ndahen p.sh. në të luajtshme dhe të paluajtshme, të ndërrueshme dhe të pandërrueshme. Për gjërat në disa degë pozitive-juridike dhe këto më tutje nuk to të hyjmë në atë problem. Nëse gjërat kështu i definojmë atëherë mund të ketë marrëdhënie juridike gjegjësisht të drejtë pa objekt. P.sh. marrëdhënia e prindit dhe fëmijës me të cilën prindi është i detyruar ta edukojë fëmijën e të ngjashme. 7. Llojet e autorizimeve 7.1. Autorizimi ligjor Autorizim ligjor do të thotë mundësi e sjelljes së caktuar të subjektit të cilën ai mund ta kryejë ashtu që sjelljen e tij ta kryejë me sistem juridik. Me fjalë tjera kjo do të thotë se sjelljen e tij askush nuk guxon ta pengojë sepse përndryshe bën delikt kurse në situata të caktuara kjo gjithashtu do të thotë se një subjekt tjetër është i obliguar të sillet në mënyrën të cilën e përcakton subjekti autorizues. Në rastin e parë subjekti i detyrimit pra është i detyruar për sjellje pasive pra, në mosveprim gjegjësisht ai është i obliguar ta durojë sjelljen për të cilën subjekti i autorizimit është i autorizuar; në rastin e dytë prapë subjekti i detyrimit është i detyruar në sjellje aktive, veprim, të cilin objekti i autorizimit e cakton. Kështu nëse ndonjë subjekt është i autorizuar të banojë në shtëpinë e vet, të gjitha subjektet tjera janë të obliguara ta durojnë që të mos e pengojnë atë në çka do. Ndërkaq, nëse dikush është i autorizuar të kërkojë të banojë në shtëpi të huaj atëherë ai është subjekt i detyrimit dhe është i obliguar që shtëpinë e vet t’ia lë në dispozicion për banim sipas kërkesës së tij. Autorizimi i jepet subjektit që të mund ta realizojë ndonjë interes për të cilin shteti e sheh të arsyeshme ta mbrojë me ligj. Mirëpo, duke pasur parasysh marrëdhëniet e subjektit të autorizimit dhe interesit i cili me atë autorizim të tij e realizon, ekzistojnë dy lloje të ndryshme të autorizimeve ligjore. Lloji i parë i autorizimit quhet e drejtë subjektive kurse i dyti kompetencë. 7.1.1. E drejta subjektive E drejta subjektive është e drejtë e autorizimit të subjektit të së drejtës që shërben për mbrojtjen e interesit të tij. Autorizim i tillë p.sh. është e drejta e pronës, e drejta e qirasë, e drejta në lirinë e lëvizjes etj. Ekzistojnë të drejta të tilla të panumërta që studiohen në fushat gjegjëse të drejtësisë.

158

Për të drejtën subjektive është karakteristike se, në kufijtë e përcaktuar, subjekti i së drejtës është plotësisht i lirë që të sillet ashtu siç dëshiron. Ai është i vetmi kompetent që të përcaktojë interesin e vet, të vendosë a dëshiron ta mbrojë atë me të drejtën e tij subjektive apo jo etj. Nëse vendosë që autorizimin e vet të mos e zbatojë ai për këtë është plotësisht i lirë dhe në asnjë rast për shkak të kësaj nuk mund të sanksionohet. Të drejtat subjektive mund të ndahen sipas kritereve të ndryshe por ndarja më e rëndësishme e atyre të drejtave është në të ashtuquajturat absolute apo të drejta reale dhe të drejta relative apo obligative. Krahas kësaj, është e rëndësishme edhe ndarja e të drejtave në të bartshme dhe të pabartshme si dhe ndarja gjegjëse e obligimeve. Të drejta të bartshme në subjektet tjera sipas rregullit janë të drejtat e pronës, hipotekat etj. Të drejtat të cilat janë të lidhura në këtë mënyrë për personalitetin e subjektit të vet ashtu që vetëm ai mund t’i bartë janë të pabartshme: p.sh. të drejtat e bashkëshortit, prindit, e drejta e votës etj. 7.1.2. Kompetenca Kompetenca është autorizim ligjor i subjektit të së drejtës me të cilin ai duhet ta mbrojë interesin e dikujt (interesin e huaj), interesin e ndonjë subjekti tjetër në emër të të cilit vepron. Ai interes në të vërtetë paraqet të drejtën subjektive të atij subjekti. Ai subjekt tjetër mund të jetë ose ndonjë person fizik, njeri i cili nuk mund ta mbrojë interesin e vet duke zbatuar të drejtën e tij subjektive për ç’arsye ajo mbrojtje i dorëzohet subjektit të kompetencës, ose ai person është juridik gjegjësisht organ. Dallimi i rëndësishëm ndërmjet të drejtës subjektive dhe kompetencës është në atë se subjekti i së drejtës subjektive është shumë më i lirë në kryerjen e autorizimit të tij sesa subjekti i autorizimit. Subjekti i autorizuar nuk është i autorizuar të veprojë ashtu siç ai dëshiron por është i detyruar që të veprojë ashtu siç do të vepronte ai interesin e të cilit ky e realizon sikurse të kishte mundur të veprojë racionalisht. Prandaj, kompetenca edhe nuk është autorizim i vërtetë siç është rasti me të drejtën subjektive, por ajo njëkohësisht është e drejtë dhe obligim. 7.2. E drejta në padi Në nocionin e autorizimit ligjor tashmë qëndron se ai është i mbrojtur me aparatin shtetëror të dhunës. Kjo do të thotë se aparati shtetëror i dhunës do të intervenojë që ato subjekte të cilat e pengojnë zbatimin e autorizimit t’i ndalojë në këtë dhe pastaj t’i detyrojë subjektet të cilat

159

kanë obligim të bëjnë diçka, konform me autorizimin, që edhe ta bëjnë atë. 7.3. Obligimi ligjor (detyrimi) Nocioni i obligimit apo detyrimit ligjor është nocion korelativ me nocionin e autorizimit ligjor. Madje ky nocion në drejtësi qartë dallohet nga nocioni i autorizimit sepse e drejta është në rend të parë sistem normash mbi sjelljen e detyrueshme. Teorikisht nuk është e mundur të paramendohet madje as sistem juridik i tillë në të cilin për të gjitha subjektet e zakonshme të së drejtës do të ekzistonin vetëm obligimet, derisa autorizimet të cilat u përgjigjen do të ekzistonin vetëm për shtetin gjegjësisht për organet e tij. Sikurse e drejta subjektive ashtu edhe obligimi është i bartshëm në trashëgimtarë apo ndërmjetës të tjerë, kryesisht, nëse ajo është e lidhur për pronën ndërsa e pabartshme është nëse është e lidhur ngushtë për personalitetin e subjektit ashtu që askush nuk mund ta zbatojë përveç tij: p.sh. detyra e skulptorit ta punojë një vepër është e pabartshme kurse obligimi i tij që ta paguajë borxhin është e bartshme. 8. Përfaqësimi 8.1. Nocioni i përfaqësimit Nëse ndonjë subjekt juridik nuk ka mundësi që për vete t’i kryejë punët relevante juridike apo megjithatë dëshiron që ato t’i kryejë për të dikush tjetër, atëherë mund të lindin marrëdhëniet e përfaqësimit. Këto marrëdhënie zhvillohen gradualisht qysh nga e drejta romake dhe kjo para së gjithash në formën e ashtuquajtur përfaqësim i tërthortë. Ky përfaqësim ishte kontratë e llojit të veçantë (mandatum, lat. Urdhëresë, dekret) me të cilën një palë detyrohej që për palën tjetër ta kryejë ndonjë punë pa pagesë. Mandatari ishte i detyruar që ta kryejë obligimin me rregull, por duke u paraqitur në emër të vetin ndonëse për llogari të tjetrit (shpenzimet). Vetëm më vonë zhvillohet nocioni i të ashtuquajturit përfaqësim i drejtpërdrejt të cilin e njeh edhe e drejta bashkëkohore. Përfaqësimi i drejtpërdrejt krijon marrëdhënie të tillë juridike ndërmjet dy subjekteve të së drejtës sipas së cilës njëri paraqitet në emër dhe për llogari të tjetrit duke mbrojtur interesat e të përfaqësuarit. 8.2. Përfaqësuesi Meqenëse personi pa aftësi veprimi megjithatë është subjekt i së drejtës gjegjësisht meqenëse atij i takojnë autorizimet dhe detyrimet kurse deri tek këto vihet, ndër të tjera, edhe me punët juridike, atëherë kjo bëhet e nevojshme që të gjendet ndonjë mënyrë ashtu që edhe subjekti pa aftësi

160

veprimi megjithatë të mund t’i “kryejë” ato punë ndonëse ato vërtetë nuk mund t’i kryejë. Këto në vend të subjektit pa aftësi veprimi autorizimet e tij dhe detyrimet, nëse kërkojnë kryerjen e punëve juridike, d.m.th. punët e tij juridike i kryen një person me aftësi veprimi i cili është përfaqësues i tij. Përfaqësuesi i personit pa zotësi veprimi sipas rregullit është kujdestari i tij (për të miturit zakonisht ky është prindi i tij). 8.3. Marrëdhëniet e përfaqësimit Marrëdhëniet e përfaqësimit bazohen në besimin e ndërsjellë të përfaqësuesit dhe të përfaqësuarit dhe në ndershmëri (bona fides) si dhe në ndërgjegjen e personit i cili kryen punët e përfaqësimit të tjetrit. 19 Në teorinë e së drejtës ekzistojnë dy forma themelore të përfaqësimit të cilat janë: 1. përfaqësimi ligjor (përfaqësimi i nevojshëm apo domosdoshëm) dhe 2. përfaqësimi sipas autorizimit (përfaqësimi me dëshirë). 8.4. Përfaqësimi ligjor. Kujdestaria Nëse ndonjë person nuk ka zotësi veprimi apo ajo për shkaqe të ndryshme i është kufizuar apo pezulluar, atëherë paraqitet nevoja që atë person ta përfaqësojë dikush, që ka të bëjë me veprimet juridike dhe veprimet tjera të karakterit juridik (p.sh. përfaqësimi si plotësim për aftësinë e veprimit). Ajo mungesë apo pamundësi e të shprehurit të “vullnetit” plotësohet me përfaqësim deri tek i cili vihet në bazë të dispozitave ligjore. Disa forma ligjore të përfaqësimit janë të bazuara në rregullat natyrore apo edhe në rregullat shoqërore të cilat janë të pranuara gjithkund, e kjo është rasti me të drejtën prindërore të cilin mund ta realizojnë prindërit, kujdestarët, adoptuesit, si dhe entet kompetente të cilat kujdesen për personat që nuk kanë zotësi veprimi (qendrat për punë sociale). Prindërit janë përfaqësues natyror të fëmijëve të vet në të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me interesat e tyre sidomos ato pronësore. Kjo do të mund të konsiderohej edhe si rregull që del nga të kuptuarit e të drejtës natyrore apo natyrës së gjërave. Këtu nuk është i nevojshëm akti i posaçëm i pushtetit shtetëror për t’i hyrë marrëdhënies së përfaqësimit. Sikurse që janë përfaqësues ligjor të personave fizik pa zotësi veprimi prindërit e tyre, kujdestarët adoptuesit, ashtu janë përfaqësues ligjor të subjekteve juridike udhëheqësit e tyre. Këta janë persona të autorizuar për përfaqësim në bazë të aktit të përgjithshëm nënligjor të personit juridik, gjegjësisht regjistrimit në regjistër të organit shtetëror. _______________________________ 19) Ekzistimi i besimit, obligimeve të ruajtjes së fshehtësisë, ndërgjegjes profesionale dhe të mirat e përgjithshme të besimit shënojnë sidomos marrëdhëniet të cilat prekin në sferën intime dhe private, kurse kjo është karakteristika e lidhjes ndërmjet avokatit dhe palës gjegjësisht mjekut dhe pacientit. Kjo shikuar gjerësisht, është edhe çështje e moralit (etika profesionale)

161

8.5. Përfaqësimi në bazë të autorizimit

I autorizuari Përcaktimi i të autorizuarit si mbrojtës të të drejtave dhe interesave juridike të subjektit të së drejtës dhe detyrimit para organit shtetëror, nuk është e domosdoshme por varet nga dëshira e palës gjegjësisht nga përfaqësuesi ligjor i personit fizik apo juridik. Përveç në ato raste në të cilat është e domosdoshme pjesëmarrja personale e bartësit të së drejtës dhe detyrimit (p.sh. në procedurën kontestimore-dhënia e deklaratës trashëgimore) dhe në rastet e ballafaqimit të palës si p.sh. subjektin me dëshmitarin, kryesisht në vend të vet subjektit gjegjësisht përfaqësuesit të tij ligjor në bazë të autorizimit mund të marrë pjesë në procedurë personi tjetër. Ai person tjetër i cili angazhohet me dëshirë të subjektit apo përfaqësuesit të tij ligjor quhet i autorizuar. I autorizuar mund të jetë çdo person i cili ka zotësi të plotë veprimi përveç atyre personave të cilët merren me pseudohartime. Pala e cila është e pranishme në momentin kur i autorizuari i saj e autorizon, menjëherë pas përfaqësimit të tij mund ta ndërrojë apo ta tërheqë dëshminë të cilën ai e ka dhënë në procedurën e përfaqësimit. Autorizimi për përfaqësim mund të jepet me shkrim dhe me gojë në procesverbal. Avokatit autorizimi i jepet me nënshkrim në formularin e autorizimit. Me vdekjen e palës, humbjen e zotësisë së tij formale (procesuale) apo me ndërrimin e përfaqësuesit ligjor, autorizimi pushon së vlejturi. Ndërkaq, trashëgimtari ligjor i palës ka të drejtë ta vazhdojë procedurën dhe në këtë kuptim ai mund ta forcojë apo tërheqë autorizimin e dhënë më herët. 8.6. Llojet e autorizimeve 8.6.1. E drejta subjektive E drejta subjektive është e drejtë e autorizimit të subjektit të së drejtës që shërben për mbrojtjen e interesit të tij. Autorizim i tillë p.sh. është e drejta e pronës, e drejta e qirasë, e drejta në lirinë e lëvizjes etj. Ekzistojnë të drejta të tilla të panumërta që studiohen në fushat gjegjëse të drejtësisë. Për të drejtën subjektive është karakteristike se, në kufijtë e përcaktuar, subjekti i së drejtës është plotësisht i lirë që të sillet ashtu siç dëshiron. Ai është i vetmi kompetent që të përcaktojë interesin e vet, të vendosë a dëshiron ta mbrojë atë me të drejtën e tij subjektive apo jo etj. Nëse vendosë që autorizimin e vet të mos e zbatojë ai për këtë është plotësisht i lirë dhe në asnjë rast për shkak të kësaj nuk mund të sanksionohet.

162

Të drejtat subjektive mund të ndahen sipas kritereve të ndryshe por ndarja më e rëndësishme e atyre të drejtave është në të ashtuquajturat absolute apo të drejta reale dhe të drejta relative apo obligative. Krahas kësaj, është e rëndësishme edhe ndarja e të drejtave në të bartshme dhe të pabartshme si dhe ndarja gjegjëse e obligimeve. Të drejta të bartshme në subjektet tjera sipas rregullit janë të drejtat e pronës, hipotekat etj. Të drejtat të cilat janë të lidhura në këtë mënyrë për personalitetin e subjektit të vet ashtu që vetëm ai mund t’i bartë janë të pabartshme: p.sh. të drejtat e bashkëshortit, prindit, e drejta e votës etj. 8.6.2.Kompetenca Kompetenca është autorizim ligjor i subjektit të së drejtës me të cilin ai duhet ta mbrojë interesin e dikujt (interesin e huaj), interesin e ndonjë subjekti tjetër në emër të të cilit vepron. Ai interes në të vërtetë paraqet të drejtën subjektive të atij subjekti. Ai subjekt tjetër mund të jetë ose ndonjë person fizik, njeri i cili nuk mund ta mbrojë interesin e vet duke zbatuar të drejtën e tij subjektive për ç’arsye ajo mbrojtje i dorëzohet subjektit të kompetencës, ose ai person është juridik gjegjësisht organ. Dallimi i rëndësishëm ndërmjet të drejtës subjektive dhe kompetencës është në atë se subjekti i së drejtës subjektive është shumë më i lirë në kryerjen e autorizimit të tij sesa subjekti i autorizimit. Subjekti i autorizuar nuk është i autorizuar të veprojë ashtu siç ai dëshiron por është i detyruar që të veprojë ashtu siç do të vepronte ai interesin e të cilit ky e realizon sikurse të kishte mundur të veprojë racionalisht. Prandaj, kompetenca edhe nuk është autorizim i vërtetë siç është rasti me të drejtën subjektive, por ajo njëkohësisht është e drejtë dhe obligim. 8.6.3.E drejta në padi Në nocionin e autorizimit ligjor tashmë qëndron se ai është i mbrojtur me aparatin shtetëror të dhunës. Kjo do të thotë se aparati shtetëror i dhunës do të intervenojë që ato subjekte të cilat e pengojnë zbatimin e autorizimit t’i ndalojë në këtë dhe pastaj t’i detyrojë subjektet të cilat kanë obligim të bëjnë diçka, konform me autorizimin, që edhe ta bëjnë atë. 8.7. Detyrimi ligjor (obligimi) Nocioni i obligimit apo detyrimit ligjor është nocion korelativ me nocionin e autorizimit ligjor.

163

Madje ky nocion në drejtësi qartë dallohet nga nocioni i autorizimit sepse e drejta është në rend të parë sistem normash mbi sjelljen e detyrueshme. Teorikisht nuk është e mundur të paramendohet madje as sistem juridik i tillë në të cilin për të gjitha subjektet e zakonshme të së drejtës do të ekzistonin vetëm obligimet, derisa autorizimet të cilat u përgjigjen do të ekzistonin vetëm për shtetin gjegjësisht për organet e tij. Sikurse e drejta subjektive ashtu edhe obligimi është i bartshëm në trashëgimtarë apo ndërmjetës të tjerë, kryesisht, nëse ajo është e lidhur për pronën ndërsa e pabartshme është nëse është e lidhur ngushtë për personalitetin e subjektit ashtu që askush nuk mund ta zbatojë përveç tij: p.sh. detyra e skulptorit ta punojë një vepër është e pabartshme kurse obligimi i tij që ta paguajë borxhin është e bartshme.

Kapitulli XI INTERPRETIMI I SË DREJTËS (NORMODINAMIKA)

Nocioni i interpretimit të së drejtës Nocioni i interpretimit të së drejtës do të thotë definimi i kuptimit juridik të normës ligjore. Interpretimi i së drejtës bëhet pasi që të jetë vërtetuar paraprakisht (autenticiteti) teksti i normës dhe plotfuqia e saj. Me rastin e interpretimit të së drejtës interpretohet, në të vërtetë norma ligjore. Ekzistojnë shumë metoda të interpretimit të normës ligjore gjegjësisht të përcaktimit të kuptimit juridik të normës ligjore të cilën duhet zbatuar në raste konkrete kurse më të rëndësishmet janë : interpretimi gjuhësor, interpretimi logjik, interpretimi sistematik, interpretimi qëllimor, gjegjësisht teleologjik, interpretimi subjektiv dhe objektiv, interpretimi historik, interpretimi autentik etj.

2. Disa lloje dhe procedura të interpretimit të së drejtës 2.1. Interpretimi gjuhësor

Procedura e interpretimit të së drejtës fillon me përcaktimin e kuptimit gjuhësor të normës përmes interpretimit gjuhësor. Interpretimi gjuhësor ka të bëjë me zbatimin e rregullave gjuhësore në tekstin e normës me çka përcaktohet kuptimi i saj gjuhësor. Me këtë rast duhet pasur kujdes për veçoritë e gjuhës së përdorur në normë dhe për veçoritë e termeve juridike. Me rastin e interpretimit gjuhësor duhet ditur çdo shenjë gjuhësore ka kuptimin e vet dhe nuk mund të jetë e tepërt. Çdo shenje gjuhësore, së pari duhet t’i jepet domethënia e saj më e zakonshme, e më pastaj të tjerat, kurse në të njëjtën normë është me rëndësi që të njëjtës shenjë gjuhësore sipas rregullit t’i jepet i njëjti kuptim. Pas interpretimit gjuhësor kalohet në përcaktimin e kuptimit juridik të normës. Kuptimi i

164

vërtetë është ai kuptim i cili mundëson që norma ta kryejë funksionin e vet shoqëror i cili synohet në mënyrën e vet më të mirë, gjegjësisht ta sigurojë atë interes të shtetit i cili është edhe qëllimi i normës. Në teori ka shumë pikëpamje lidhur me atë se si mund të përcaktohet në mënyrën më të mirë kuptimi i vërtetë i normës ligjore. 2.2. Teoria e interpretimit të lirë të së drejtës Sipas teorisë së interpretimit të lirë, kuptimi i vërtetë nuk është e domosdoshme të jetë njëri nga kuptimet gjuhësore, por interpretuesi lirisht, pra, duke mos qenë i lidhur për kuptimin gjuhësor, përcakton kuptimin e vërtetë. Kjo gjë është e papranueshme, sepse kjo interpretimin e shndërron në krijim të së drejtës, kurse interpretuesi për një gjë të tillë nuk është kompetent. Për këtë arsye kuptimi i vërtetë mund të jetë vetëm njëri nga kuptimet gjuhësore. Në këtë kuadër teoria subjektive e interpretimit konsideron se kuptimi i vërtetë është ai të cilin krijuesi i normës ka dashur t’ia jap asaj, kurse teoria objektive konsideron se kuptimi i vërtetë është ai të cilin krijuesi i normës realisht ia ka dhënë në pajtim me të kuptuarit objektiv shoqëror. Teoria objektive është e pranueshme ndonëse duhet pasur kujdes edhe ndaj dëshirës së krijuesit (adresantit) të normave ligjore. 2.3. Teoria statike dhe evolucioniste e interpretimit të së drejtës Sipas teorisë statike interpretimi i vërtetë i normës është ai të cilin e ka pasur norma në momentin e nxjerrjes kurse sipas teorisë evolucioniste kuptimi i vërtetë është ai të cilin norma e ka pasur në çastin e interpretimit. Është evidente se me pranimin e teorisë evolucioniste sigurohet realizimi më i mirë i rolit të së drejtës në shoqëri. Përcaktimi i kuptimit juridik të normës bëhet me ndihmën logjike, sistemit të së drejtës, historisë dhe qëllimit të së drejtës të ashtuquajtur logjik, sistematik, historik dhe me interpretimin e qëllimshëm. 2.4. Interpretimi logjik Interpretimi logjik ka të bëjë me përcaktimin e kuptimit të normës me ndihmën logjike do të thotë me zbatimin e ligjit të logjikës në kuptimin i cili fitohet me interpretimet gjuhësore dhe interpretimet e llojeve tjera. Me zbatimin e ligjshmërisë logjike gjendet dhe nxirret ai kuptim i normës i cili nuk është shprehur me gjuhë në mënyrë të veçantë por i cili, siç konsiderohet gjendet në përmbajtjen e dhënë të shprehjes gjuhësore. Gjegjësisht nënkuptohet në normë apo më së paku, kuptimi gjuhësor i të cilit nuk është kundërthënës. Analiza logjike e asaj shprehje gjuhësore e gjen atë kuptim i cili deri në njëfarë mase është i fshehur dhe në këtë mënyrë e plotëson kuptimin e normës, normën e bën më të begatë, më përmbajtjesore dhe më të plotë.

165

2.5. Interpretimi sistematik Interpretimi sistematik është përcaktimi i kuptimit të normës juridike me ndihmën e lidhjes e cila ekziston ndërmjet saj dhe të gjitha normave tjera të cilat e përbëjnë sistemin juridik. Baza e interpretimit sistematik është fakti se çdo normë ligjore në të vërtetë është pjesë e një tërësie të madhe të përbërë ose të ndërlikuar në të cilën pjesët janë të lidhura fort ndër vete. Si pjesë e sistemit juridik çdo normë në të zë vend të caktuar në raport me normat tjera dhe në pikëpamje kuptimore lidhet me to, gjë që do të thotë se ajo ndikon në përcaktimin e kuptimit të normave tjera sikurse që edhe ato ndikojnë në përcaktimin e kuptimit të saj. Së këndejmi edhe dy lloje themelore të interpretimit sistematik, ai i cili kryhet në bazë të vendit të cilin e zë norma dhe ai i cili kryhet përmes ndërlidhjes kuptimore të normave. Me përcaktimin e vendit, kryesisht u shmangemi kundërthënieve ndërmjet normave të akteve të ndryshme derisa me ndërlidhjen kuptimore përcaktohet më për së afërmi kuptimi i normës. 2.6. Interpretimi historik i së drejtës Në kuptimin e normës ligjore në rend të parë ndikojnë normat të cilat së bashku me të përbëjnë aktin e caktuar ligjor kurse pastaj edhe normat të cilat hyjnë ose bëjnë pjesë në akte tjera, të afërta me aktin norma e të cilit interpretohet. Me këtë rast mendohet në aktet historikisht të afërta, pra ato të cilat i kanë nxjerrë i njëjti subjekt, në situatë të njëjtë historike etj. Vetëm në rend të dytë, në kuptimin e normës ndikojnë normat nga njësitë të cilat i formon shkenca e drejtësisë. Pikërisht ky fakt, se sistemi juridik pa rresht ndryshon me nxjerrjen e akteve të reja ligjore, kurse çdo ndryshim i tillë ndikon edhe në kuptimin e normave ekzistuese, paraqet njërën nga vështirësitë e së drejtës, duke e bërë atë shumë të ndërlikuar (sepse në të vërtetë kurrë një normë nuk interpretohet për vete dhe vetvetiu por tërë sistemi përmes interpretimit të një norme apo interpretohet norma brenda sistemit) dhe domosdo në mënyrë evolutive (sepse jo vetëm ndryshimet e gjendjes shoqërore por edhe ndryshimet e sistemit juridik janë të pareshtura). Interpretimi historik interpreton normat me ndihmën e rrethanave shoqërore duke marrë parasysh të gjitha rrethanat të cilat mund të jenë të rëndësishme për këtë qëllim. Interpretimi historik vetëm relativisht mund të ndahet nga ai qëllimor po aq edhe sa i analizon ato rrethana historike që kanë ndikuar në zhvillimin e kuptimit të normës, duke nënkuptuar me këtë (nëse pranohet interpretimi evolutiv) jo vetëm ajo në momentin e krijimit të normës por edhe ajo e mëvonshmja, deri në çastin kur norma interpretohet. Ato rrethana mund të jenë larg nga vet norma siç mund të jenë edhe të lidhura drejtpërdrejt për të.

166

Kështu analizohet gjendja e përgjithshme shoqërore e cila i ka paraprirë normës dhe si rrjedhojë e së cilës ajo ka lindur, si dhe ato rrethana të cilat kanë qenë shkas që norma të nxirret, pastaj punët përgatitore në nxjerrjen e normës, procedura e nxjerrjes së saj, propozimet e normës dhe ndryshimet e tyre, diskutimet publike dhe ato në organet kompetente, arsyetimi i motivit etj. 2.7. Interpretimi qëllimor (teleolog) i së drejtës Këto vepra japin të dhënat më të mira për qëllimet të cilat kanë qenë të përcaktuara me normë në kohën e nxjerrjes së saj. Më në fund, analizohen ndryshimet në vet normën gjatë kohës së zgjatjes së saj dhe shkaqet të cilat i kanë cytur ato. Të gjitha këto të dhëna mund të jenë të rëndësishme për përcaktimin e kuptimit juridik të normës, sidomos përmes përcaktimit të qëllimit dhe rolit të saj në shoqëri. Me këtë rast duhet pasur parasysh se historia e normës është një kurse aktualiteti i saj është diçka tjetër dhe se norma e cila dikur ka pasur një qëllim, tani mund të ketë qëllim tjetër, në pajtim me ndryshimin e rrethanave shoqërore. Prandaj, interpretimi historik kurrë nuk është definitiv. Kur përcaktohet se cili ka qenë kuptimi i një norme gjatë historisë, gjithmonë duhet të verifikohet se a e ka ruajtur atë kuptim të vetin edhe sot apo jo. Të gjitha këto interpretime, në të vërtetë, janë vetëm paraprake apo parapërgatitore për arsye se tregojnë vetëm për kuptimin e mundshëm të normës ligjore. Interpretimi qëllimor është ai i cili zgjedh se cili nga këto kuptime të mundshme është kuptimi i vërtetë i saj. Prandaj, këto interpretime paraqesin vetëm parapërgatitjen për zbatimin e suksesshëm të interpretimit qëllimor si vendimtar. Qëllimi objektiv i normës është arritja e pasojave të tilla të cilat janë të favorshme për shtetin. Qëllimi i normës është pra realizimi i ndikimit të caktuar në shoqëri i cili është i dobishëm për shtetin. Qëllimi madhor apo ai themelor i së drejtës realizohet përmes realizimit të një varg qëllimesh më të ulëta, më të vogla dhe më konkrete ashtu që të krijohet një hierarki e tërë qëllimesh të së drejtës paralele me hierarkinë e normave të cilat i realizojnë. Kështu çdo normë ka qëllimin e vet të posaçëm përmes të cilit realizohet qëllimi themelor i klasës dhe të cilit ajo, natyrisht, nuk guxon t’i kundërvihet, gjë që në kuptimin formal-juridik shprehet me atë se nuk guxon t’u kundërvihet atyre normave më të larta të cilat më drejtpërsëdrejti realizojnë atë qëllim, si dhe as normave tjera të cilat i realizojnë në mënyrë të veçantë, e që me fjalë tjera do të thotë se të gjitha normat ligjore e përbëjnë një sistem unik të normave i cili ka një qëllim unik dhe i cili në të vërtetë edhe mban togun unik të qëllimit. Përcaktimi i qëllimit të normës, me çka në të vërtetë përcaktohet edhe kuptimi i vërtetë i saj, është punë mjaft e ndërlikuar dhe kërkon shumë qartë njohuri të mëdha sociologjike për interpretuesin

167

si dhe kuptim politik dhe historik dhe aftësi të të kuptuarit të tërësisë dhe mendimit brenda sistemit, pra lidhjet e të gjitha elementeve të ndërlikuara juridike dhe shoqërore në një unitet jo kundërthënës. Me rastin e përcaktimit të qëllimit të normës interpretuesi ka para vetës njërën nga dy situatat e mundshme: 1. ose interpretimet paraprake e kanë udhëzuar në një të vetmin kuptim të normës si të mundshëm, 2. ose kanë treguar se norma ka më shumë kuptime të mundshme të njëllojta apo jo, ose interpretime të mundshme. Çdo njëri nga kuptimet e mundshme në të vërtetë do të thotë mbrojtje e një interesi të caktuar shoqëror apo shkallë e ndryshme e realizimit të të njëjtit interes. Interpretuesi duhet të përcaktojë saktë se cili interes do të jetë i mbrojtur me pranimin e kuptimit të caktuar në mënyrë që të hedhë ato kuptime që mbrojnë interesin e dikujt të huaj e jo interesin e përgjithshëm gjegjës. Pastaj duhet t’i krahasojë interesat e caktuara dhe të shohë se cili nga ato është interes i vërtetë, cili është dominues, më urgjent, më i rëndësishëm, etj., dhe kështu ta përcaktojë edhe kuptimin e vërtetë. Në qoftë se megjithatë konstaton se shumë kuptime mbrojnë të njëjtin interes të cilin edhe duhet mbrojtur do të përcaktojë se me cilin kuptim ai interes mbrohet më së miri. Në qoftë se interpretimet paraprake tregojnë se norma ka vetëm një kuptim të mundshëm atëherë ai duhet ta përcaktojë se cili interes është i mbrojtur me interpretimin e tillë e pastaj me analizën e atij interesi të vërtetojë se a është ai vërtetë interes i përgjithshëm apo ndoshta është në pyetje ndonjë gabim i adresantit të normës i cili tregon se norma në të vërtetë duhet të mbrojë tjetër interes gjegjësisht se kuptimi i vërtetë i saj është një tjetër e jo ai i cili duket se është i vetmi i mundshëm sipas interpretimeve paraprake. Kur përcaktohet kuptimi i vërtetë i normës, krahasohet interpretimi gjuhësor me kuptimin e vërtetë. Nëse këto dy kuptime përputhen interpretimi konsiderohet i përfunduar. Në qoftë se ekziston papajtueshmëri, interpretimi gjuhësor korrigjohet me kuptimin e vërtetë. Nëse kuptimi gjuhësor është i qartë por i kundërt me atë juridik atëherë kjo vjen për shkak të gabimit dhe ai harmonizohet me kuptimin e vërtetë. Në qoftë se kuptimi gjuhësor është i pacaktuar d.m.th. ekzistojnë shumë kuptime të tilla apo kuptimi i dhënë nuk është mjaft konkret, atëherë ai korrigjohet me kuptimin e vërtetë, qoftë se është marrë një nga shumë kuptimet gjuhësore si i vërtetë, qoftë edhe se kuptimi i vetëm gjuhësor është konkretizuar me kuptimin e vërtetë. Me këtë rast duhet pasur kujdes që norma e njëjtë, në raste të ndryshme konkrete mund të ketë edhe kuptime të ndryshme ligjore.