Huuli Deedleh Yos 2014-1new

1

ÕÓÓËÜ ÒªÐªÕÈÉÍ ªÌÍª /ÎÍÖËÎÕ ªÃ¯¯ËÝË, ßÐÈËÖËÀÃÀ/

Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºë: çàðèì øèíýëýã çîõèöóóëàëò

Èðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿ã÷ Ï.Çîëçàÿà

Èðãýíèé õýðãèéí çîõèã÷, ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ¿¿ä ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò Ä.Õóÿã

Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðýãÎòãîíòýíãýð Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø, õóóëü ç¿éí óõààíû ìàãèñòð Ð.Î÷èðáàë

ÝÐÕ Ç¯É, ÑÝÒÃÝËÃÝÝ: ¯ÇÝË ÁÎÄÎË, ÝÐÃÝÖ¯¯ËÝË

¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë Ìîíãîëûí ªìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿í, ºìãººëºã÷ Ö.Áààñàíæàâ

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí õóóëèéã õýðýãëýõýä ãàð÷ áàéãàà õ¿íäðýë¿¿ä, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóä

Çàõèðãààíû õýðãèéí àíõàí øàòíû 16 äóãààð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ó.Áàäàìñ¿ðýí

¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äýä òàâèãäàõ øààðäëàãà, øàëãóóð- îð÷èí ¿åèéí ÷èã õàíäëàãà ñýäâèéí õ¿ðýýíä

Õóóëü ç¿éí óõààíû ìàãèñòð Î.Àëòàíòóÿà

Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ìýòãýëöýõ çàð÷ìûí òàëààðõ çàðèì àñóóäàëÝð¿¿ãèéí õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 10 äóãààð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ë.Äàâààñ¿ðýí

ÕÓÓËÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ, ¯Ð ÍªËªª, ÀÑÓÓÄÀË

Óñíû õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ ãýìò õýðýãò õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü

Ä¿¿ðãèéí Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí 1-ð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ñ.Ñî¸ìáî-Ýðäýíý

Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð, ò¿¿íèéã òîéðñîí àñóóäàë Èðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 3 äóãààð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ö.Îòãîíöýöýã

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Õóóëü ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, ïðàêòèêèéí óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë

2014 îí, Öóâðàë 1 (47)

7

11

19

25

33

39

45

48

54

2

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÎÉÌ

2013 îíû ãýìò õýðýã, çàõèðãààíû çºð÷ëèéí ñòàòèñòèê ìýäýýíä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý

ÕÇ¯Õ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ñîöèîëîãè÷, ñóäëàà÷ Á.Äîðæïàãìà

ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÛ ÒÓÐØËÀÃÀ

Ìîíãîë óëñûí ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò: õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíò Á.Ìýðãýí

ÃÀÄÀÀÄ ÕÝË ÄÝÝÐÕ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ ÁÓËÀÍ

Mongolia’s Arbitration Law: Some Challenging Issues of Legal Regulation of Arbitration

ÕÇ¯Õ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ýðõëýã÷, õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð È.Èäýø

61

75

89

3

CONTENT

BEFORE CREATING A LAW(UNDERLINING ARTICLE, INTERVIEW)

The Draft Law on Land Privatization for Citizens of Mongolia: Some Innovative Regulations(P.Zolzaya, Judge of Appellate Court for Civil Cases)

Participants of Civil Proceedings and Their Main Features(D.Khuyag, Senior Lecturer, Doctoral Candidate of School of Law of National University of Mongolia)

The Role of the Constitutional Court in me Mongolian Legal Reform(R.Ochirbal, Lecturer of Law School of Otgontenger University, LLM)

LEGAL THOUGHTS: REFLECTION

Constitutional Economy and Its Importance (Ts.Baasanjav, Advocate, Member of Association of Mongolian Advocates)

Main Obstacles and Related Solutions for the Implementation of the Administrative Procedural Law

(U.Badamsuren, Judge of First Instance 16th Court for Administrative Cases)

Requirements and Qualifications of the Constitutional Court Judges-Current Tendency

(O.Altantuya, LLM)

Some Issues of the Principle of Adversarial Court Proceedings (L.Davaasuren, Judge of 10th Appellate Court for Criminal Cases)

IMPLEMENTATION OF LAW, EFFICIENCY, PROBLEMS

Improving the Criminal Liability for Water Law Violations(S.Soyombo-Erdene, Judge of District Court of First Instance for Criminal Cases)

Issues relating to Decisions Establishing Administrative Rules(Ts. Otgontsetseg, Judge of Third Appellate Court for Civil Cases)

7

11

19

25

33

39

45

48

54

4

RESEARCH OVERVIEW:

Analysis of 2013 Statistical Information of Crimes and Administrative Offences

(B.Dorjpagma, Sociology-researcher of National Legal Institute)

INTERNATIONAL PRACTICE

Mongolia’s Competition Law: A Comparative Study(B.Mergen, Master’s Student of School of Law of National University of Mongolia)

ARTICLES AND ESSAYS IN FOREIGN LANGUAGE

Mongolia’s Arbitration Law: Some Challenging Issues of Legal Regulation of Arbitration

(I.Idesh, Doctor, Head of Legal Research Center of National Legal Institute)

61

75

89

5

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð:279ISSN:2226-9185Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ ýðõëýí ãàðãàâ. Æèëä 6 äóãààð ãàðíà.

Õàÿã: Óëààíáààòàð - 46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, ×èíãèñ õààíû òàëáàé-7Óòàñ: +(976)-11-315735 Ôàêñ: 315735Âýá õóóäàñ: www.legalinstitute.mnÖàõèì õàÿã: [email protected]

ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ÇªÂËªË

Æ.Àìàðñàíàà ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí äàðãà

Á.Àìàðñàíàà Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí äýä çàõèðàë

À.Áàêåé ÓÈÕ-ûí Òºðèéí áàéãóóëàëòûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

Á.Áàÿðñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ä.Áàÿðñàéõàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Æ.Áàÿðöýöýã ÕÇß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Á.Áèëýãò ÖÅÃ-ûí äàðãà

Æ.Áÿìáàäîðæ Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí äàðãà

Ä.Ãàíáàò ÓÈÕ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí äýä õîðîîíû äàðãà

Á.Ã¿íáèëýã Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ä.Äîðëèãæàâ Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîð

Í.Æàíöàí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ö.Çîðèã Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷

Â.Îþóìàà Õóóëü ç¿éí äîêòîð

×.ªíºðáàÿð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Õóóëèéí áîäëîãûí çºâëºõ

Ä.Ñîëîíãî ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí çàõèðàë

Ø.Ò¿âäýíäîðæ ÓÈÕ-ûí Õóóëü ç¿éí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà

Õ.Òýì¿¿æèí Õóóëü ç¿éí ñàéä

Á.Òýì¿¿ëýí Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Ï.Öàãààí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà

×.Ýíõáààòàð Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð

À.Ýðäýíýöîãò Õóóëü ç¿éí äîêòîð

Åðºíõèé ýðõëýã÷Õ.Íîìèíãýðýë

Ýðõëýã÷È.Èäýø

Õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàÄ.Íÿìáàÿð

Õýâëýëèéí ýõèéãÁ.Öýðýíëõàì

6

EDITORIAL BOARD

J.Amarsanaa Chairman, Constitutional Court of Mongolia

B.Amarsanaa Vice Director of the National Legal Institute

A.Bakei Chairman, Standing Committee on State Structure of State Great Hural of Mongolia

B.Bayarsaikhan Ph.D

D.Bayarsaikhan Ph.D

J.Bayartsetseg State Secretary, Ministry of Justice of Mongolia

B.Bilegt Chief, General Police Department of Mongolia

J.Byambadorj Chief Commissioner, National Human Rights Commission of Mongolia

D.Ganbat Chairman, the Sub Committee on Human Rights of State

Great Hural of Mongolia

B.Gunbileg Ph.D

D.Dorligjav General Prosecutor of Mongolia

N.Jantsan Ph.D

Ts.Zorig Chief Justice, Supreme Court of Mongolia

V.Oyumaa Ph.D

Ch.Unurbayar Legal Advisor to the President of Mongolia

D.Solongo Dean, School of Law, National University of Mongolia

Sh.Tuvdendorj Chairman, Standing Committee on Legal Policy of State Great Hural of Mongolia

Kh.Temuujin Minister of Justice

B.Temuulen Ph.D

P.Tsagaan Head, the Office of the President

Ch.Enkhbaatar Sc.D

A.Erdenetsogt Ph.D

Editor-in-ChiefKh.Nomingerel

Executive Editor-in-ChiefI.Idesh

Acting Assistant EditorNayambayarDesigned by

B.Tserenlkham

State Registration Number:279ISSN: 2226-9185Published by the National Legal Institute. Six issues in a Year.

Address: Ulaanbaatar-46, Chingeltei District, Chinggis khaan Square -7Phone:+(976)-11-315735 Fax: 315735Website: www.legalinstitute.mnE-mail: [email protected]

Õóóëü òºðºõèéí ºìíº

7

Èðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿ã÷ Ï.Çîëçàÿà

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëñýí ãàçðûí áàãö õóóëèéí òºñëººñ Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéã ñóäëàí øèíæèëæ, ò¿¿íä ñóóðèëàí òºñëèéí çîõèöóóëàëòûí õèéäýë, äàâõàðäàë, çºð÷ëèéã àðèëãàæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òºñëèéí çààëòóóäûí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ òàëààðõ ñàíàëàà õóóëèéí òºñëèéí 1-ð á¿ëãèéí õ¿ðýýíä òà á¿õýíä õ¿ðãýõ ãýñýí þì.

Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé 2002 îíû õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààã 5 æèë òóòàì ñóíãàæ áàéñàí áîëîâ÷ èõýíõ èðãýí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõýý ýäýëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Ýíý ýðõèéã áàòàëãààæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéã áîëîâñðóóëæýý.

Íºãºº òàëààñ, óðüä íü ãàçàð ýçýìøèæ áàéñàí èðãýí ë ãàçðàà ºì÷èëæ àâñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä èðãýä, òóõàéëáàë, îðîí ñóóöíû áàéðàíä àìüäàð÷ áàéãàà èðãýí ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ íü õîìñ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë íü 9 á¿ëýã 55 ç¿éëòýé áîëîâñðóóëàãäæýý. Õàðèí îäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áàéãàà õóóëü íü 7 á¿ëýã 41 ç¿éëòýé.

Òºñëººð Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçðûã íýã óäàà ¿íý òºëáºðã¿é ºì÷ëºõ ýðõýýð áàòàëãààæóóëñàí ¿íýò öààñ áóþó ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàòûã îëãîõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí íýãäñýí á¿ðòãýë õºòëºõ, ñåðòèôèêàòûã ¿íäýñëýí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ, ñåðòèôèêàòûã áèðæýýð àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çàð÷ìûí ãîë ººð÷ëºëò îðóóëàõààð òºëºâëºñºí áàéíà.

Òºñëººð óã õóóëèéí åðºíõèé á¿òöèéã õýâýýð õàäãàëæ ¿ëäñýí áàéãàà áºãººä äýýð àñóóäàëòàé õîëáîîòîéãîîð 122 çààëòûã øèíýýð íýìæ, 51 çààëòàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñíààñ 46 çààëòàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàí, 3 çààëòûã õàñàæ, 3 çààëòûã ººð÷ëºí íàéðóóëæýý.

Òºñëèéí “Íèéòëýã ¿íäýñëýë” ãýñýí Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò õóóëèéí çîðèëò, õóóëüä õýðýãëýñýí çàðèì íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò, Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçðûã ºì÷ë¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷èì, íýã èðãýíä íîãäîõ ãàçðûí õýìæýý çýðýã àñóóäëûã òóñãàñàí áàéíà.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÍÄ ÃÀÇÀÐ ªÌ×Ë¯¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË: ÇÀÐÈÌ ØÈÍÝËÝÃ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ 2014 ¹1 (47)

8

Òºñëèéí “Èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òàëààðõ òºðèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí óäèðäëàãûí á¿ðýí ýðõ” ãýñýí Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òàëààðõ Óëñûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçàð, ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí óäèðäëàãûí á¿ðýí ýðõèéã íýã á¿ð÷ëýí áàéãóóëëàãà òóñ á¿ðýýð òîäîðõîéëñîí çîõèöóóëàëòûã îðóóëæýý.

Òºñëèéí “Ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàò, ò¿¿íèéã îëãîõ æóðàì”, “Ãàçðûí ñåðòèôèêàòûí áèðæèéí àðèëæàà” ãýñýí Ãóðàâ, äºðºâä¿ãýýð á¿ëýãò èðãýí á¿ðèéí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëàõ çîðèëãîîð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàò îëãîõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõòàé õîëáîãäñîí àñóóäëûã òóñãàãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí òºñëèéí îíöëîã çîõèöóóëàëò áîëîõ ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàò íü õºðºíãèéí çàõ çýýëä õºðâºõ ÷àäâàðòàé ¿íýò öààñ áºãººä óã ¿íýò öààñ íü áèðæèéí õàðèëöààíû ç¿éë áàéõààð òóñãàñàí áàéíà.

Òºñëèéí “Èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ” ãýñýí Òàâäóãààð á¿ëýãò èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí. Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí øèéäâýðýýð èðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûí ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí òóõàéí ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûã òóõàéí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí Çàñàã äàðãà èðãýäýýñ ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ ºðãºäºë õ¿ëýýí àâ÷ ãàçðûã ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàòààð ñîëèõ çàìààð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. Õàðèí èðãýäýä àæ àõóéí ýðõëýõ çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã íýýëòòýé äóóäëàãà õóäàëäààíû õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºñºëä òóñãàñàí áàéíà.

Òºñëèéí “Ãàçàð ºì÷ëºõòýé õîëáîãäîõ îíöãîé çîõèöóóëàëò” ãýñýí Çóðãàäóãààð á¿ëýãò èðãýíèé ãàçàð ºì÷ëºõòýé õîëáîãäñîí òóñãàé çîõèöóóëàëò áóþó ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã, ºì÷ëºëèéí ãàçðàà áóñäàä ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ çýðýã àñóóäàë õàìààð÷ýý.

Òºñëèéí “Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ äóóñãàâàð áîëîõ, ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ” ãýñýí Äîëäóãààð á¿ëýãò èðãýíèé ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ äóóñãàâàð áîëîõ íºõöºë, øàëòãààí, ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ íºõöºë, øàëòãààíûã Èðãýíèé õóóëèéí çîõèöóóëàëòòàé íèéö¿¿ëýí òóñãàæ, ò¿¿í÷ëýí ãàçðûã õóðààõ, ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàòûã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ¿íäýñëýëèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàñàí áàéíà.

Òºñëèéí Íàéì, åñä¿ãýýð á¿ëýãò èðãýíèé ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ýðõòýé õîëáîãäñîí áàòàëãàà, ãàçàð ºì÷ëºõ, ãàçðûí ñåðòèôèêàòòàé õîëáîãäñîí ãîìäîë ãàðãàõ, õóóëü çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà çýðýã áóñàä àñóóäëûã òóñãàæýý.

Òºñëººð Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçðûã íýã óäàà ¿íý òºëáºðã¿é ºì÷ëºõ ýðõýýð áàòàëãààæóóëñàí ¿íýò öààñ áóþó ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàòûã îëãîõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí íýãäñýí á¿ðòãýë õºòëºõ, ñåðòèôèêàòûã ¿íäýñëýí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ, ñåðòèôèêàòûã áèðæýýð àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çàð÷ìûí ãîë ººð÷ëºëò îðóóëàõààð òºëºâëºñºí áàéíà.

Õóóëèéí òºñëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí çààëòóóäàä ¿ã, íýð òîìüåî, íàéðóóëãûí õóâüä õàñàõ, íýìýõ, ººð÷ëºõ çýðãýýð õèéñýí íü õàðàãäàæ áàéíà.

Õàðèí øèíýýð íýìñýí çààëòóóä íü Ìîíãîë Óëñûí èðãýí á¿ðò ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã ãýð÷ëýõ


9

ñåðòèôèêàò îëãîõ, óã ñåðòèôèêàòàä ¿íäýñëýí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ, ñåðòèôèêàòûã àðèëæèõòàé õîëáîãäñîí çîõèöóóëàëò áàéãàà áîëîâ÷ ººð õîîðîíäîî áîëîí õóóëèéí ¿íäñýí çààëòóóäòàé äàâõàðäàë, çºð÷èë èõòýé áàéäàë áàéíà.

Õóóëèéí òºñëèéí 1 ä¿ãýýð á¿ëýã íü 7 ç¿éëòýé. 1-ð ç¿éëä õóóëèéí çîðèëòûã “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî” ãýæ òîäîðõîéëîí ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí çàðèì íýð òîìú¸îã òóõàéëáàë, ãàçàð, èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ, èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãàà, ãàçðûí ñåðòèôèêàò, ãàçðûí êîðïîðàöè çýðãèéã òàéëáàðëàæýý.

”Èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãàà ãýæ èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõòýé õîëáîãäîõ á¿õ ¿å øàòíû àæèëëàãààã” õýëíý ãýñýí áîëîâ÷ óã àæèëëàãààíä èðãýíä ãàçàð ºì÷ëºõ ñåðòèôèêàò îëãîõ áîëîí ñåðòèôèêàòûí áèðæèéí àðèëæààã çîõèöóóëñàí 17-23 äóãààð ç¿éë¿¿ä õàìðàãäàõã¿é áàéíà. Íºãºº òàëààñ ýíý òîäîðõîéëîëò íü Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí 13.2.1: íýð òîìú¸î íü îëîí óòãàòàé áîë; 13.2.2: íýð òîìú¸î íü ºðãºí óòãàòàé áºãººä ò¿¿íèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áîë;13.2.3: øèíýýð áèé áîëñîí îéëãîëò áóþó íýð òîìú¸î íü íèéòýä îéëãîìæã¿é áîë íýð òîìú¸îíû òàéëáàð õèéíý ãýæ çààñíû àëèíä ÷ õàìààðàõã¿é áàéíà.

Òºñëèéí 3.1.2-ò “èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ” ãýæ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëîõîîð çààñàí áýë÷ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðààñ ýíý õóóëüä çààñàí õýìæýý, áîëçîë, øààðäëàãà, æóðàì,

íºõöºëººð èðãýíèé ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõèéã õýëíý ãýñíèé íèéòèéí ýäýëáýðèéí ãàçàðò ÿìàð ãàçàð îðîõûã òàéëáàðëàæ îðóóëàõ íü çºâ áàéíà. Õóóëüä íèéòèéí ýäýëáýð ãàçàð ãýñýí íýð òîìü¸îã íýã ìºð òîäîðõîéëæ ºãñíººð ýíý îéëãîëòûã õóóëü õýðýãëýã÷ á¿ð ººð ººðººð òàéëáàðëàõ áîëîìæã¿é áîëíî.

Ìºí “íèéòèéí ýäýëáýð ãàçðûã Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí òºñºëä ”íèéòèéí ýäýëáýðèéí ãàçàð” ãýæ çîõèõ æóðìûí äàãóó íèéòýýð àøèãëàõààð òîãòîîãäñîí òºðèéí ºì÷èéí ãàçðûã /3.1.3/, íèéòèéí ýäýëáýðèéí ãàçàðò õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèíû ãóäàìæ, òàëáàé, ÿâãàí çàì, íîãîîí áàéãóóëàìæ, ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó ºì÷ë¿¿ëñýí, ýçýìø¿¿ëñýí, àøèãëóóëñíààñ áóñàä àìðàëò, çóãààëãà, áèåèéí òàìèðûí çîðèóëàëòòàé ãàçàð, öýöýðëýã, õîã õàÿãäëûí öýã, öýâýðø¿¿ëýõ òàëáàé, îðøóóëãûí ãàçàð õàìààðíà /8.2/ãýæ ººð ººðººð òîìú¸îëñíîîîñ ãàäíà Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí 6.1-ä íèéòèéí ýäýëáýðèéí ãàçàðò ãóäàìæ, òàëáàé, çàì, àìðàëò, çóãààëãà, áèåèéí òàìèðûí çîðèóëàëòòàé ãàçàð, öýöýðëýã, îðøóóëãûí ãàçàð, õîã õàÿãäëûí öýã, öýâýðø¿¿ëýõ òàëáàé çýðýã õàìààðàõààð äàâõàðäóóëàí çààñàí áàéãààã íýã îéëãîëòòîé áîëãîæ òîäîðõîéëîõ íü çºâ ãýæ ¿çíý.

Õóóëèéí òºñëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.1-ä Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçðûã äàðààõ çîðèóëàëòààð ºì÷ë¿¿ëíý: 4.1.1. ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé 4.1.2. àæ àõóé ýðõëýõ çîðèóëàëòààð ãýæ çààñàí áàéíà. 4.1.2-ò çààñàí àæ àõóé ýðõëýõ çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ íü ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí îéëãîëò áºãººä õóóëèéã íýã ìºð îéëãîæ õýðýãëýõýä ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõýýð áàéãàà òóë Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ,


10

ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí 13.2.2-ò “íýð òîìú¸î íü ºðãºí óòãàòàé áºãººä ò¿¿íèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áîë íýð òîìú¸îíû õýñýãò òàéëáàðëàæ îðóóëàõ” ãýæ çààñíû äàãóó ìºí íàðèéâ÷ëàí òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé þì. Ýíý îéëãîëòûã ýäèéí çàñãèéí óòãààð íü áîëîí õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ çºâ òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çíý

Õóóëèéí òºñëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.3.2-ò èðãýíèé õóâèéí õºðºíãººð øèíýýð áàðüæ áàéãóóëàõ, õóóëüä çààñàí æóðìààð õóâü÷èëæ àâàõ, ò¿¿í÷ëýí Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí òóõàé õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ººðèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëæ àâàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ºì÷ëºõ ãàçàð íü ýíý õóóëèéí 5.1.7-ä çààñàí èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçàðò õàìààð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëàõ çàìààð ºì÷ë¿¿ëýõ ãýæ çààñàí áàéíà. Ýíý çààëòûí àãóóëãà ñàíàà îéëãîìæã¿é áàéíà. Õýðýâ èðãýí øèíýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ áîë ýíý çîðèóëàëòààð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõýý óðüä÷èëàí àâñàí áàéæ õóóëü ¸ñíû áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä 5.3.1 øóóä õàìààðíà. Õàðèí èðýýä¿éä õóâü÷èëæ àâàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàéãàà áîë áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ãàçðûã ºì÷ëºõººð áîë äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëàõ çàìààð ºì÷ë¿¿ëíý ãýñýí íü çºð÷èëòýé áîëñîí. Èðãýíèé õóóëèéí 197.6, 197.9-ä çààñíààð äóóäëàãà õóäàëäààíä íýã ýòãýýä îðîëöäîãã¿é. Äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëàõ çàìààð ºì÷ë¿¿ëíý ãýæ çààñàí íü áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ýçýí ãàçðàà äóóäëàãà õóäàëäààãààð àâ÷ áîëíî, õàðèí àâ÷ ÷àäàõã¿é ÷ áàéõ òîõèîëäîëä ãàçàð ºì÷ëºã÷ íü ººð ýòãýýä áîëîõ áîëîìæòîé áîëæ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº ãàçðààñ ñàëäàãã¿é áàéõ Èðãýíèé õóóëèéí 84.3, 85.2-ä

çààñàí æóðìûã çºð÷ñºí àãóóëãàòàé çîõèöóóëàëò áîëæýý.

Òºñëèéí 7 äóãààð ç¿éëä èðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûí õýìæýýã çààæ ºãñºí áºãººä 7.2.1-ä “ 5.3.1-ä èðãýíèé õóâèéí õºðºíãººð áàðüæ áàéãóóëñàí, áàðüæ áàéãàà áóþó õóâü÷èëæ àâñàí, ò¿¿í÷ëýí Èðãýíèé õóóëü, Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí òóõàé õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ººðèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëæ àâñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ãàçðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí æóðìûí äàãóó ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð çîõèõ ãýðýý áàéãóóëæ ýçýìø¿¿ëñýí ãàçàð íü ýíý õóóëèéí 5.1.7-ä çààñàí èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçàðò õàìààðàõ òîõèîëäîëä óã ãàçðûã òóõàéí èðãýíä øóóä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçàð íü ò¿¿íèé áàéðøèë çîðèóëàëòààñ õàìààðàí òóõàéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ýçýìø¿¿ëñýí ãàçàðòàé òýíöýõ õ¿ðòýë õýìæýýòýé áàéíà ãýæ çààæýý. Èðãýíèé õóóëèéí 85 äóãààð ç¿éëèéí 85.2-ò Ò¿ð çóóðûí õýðýãöýý õàíãàõ çîðèëãîîð áóñ áàéíãûí çîðèóëàëòòàé, ãàçàðòàé ñàëøã¿é áýõëýãäñýí áàéøèí, áàðèëãà, áàéãóóëàìæ áîëîí áóñàä ç¿éë íü ãàçðûí ¿íäñýí á¿ðäýë õýñýã áàéíà ãýæ çààñàí. Îäîîãèéí ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ò¿ãýýìýë ãàðäàã ìàðãààíû òºðºë íü áàðèëãûí îéð îð÷ìûí òàëáàé áîëîí áàðèëãûã ýçýìøèæ àøèãëàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýçýìøèë ãàçðûí ìàðãààí ÿëàíãóÿà õºðø çýðãýëäýý ýçýìøèã÷ íàðûí õîîðîíä ìàðãàõ ÿâäàë íýëýýä áîëñîí.

Òóõàéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ýçýìø¿¿ëñýí ãàçàðòàé òýíöýõ õ¿ðòýë õýìæýýòýé ãàçðûã ºì÷ë¿¿ëýõ òîõèîëäîëä ýíý õóóëèàð ýñâýë Ãàçðûí òóõàé õóóëüòàé óÿëäóóëæ îéð îð÷ìûí ýçýìøèë ãàçðûí õýìæýýã òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýñâýë àøèãëàõ õ¿ðýýíä íü òîäîðõîéëîõ íü çºâ áîëîâ óó.


11

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò Ä.Õóÿã

ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÝÐÃÈÉÍ ÇÎÕÈÃ×, Ò¯¯ÍÈÉ ¯ÍÄÑÝÍ ØÈÍÆ¯¯Ä

Íýã. Çîõèã÷èéí òóõàé îéëãîëòØ¿¿õ èðãýíèé õýðãèéã õÿíàí

øèéäâýðëýõäýý èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã íü ñýðãýýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàäàã.

Ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà èðãýíèé õýðýã èðãýä õîîðîíäîî áà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ýòãýýäèéí õîîðîíäûí ýðõ ¿¿ðãèéí òàëààð ¿¿ññýí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîîòîé áàéäàã. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ çîõèã÷ áóþó “èðãýí” ãýäýãò ÈÕØÕØÝÇ-í õàðèëöààíä îðîëöîã÷ Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã îéëãîíî. Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õàðüÿàëàëã¿é áºãººä ãàäààä óëñûí èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé õ¿íèéã ãàäààäûí èðãýí ãýíý. Õàðèí õàðüÿàëàëã¿é ãýæ àëü ÷ óëñûí

õàðüÿàò áóñ õ¿íèéã õýëíý1.Íýõýìæëýã÷ “õóóëèéí ýòãýýä”

õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä áàéõ áà ºì÷ëºëäºº áóþó ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõäýý òóñãàéëñàí õºðºíãºòýé, ººðèéí íýðýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, ¿éë àæèëëàãààíààñàà áèé áîëñîí ¿ð äàãàâðûã ýä õºðºíãººðºº õàðèóöäàã, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áàéæ ÷àäàõ, òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëäýã çîõèîí áàéãóóëëàëòûí íýãäëèéã õýëíý2. Ìºí áàéãóóëëàãà èðãýíèé õýðãèéí çîõèã÷ áàéæ áîëíî. 1995-05-16-íû ºäºð áàòëàãäñàí Áàéãóóëëàãûí íóóöûí òóõàé õóóëèéí 3.1-ä ”Áàéãóóëëàãà ãýæ òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõ á¿õèé õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý” ãýæýý.

ÈÕØÕØ àæèëëàãààíä çàðèì òîõèîëäîëä çîõèã÷îîð òºð áóþó Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áîëñîí òîõèîëäîë ãàðñàí. Òóõàéëáàë 2011 îíû 10 ñàðä “Ìîíãîëûí ãîë íóóðóóäûí íýãäñýí õºäºëãººí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí íýõýìæëýëòýé Çàñãèéí ãàçàðò õîëáîãäîõ òóõàéëáàë “Ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé”õóóëèéí çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ /ó÷èðñàí õîõèðëûã Çàñãèéí ãàçðààñ çàðëàõ, áàéãàëü îð÷íû õîõèðëûã õàðèóöàã÷ààð òºë¿¿ëýõ/ òóõàé” õýðãèéã Äýýä ø¿¿õ õÿíàëòûí øàòààð õÿíàæ óã õóóëèéí çààëòûã

1Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü.2010.2Èðãýíèé õóóëü. 2002.


12

áèåë¿¿ëýõèéã Çàñãèéí ãàçàðò äààëãàñàí áàéíà3.

ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 22-ð ç¿éëèéí 1-ä “Çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷, ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèéí 12.1.2 – 12.1.1.4-ò çààñíû äàãóó õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýäèéã õýðãèéí îðîëöîã÷ ãýíý” ãýæýý. Ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ ¿çýõýä õýðãèéí îðîëöîã÷ ãýäýãò ÿìàð ñóáúåêòóóä õàìààðàõ âý ãýäýãò íýðëýí çààñàí áîëîõîîñ áèø ìºí ÷àíàðûí õóâüä õýðãèéí îðîëöîã÷ ãýæ ÿìàð ñóáúåêò áàéõ âý ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é áàéíà.

Ìºí õóóëèéí 26.1-ä “Õýðãèéí çîõèã÷ ãýäýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, õóóëüä çààñíû äàãóó òýäãýýðòýé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ, ¿¿ðýãòýéãýýð õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä õàìààðíà” ãýæýý. ¯¿íýýñ ¿çâýë çîõèã÷ ãýäýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ õî¸ð õàìààð÷, õàðèí õóóëüä çààñíû äàãóó òýäãýýðòýé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ ¿¿ðýãòýéãýýð õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä ãýäýãò ìàðãààíû ç¿éëèéí òàëààð áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä õàìààðíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ó÷èð íü ìàðãààíû ç¿éëèéí òàëààð áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ãýäýã íü èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñýí õýðýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí àøèã ñîíèðõëîîñ òóñäàà áèå äààñàí øààðäëàãûã ãàðãàæ, óã øààðäëàãûí ç¿éë çîõèã÷äûí ìàðãààíû ç¿éëòýé èæèë áàéæ, óã õýðýãò ººðèéí ñàíàà÷èëãààð îðîëöîæ, øààðäëàãàà íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ õî¸óëàíä íü áà ýñõ¿ë òýäíèé àëü íýãä íü õîëáîãäóóëàí ãàðãàäàã, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä çîõèã÷èéí á¿õ ýðõèéã ýäýëæ, ¿¿ðãèéã õ¿ëýýæ ººðèéí ºøèã ñîíèðõëîî õàìãààëàõ 3ªäðèéí ñîíèí. 2011-10-21.№252.

çîðèëãîîð îðîëöäîã ýòãýýä þì. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí

øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 16.1-ä íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéã õýðãèéí îðîëöîã÷ ãýæ çààñàí áà ýíý õóóëüä çîõèã÷ ãýñýí íýð òîìú¸î áàéõã¿é áàéíà. Ìºí ç¿éëèéí 16.2-ò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ íü çàõèðãààíû õýðãèéí áèå äààñàí îðîëöîã÷ áóñ çºâõºí òºëººë¿¿ëæ, ºìãººë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýäèéíõýý ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýí õàìãààëæ áóé ýòãýýä þì ãýæýý.

ÎÕÓ-ûí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 38-ð ç¿éëèéí 1-ä “Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû çîõèã÷ ãýäýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ õàìààðíà” ìºí ç¿éëèéí 2-ò “Áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ ýðõ á¿õèé ýòãýýä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ø¿¿õ òóõàéí ýòãýýäýä ¿¿ñãýñýí èðãýíèé õýðãèéí òàëààð áîëîí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä íýõýìæëýã÷èéí õóâèàð îðîëöîõûã ìýäýãäýíý”4.

ÁÍÕÀÓ-ûí Èðãýíèé çàðãûí õóóëèéí 5-ð á¿ëýã “Çàðãà õèéãñýä”, 49-ð ç¿éë “àðä èðãýä, õóóëèéí ýðõòýí áóþó áóñàä çîõèîí áàéãóóëàëò èðãýíèé çàðãûí òóõàéí õ¿í áîëæ áîëíî. Õóóëèéí ýðõòýí íü ò¿¿íèé õóóëèàð òîãòîîñîí òºëººëºã÷ººðºº çàðãàëäóóëíà. Áóñàä çîõèîí áàéãóóëàëò íü ò¿¿íèé ãîë õàðèóöëàãòàíààðàà çàðãàëäóóëíà”.5 Çîõèã÷6 íü õýðãèéí îðîëöîã÷äûí

4Ãðàæäàíñêèé ïðîöåññóàëüíèé êîäåêñ ÐÔ. Îò 14 íîÿáðÿ.2002. (2003-02-01 ìºðäñºí)..51991-04-09 ºäºð áàòëàãäàæ 2007-10-28 ºäºð íýìýëò ººð÷ëºëò îðñîí. ÁÍÕÀÓ-ûí èðãýíèé õóóëü, ò¿¿íä õîëáîãäîõ õóóëèóäûí ýìõòãýë. ÓÁ.2010. Õºðâ¿¿ëæ ýìõòãýñýí Ò.Ìºíõæàðãàë. Á.Áàòáàÿð. 211 äýõ òàë.6Á.×èìýä íàð. Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèàñ ãàðãàñàí óëñûí íýð òîìú¸îíû êîìèññûí ìýäýý


13

äîòîð ¿íäñýí îðîëöîã÷ þì. Ìîíãîë óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí

2010-06-02 ºäðèéí 03 òîîò “Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü õýðãèéí îðîëöîã÷äûí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé” çºâëºìæèíä “õýðãèéí çîõèã÷ ãýäýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààñ ãàäíà (òýäãýýðòýé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ, ¿¿ðýãòýéãýýð õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä) õàìààðàõ òàëààð ÈÕØÕØÒÕ-èéí 26 äóãààð ç¿éëä çààæýý. Óã ýòãýýä ãýäýãò ìºí õóóëèéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 22.1, 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.1.2-12.1.4-ò çààñíààð îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð õ¿ñýëò ãàðãàñàí ýòãýýä, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà, øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàñàí ýòãýýä, ìºí áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ íýõýìæëýë ãàðãàñàí ýòãýýä õàìààðàõààñ ãàäíà ìºí õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 29.2-ò çààñíààð áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ýðõ, ¿¿ðãèéí õóâüä õàìààðàõ áîëîìæòîé þì7ãýæýý. Èéìä Äýýä ø¿¿õèéí 2010 îíû 3 òîîò çºâëºìæèíä íýðëýí çààñàí á¿õ ñóáúåêòóóä “çîõèã÷” ãýäýã îéëãîëòîíä õàìààðàõ ýñýõèéã àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä:

1. Óã çºâëºìæèíä íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷òàé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ, ¿¿ðýãòýéãýýð õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä ãýäýãò ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 22.1-ä çààñàí á¿õ ýòãýýä¿¿ä õàìààðàõààð çààñàí íü õýðãèéí çîõèã÷ ãýäýã îéëãîëòûã õýðãèéí îðîëöîã÷ ãýñýí îéëãîëòòîé àäèë ãýæ ¿çýæ õýòýðõèé ºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çñýí áàéíà.

2. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 12-ð ç¿éëèéí 12.1.1- ä ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé

№107-108. ÓÁ.1978. íîìûí 238 äàõü òàëä Îðîñûí “Ñòîðîíà ãýäýã ¿ãèéã òàë, ýòãýýä, çîõèã÷” ãýæýý.7Ìîíãîë óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ìýäýýëýë. 2010.№3. 18 äàõü òàë

ýðõ íü çºð÷èãäñºí òóõàé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí íýõýìæëýë ãýæ çààñàí áà èðãýíèé õýðãèéí îðîëöîã÷ íü ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé ýðõ íü çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ø¿¿õýä óã ýðõýý õàìãààëóóëàõààð íýõýìæëýë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä òóõàéí ýòãýýäèéã õýðãèéí çîõèã÷ ãýæ ¿çýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çíý.

3. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 12-ð ç¿éëèéí 12.1.2-ò áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ ø¿¿õýä ìýä¿¿ëýõ ýðõ íü õóóëèàð îëãîãäñîí ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí íýõýìæëýë ãýæ çààñàí áà ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 31.1 õýñýãò ïðîêóðîð òºðèéí àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë òºðèéí áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëòýýð èðãýíèé õýðýã øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä, ýíý õóóëèéí 25-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó òºðèéí íýðèéí ºìíººñ îðîëöîíî, óã õóóëèéí 31.2-ò áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ áàéãàà ýòãýýä èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ýíý õóóëèéí 25-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó îðîëöîæ áîëíî.Ìºí õóóëèéí 31.3-ò ïðîêóðîð áóñäûí ýðõèéã õàìãààëæ áàéãàà ýòãýýä èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõîîñ, ýñõ¿ë ãàðãàñàí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçñàí ÿâäàë óã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é ãýæ çààñàí áà õóóëèéí äýýðõ çààëòóóäààñ ¿çýõýä ïðîêóðîð áà áóñäûí ýðõèéã õàìãààëæ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäàë íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéíõààñ ººð áàéíà.

4. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 12-ð ç¿éëèéí 12.1.3-ò îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð õóóëüä çààñàí àñóóäëààð ñîíèðõîã÷ ýòãýýäýýñ


14

ãàðãàñàí õ¿ñýëò ãýæ çààæýý. Îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð ø¿¿õýä õýðýã øèéäâýðë¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà ýòãýýä ø¿¿õýä õ¿ñýëò ãàðãàõ áà ò¿¿íèéã õ¿ñýëò ãàðãàã÷ ãýæ íýðëýíý. Õ¿ñýëòèéí àãóóëãà íü ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿éëäýë áóþó ¿éë ÿâäëûã òîãòîîëãîõîä ÷èãëýñýí áàéíà. Îíöãîé àæèëëàãàà íü ø¿¿õýä õ¿ñýëò ãàðãàõ áóþó íýã òàëûí ¿éë àæèëëàãààãààð õýðýãæäýã, ýðõèéí òàëààð ìàðãààí áàéäàãã¿é, íýã òàë íü íºãºº òàëäàà ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí øààðäëàãà ãàðãàäàãã¿é (õàðèëöàí ýñðýã ñîíèðõîëòîé òàëóóä áàéäàãã¿é) ó÷èð óã àæèëëàãààíä íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ ãýæ ¿ã¿é. ¯¿ãýýðýý áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí ãýæ ìàðãàäàã íýõýìæëýëýýð ¿¿ñýõ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíààñ ÿëãààòàé. Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí õàðèëöàà çºð÷èãäºæ, ìºíãº, ýä õºðºíãº ãàðãóóëàõ, ºì÷ëºõ çýðýã ýðõýý õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çýðýã øààðäëàãûã òàâüæ áîëíî. Óã àæèëëàãààíä òàëóóäûí õîîðîíä ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí ìàðãààí áàéõã¿é ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàäàãã¿é ó÷èð íýõýìæëýëòýé õîëáîîòîé õýì õýìæýýí¿¿ä õýðýãëýãääýãã¿é.

Òóõàéëáàë íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãààñàà òàòãàëçàõ, íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí õýìæýýã èõýñãýõ áóþó áàãàñãàõ, ººð÷ëºõ, çîõèã÷èä ýâëýðýõ, òàëóóäûã ñîëèõ, ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàõ ãýõ ìýò.

5. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 12-ð ç¿éëèéí 12.1.4-ò Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 4.1, 4.2-ò çààñíààñ áóñàä áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òýäãýýðèéí ãàðãàñàí çàõèðãààíû àêòûí òàëààð ãàðãàñàí ãîìäîë ãýæ çààæýý. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë

àæèëëàãàà áîëîí ýðõ ç¿éí àêòûí òàëààð ãàðãàñàí ãîìäîë ýíý õóóëèéí 12.1.4-ò çààñíààð èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõ ¿íäýñëýë áîëíî. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 4.1-ä çààãäñàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà, ýðõ ç¿éí àêòààñ ººð áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà, ýðõ ç¿éí àêòàä ãîìäîë ãàðâàë ò¿¿íèéã õýðãèéí åðºíõèé õàðüÿàëëûí ø¿¿õ¿¿ä õÿíàí øèéäâýðëýíý.

Õî¸ð. Õýðãèéí çîõèã÷ ãýñýí îéëãîëòûí òàëààð

õóóëü÷ ñóäëàà÷äûí ºãñºí òîäîðõîéëîëòóóä:

ÎÕÓ-ûí äîêòîð, ïðîôåññîð Ì.Ñ.Øàêàðÿí èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû çîõèã÷ ãýäýãò õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà, ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëèàð õàìãààëñàí õóâèéí àøèã ñîíèðõëûí òàëààð ìàðãààíàà ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áàéãàà õýðãèéí òàëóóäûã õýëíý8.

Õóóëü÷ Ö.Àìàðñàéõàí “çîõèã÷ ãýäýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ îðíî ãýäýã íü òîäîðõîé îéëãîìæòîé áîëîâ÷, “òýäãýýðòýé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ, ¿¿ðýãòýéãýýð õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä” ãýæ õýíèéã õýëæ áàéãààã äýëãýð¿¿ëæ àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé9.

Õóóëü÷ Á.Áóÿíõèøèã ... èðãýíèé õýðýãò ìàðãàëäàã÷ òàëóóä áóþó íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ íü õóâü ýòãýýäèéí æóðìààð ïðîöåññò îðîëöîíî... õýäèéãýýð áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íü ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 29.2-ò çààñíààð òýäýíòýé èæèë ýðõ, ¿¿ðãèéã õ¿ëýýæ îðîëöîõ ÷ ýíý

8 Ãðàæäàíñêîå ïðîöåññóàëüíîå ïðàâî Ðîññèè.Ðåä. Ì.Ñ.Øàêàðÿí.Ì.1996.ñò.609Ö.Àìàðñàéõàí íàð. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàð.ÓÁ.2008. 93 äàõü òàë.


15

àæèëëàãààíä çîõèã÷ áîëîõã¿é, òóñäàà õýðãèéí îðîëöîã÷ áîëäîã10.

Õóóëü÷ Ç.Ìºíõæàðãàë “ÈÕØÕØ ýðõ ç¿éä íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ õóóëüä çààñíû äàãóó òýäãýýðòýé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ, ¿¿ðýãòýéãýýð ÈÕØÕØ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýäèéã èðãýíèé õýðãèéí çîõèã÷” ãýæ íýðëýäýã11.

Õóóëü÷ À.Äóãàðìàà “õýðãèéí çîõèã÷ ãýäýã íü õýðãèéí îðîëöîã÷äîîñ íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ õî¸ðûã áîëîí õóóëüä çààñíààð òýäãýýðòýé ýðõ ç¿éí õóâüä èæèë ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýäèéã õýëäýã. ªºðººð õýëáýë íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áîëîí òýäãýýðèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ íü õýðãèéí çîõèã÷ áîëíî” ãýñýí îéëãîëò þì12 ãýæýý. Ýíä çîõèã÷òîé èæèë ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýæ õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä ãýäýãò òýäãýýðèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷èéã õàìðóóëàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé ãýæ ¿çíý. Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷èéã èðãýíèé õýðãèéí áèå äààñàí îðîëöîã÷ áóñ çºâõºí òºëººë¿¿ëæ, ºìãººë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýäèéíõýý ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýí õàìãààëæ áàéãàà ýòãýýä ãýæ ¿çíý. Ó÷èð íü òºëººëºã÷ íü õóóëü ¸ñíû, ñàéí äóðûí, ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ºìãººëºã÷ººð òºëººë¿¿ëýõ ãýñýí õýëáýð¿¿äýýð òºëººëäºã áà ñàéí äóðûí áà ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ºìãººëºã÷ººð òºëººë¿¿ëýõ àæèëëàãàà íü òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ îëãîñîí èòãýìæëýë, á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã ó÷èð íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí

10Á.Áóÿíõèøèã. ÕÁÍÃÓ-ûí Õàííñ-Çàéäåëûí ñàí. “Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë” àêàäåìè. Ýðõ ç¿éí ìýäýýëýë. 2011 îí. 5-ð ñàð. 2003. 32 äàõü òàë 11Ç.Ìºíõæàðãàë. Ìîíãîë óëñûí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é. Åðºíõèé àíãè. ÓÁ.2009. 134 äýõ òàë.12 Ò.Ìºíõæàðãàë, Ä.Õóÿã, À.Äóãàðìàà íàð.Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿é. Åðºíõèé àíãè. ÓÁ.2011. 66 äàõü òàë.

òºëººëºã÷èéã íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷òàé èæèë ýðõ, ¿¿ðýãòýéãýýð õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é. Èðãýíèé õýðýãò ºìãººëºã÷, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷òàé õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áóþó õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ºìãººëëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã. Èíãýõäýý ºìãººëºã÷ íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõäàà Èðãýíèé õóóëü, ÈÕØÕØ òóõàé õóóëü, Õóóëü÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéã óäèðäëàãà áîëãîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã îíöëîãòîé.

Ãóðàâ. Çîõèã÷èéí òóõàé Ìîíãîë óëñàä ìºðäºãäºæ áàéñàí

Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ áîëîí ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèóäàä çààñàí

íü1926-07-02 ºäºð áàòëàãäñàí

Ìîíãîë Àðä Óëñûí ø¿¿í òàñëàõ ãàçðóóäàä àëèâàà õýðãèéã áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëèéí 38,39-ð ç¿éëä õàðèóöàã÷èéã “íºãºº ýòãýýä” ãýæ íýðëýñýí áà ìºí õóóëèéí 44-ð ç¿éëä “õýðýãò ìýä¿¿ëñýí áà íºãºº ýòãýýä” ãýæ, 55-ð ç¿éëä ìàðãààíû òàëóóäûã “èðãýíèé õýðýãò õîëáîãäñîí õî¸ð ýòãýýä” ãýæ íýðëýæýý. 1952-05-27 ºäºð áàòëàãäñàí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 2-ð ç¿éëä ø¿¿õýä èðãýíèé õýðãèéã çîõèã÷äûí íýõýìæëýëýýð àâ÷ õÿíàí øèéäâýðëýíý ãýæ çààæýý. 1967-06-29 ºäºð áàòëàãäñàí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 34-ð ç¿éëä õýðãèéí îðîëöîã÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿íä “çîõèã÷èä” õàìààðàõ òóõàé çààãààä ìºí õóóëèéí 38-ð ç¿éëä çîõèã÷èä íýõýìæëýã÷ áóþó õàðèóöàã÷ íü èðãýä, ò¿¿í÷ëýí õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõòýé óëñ, õîðøîîëîë, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà áàéæ áîëíî ãýæ çààñàí áîëîâ÷ óã õóóëüä çîõèã÷èä ãýæ ÷óõàì ÿìàð ýòãýýäèéã õýëýõ òóõàé òîäîðõîéëîëò áàéõã¿é áàéñàí. 1994-05-09 áàòëàãäñàí


16

ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 20-ð ç¿éëä õýðãèéí îðîëöîã÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ... “çîõèã÷èä” õàìààðàõ òóõàé çààæýý.

Äºðºâ. Çîõèã÷èéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä

ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 26-ð ç¿éëä õýðãèéí çîõèã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÿìàð ýòãýýä õàìààðàõûã íýðëýí çààñàí áîëîâ÷ çîõèã÷ ãýñýí òîäîðõîéëîëòûã ºãººã¿é áàéõ áà ÈÕØÕØÝ ç¿éí íîì çîõèîë,ñóäëàà÷äûí á¿òýýë, õóóëèéí çààëò, ø¿¿õèéí ïðàêòèêààñ ¿çýõýä çîõèã÷ ãýæ äàðààõ òîäîðõîéëîëòûã ºãºõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çíý.

Çîõèã÷ ãýäýãò çºð÷èãäñºí áóþó ìàðãààíòàé áàéãàà ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýã÷èéí íýõýìæëýë ãàðãàñàí õýðýãò ýðõèéí òàëààð ìàðãààíòàé áàéãàà õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òàëóóä áàéõ áà, ìàòåðèàëëàã ýðõ áà õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõîë íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ õîîðîíäîî ìàðãààíòàé áàéãàà ýñðýã òýñðýã àøèã ñîíèðõîëòîé, ø¿¿õ òóõàéí õýðãèéã õÿíàí õýëýëöýýä ÿìàð àãóóëãàòàé øèéäâýð ãàðãàõ òàëààð ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí áà ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí àøèã ñîíèðõîëòîé, èðãýíèé õýðãèéí áèå äààñàí îðîëöîã÷èéã õýëíý.

Çîõèã÷ íü äàðààõ ¿íäñýí øèíæèéã àãóóëñàí áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. ¯¿íä:

1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæòàé áàéõ õóóëü ç¿éí øèíæèéã àãóóëíà.

2. Íýõýìæëýã÷ ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñíûã ø¿¿õ õÿíàí ¿çýýä èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõ çàõèðàìæ ãàðãàñíû äàðàà õýðãèéí òàëóóä àëáàí ¸ñîîð íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ ãýæ íýðëýãäýíý.

3. Èðãýíèé õýðãèéí çîõèã÷ íü õýðãèéí ¿íäñýí áóþó ãîë îðîëöîã÷ áàéæ õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéíà.

4. ªºðñäèéí íýðèéí ºìíººñ ýðõ, àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöäîã. Ãýòýë ïðîêóðîð ÈÕØÕØÀ-íä òºðèéí àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä òºðèéí íýðèéí ºìíººñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîíî.

5. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 26.2 äàõü çààëòààñ ¿çýõýä íýõýìæëýã÷ íü /çîõèã÷/ õýðãèéí áóñàä îðîëöîã÷äîîñ èë¿¿ ýðõ ýäëýõ áà òóõàéëáàë íýõýìæëýë ãàðãàñàí ¿íäýñëýë áîëîí íýõýìæëýëèéã ººð÷ëºõ, íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí õýìæýýã èõýñãýõ, áàãàñãàõ, íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ, õàðèóöàã÷òàé ýâëýðýõ, õàðèóöàã÷ íü íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, áèåë¿¿ëýõ, íýõýìæëýã÷òýé ýâëýðýõ, ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áàéõ áà èíãýæ ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí øààðäëàãà áóþó ìàðãààíû îáúåêòûã öààøèä õýðõýõ, õóâü çàÿàã íü øèéäýõ ýðõ çºâõºí ò¿¿íèéã ýçýìøèã÷ ýòãýýä¿¿äýä áàéíà.

6. Ýðõèéí òàëààð áà õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûí òàëààðõ ìàðãààí íü ø¿¿õýýð õÿíàí õýëýëöýãäýæ øèéäâýðëýõ ç¿éë íü áîëäîã.

7. Òýäíèé íýð äýýð ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðäàã.

8.Òýäýíä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë á¿ðýí õýìæýýãýýð õàìààðäàã.

9.Òýä ø¿¿õèéí çàðäàë áà Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëíº.

10.Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä òýãø ýðõ ýäýëæ îðîëöîíî.


17

11.Çîõèã÷èéí àëü íýã íü ìàðãààíòàé áàéãàà ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ãàðñàí /õ¿í íàñ áàðñàí, ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîãäñîí, õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí çýðýã/ òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã ýðõ çàëãàìæëàã÷èéí õ¿ñýëòýýð ýðõ çàëãàìæëàí àâàõ ýòãýýäýýð ñîëüæ áîëíî.

Òàâ. Íýõýìæëýã÷, ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ¿¿ä íü:

Íýõýìæëýã÷ ãýæ õóóëüä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõîë íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ ýðõýý ñýðãýýëãýõýýð ººðèéí áîëîí áóñäûí íýðèéí ºìíººñ íýõýìæëýë ãàðãàã÷ ýòãýýäèéã õýëíý. Ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ¿¿ä íü:

1. Íýõýìæëýëä áè÷ñýíýýð ýðõ íü çºð÷èãäñºí, áóñàäòàé ýðõèéí òàëààð ìàðãààíòàé áàéãàà ýòãýýä;

2. Ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõîë íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæ áàéãàà;

3. Ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ õàíäñàí /õýðãèéí èäýâõòýé òàë/ ýòãýýä;

4. Õàðèóöàã÷ ýðõèéã íü çºð÷ñºí ãýæ ¿çýæ áàéãàà ó÷èð ýðõýý ñýðãýýëãýæ, õàìãààëóóëàõ ãýæ áàéãàà ýòãýýä;

5. ªºðèéí áîëîí áóñäûí íýðèéí ºìíººñ ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí ýòãýýä. Áóñäûí íýðèéí ºìíººñ íýõýìæëýë ãàðãàõ íü õóóëüä çààñàí äàðààõ òîõèîëäîëä áàéæ áîëíî. Ýíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é 7 õ¿ðòýëõ íàñíû ýòãýýä, ñýòãýöèéí ºâ÷íèé óëìààñ ººðèéí ¿éëäëèéí ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîõã¿é, ººðèéãºº çºâ óäèðäàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí ýòãýýä, çàðèì ÷àäàìæòàé, á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé, ýðõ ç¿éí ÷àäàìæèéã õÿçãààðëàñàí ýòãýýäèéã òºëººëæ íýõýìæëýë ãàðãàõ àæèëëàãàà þì.

6. Ñóáúåêòèâ ýðõ13 õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ ¿¿íèé äàãóó ø¿¿õ èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýäýã.

Õóóëü÷ Ö.Àìàðñàéõàí íýõýìæëýã÷ ø¿¿õýä äàðààõ áàéäëààð íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëíî ãýæýý. ¯¿íä:

- Íýõýìæëýã÷ íü ººðºº ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ, ººðºº õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ;

- Áóñäààð òºëººë¿¿ëæ ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãóóëæ, ò¿¿íèéã õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ;

- ªºðºº íýõýìæëýë ãàðãàæ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ººðèéí òºëººëºã÷èéã îðîëöóóëàõ çýðãýýð ø¿¿õýýð ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé14.

Çóðãàà. Õàðèóöàã÷, ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ¿¿ä

Õàðèóöàã÷ ãýæ íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõîëä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áóþó ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é, ýñõ¿ë çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿é ãýæ íýõýìæëýëä äóðäñàí ýòãýýäèéã õýëíý. 13 Ñóáúåêòèâ ýðõ ãýæ èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äîä õóóëüä çààñíààð òóõàéí õàðèëöààíä îðîëöîæ, áóñàä ýòãýýäýýñ çîõèõ çàí ¿éëèéã (¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é) øààðäàõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ø¿¿õýýð /òºðèéí àëáàäëàãààð/ õàìãààëóóëàõààð õàíäàõ áîëîìæ ìºí. Ö.Àìàðñàéõàí Ä.Òóíãàëàã íàð. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàð. ÓÁ.2008. 21 äýõ òàë. Ä.Áàÿðñàéõàí.Ýðõ ç¿éí îíîë. Ñóáúåêòèâ ýðõ – ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ á¿õèé ë ñóáúåêòýä îëãîãäñîí õóóëü ç¿éí áîëîìæ. ªì÷ õºðºíãº ýçýìøèõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, àëèâàà ñºðºã ¿éëäëýýñ çàéëñõèéõ çýðýã ýðõèéí á¿õ õýëáýðýýð èëýðíý. ÓÁ.2010.236 äàõü òàë14 Ö.Àìàðñàéõàí Ä.Òóíãàëàã íàð. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàð. ÓÁ.2008. 94 äýõ òàë


18

Ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ¿¿ä íü:1. Íýõýìæëýëä äóðäñàíààð

íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí ýñõ¿ë íýõýìæëýã÷òýé ýðõèéí òàëààð ìàðãààí ãàðãàæ áàéãàà ýòãýýä;

2. Íýõýìæëýã÷èéí ýðõèéã çºð÷ñºí /õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áóþó ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é ýñõ¿ë çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿é/ ýíý çºð÷ëèéã àðèëãààã¿é, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¸ñòîé ýòãýýä;

3. Í ý õ ý ì æ ë ý ã ÷ è é í íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèé ýñðýã èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýãäýæ, óã õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ø¿¿õýýñ òàòàí îðîëöóóëæ áàéãàà ýòãýýä;

4. Ø¿¿õýä ò¿¿íèé ýñðýã ãàðãàñàí íýõýìæëýëòýé õîëáîãäóóëàí ø¿¿õýä íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà ýñýõ òàëààð òàéëáàð ºãºõ, çàðèì òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷èéí ýñðýã ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàõ çýðãýýð ýðõýý õàìãààëàõ áîëîìæòîé ýòãýýä;

5. Íýõýìæëýã÷ ø¿¿õýä õàðèóöàã÷èéí ýñðýã ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí äàãóó èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýãäñýí õýðýãò ÈÕØÕØÝ ç¿éí ìàðãààíòàé ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí

õàðèëöààíû ñóáúåêò áîëæ îðîëöäîã ó÷èð çàðèì õóóëü÷ ýðäýìòýä ò¿¿íèéã “õýðãèéí èäýâõã¿é òàë”15 ãýæ íýðëýäýã áàéíà.

6. ªºðèéíõ íü ýðõèéã çºð÷ñºí ãýæ íýõýìæëýã÷èéí ¿çýæ áóé ýòãýýä èðãýíèé õýðýãò õàðèóöàã÷ààð îðäîã. Õàðèí òóõàéí ýòãýýä õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé ýñýõèéã õýðãèéã õÿíàí õýëýëöñýíèé ýöýñò ø¿¿õ øèéäâýðëýíý.

Ñàíàë:1. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí

22-ð ç¿éëä õýðãèéí îðîëöîã÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ÿìàð ýòãýýä¿¿ä õàìààðàõ, ìºí õóóëèéí 26-ð ç¿éëä õýðãèéí çîõèã÷ ãýäýãò õýí õàìààðàõûã íýðëýí çààñàí áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí áàéäëûã íü òîäîðõîéëîîã¿é òóë óã õóóëüä “õýðãèéí îðîëöîã÷”, “çîõèã÷” ãýñýí òîäîðõîéëîëòûã òóñãàõ;

2. Ìºí õóóëèéí 25-ð ç¿éëä õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ ¿¿ðýã, 25.1.2-ò õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ òóõàé ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ãàðñàíû äàðàà õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, ò¿¿íýýñ òýìäýãëýë õèéõ ãýñýí çààëò íü öàã õóãàöààíû õóâüä çîõèã÷èéí ìýòãýëöýõ ýðõèéã õÿçãààðëàñàí çààëò áîëñîí òóë ººð÷ëºõ.

15Ãðàæäàíñêèé ïðîöåññ. Ïîä ðåä. Â.Â.ßðêîâ. Ì.1999. ñò 62.

---î0î---


19

Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí áàãø, õóóëü ç¿éí óõààíû ìàãèñòð

Ðàã÷ààãèéí Î÷èðáàë

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ØÈÍÝÒÃÝËÄ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ Ø¯¯ÕÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ×ÈÃ ¯¯ÐÝÃ*

¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä õèéãäñýí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí áîäèòîé ¿ð ä¿í áºãººä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çºâººð óäèðäàõàä íü ç¿ãëýí ÷èãë¿¿ëýã÷, çºâëºí õýëýëöýõýä íü óõààëàã çºâëºã÷, áóðóó ¿éëäýëä õàðààò áóñ õÿíàã÷ íü áàéæ ¯íäñýí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä òýðã¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà þì.

Îð÷èí öàãèéí íèéãìèéí òóëãóóð ¿íýò ç¿éëñ áîëîõ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàë, àðä÷èëñàí ¸ñ, øóäàðãà ¸ñ, õóóëü äýýäëýõ ¿çëèéã õóóëü÷ëàí áýõæ¿¿ëñýí ̄ íäñýí õóóëü íü óëñ îðíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã

á¿õëýýð øèíýòãýõ ¿éë àæèëëàãààíä ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ¯íäñýí õóóëüò òºðèéí ¿çýë ñàíàà, ¿éë àæèëëàãààíû äýãëýì ¸ñîîð ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýý á¿ð çààâàë áèåëýãäýæ, òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð ¿éë àæèëëàãàà ¯íäñýí õóóëüä á¿ðíýý íèéöñýí áàéæ ãýìýýíý ýðõ ç¿éí øèíýòãýë ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó õèéãäýõ ó÷èðòàé. ̄ íäñýí õóóëü íü ººðòºº åð áóñûí çàñàãëàõ õ¿÷èéã àãóóëàõ õýäèé ÷ àìüä îðãàíèçìä áàéäàã ººðèéãºº õàìãààëàõ, íºõºí òºëæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàéäàãã¿é òóë ýíýõ¿¿ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ îëîí õóâèëáàðò àðãóóäûã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä áîëîâñðóóëñàí íü äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ò¿ãýýìýë áàéäëààð õýðýãæèæ áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü ¯íäñýí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí áàòàëãààã õàíãàæ áóé øèíæýýðýý ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ÷èãë¿¿ëýã÷, çºâëºã÷, õÿíàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã õýìýýí òîäîðõîéëñîí áîëíî.

¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõ, òºãºëäºðæ¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ÷óõàë ¿¿ðýã áîëíî. Õ¿íèé çàñàãëàë äîð áóñ õóóëèéí çàñàãëàë äîð îðøèí àìüäðàõ ¿çýë ñàíàà íü àìàð õÿëáàð áàéäëààð õýðýãæñýí óëñ ¿íäýñòýí ¿ã¿é áèç ýý. Õóó÷íû ýçýðõýã, ò¿ðýìãèé, õàðèóöëàãà õÿíàëòûã ¿ë ìýäýõ ýðõ äàðõòíóóäûí äóð çîðãûã ýãíýãò ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõ çîðèëãî

* ¯íäñýí Õóóëèéí Öýöèéí äàðãûí íýðýìæèò ñýäýìæ áè÷ãèéí óðàëäààíû òýðã¿¿í äýä áàéðàíä øàëãàðñàí èëòãýë


20

á¿õèé ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí ¿åä õàðèóöëàãà, õÿíàëòûã õàðààò áóñ, øóäàðãààð õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé, ýðäýì, ìýäëýã, ¸ñ ç¿éãýýð ìàíëàéëàã÷ ãèø¿¿äòýé ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ õàìãààñ ÷óõàë.

Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí öýö àíõëàí áàéãóóëàãäàæ áàéõ ¿åä óã áàéãóóëëàãûí çîðèëãî, ÷èã ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõèéã çºâººð óõàìñàðëàæ áàéñàí íü òóí öººõºí áàéñàí. ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí õÿíàëòûã ¿ã¿éñãýõ, ñóëðóóëàõ õàíäëàãà ÷ àæèãëàãäàæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, Óëñûí Èõ Õóðàë íü ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí äóíä ñóóäëûí õóðàëäààíààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, ýñ çºâøººðºõ àñóóäëûã õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó õýëýëöýí çîõèõ õàðèó ìýäýãääýã çîõèöóóëàëòòàé àòàë ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí øèéäâýðèéã çºâ, áóðóó, ¿íäýñëýëòýé, ¿íäýñëýëã¿éã òóíãààí øèéäâýðëýõ ýðõòýé ìýòýýð õàíäàæ áàéñàí íü íóóö áèø. 1994 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäðèéí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ä¿ãíýëòèéí òóõàé Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîëûí 1, 2-ò “Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýã ¯íäñýí õóóëèéí àðâàí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 14 äýõ õýñãèéã. . . . . . òóñ òóñ çºð÷ñºí òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ä¿ãíýëòèéí òîãòîîõ õýñãèéí 1 äýõ çààëòûã õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çñ¿ãýé”, “Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 64 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 9 äýõ õýñýã ¯íäñýí õóóëèéí àðàâäóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñãèéã çºð÷ñºí òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ä¿ãíýëòèéí òîãòîîõ õýñãèéí 1 äýõ çààëòûã õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çñ¿ãýé”, ò¿¿í÷ëýí Óëñûí Èõ Õóðëûí 1998 îíû 07 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäðèéí 77 äóãààð òîãòîîëûí 1-ä “Íèéñëýëèéí íóòàã äýâñãýðèéí õèëèéí öýñèéã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé Óëñûí Èõ Õóðëûí ... îíû

òîãòîîë íü ¯íäñýí õóóëèéí ..., ... ãýñýí çààëòóóäûã òóñ òóñ çºð÷ººã¿é áàéíà” õýìýýí õàðèó ìýäýãäýæ áàéæýý.

Óëñûí Èõ Õóðëûí äýýðõ õàíäëàãà íü ¯íäñýí õóóëèéã àìüã¿éä¿¿ëæ, àñóóäëûã ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí õÿíàëòààñ ãàäóóð äóð çîðãîîðîî øèéäâýðëýõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéñàí õýìýýí ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé. Õàðèí ̄ íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿äèéí àñóóäàëä áîäèòîé, õóóëüä õ¿íäýòãýëòýé õàíäñàíû ¿ð ä¿íä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöäàà ¯íäñýí õóóëèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí õÿíàëò øóäàðãààð õýðýãæèæ, ãàðãàñàí øèéäâýð íü ýöñèéí, äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàéæ, ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áîëîõîî áàòëàí õàðóóëñàí þì.

Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí öýöýýñ ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä õýä õýäýí àíõààðàõ àñóóäàë áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí öýö íü õóóëüä íýðëýí çààñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð ¿éë àæèëëàãàà ¯íäñýí õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàí øàëãàõ ¿¿ðýãòýé áàéõààð õóóëü÷èëñàí ÷ çàðèì øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòààñ ãàäóóð áàéíà. Òóõàéëáàë: Óëñ òºðèéí íàìóóäûí õîîðîíä áàéãóóëàãäñàí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí ãýðýý, õýëýëöýýð, Îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýð áîëîí îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãà õîîðîíä õèéãäñýí ãýðýý, õýëýëöýýð, Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîîíû ¿éë àæèëëàãàà, ýñ ¿éëäýë, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õóóëü òàéëáàðëàñàí òîãòîîë, óëñ òºðèéí íàìûí á¿ðòãýëèéí òàëààð ãàðãàñàí


21

øèéäâýð, Óëñûí Èõ Õóðëààñ ̄ íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò çýðýã íü ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õýðýã ìàðãààíûã õýðõýí øèéäâýðëýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Èéìä ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí õÿíàëòûí õ¿ðýýã ºðãºòãºõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

¯íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä øèíý ¿çýë, íîìëîë, õàíäëàãûã íýâòð¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðýã áîëíî. ªðíèéí ñóäëàà÷èä Àìüä ¯íäñýí õóóëèéí /a living Constitution/ òàëààð íýëýýäã¿é ÿðèõ áîëæýý. ¯íäñýí õóóëü íü íèéãìèéí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé õóâüñàë, ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðòàé áàéæ, øèíý ¿çýë, õàíäëàãûã ººðòºº øèíãýýí çîõèõ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðæ áàéõ íü äýýðõ îéëãîëòûí ãîë óòãà áîëíî.1 Ãýõäýý íèéãìèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóëàí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýæ îðîëäîõûí îðîíä ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã íèéãìèéí õóâüñàë, ººð÷ëºëòºä íèéö¿¿ëýí òàéëáàðëàí õýðýãëýõ çàìààð ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ̄ íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýä áàéäàã. Äýýðõ ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èä íü àñóóäàëä áîäèòîé, õ¿íèé ýðõèéí ìýäðýìæòýé, õîë÷ óõààíòàé, ̄ íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí óòãà á¿ðèéã íèéãìèéí õóâüñàë, ººð÷ëºëòºä íèéö¿¿ëýí òàéëáàðëàõ ÷àäâàðòàé, ãàäààä óëñ áîëîí îëîí óëñûí ò¿âøèíä ãàð÷ áóé ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëèéã öàã àëäàëã¿é ñóäàëäàã, èäýâõòýé, á¿òýýë÷, çºâ öàã õóãàöààíä îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðòàé áàéõ íü õàìãààñ ÷óõàë. Õàðèí ìàðãààíûã

1 David A. Strauss, The Living Constitution, 2010, www.law.uchicago.edu

øèéäâýðëýõäýý ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûí õýëáýðò õýò àíõààðàí, ¿ãýíä õºòëºãäâºë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæ óëàì õÿçãààðëàãäàí õóóëèéí ç¿éë çààëò äýýð äàñãàë àæèëëàäàã ãýñýí ºðíèéí çàðèì ñóäëàà÷äûí ºãñºí ø¿¿ìæëýë ¿íýíä îéðõîí áîëîõ áîëîâ óó.

Îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿íèé ýðõèéí îëîí ñàëáàð ÷èãëýëä øèíýòãýë, ººð÷ëºëò õèéãäýæ áàéíà. Íèéãìèéí á¿ëãèéí íèéòëýã ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõàä óëñ îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä àíõààðäàã áàéñàí áîë ýä¿ãýý íèéãìèéí öººíõ, öààøëààä áóðóóòàí ãýãäýí íýðëýãäýæ áàéñàí õîðèãäëóóäûí óëñ òºðèéí ýðõ, áèåý ¿íýëýã÷äèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõ, ëýñáè, ãåé, áèñåêñóàëü, òðàíñæåíäåð õ¿ì¿¿ñèéí ãýð á¿ë áîëîõ, õ¿¿õýäòýé áàéõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àñóóäàëä íààøòàé ººð÷ëºëò¿¿ä õèéãäýæ áàéíà. Õ¿íèé ýðõèéí äýýðõ ººð÷ëºëòºä óëñ îðíóóäûí õóóëü òîãòîîã÷èä, íèéãìèéí ç¿ãýýñ èõýýõýí ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã ÷ ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ ¯íäñýí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí õ¿íèé ýðõèéã óäèðäëàãà áîëãîí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä ýðñ øèíýòãýë õèéõ áàéäàë èõýýð àæèãëàãäàõ áîëëîî. Æèøýý íü: Íèéãìèéí ãýðýýã çºð÷èæ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäýä õóóëüä çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõèéí çýðýãöýý òýäãýýðèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí ýðõèéã äàâõàð õÿçãààðëàõ íü ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí Civic death çàð÷ìààð õ¿ëýýí çºâøººðºãäºæ, õîðèãäëóóäûí ñîíãóóëüä îðîëöîí ñàíàë ºãºõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ íü ç¿é ¸ñíû ìýòýýð óëñ îðíóóä îéëãîæ áàéñàí öàã ñàÿõàí. Õàðèí ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä Êàíàä, Àâñòðàëè2, ªìíºä Àôðèê, áîëîí Åâðîïûí

2Lisa Hill, University of Adelaide, Prisoner voting right, Symposium: Protecting Human Rights in Aus-tralia: Challenge and Strategies, November 2009


22

Àëáàíè3, Õîðâàò, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êèáð óëñ, Äàíè, Ôèíëàíä, Èñëàíä, Èðëàíä4, Èñïàíè, Øâåä çýðýã óëñ îðíóóä õîðèãäëóóäûí ñîíãóóëüä ñàíàë ºãºõ ýðõèéã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûí ººð÷ëºëòºä óëñ îðíóóäûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ, Óëñûí äýýä ø¿¿õ òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. ¯íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýë õèéõ ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëò íü õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí îðîëöîî, äýìæëýãã¿éãýýð õýðýãæèõ áîëîìæã¿é. Ó÷èð íü õóóëü áàòëàõ, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí øèíýòãýë õèéõ íü Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí îíöãîé á¿ðýí ýðõ áºãººä ò¿¿íèé áàòëàí ãàðãàñàí õóóëèéã õÿíàõ, ¿éë÷ëýëèéã õÿçãààðëàõ ýðõèéã ãàãöõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ /çàðèì óëñàä Óëñûí äýýä ø¿¿õ/ õýðýãæ¿¿ëäýã. ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòûí ýöñèéí ¿ð ä¿íä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà ººðèéí áàòëàí ãàðãàñàí õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã ¯íäñýí õóóëèéí àãóóëãà, õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí õ¿ðñýí ò¿âøèíä àëü áîëîõ íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëäàã áàéõ íü èõýýõýí ÷óõàë.

Õàðèí ìàíàé óëñûí õóâüä ¯íäñýí õóóëèéí öýöýýñ ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ¿íäýñëýëýýð õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí õóóëèéí çààëòûã ¯íäñýí õóóëèéí óòãà ñàíààíä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí îðîíä òóõàéí çààëòûã åðäèéí æóðìààð õ¿÷èíã¿é áîëãîí çîõèöóóëàëòûã çºíãºíä íü õàÿõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéãààã öààøèä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü õóóëü,

3 Òóñ óëñ 2006 îí õ¿ðòýë õîðèãäëóóäûí ñîíãóóëèéí ýðõèéã õóóëèàð øóóä õÿçãààðëàäàã çîõèöóóëàëòàà ººð÷èëñºí áºãººä ýä¿ãýý á¿õ õîðèãäëóóä ñîíãóóëü ºãºõ ýðõòýé.42006 îíû õóóëèàð õîðèãäëóóä íü ººðèéí áàéíãà îðøèí ñóóäàã áàéñàí ãàçðûíõàà ñîíãóóëèéí õýñýãò øóóäàíãààð ñîíãóóëü ºãºõ ýðõòýé áàéõààð õóóëü÷èëñàí.

òîãòîîìæ ¯íäñýí õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõûã çýðýãöýý, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëò ÿìàð áàéõ ¸ñòîé òàëààð çºâëºìæ, ÷èãëýëèéí óäèðäàìæ ºãºõ íü ò¿¿íèé ÷óõàë ¿¿ðýã áîëíî.5

Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ çàð÷ìûí õýðýãæèëò, òºðèéí áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí çîõèñò õàðüöààã õÿíàõ çàìààð ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ÷óõàë ¿¿ðýã áîëíî.6 ¯íäñýí õóóëüò òºðèéí ¿çýë ñàíààíû ñóóðü çàð÷èì áîëîõ òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ îíîë ̧ ñîîð õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà íü çîõèìæèò áàéäëààð õóâààðèëñàí òóñ òóñûí á¿ðýí ýðõèéã àëèâàà äàâõöàë, äóð çîðãîîñ àíãèä áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàìòàé. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òöèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã òîãòîîõ íü õóóëèàð ýðõ îëãîãäñîí òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýðëýõ àñóóäàë õýäèé ÷ ýöñèéí øèéäâýð íü òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ îíîë, çàð÷èìä íèéöñýí áàéõ ó÷èðòàé. Ìàíàé óëñûí õóâüä òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òöèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä õàíäàí ãàðãàñàí èðãýíèé ºðãºäºë, ìýäýýëýë ìàø öººí áàéãàà íü ýíý ñàëáàðò ýðõ ç¿éí øèíýòãýë õèéõ ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí áîëîìæèéã áàãàñãàæ áàéíà. Òóõàéëáàë:

- ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí îðëîã÷ äàðãûã òîìèëîõ òàëààðõ ºíººãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü öýöèéí ãèø¿¿ä ýðõ òýãø áàéõ çàð÷èìä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ;

- Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé êîìèññûí äàðãà, Ìîíãîë áàíêíû Åðºíõèéëºã÷, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíû äàðãûã 5 Peter Heberle, Role and Impact of Constitutional Court 6Benny K. Harman, The Role of the Constitutional Court in Indonesian Legal Reform


23

òîìèëîõ òàëààð Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà Óëñûí Èõ Õóðàëä ñàíàë îðóóëæ áàéãàà íü Óëñûí èõ õóðëûí äàðãà ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòààñ áóñàä àñóóäëààð äàâóó ýðõ ýäëýõã¿é áàéõ çàð÷èìä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ;

- Óëñûí äýýä ø¿¿õ óëñ òºðèéí íàìûí á¿ðòãýëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéãàà íü ø¿¿õèéí ÷èã ¿¿ðýã, òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ îíîë, çàð÷èìä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ çýðýã àñóóäëûã ̄ íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ øèéäâýðëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã áîëíî. ¯íäñýí õóóëèéí öýö íü ¯íäñýí õóóëèéí øóóä ¿éë÷ëýõ øèíæèéã õàíãàõ çàìààð õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí øèéäâýðëýñýí õýðýã, ìàðãààíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÿâöàä Ìîíãîë òºðèéí áîäëîãî “ñîöèàëü òºð”, “ýðõ ç¿éò òºð”, “íèéãìèéí áàðèìæààò òºð”, “ëèáåðàëü òºð”-èéí òºðèéí ÿìàð õýëáýðýýð çàìíàæ áàéãàà íü òîäîðõîéã¿éãýýñ õóâèéí ýðõ àøèã áîëîí íèéòèéí ýðõ àøãèéí õàìãààëëûí äàâóó áàéäëûí òàëààð ºðãºäºë, ìýäýýëýë ãàðãàã÷, ìàðãàëäàã÷ òàë, ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí õîîðîíä îéëãîöûí èõýýõýí çºð¿¿ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ ìàðãààíûã øèéäâýðëýõäýý îëîí óëñûí ñòàíäàðò, ººðèéí óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðñýí ò¿âøèíã õàðãàëçàí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéíãà äýâøèëòòýé, õ¿íèé ýðõýä ¿íäýñëýãäñýí áàéõ íºõöºëèéã õàðãàëçàí àæèëëàõ ó÷èðòàé. 2011 îíä ¯íäñýí õóóëèéí öýö Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàí ãàðãàñàí “Àõìàä äàé÷äûí îðîí ñóóöíû òóõàé” 2007 îíû 250 òîîò òîãòîîëûí 3 äàõü õýñãèéí “Ãàäààä, äîòîîäûí

õºðºíãº îðóóëàã÷äàä îðîí ñóóö áàðèõ çîðèóëàëòààð ãàçàð îëãîõ, ãýðýý áàéãóóëàõäàà áàðèõ îðîí ñóóöíû 2 õóâèéã ¿íý òºëáºðã¿éãýýð, 20 õ¿ðòýë õóâèéã ººðèéí ºðòãººð íü òîîöîæ òóñãàé ñàíä øèëæ¿¿ëíý” ãýñýí çààëò íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí òóõàé ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýñýí. ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä ºðãºäºë ãàðãàã÷ “Ìîíãîë óëñûí òºðººñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ãàçàð ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëàõäàà õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéí ýðõýíä õàëäàæ áàéãàà íü ¯íäñýí õóóëü çºð÷èæ áàéíà” õýìýýí ¿çñýí áîë Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ººðèéí áàòëàí ãàðãàñàí òîãòîîëûí ìàðãààíòàé áàéãàà çààëòàà “Àõìàäóóäûí òàëààð òºðººñ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, èðãýäèéí àõóé, îðîí ñóóöíû íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ íü Çàñãèéí ãàçðûí õóóëèàð îëãîñîí á¿ðýí ýðõýä õàìààðíà” õýìýýí çºâòãºí òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí öýöýýñ óã àñóóäàë íü ̄ íäñýí õóóëèéã çºð÷ººã¿é õýìýýí øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ìèíèé õóâüä ̄ íäñýí õóóëèéí öýöèéí øèéäâýðèéã çºâ, áóðóó ýñýõèéã òóíãààí ø¿¿õèéã çîðüñîíã¿é. Õàðèí ºì÷èéí õàðèëöààíä íèéòèéí áîëîí õóâèéí ýðõ àøãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõàä ìàðãààíòàé àñóóäëûã ñîöèàëü, ýñõ¿ë ýðõ ç¿éò òºðèéí àëü õàíäëàãààð õàðæ áàéãààãààñ õàìààðàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí àãóóëãà òîäîðõîéëîãäîíî. Õýðýâ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ õ¿íèé ýðõèéã õàíãàæ, õàìãààëàõ òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîîã¿é íºõöºëä ¯íäñýí õóóëèéí öýöýýñ õýðýã, ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ çàìààð ýíýõ¿¿ áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé. Òºðèéí áîäëîãî, õ¿ðýõ çîðèëò íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà ¿åä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã òîãòâîðòîé õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàéõã¿é. Èéìä ¯íäñýí õóóëèéí öýö õýðýã


24

ìàðãààíûã øèéäâýðëýõäýý ¯íäñýí õóóëèéí îð÷èí ¿åèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýí õ¿íèé ýðõèéí çîõèöóóëàëòûã íýãäñýí ÷èãëýìæèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

¯íäñýí õóóëü ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã øèíýòãýõ ñàíàë áîëîâñðóóëàõ íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ÷óõàë ¿¿ðýã áîëíî.

Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Æàðàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1-ò “¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàà÷èëãûã õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãàðãàõ áºãººä ñàíàëûã ¯íäñýí õóóëèéí öýö Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëæ áîëíî” õýìýýí òîäîðõîéëñîí íü äýýðõ ÷èã

¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñîí ÷óõàë çààëò áîëíî.

¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã äàí ãàíö õÿíààä çîãñîõã¿é ººðèéí õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëàà àëäàãäóóëàõã¿éãýýð çîõèìæèò áàéäëààð òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæòîé þì.

Öààøèä òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãóóä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿íçãèé óõàìñàðëàí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿íäýòãýí áèåë¿¿ëæ, õàðèëöàí õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

---î0î---

Ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýý: ¿çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

25

¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ, Ò¯¯ÍÈÉ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË

Ìîíãîëûí ªìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿í, ºìãººëºã÷ Ö.Áààñàíæàâ

Íýã. Îðøèë Õóóëü ýðõ ç¿é, óëñ òºð áîëîí

ýäèéí çàñãèéí óÿëäàà õîëáîî, òýäãýýðèéã õàìòàòãàí ñóäëàõ àñóóäàë íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýëýýäã¿é äýëãýð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü óëñ îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí õàðüöàíãóé ºñºëò, ÿëãààòàé, òýãø áóñ áàéäëûí øàëòãààíûã òàéëáàðëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé. Ìîíãîë óëñûí õóâüä èõýýõýí õýìæýýíèé áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã òîéðñîí óëñ òºðèéí øèéäýë, àñóóäàë, ýäèéí çàñàã÷èä, õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã “óëñ òºðèéí ýðñäýë”1 áóþó õóóëü ýðõ ç¿éí òîãòâîðã¿é áàéäàë èõòýé íü ýíý àñóóäëûã çàéëøã¿é õºíäºõ øààðäëàãûã ç¿é ¸ñîîð áèé áîëãîæ áàéíà.

1 Óëñ òºðèéí ýðñäýë ãýäýã íü àëèâàà óëñ îðíû ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí ãýíýòèéí øèéäâýð, áîäëîãûí ººð÷ëºëò çýðãýýñ ¿¿äýí õºðºíãº îðóóëàã÷, áèçíåñ ýðõëýã÷èä ó÷èð÷ áàéãàà ýðñäýëèéã îéëãîíî.

Ìºí àñóóäëûã ñóäàëñíààð àëèâàà óëñ òºðèéí øèéäâýð, õóóëü ýðõ ç¿éí òîãòâîðã¿é áàéäàë, Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿éë÷ëýë, ò¿¿íèé òîãòâîðòîé áàéäàë íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä õýðõýí íºëººëæ áàéãàà, ò¿¿íèéã õýðõýí áóóðóóëàõ òàëààð òîäîðõîéëîõ, öààøèä õóóëü ýðõ ç¿éí õºãæèëä ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà ¯íäñýí õóóëü áîëîí ýäèéí çàñãèéí óÿëäààã ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòýé õîëáîõ ãîë õ¿÷ áîëîõ õºðºíãº îðóóëàã÷èä, òýäãýýðèéí ¿íýëýìæèéã çºâ òîäîðõîéëîí àâ÷ ¿çýõ íü öààøäûí õóóëü ýðõ ç¿éí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñ áîëîõ ó÷èðòàé.

Õî¸ð. Õóóëü ýðõ ç¿é áà ýäèéí çàñàã

Õºðºíãº îðóóëàã÷äûí ñóäàëãààãààð 2012 îíä áîëñîí ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéã äàãàí Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä óëñ òºð, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íû òîãòâîðã¿é áàéäàë õóðäàöòàéãààð áèé áîëæ, óëìààð ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò îãöîì áóóð÷ ýõýëñýí. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí õèéñýí Îþó òîëãîé, Òàâàí òîëãîéòîé õîëáîîòîé õýëýëöýýð¿¿ä, ò¿¿íä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýñýí îðîëäëîãî çýðýã íü Ìîíãîë óëñûí óëñ òºðèéí ýðñäýë, òýð äóíäàà õóóëü ýðõ ç¿éí òîãòâîðã¿é áàéäëûã áèé áîëãîñîí áàéäàã.2 2 David Stanway , Key political risks for mining in-vestment in Mongolia, Tuesday , 01 Nov 2011, Re-


26

¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð Ìîíãîë óëñ äàõü ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò îéðûí õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí÷ëýí ýð÷èìòýé áóóðñàí áºãººä õýçýý ºñ÷ ýõëýõ íü íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí 2014 îíû ÄÍÁ-íèé ºñºëòèéã Îëîí óëñûí Âàëþòûí ñàíãààñ 9.6 õóâü áàéõààð òºñººëñºí íü ºìíºõ îíóóä áóþó 2011 îíä 12.3%, 2013 îíä 11.8 õóâèéí ºñºëòººñ òîäîðõîé ò¿âøèíä áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëò þì.3

ÀÍÓ-ûí óëñ òºð ñóäëàà÷, ýäèéí çàñàã÷ Òîðñòåí Ïåðññîí áîëîí Ã¿åäî Òàáåëëèíè íàðûí áè÷ñýí “Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñàã, áîëîí ò¿¿íèé áîäëîãûã òàéëáàðëàõ íü” íîìîíäîî óëñ òºð, òýð òóñìàà ¿íäñýí õóóëèéí õàðèëöàà íü òóõàéí îðíû ýäèéí çàñàãò õýðõýí íºëººëäºã, øèéäâýð ãàðãàõ çàð÷ìûí òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàñàí íü ýíýõ¿¿ ñýäâèéã îëíû àíõààðàëä ºðò¿¿ëýõýä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áºãººä òóñ íîìîíä ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãàà, òýäãýýðèéí õîëáîîã çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí áàéäëààð òîäîðõîéëæýý. ¯¿íä:4

uters.3http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2013/pr13526.htm4 Torsten Persson and Guido Tabellini, Political Eco-nomics: Explaining Economic Policy, Massachusetts Institute of Technology Press in 2000.

Åðºíõèé çàð÷ìûí õóâüä àëèâàà óëñ îðîí ººðèéí ¿íäñýí õóóëèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààð÷ ÿíç á¿ðèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã ñîíãîñîí áàéäàã áºãººä ¿¿íèéã äàãààä äýëõèé äýýð ýäèéí çàñãèéí ìàø îëîí òºðëèéí òîãòîëöîî îðøèí áàéíà. Òóõàéëáàë òºâëºðñºí òºëºâëºãººò, çàõ çýýëèéí ãýõ ìýò ìàø îëîí òºðëèéí ¿çýë íîìëîë, ÷èã õàíäëàãà á¿õèé ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî îðøèí áàéíà.5

1990-ýýä îíîîñ ýõëýí ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ¿íäñýíäýý àøèãã¿é ãýäýã íü íîòëîãäîæ çàäðàí óíàñàí. Ýíý òàëààð ÀÍÓ-ûí íýðò óëñ òºð, ýäèéí çàñàã ñóäëàà÷, ýäèéí çàñàã÷ Ìóððàé Ðîòáàðä “Ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë” íîìîíäîî ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé çàäðàí óíàõ áîëñîí øàëòãààíûã èíãýæ òàéëáàðëàñàí áàéäàã:6

“Õîðüäóãààð çóóíû ýõýí ¿åä èõýíõ óëñ îðîí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã ñîíãîí, ¿ëäñýí îðíóóä 5 http://en.wikipedia.org/wiki/Market_economy A market economy is an economy in which deci-sions regarding investment, production and distribu-tion are based on supply and demand, and prices of goods and services are determined in a free price system. In contrast, a planned economy is an econo-my in which investment and production decisions are embodied in a plan of production.6Murray Rothbard, Making Economic Sense, Au-burn, AL: Ludwig von Mises Institute, 2007, Chapter 99, The Collapse of Socialism


27

íü ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíàà ðóó õºòëºãäºæ áàéñàí. Ãýâ÷ óäàëã¿é ººðñäèéãºº øèíý÷ëýã÷ ãýæ, áóñäûã áóðóóòãàæ áàéñàí òýðõ¿¿ ñîöèàëèñò óëñ îðíóóä äàõü õàòóó ¿çýë ñóðòàë íü ñóëàð÷ èðñýí. Ë¿äâèí Âîí Ìèñýñ ººðèéí àëäàðò íèéòëýëäýý ñîöèàëèñò ñèñòåì íü óðò õóãàöààíä îðøèí òîãòíîõ áîëîìæã¿é áºãººä, òóñ òîãòîëöîî íü àæ ¿éëäâýðæñýí ýäèéí çàñãèéã óäèðäàí ÿâóóëàõ íü á¿¿ õýë òóõàéí óäèðäàã÷äûíõàà øààðäëàãûã ÷ õàíãàæ ÷àäàõã¿é õýìýýí àíõààðóóëæ áàéñàí.

Õàðèí îäîî òîìîîõîí ñîöèàëèñò óëñóóä áîëîõ ÇÑÁÍÕÓ, Óíãàð, Õÿòàä çýðýã óëñóóä ýíýõ¿¿ ñèñòåìèéã ººð÷ëºõèéí òºëºº àæèëëàæ ýõýëñýí. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã íü ñóë äîðîé êîìïàíèóäûã äàìïóóðóóëæ, óëñ îðíûã õÿìðàëä õ¿ðãýñýí áºãººä ãîë øàëòãààí íü àæ ¿éëäâýðæñýí òîìîîõîí íèéãìèéã òºâëºðñºí òºëºâëºãººãººð óäèðäàõ áîëîìæã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé áîëñîí.”

Èéíõ¿¿ õóó÷èí ñîöèàëèñò óëñ îðíóóä øèíý ¿çýë áàðèìòëàë á¿õèé ººðñäèéí ¿íäñýí õóóëèà øèëæèí îðæ áóé çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîãîî áîëîâñðóóëæ çàõ çýýëèéí ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã ñîíãîõ áîëñîí. Ãýâ÷ ýäèéí çàñãèéí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèíý ãýäýã íü òèéì ÷ àìàðã¿é õýðýã ãýäýã íü Ìóððàé Ðîòáàðäûí äóðäñàí÷ëàí õóó÷èí ñîöèàëèñò ãýãäýæ áàéñàí îðíóóäûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí óäààøðàëòàé áàéäëààñ õàðàãääàã.

Íýãýíò àëäàãäàëä îðñîí àøèãã¿é, ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí óÿëäààã¿é áàéãóóëàãäñàí, ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é, òåõíèê, òåõíîëîãèéí õîöðîãäîëòîé ãýýä øèíý ýäèéí çàñàãò øèëæèí îðîõîä íýëýýä õ¿íäðýë ó÷èð÷ áàéâ. Èéìýýñ ÷ çàõ çýýëèéí

ñîíãîäîã îíîëûã àëäàãäóóëàí öýâýð çàõ çýýëèéí áóñ ñîöèàëèñò-÷ºëººò /õîëèìîã/ çàõ çýýëèéí õýëáýðèéã òîäîðõîé õýìæýýãýýð àãóóëñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíóóäûã áèé áîëãîõ áîëñîí. ªºðººð õýëáýë ïîñò ñîöèàëèñò îðíóóäûí íýëýýä íü ýäèéí çàñãèéã ÷ºëººòýé òàâüæ ºã÷, õóâèéí ºì÷èéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ÷ òºðèéí îðîëöîîã ìºí èõ õýìæýýãýýð òóíõàãëàñàí7. Òºðèéí äàìæëàãà ìàø èõ õýìæýýãýýð áèé áîëîõûí õýðýýð ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî àëäàãäàæ çàõ çýýë, áèçíåñò ñààä áîëîõ áîëñîí. Òºð íü ñýë¿¿ðäýõ áóñ ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé àòàë ò¿¿íèéãýý óìàðòàí ýäèéí çàñãèéí õóâààðèëàëò õèéõ, ýäèéí çàñàãò îðîëöîõ îðîëöîî íü íýìýãäñýí.

Õàðèí ýíýõ¿¿ òºðèéí ýäèéí çàñàã äàõü îðîëöîîã õÿçãààðëàõ öîðûí ãàíö àðãà çàì íü ¯íäñýí õóóëü áóþó ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí ãàðãàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õÿçãààðëàëò áºãººä ¿¿íèéã ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíä ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã õýìýýí íýðëýñýí 1982 îíîîñ õîéø íýëýýäã¿é õóãàöàà ºíãºð÷ýý.8

Äýýðõ áàéäëààð òºðèéí îðîëöîî íýìýãäýõ õàíäëàãà, ¿çýãäýë ºíººäºð Ìîíãîë óëñàä ÷ ìºí àäèë íýëýýä áàéíà. Èéìýýñ ýíýõ¿¿ îðîëöîîã õÿçãààðëàõ îíîëûí ¿íäñèéã ñóäëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð áèé áîëæ áàéíà.

¯¿íèé íýãýí èëðýë íü 2009 îíä Òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð, Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí õàìòðàí 7 Õýäèéãýýð ÷ºëººò çàõ çýýë äàíãààðàà îðøèí áàéõ áîëîìæã¿é ÷ ãýëýý ÷ºëººò çàõ çýýë áîëîí òºðèéí îðîëöîî á¿õèé õîëèìîã òîãòîëöîî ºíººäºð äýëõèéä çîíõèëæ áàéíà. Ãýâ÷ óëñ îðíóóäûí òºðèéí îðîëöîî çàõ çýýëä áàéõ ¸ñòîé ãýäýã ÷èã õàíäëàãûã óðâóóãààð àøèãëàõ, ò¿¿íýýñ ¿¿äýí òºðèéí õ¿íä ñóðòàë ò¿¿íèéãýý äàãààä àâèëãà õýýë õàõóóëü õºãæèæ áóé îðíóóäàä ãàçàð àâààä áàéíà. 8http://en.wikipedia.org/wiki/Constitutional_econom-ics


28

“¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã” ãýñýí ñýäâýýð îëîí óëñûí áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëñàí ÿâäàë þì. Ýíä ñóäëàà÷èä ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã õýìýýõ îíîëûí øèíý ¿çýë áàðèìòëàë ÷èã õàíäëàãà, ò¿¿íèé òàòâàðòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð òóðøëàãà ñîëèëöñîí. Õýäèé òèéì ÷ ýíý ñóäëàãäàõóóí ºíººäºð Ìîíãîë óëñûí õóâüä äºíãºæ øèíý íýð òîìú¸î òºäèé áàéãàà áºãººä ãîë óòãà ó÷èð, à÷ õîëáîãäëûã íü øèíæëýí ñóäëàõ Ìîíãîë óëñàä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãààã íü òàíèí ìýäýõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà áàéñààð áàéíà.

Ãóðàâ. ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã

¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã ãýäýã íýð òîìú¸îã 1982 îíä ÀÍÓ-ûí ýäèéí çàñàã÷ Ðè÷àðä ÌàêÊèíçè áèé áîëãîñîí. ¯¿íèé äàðàà ÀÍÓ-ûí ººð íýã ýäèéí çàñàã÷ Äæåéìñ Ìàêãèëë Áüþêåíåí äýä øèíæëýõ óõààíû íýð áîëãîí àøèãëàñàí. “Ãýðýýíèé áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí õºãæèë íü ýäèéí çàñãèéí áîëîí óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ îíîëä ¿íäýñëýë áîëîõ íü” ãýñýí Áüþêåíåíû àæèë íü ò¿¿íä 1986 îíä ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð äàõü Íîáåëèéí øàãíàëûã àâ÷èðñàí.9

Áüþêåíåí “äýýä çýðãèéí /superior/” ãýæ ¿çäýã òºðèéí àëèâàà íýãäìýë òîãòîëöîîã ýñýðã¿¿öäýã áàéñàí. Áüþêåíåí ¯íäñýí õóóëü á¿ð á¿õ èðãýäýä çîðèóëàãäàí á¿òýýãääýã ãýäýãò èòãýäýã áàéñàí. Èéìýýñ ¯íäñýí õóóëü íü òºð, íèéãýì, õóâü ýòãýýä¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã áàéñàí. Ýíý Áüþêåíåíû ôèëîñîôèéí ¿çýë íü ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ôèëîñîôè áîëäîã.

Õàðèí Ludwig Van den Hauwe ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü îð÷èí ¿åèéí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ 9 http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1986/buchanan-facts.html

óõààí ãýäãèéã îíöîëñîí.10 ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã

ãýäýã íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ÷èã õàíäëàãà, òºðèéí ýäèéí çàñàã äàõ îðîëöîî, çàõ çýýëèéí ÷ºëººò áàéäàë çýðýã ýäèéí çàñãèéí îéëãîëò, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ñóóðü çàð÷ìûã ¯íäñýí õóóëüä òóñãàõ, ¯íäñýí õóóëèàð õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé ñóäëàãäàõóóí òóë ýäèéí çàñàã áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí íèéëáýð ñóäëàãäàõóóí þì. ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéã çàðèì òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ýäèéí çàñãèéí ä¿í øèíæèëãýý ãýæ òàéëáàðëàãääàã. ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü ̄ íäñýí õóóëü äàõü ýäèéí çàñàã óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñîíãîëòûí õÿçãààðûã ¯íäñýí õóóëèéí ÷àäàâõ äýýð òóëãóóðëàí òàéëáàðëàõûã çîðüäîã íü óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí ÷èã õàíäëàãààñ ÿëãààòàé.

¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã ýäèéí çàñãèéí ñîíãîëò, õºãæèë, ¿éë àæèëëàãààíä ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýíèé ÷àäàâõàä ãîë à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áîë óëàìæëàëò/orthodox/ ýäèéí çàñàã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé ¿éë àæèëëàãààíä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëäàã.11 Ò¿¿í÷ëýí ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü èðãýíèé ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýäèéí çàñãèéí ýðõòýé íèéöñýí õàìãèéí ñàéí ýäèéí çàñãèéí øèéäâýðèéã õýðõýí ãàðãàõûã ýðìýëçäýã áºãººä ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õóâààðèëàëò íü óëñ á¿ðèéí òîìîîõîí àñóóäàë þì.

¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õóóëü

10http://en.wikipedia.org/wiki/Constitutional_eco-nomics11 Í.Ë¿íäýíäîðæ, ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîí äàõü òºð-2009 îíä áîëñîí “¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã” îëîí óëñûí áàãà õóðàë äýýð òàâèãäñàí èëòãýë.


29

ç¿éí ìåõàíèçìûã îëîõîä òóñàëäàã. ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü ýíãèéíýýð õýëáýë ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîîã ¯íäñýí õóóëèàð õýðõýí õóâààðèëàõ òóõàé àñóóäàë þì. Àäàì Ñìèò “¯íäýñíèé áàÿëàã” çîõèîëäîî òºðèéí ýäèéí çàñàã äàõü îðîëöîî áóþó õèéõ ¸ñòîé ç¿éëèéã äàðààõ áàéäëààð íýðëýñýí. ¯¿íä:

“Òºð õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ, óã ¿éëäâýðëýë ÿàâàë õàìãèéí èõ ºãººæ ºãºõ òàëààð çààâàð ÷èãëýë ºãºõººñ á¿ðýí ÷ºëººëºãäºõ ¸ñòîé. ßàãààä ãýâýë ýíý òîõèîëäîëä òîîëæ áàðøã¿é òººðºãäºë ýíäýãäýëòýé òóëãàðàõààñ ãàäíà óãààñàà òýð á¿õíèéã ã¿éöýä ñàéí õýðýãæ¿¿ëíý ãýâýë õ¿íèé îþóí óõààí ìýäëýã õ¿ðýëöýõã¿é. Æàì ¸ñíû ýðõ ÷ºëººò òîãòîëöîîíä òºð åðäºº ë ãóðâàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü òóí ãýãýýí òîì ¿¿ðýã, íºãºº òàëààñ õ¿í á¿ãäýä îéëãîìæòîé, òîäîðõîé ãóðâàí ¿¿ðýã þì. ¯¿íä:

1. Íèéãìèéã ººð áóñàä õºíäëºíãèéí íèéãìèéí õàëäëàãà õ¿÷èðõèéëëýýñ õàìãààëàõ;

2. Íèéãìèéí ãèø¿¿í á¿ðèéã íºãºº ãèø¿¿äèéíõ ç¿ãýýñ ó÷ðóóëàõ øóäàðãà áóñ ÿâäàë, äîðîìæëîë, õàâ÷ëàãààñ õàìãààëàõ, ººðººð õýëáýë, øóäàðãà ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ;

3. Àëü íýã õóâü õ¿í áóþó õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ àøãèéí òºëºº áóñ õàðèí îëîí íèéòèéã õàìàðñàí àæèë õºäºëìºð áóþó çàðèì òîäîðõîé õàìòûí áàéãóóëàìæèéã áèé áîëãîí áàéíãà àð÷èëæ ¿éë÷ëýõ çýðýã.”

Èéíõ¿¿ áóé áîëãîæ, áàéíãà àð÷èëæ ¿éë÷ëýõèéí óòãà ó÷èð íü ýíýõ¿¿ íèéòèéí àæèë õºäºëìºðººñ îðîõ àøèã íü õýçýý ÷ õóâü õ¿í ýñâýë æèæèã öººí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ãàðãàñàí çàðäëûã íºõºõã¿é áºãººä

õàðèí ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä íèéò íèéãýìäýý õàâüã¿é èõ èë¿¿ ºãººæ ºãºõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì”12 ãýñýí áîë õàðèí Ì.Ôðèäìàí, Ð.Ôðèäìàí íàð 1980 îíä áè÷ñýí “Õóâü çàÿàãàà ººðºº ñîíãîõ íü” á¿òýýëäýý òºðèéí äºðºâ äýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæýý. Òýä “Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàðã¿é ãýæ òîîöîãäîæ áóé òýð õ¿ì¿¿ñèéã òºðèéí ç¿ãýýñ ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ýöãèéí õàëàìæààð õàðæ ¿çýõýýñ á¿ð ìºñºí çàéëñõèéõ àðãà ÷ íýã òàëààñ áèäýíä áàéõã¿é” ãýæ òîäîðõîéëñîí.13 ªºðººð õýëáýë òºð ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîõã¿é áàéõ ÷ òîäîðõîé õýñãèéã íü áóþó ººðºº áèå äààí àìü çóóõ ÷àäâàðã¿é òýð õýñýãò íü òîäîðõîé òóñëàìæ, äýìæëýãèéã îëãîõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí.

Õàðèí õîëèìîã ýäèéí çàñãèéí îíîëîîð òºð íü ýäèéí çàñãèéã ¿ð àøèãòàé(1), øóäàðãà(2), òîãòâîðòîé(3) áàéëãàõ ãýñýí 3 ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çäýã áàéíà.14 Ìºí òºðèéí íýã ãîë ¿¿ðýã íü ýäèéí çàñãèéí áàëàíñûã òîõèðóóëàõ ÿâäàë þì. ×ºëººò ýäèéí çàñãèéí îíîëîîð ýäèéí çàñàã ãýäýã íü ÿìàð ÷ òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð ººðèéí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí õóóëèàð çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã ãýæ ¿çäýã áàéñàí ÷ ºíººäºð òýð ¿çýë áàðèìòëàë òîäîðõîé õýìæýýãýýð ººð÷ëºãäººä áàéíà. ªºðººð õýëáýë ºíººäðèéí ýäèéí çàñãèéí ÷èã õàíäëàãûã àæèãëàâàë öýâýð ýäèéí çàñãèéí îíîë áèø. ¯¿íèéã çàðèì ýäèéí çàñàã÷èä “ öýâýð çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ãýæ áàéõã¿é áºãººä îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã õîëèìîã ýäèéí çàñãèéí 12Í.Ë¿íäýíäîðæ, ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãààð òºðèéí ¿¿ðãèéã õÿçãààðëàõ ¿çýë íîìëîëóóäàä õèéñýí øèíæèëãýý, Ýðõ ç¿é ñýòã¿¿ë №18-19, ÓÁ., 2010, 20 äàõü òàë.13 Í.Ë¿íäýíäîðæ, ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãààð òºðèéí ¿¿ðãèéã õÿçãààðëàõ ¿çýë íîìëîëóóäàä õèéñýí øèíæèëãýý, Ýðõ ç¿é ñýòã¿¿ë №18-19, ÓÁ., 2010, 21 äýõ òàë.14Ã.Öýäýíäîðæ, Ýäèéí çàñãèéí îíîë, ÓÁ., 2001 îí, 30 äàõü òàë.


30

ãýæ íýðëýãäýæ áàéíà” õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéíà. 15

ªíººäºð ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîîíû áàéäëààð íü õýä õýäýí ýäèéí çàñãèéí îíîëûí àíãèëàë áàéäàã ÷ Êåéíñèéí îíîëûã èõýíõ ýäèéí çàñàã÷èä õ¿ëýýí çºâøººðººä áàéíà. Ýíýõ¿¿ îíîë íü “ óëñ îðíû ýäèéí çàñàã ººðèéãºº ººðèéí íººöºº á¿ðýí àøèãëàëàà ÷ õàíãàõã¿é. Õóâèéí ñåêòîð íü çàðèì íýã ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîõîä çààâàë òºðèéí îðîëöîî øààðäëàãàòàé áàéäàã16” ìºí ÷ºëººò ºðñºëäººíèé ¿åä ¿íý íü ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí æèíõýíý ìåõàíèçì áîëæ ¿ð àøèãòàé ýðýëòèéã á¿ðä¿¿ëæ íººöèéã á¿ðýí áóñ àøèãëàõ ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõûí òóëä òºð ýäèéí çàñàãò îðîëöîõ íü çàéëøã¿é17 ãýæ ¿çäýã. Ýíýõ¿¿ Êåéíñèéí îíîë íü õîëèìîã ýäèéí çàñãèéã äýìæäýã.

Ìîíãîë óëñûí õóâüä ¯íäñýí õóóëèàðàà “ºì÷èéí á¿õ õýëáýðèéã õ¿ëýýí çºâøººðíº” õýìýýí çààñàí. Ìºí ýäèéí çàñãèéí õýëáýðýý “äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãà, ººðèéí îðíû îíöëîãò íèéöñýí îëîí õýâøèë á¿õèé ýäèéí çàñàãòàé áàéíà” ãýæ çààñàí. Ìºí ¯íäñýí õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.3 äàõü õýñýãò “ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õÿçãààðëàæ áîëíî”, 5.4 äýõ õýñýãò “Òºð íü ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë, àæ àõóéí á¿õ õýâøëèéí áîëîí õ¿í àìûí íèéãìèéí õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëíà” ãýæ òóñ òóñ çààñàí.

Ãýòýë ¯íäñýí õóóëèéí 25 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 25.1 äýõ õýñýãò

15 Ã.Öýäýíäîðæ, Ýäèéí çàñãèéí îíîë, ÓÁ., 2001 îí, 26 äàõü òàë.16 Ò.Îðãèëõ¿¿, Ýäèéí çàñãèéí òàéëáàð òîëü, ÓÁ., 2008 îí, 196 äàõü òàë.17 Ã.Öýäýíäîðæ, Ýäèéí çàñãèéí îíîë, ÓÁ., 2001 îí, 17 äàõü òàë.

“õóóëü áàòëàõ, íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ”, 25.7 äàõü õýñýãò “ÓÈÕ íü òºðèéí ñàíõ¿¿, çýýë, àëáàí òàòâàð, ìºíãºíèé áîäëîãî, óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, óëñûí òºñºâ, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã áàòëàõ ýðõòýé” ãýæ çààñàí. ªºðººð õýëáýë Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õýðõýí õÿçãààðëàõ, ýäèéí çàñãèéã õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ ãýýä á¿õèé ë ýðõèéã ýäýëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë òºð áóþó ìàíàéõààð ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð çýðýã áàéãóóëëàãà çºâõºí äýýð äóðäñàí äºðâºí ¿¿ðãèéã ë áèåë¿¿ëýõ ýðõòýé àòàë á¿õ ýðõ õýìæýýã ÓÈÕ äàíãààð ýäýëæ áàéíà. Ìºí ¯íäñýí õóóëüä “Ìîíãîë óëñ íü äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãà, ººðèéí îðíû îíöëîãò íèéöñýí îëîí õýâøèë á¿õèé ýäèéí çàñàãòàé áàéíà” ãýæ çààñàí íü òóéëûí òîäîðõîé áóñ õààø íü ÷ ýðã¿¿ëæ îéëãîæ áîëîõîîð çààëò áîëñîí áàéíà.

¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ¯íäñýí õóóëü íü ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ñóóðü çàð÷èì òîãòîëöîîã òóíõàãëàõààñ ãàäíà, õàìãèéí ãîë íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õÿçãààðëàëòûã õèéæ ºãºõ ¸ñòîé áàéäàã. Ãýòýë Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áîë ÓÈÕ íü òºðèéí ýðõ äýýä áàéãóóëëàãà áºãººä ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýíèéõýý õ¿ðýýíä ýäèéí çàñãèéíõàà ÷èã õàíäëàãà, ¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîãòîîæ, òàòâàð, ñàíõ¿¿ãèéí á¿õèé ë ýðõ õýìæýýã ººðòºº øèíãýýñýí superior òºð áîëîí õóâèðñàí ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà.

¯íäñýí õóóëèàð òºðèéí ýäèéí çàñàã äàõü îðîëöîîã õÿçãààðëààã¿éí óëìààñ ¿¿ññýí æèøýý Ìîíãîë óëñàä ìàø îëîí áàéäàã. Òóõàéëáàë 2006 îíä áàòëàãäñàí Ãýíýòèéí àøãèéí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü þì. Ýíý


31

òàòâàð íü äýëõèéí æèøèãò áàéõã¿é ÿìàð ÷ áèçíåñ, ýäèéí çàñãèéí îíîëîîð õýðýãëýãääýãã¿é òèéì íýð òîìú¸îëëûã îðóóëàí ò¿¿íèéãýý ÓÈÕ áàòëàí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä èõýýõýí ñààä áîëñîí áàéäàã. Ýíý õóóëüä òóõàéí ¿åä Åðºíõèéëºã÷èéã õîðèã òàâèàã¿é òóõàé ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ áàéñàí áºãººä òóõàéí ¿åèéí Åðºíõèéëºã÷èéí Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí çºâëºõ Ä.Íàìõàéæàíöàí õýëýõäýý:18

“Õàìãèéí õàðàìñìààð ç¿éë íü, íýãä¿ãýýðò, ÿàðóó ñàíäðóó áàòëàãäëàà. Õî¸ðäóãààðò, ýíý áàéäëààñàà áîëîîä Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí áîäëîãî, òàòâàðûí áîäëîãî òîãòâîðã¿é áàéäàã ãýñýí îéëãîëòûã ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷, ãàäààä, äîòîîäûí ò¿íø¿¿äýä ºãñºí íü õ¿íäðýëòýé áàéäëûã ¿¿ñãýëýý. Ìºí àëò îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé äîòîîäûí 180 ãàðóé àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä àñàð õ¿íäýýð òóñ÷ áàéíà. Òýäíèé èõýíõ íü ãàäíû áàíêíààñ çýýë àâñàí, ýñâýë ãàäíû ò¿íø¿¿äýýñýý òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõýä çîðèóëàí òîäîðõîé õºðºíãº îðóóëàëòûí äýìæëýã àâñàí áàéãàà þì. Ìàíàé óëñ êàïèòàëûí õóðèìòëàëã¿é çàõ çýýëä øèëæýýä àðàâ ãàðóéõàí æèë áîëëîî. Ãýòýë ãàäààäûí ò¿íø¿¿ä “Çýýëýý òºëºõ áàòàëãàà ÷èíü ÿàæ áàéíà, îäîî ÿàæ òºëºõ ãýæ áàéíà. Òàíàé òàòâàðûí îð÷èí ÷èíü èíãýýä ººð÷ëºãä÷èõëºº. Òèéì ó÷ðààñ ºãñºí ìºíãèéã, ìèíèé îðóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëòûã òºäèéä òºëíº ãýñýí áàòàëãàà ºã” ãýõ çýðýã øààðäëàãóóäûã òàâüæ áàéãàà.”

Ìºí Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýãýíò Òóñãàé çºâøººðëººð 18 Ãýíýòèéí àøãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëüä Åðºíõèéëºã÷ õîðèã òàâüñàíã¿é, Åðºíõèéëºã÷èéí Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí çºâëºõ Ä.Íàìõàéæàíöàíãèéí ÿðèëöëàãà, ªäðèéí ñîíèí, 2006.05.29-íû äóãààð.

îëãîãäñîí òàëáàéã íººöºä àâàõààð çààñàí áºãººä íººöºä àâàõ ¿íäýñëýë íü òóñãàé çºâøººðëèéí á¿ðòãýëèéã öýãöëýõ, óëñûí òºñâèéí õºðºíãººð ãåîëîãèéí ñóäàëãàà õèéõ, àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, õèëèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð íººöºä àâäàã. Ãýòýë òóõàéí èðãýí õàéãóóë õèéãýýä, ýñõ¿ë àøèãëàëò ÿâóóëààä òîäîðõîé õºðºíãº çàðöóóëàí èðýýä¿éí ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºãººãºº ãàðãààä àæèë íü ÿâàãäàæ áàéõàä òºðèéí áàéãóóëëàãûí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äñýí ýìõ çàìáàðààã¿é á¿ðòãýë, ýñõ¿ë õèëèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýýð íººöºä àâ÷ áàéãàà íü ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã ¿íäýñëýëã¿éãýýð çºð÷èæ áóé õýðýã. Õè÷íýýí íºõºí òºëáºð òºëäºã ÷ ýíý íü áèçíåñèéí òºëºâëºñºí àøèãò õ¿ðýõã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé.

Äºðºâ. Ä¿ãíýëò Òºð íü èðãýíýý õàìãààëàõ,

íèéãýìä ÷èãëýñýí á¿òýýí áàéãóóëàëò õèéõ, ÷àäâàðã¿é õýñãèéã íü õàëàìæëàõ ãýñýí õ¿ðýýíä ýäèéí çàñãèéí ñýë¿¿ðäýã÷ áèø õàðèí çîõèöóóëàã÷ íü áàéíà. Ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí õóâààðèëàëò íü óëñ á¿ðèéí òîìîîõîí àñóóäàë áàéõ áºãººä ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü äýýðõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä òºð ÿìàð ìåõàíèçìààð õóâààðèëàëò õèéæ çîõèöóóëàã÷ áàéõ âý? ãýäýãò õàðèóëò ºãäºã. ªºðººð õýëáýë ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü ýäèéí çàñãèéí ãîë ñóóðü àñóóäàë, çàð÷ìûã ¯íäñýí õóóëüäàà õýðõýí òóñãàõ âý ãýñýí àñóóäëûã ñóäàëäàã. Ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ¯íäñýí õóóëèàð òºðèéí ýäèéí çàñàã äàõü îðîëöîîã ìàø òîäîðõîé áîëãîõ ¸ñòîé áºãººä ýäèéí çàñàã, ò¿¿íèé òîãòâîðòîé áàéäàëä óëñ òºðèéí ç¿ãýýñ àëèâàà ñààä òîòãîð áîëîõã¿é áàéõ òàëààñ íü çîõèöóóëàëò õèéõ ¸ñòîé àæ.


32

Ñóäëàà÷èä ¿çýõäýý óëñ òºðèéí àëèâàà øèéäâýð íü èðãýäèéí ýðõ àøèã áîëîí òóõàéí øèéäâýðèéí ¿ð àøèãòàé áàéäàë ãýñýí õî¸ð ç¿éëèéã õîñëóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã ãýæ ¿çæýý. ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷, ýäèéí çàñàã÷ Òîðñòåí Ïåðññîí áîëîí Ã¿åäî Òàáåëëèíè íàð ººðñäèéí áè÷ñýí Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñàã áîëîí íèéòèéí ñàíõ¿¿ íîìîíäîî àëèâàà øèéäâýð íü ¿ð àøèãòàé áàéäëûã ýðõýìëýõ íü ç¿éòýé áàéõ áºãººä õàðèí õóâü õ¿í òóñ á¿ðèéí ýðõ àøãèéã àâ÷ õýëýëöýõ íü òóóëèéí áîëîìæã¿é õýìýýí ¿çñýí áàéäàã.19

Ãýâ÷ çàõ çýýëèéí äóòàãäàë, ýäèéí çàñãèéí õóâààðèëàëòûã çàñàõ ãýæ òºð îðîëäîõ ÿâöäàà ººðèéí ìýäýëã¿é, ¿ð àøèãã¿é áîëîí áóñäûí íèéòèéí ýðõ

19Persson, Torsten and Guido Tabellini. 2002. Politi-cal Economics and Public Finance. In Handbook of Public Economics. Volume 3, ed. Alan J. Auerbach and Martin Feldstein. Amsterdam: North Holland.

àøãèéã õàðãàëçàõã¿éãýýð çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä ¿ë ¿çýãäýõ çîõèöóóëàëò áèé áîëãîí óëìààð ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é áàéäàë ¿¿ñãýí, àñóóäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëýõ íü áèé ãýæ ñóäëàà÷èä òýìäýãëýæ áàéíà.20

Òèéìýýñ, ¯íäñýí õóóëü, ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí ãàð÷ áóé àëèâàà õóóëü òîãòîîìæ, øèéäâýðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàð, à÷ õîëáîãäëûã õàìòàòãàí ñóäàëæ, ñàíõ¿¿ãèéí îéëãîëòûã õóóëü ç¿éí àñóóäàëòàé óÿëäóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Ýñ òýãâýýñ òºð áóþó òºðä àæèëëàæ áóé ýðõ á¿õèé ýòãýýä íü ñóáúåêòèâ áàéäëààð õàíäàí ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîîã èõýñãýæ, óëìààð ¿ð àøãèéã áóóðóóëàõ ýðñäýëòýé.

20 Í.Ë¿íäýíäîðæ, ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãààð òºðèéí ¿¿ðãèéã õÿçãààðëàõ ¿çýë íîìëîëóóäàä õèéñýí øèíæèëãýý, Ýðõ ç¿é ñýòã¿¿ë №18-19, ÓÁ., 2010, 23 äàõü òàë.

---î0î---


33

Çàõèðãààíû õýðãèéí àíõàí øàòíû 16 äóãààð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷

Ó.Áàäàìñ¿ðýí

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÕÓÓËÈÉÃ ÕÝÐÝÃËÝÕÝÄ ÃÀÐ× ÁÀÉÃÀÀ Õ¯ÍÄÐÝË¯¯Ä, ÒÝÄÃÝÝÐÈÉÃ

ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÓÓÄ

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 48 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí “...ýð¿¿, èðãýí, çàõèðãààíû çýðýã ø¿¿í òàñëàõ àæëûí òºðëººð ø¿¿õèéã äàãíàí áàéãóóëæ áîëíî. Äàãíàñàí ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãàà, øèéäâýð íü Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòààñ ãàäààð áàéæ ¿ë áîëíî” ãýñýí çààëòûã èø ¿íäýñ áîëãîí, Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä, Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñòðàòåãè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä àíõíû äàãíàñàí Çàõèðãààíû õýðãèéí äàãíàñàí ø¿¿õèéã áàéãóóëààä 10 æèë áîëæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä çàõèðãààíû õýðãèéí àíõàí øàòíû áîëîí äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ¿¿ä óã ø¿¿õèéí çîðèëãî, ÷èã ¿¿ðãèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí ãýæ áè õóâüäàà ¿çäýã áºãººä öààøèä ø¿¿õèéí çºâ òºëºâøëèéã

òîãòîîõîä ýíä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëò èõ áàéõ áîëíî.

Þóíû óðüä çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñíààð çàõèðãààíû õýðýã íü, çàõèðãààíû æóðìààð óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà áóþó çàõèðãààíû øàò, çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà áóþó ø¿¿õèéí øàò ãýñýí 2 ¿íäñýí øàòûã äàìæäàã áºãººä çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíýýñ çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã ñàëãàí òóñàä íü õóóëü÷ëàõ ¸ñòîé ãýäýãòýé ñàíàë íýã áàéäàã. Èéìýýñ ýíý íèéòëýëä çºâõºí ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà àñóóäëóóäûã õºíäñºíººñ ãàäíà ººðèéíõºº àéìãèéí Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí õýðã¿¿äýýñ æèøýý òàòëàà.

Íýã. Õýðãèéí îðîëöîã÷1.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ

íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áîëîõ çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü äýýäëýí áýõæ¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõèéã õýðõýí õàíãàæ áàéãààã èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð õÿíàí øàëãàæ, òýäãýýð áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ àêò /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð èëýðäýã/ äóð çîðãûí ¿éë àæèëëàãààíààñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ çºð÷èãäñºí ýðõèéã íü ñýðãýýæ


34

òîãòîîõ çîðèëãî ýðõ ìýäýë á¿õèé äàãíàñàí ø¿¿õ ìºí1.

Ýíý òîäîðõîéëîëò áîëîí Çàõèðãààíû õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü /öààøèä ÇÕÕØÒÕóóëü ãýõ/-èéã 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.1 çààëòààñ ¿çýõýä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áàéíà. Òýäãýýð íýõýìæëýã÷ áîë õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë, ýðõ ýðõ ÷ºëººãºº õàìãààëóóëæ áàéãàà ýòãýýä áàéõ áºãººä õóóëüä ò¿¿íèéã õýðãèéí îðîëöîã÷ ãýæ íýðëýæýý.

Ýðäýìòýí Á.×èìèä õóâü õ¿íèé áîëîí õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã çàõèðãààíû õóóëü áóñ äóð çîðãûí ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìãààëàõ íü Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ /ÇÕØ /-èéí òýðã¿¿í çýðãèéí ÷èã ¿¿ðýã ìºí2 ãýæ ¿çñýí áîë äîêòîð À.Ýðäýíýöîãò ... çàõèðãààíû àêòààð ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä ÇÕØ-ä íýõýìæëýã÷ áàéæ áîëíî3 ãýæýý.

Ò¿¿í÷ëýí àëü àéìãèéí ÇÕØ-èéí 2006 îíû 2 äóãààð ñàðûí 06 ºäðèéí 01 ä¿ãýýð øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ /2006.04.17-íû ºäðèéí 43 äóãààð ìàãàäëàë/ õ¿÷èíã¿é áîëãîõäîî íýõýìæëýã÷ áîëîõ àéìãèéí Îíöãîé áàéäëûí õýëòñèéã õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí ãýæ ¿çýæ, çàõèðãààíû ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä áèø ãýýä ÇÕÕØÒÕ-èéí 34 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 34.1.1-èéã çºð÷ñºí ãýæ ä¿ãíýæ áàéæýý.

Òýãýõýýð “õóóëèéí ýòãýýä” ãýñýí íýð òîìú¸îã ÇÕÕØÒÕóóëèàð òàéëáàðëààã¿é, çºâõºí õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýäèéã Èðãýíèé

1 Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òóõàé ìýäýãäýõ¿¿í ÓÁ õîò 2004 îí 33 äàõü òàë2 Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òóõàé ìýäýãäýõ¿¿í ÓÁ õîò 2004 îí 37 äàõü òàë3 Ìîíãîë Óëñûí çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é ÓÁ õîò 2006, 161 äýõ òàë

õóóëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ ¿¿, íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä ººðñäºº òºðèéí õàëäëàãàä ºðòººä àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäººä áàéâàë ÿàõ âý, ãýõ çýðãýýñ õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí çààæ ºãºõ íü çºâ ñàíàãäàíà.

1.2. Õàðèóöàã÷ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä áè÷ãýýð òàéëáàðàà ãàðãàí îðîëöîæ áàéãààä ãýíýòõýí íýã òèéø /ìýäýýæ àëáàí òîìèëîëòîîð/ ÿâñàí áàéäàã. Òóõàéí õýðãèéí îíöëîãîîñ õàìààðààä õàðèóöàã÷èéã çààâàë áàéëöóóëæ áàéæ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàà ãàðäàã, õàðèóöàã÷ íü èéíõ¿¿ óðò áîãèíî õóãàöààãààð ø¿¿õýä ìýäýãäýõ ÷ þìóó, ººðèéí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷èéã òîìèëîí ¿ðãýëæë¿¿ëýí îðîëöîõ àðãà õýìæýý àâàõã¿éãýýð /õàðèóöàã÷ õóóëèàð èéì ¿¿ðýã õ¿ëýýäýãã¿é/ ø¿¿õýýñ õàðèóöàã÷èéã èðòýë õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóãàöààã ñóíãàõààñ ººð àðãà çàì áàéõã¿é áàéíà. Ýíä ìèíèé õýëýõ ãýñýí ñàíàà íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ò¿äãýëç¿¿ëýõ õóâèëáàð áàéõ óó. ÇÕÕØÒÕóóëèéí 48 äóãààð ç¿éëýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ò¿äãýëç¿¿ëýõ çîõèöóóëàëòûã õèéõäýý ÈÕØÕØÒÕ-èéí 80 äóãààð ç¿éëèéã áàðèìòëàõààð çààñàí. Ýíä õàðèóöàã÷ îðøèí ñóóãàà õàÿãòàà áàéõã¿é áóþó õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ øààðäëàãà áèé áîëñîí ãýñýí çààëòûã òºñººòýé õýðýãëýõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Ó÷èð íü õàðèóöàã÷ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà îðøèí áàéãàà õàÿãòàà áàéíãà áàéäàã, ò¿¿íèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ áóñ àëáàí àæëààð òîäîðõîé ãàçàðò ÿâæ áàéäàã.

1.3. Ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîæ áàéãàà èðãýäèéí òºëººëºã÷, õýðãèéí îðîëöîã÷èéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí


35

äàðãûã áóñàä îðîëöîã÷ ãýíý.4 ªíãºðñºí õóãàöààíä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ïðîêóðîð îðîëöñîí òîõèîëäîë ãàðààã¿é, õàðèí ºìãººëºã÷ îðîëöîõ àñóóäàë ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà. Îðîí íóòàãò öººõºí ºìãººëºã÷òýé á¿ãä áèå áèåíýý ìýääýã, õàìãèéí ãîë íü õ¿íèé ýðõèéí áàòàëãàà áîëæ áàéõ ¸ñòîé ºìãººëºã÷èä ººðñäºº çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíààñ ýìýýãýýä çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõã¿é, çàõèðãààíû õýðýã ìàðãààíûã îéëãîõã¿é ãýõ ÿâäàë áàéíà. Òóõàéëáàë, èðãýí Ã.Áàòñ¿õèéí íýõýìæëýëýýð àéìãèéí Çàñàã äàðãàä õîëáîãäóóëàí ¿¿ñãýñýí õýðýãò íýõýìæëýã÷ íü Óäèðäëàãûí àêàäåìèä ñóðàëöàõ áîëñîí òóë ºìãººëºã÷ îëäîîã¿é /¿íýí õýðýãòýý àéìãèéí Çàñàã äàðãûí ººäººñ õàðüöàõààñ áîëãîîìæèëñîí/ òóë õàäàì ýöýã áîëîõ 71 íàñòàé õ¿íèéã èòãýìæëýëýýð ººðèéãºº òºëººë¿¿ëæ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëñàí áàéõ þì.

Õî¸ð. Íîòëîõ áàðèìòÇàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí

øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ ¿¿ðãèéã çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ã¿éöýòãýíý.5 Ãîë áýðõøýýë íü ø¿¿õ ººðºº öóãëóóëñàí íîòëîõ áàðèìòóóäûã ÿàæ õóóëü ̧ ñíû áîëãîõ âý ãýäýãò áàéíà. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä ýõ õóâèàðàà îëäîõã¿é, îëäñîí íü àðõèâûí õóâü áàéäàã, ¿¿íèéã õóóëáàðëààä õýðýãò õèéõýä õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàäàãã¿é. Çààâàë íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëæ áàòëóóëàõ áîëäîã. Ýíý çàðäëûã öóãëóóëæ îëæ àâñíààðàà ø¿¿õ õàðèóöàõ óó, ýñâýë ø¿¿õèéí îëæ öóãëóóëñàí áàðèìò íü õýðãèéí îðîëöîã÷äûí õýí àëèíä íü 4ÇÕÕØÒÕóóëèéí 54 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 54.25 ÇÕÕØÒÕóóëèéí 31 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 31.1

àøèãòàé áàéíà òýð òàë íü õàðèóöàõ óó?

Õºäºº ñóìóóäàä Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí äàðãà íü íîòàðèàòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð àæèëëàäàã. Ýíýõ¿¿ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷èä íü íýã àñóóäëûã õî¸ð ººð ºíöãººñ òàéëáàðëàæ, ýñðýã òýñðýã ä¿ãíýëò õèéæ òîäîðõîéëñîí áàéõàä õýí õ¿ññýíä íü íîòàðèàòûí áàòàëãàà õèéæ ºãäºã, àëü ýñâýë çºâõºí çàõèðãààíû òàëä ¿éë÷èëäýã. Èéì íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õ ¿íýëýõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä ãàçàð äýýð íü î÷èæ øàëãàëò õèéõ, íÿãòëàí òîäðóóëàõ õýðýãòýé áà äàãíàñàí ø¿¿õ íîòëîõ áàðèìòàà ººðºº öóãëóóëäàã ãýäýã óòãààð íü òºñºâ ñàíõ¿¿ äýýð íü àíõààð÷ õóóëüä çîõèöóóëàëò õèéâýë ÿìàð âý /ãýõäýý ø¿¿õèéí çàðäëûã óëñûí òºñâººñ õàðèóöíà ãýñýí çîõèöóóëàëòòàé/, ïðàêòèê äýýð òºñºâ ìºíãº áàéõã¿é, òîìèëîëòûí çàðäàë áàéõã¿é çýðýã øàëòãààíûã ø¿¿õèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãààñ òàéëáàðëàäàã þì.

Ãóðàâ. Ø¿¿õèéí çàðäàë, óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ

Ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí çàéëøã¿é ãàðàõ çàðäëûã ø¿¿õèéí çàðäàë ãýíý. Ø¿¿õýýñ ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíèé òºëºº çîõèã÷îîñ òºëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ ãýíý.6

Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðãèéí íýõýìæëýë óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ÷ºëººëºãäºíº ãýñýí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õóóëèéí çààëòûã õýðýãëýõ ¿¿, òýãâýë çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõààð ãàðãàæ áàéãàà íýõýìæëýë á¿ð

6ÇÕÕØÒÕóóëèéí 80 äóãààð ç¿éë, ÈÕØÕØòÕóóëèéí 57 äóãààð ç¿éëèéí 57.1


36

ãîìäëûí íýõýìæëýë ìºí ¿¿ çýðãýýð ýðãýëçýýòýé àñóóäàë áàéíà. Íºãºº òàëààñ ÇÕÕØÒÕóóëèéí 80 äóãààð ç¿éëèéí 80.1-ä: “Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí çàðäàë, óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí àñóóäëûã ÈÕØÕØÒÕóóëèéí 52-60 äóãààð ç¿éëä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó øèéäâýðëýíý” ãýæ àëãàñóóëàí èøèëñýí ç¿éë, çààëòóóä á¿ãä òààð÷ õýðýãëýãäýæ áàéíà óó ãýäýãò áàñ àñóóäàë áàéíà.

ÇÕØ-ä íýõýìæëýã÷èéí òàâüæ áàéãàà øààðäëàãóóä ¿íäñýíäýý õàíãàãäàæ áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷ íü ìýäýýæ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóä áàéäàã áà èõýíõ íü òºñâèéí áàéãóóëëàãà áàéäàã. Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õàíãàñíûã ýñ çºâøººð÷ äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí ãîìäëûã ãàðãàõäàà òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëºõ ¿¿. Îäîîãèéí ïðàêòèêààð òºëäºã.

Ãýõäýý ÇÕÕØÒÕóóëèéí 82 äóãààð ç¿éëèéí 82.1-ä äàâæ çààëäàõ ãîìäëûí õýëáýð, àãóóëãà íü ÈÕØÕØÒÕóóëèéí 162 äóãààð ç¿éëèéí 162.1-162.3-ò íèéöñýí áàéíà ãýæ èøèëñíèéã õàðàõàä õóóëèéí 162.4-èéí “äàâæ çààëäàõ æóðìààð ãîìäîë ãàðãàæ áàéãàà ýòãýýäýýñ ýíý õóóëèéí 57 äóãààð ç¿éëèéí 57.1-ä çààñàí æóðìààð óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã óðüä÷èëàí òºë¿¿ëíý” ãýñýí çààëòûã èøëýõã¿éãýýð îðõèãäóóëñàí áàéäàã. ¯¿íèéã àíîëîãè õèéãýýä ýñâýë ÇÕÕØÒÕóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëä çààñíààð óãààñàà çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæ íü ¯íäñýí õóóëü, Ø¿¿õèéí òóõàé, Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé, ýíý õóóëü áîëîí òýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæèéí àêòààñ á¿ðäýõ òóë íàðèéâ÷ëàí èøèëæ çààãààã¿é

÷ ãýñýí àãóóëãààð íü õýðýãëýõ áîëîìæòîé þì.

Òýãâýë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Èðãýíèé õýðãèéí òàíõèìààñ 2003 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä ãàðãàñàí “óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé” çºâëºìæèíä òºñâèéí áàéãóóëëàãà äàâæ çààëäàõ áóþó õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõàä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òºë¿¿ëýõã¿é. Ó÷èð íü ÈÕØÕØÒÕ-èéí 162 äóãààð ç¿éëèéí 162.4, 173 äóãààð ç¿éëèéí 173.3-ò: “...ãîìäîë ãàðãàæ áàéãàà ýòãýýäýýñ ýíý õóóëèéí 57 äóãààð ç¿éëèéí 57.1-ä çààñàí æóðìààð óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã óðüä÷èëàí òºë¿¿ëíý” ãýæ çààñàí áºãººä óã 57 äóãààð ç¿éëèéí 57.1 çààëò íü àíõ íýõýìæëýë ãàðãàõàä òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òºë¿¿ëýõòýé àäèë àãóóëãààð òóñãàãäñàí áèëýý. Èéìä Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õóóëèéí 18 äóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò òºñâèéí áàéãóóëëàãûí íýõýìæëýë õóðààìæààñ ÷ºëººëºãäºõººð çààñíû äàãóó òºñâèéí áàéãóóëëàãûí íýõýìæëýë äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí æóðìààð ãàðãàñàí ãîìäîë óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ÷ºëººëºãäºíº ãýæ îéëãîíî” ãýæýý.7

Äýýð äóðäñàí ¿íäýñëýëýýð õàðèóöàã÷ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõàä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òºë¿¿ëýõã¿éãýýð õî¸ð õýðãèéã õ¿ðã¿¿ëñýí æèøýý áàéãàà áà õàðèí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ, àíõàí øàòíû ø¿¿õ òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òºë¿¿ëýýã¿é áóðóóòàé áîëîõûã ìàãàäëàëäàà òýìäýãëýæ áàéæýý.

7 Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ìýäýýëýë 2003 îí №4


37

Ä¯ÃÍÝËÒ

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíààð òºð, èðãýíèé õîîðîíä ¿¿ñýõ ýðõ ç¿éí õàðèëöààã áàòàëãààæóóëæ ºãñºí áºãººä èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäýëæ, ò¿¿íèéã çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ýñðýã ø¿¿õýä õàíäàæ çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîñîí þì. Õýäèéãýýð õóóëèàð èéì áîëîìæ îëãîñîí áîëîâ÷ àðä èðãýäèéí äóíä çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, çàõèðãààíû õýðýã øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òàëààðõ îéëãîëò áàãà, ¿íýëýìæ ñàéí áèø áàéãàà þì.

Ýíä àæèëëàæ áàéãàà ø¿¿ã÷, àæèëòíóóäààñ ãàäíà ýðõ ç¿éí áîäëîãûí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýæ àðä èðãýäèéí ñýòãýëãýýíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ /äàðãûãàà òàõèí ø¿òäýã, äàðãà àëáàí òóøààëòíóóä áóðóó ç¿éë õèéäýãã¿é ãýñýí õàòóó áàéð ñóóðüòàé áàéäàã/ õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ¿¿äèéã õýí íýãýí äóðòàé ¿åäýý õºíäºæ, õóóëü çºð÷èõ ¸ñã¿é ãýäãèéã äàõèí äàõèí ñóðòàë÷èëæ òàíèóëàõ íü õàìãààñ ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ìîíãîëûí àðä÷èëëûã äýìæèí áàéãàà ãàäààäûí òºñºë, ¿¿íä: Äýëõèéí áàíêíû “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë”, Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí, Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë àêàäåìè çýðãýýñ ýðõëýí áîëîí èâýýí òýòãýæ ãàðãàñàí íîì ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàëóóä íü ïðàêòèê àæèëòíóóäàä à÷ õîëáîãäëîî ºãäãèéã ñàéøààí òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.

Äýýðõ áè÷ñýí ç¿éëäýý ¿íäýñëýýä äàðààõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.

- Þóíû óðüä çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éã çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíýýñ

ÿëãàí íàðèéâ÷ëàí õóóëü÷ëàõ, ¿¿íèé ñàöóó çàõèðãààíû åðºíõèé ýðõ ç¿é, çàõèðãààíû òóñãàé ýðõ ç¿éã çààãëàõ;

- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà íü ººðèéí ºâºðìºö îíöëîãòîé, ºðãºí õ¿ðýýòýé îëîí àñóóäàë õàìàðäàã òóë õóóëü÷ ýðäýìòýä, ïðàêòèê àæèëòíóóäààñ ñàíàë àâ÷ ÇÕÕØÒÕóóëüä ÿàðàëòàé ººð÷ëºëò îðóóëàõ;

- ßëàíãóÿà õóóëèéí íýð òîìú¸îã òîäðóóëæ, äýëãýð¿¿ëæ òàéëáàðëàõ, òóõàéëáàë, íèéòèéí çàõèðãààíû áóñàä áàéãóóëëàãûí øèéäâýð ãýäýãò þóã õàìààðóóëàõ, õýðãèéí õàðèóöàã÷ ø¿¿õèéí äóóäñàíààð õ¿ðýëöýí èðýõã¿é òîõèîëäîëä ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûã õóóëü÷ëàõ, íýãýíò àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí ýòãýýäèéã óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ÷ºëººëººä, çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ äóóäààä áàéõàä èðäýãã¿é õ¿íä ñóðòàë ãàðãàäàã ýòãýýä¿¿äýä ø¿¿õèéí íºõºí òºë¿¿ëýõ çàðäëûã õàðèóöóóëàõ, õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàõ ãýõ ìýòýýð íýã ìºð öýãöòýé îéëãîëò ºãºõ;

- Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí Çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì, Çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ õîëáîãäîõ òàéëáàð, çºâëºìæ¿¿äèéã áàéíãà ºã÷ áàéãàà, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû íýãäñýí íýã çàð÷èìä ¿íäýñëýæ õóóëèéã õýðýãëýæ áàéãàà áîëîâ÷ õóóëèéã ÿàæ òàéëáàðëàæ õýðýãëýõ íü òóõàéí ø¿¿ã÷èéí äîòîîä èòãýë, õóóëü ç¿éí ºíäºð ìýðãýøëýýñ øóóä õàìààð÷ áàéäàã òóë ø¿¿ã÷ íàðûí ñóðãàëòààð íýãäñýí îéëãîëòóóäûã ºã÷ áàéõ;

- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí


38

øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 93 äóãààð ç¿éë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ãýñýí çîõèöóóëàëòûã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàõ;

- Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóä ººðñäèéí ãàðãàñàí øèéäâýðòýý ãîìääîãã¿é, íºãºº òàëààñ çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ººðèéí ñàíàà÷èëãààð õýðýã ¿¿ñãýäýãã¿é òóë àøèã ñîíèðõîë,

ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü õºíäºãäñºí ãýæ ¿çýæ áàéãàà èðãýä ººðñäºº èäýâõ ñàíàà÷èëãàòàé áàéæ, òýäíèé íýõýìæëýëýý õýð ¿íäýñëýëòýé ãàðãàæ áàéãààãààñ ýíý ø¿¿õèéí õóâü çàÿà, çºâ òºëºâøèë ÿðèãäàõ òóë ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààã òîäîðõîé òºñºâ, òºëºâëºãººòýé òîãòìîë õýðýãæ¿¿ëæ áàéõ.

---î0î---


39

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí çàõèðëûí òóñëàõ, õóóëü ç¿éí óõààíû

ìàãèñòð Î.Àëòàíòóÿà

¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ Ø¯¯ÕÈÉÍ Ø¯¯Ã×ÄÝÄ ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ ØÀËÃÓÓÐ- ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ×ÈÃ

ÕÀÍÄËÀÃÀ ÑÝÄÂÈÉÍ Õ¯ÐÝÝÍÄ*

Ðåãðåññ

Àðãàëûí ýâýð òýìýýíä õýðýãã¿éÀäóóíû ñ¿¿ë ÿìààíä õýðýãã¿éÀðõèíû ëîíõ øóâóóíä õýðýãã¿éÀëòàí áºãæ ñàðìàã÷èíä õýðýãã¿éÕºëèéí îéìñûã ãàðò ºìñãºâºë ÿìàð âý?Õºõººíèé äóóãààð íîõîé äîíãîäâîë ÿìàð âý?Õºõíèé äàðóóëãûã í¿äýíäýý ç¿¿âýë ÿàõ âý?Õºðñíèé àíæñààð äýýë ýñãýâýë ÿàõ âý?Çîõèöîõã¿é þìûã çîõèöóóëàõ ãýâýëÇîâëîí áîëîõîîñ àøèã áîëîõã¿éÇîõèöîõ ¸ñîí ãýâ÷, äîòðîî áàñÇîðèóä òààðóóëñàí ººðèéí öàãòàé1

¯ëãýðëýâýýñ, ºâ÷òºíèéã ýì÷ëýõ ýì÷ õ¿ì¿¿í¯¿ðãýý óìàðòâàë õýðýã þóíÕóóëü õýðýãëýã÷ ø¿¿ã÷ õ¿ì¿¿íýýðÕàà õàìààã¿é ìýðãýæèëòíèéã ñîíãîâîë, àþóë ãýäýã òýð áèçýý...

1 Чойном Р. С¿мтэй бударын чулуу., УБ., 1990.,118 дахь тал

Îðøèë

“Áè ø¿¿õèéã ãàë ñºíººã÷ ìàÿãààð òºñººëæ îéëãîäîã áºãººä óëñ ãýðýý øàòààõã¿éí òóëä ýíä òýíä ãàë ãàðâàë ãàðñàí äîîð íü óíòðààæ ÿâäàã ìýäðýìæòýé áàéãóóëëàãà ãýæ ¿çäýã”2 õýìýýí ÀÍÓ Äýýä ø¿¿õèéí ýðõýì ø¿¿ã÷ Ñàíäðà Äýé Î”Êîííîðûí õýëñýí ¿ãýýð ººðèéí ñýäýìæèéã ýõë¿¿ëýõèéã õ¿ñëýý. Ó÷èð íü íèéãìèéí àìüäðàë ººð÷ëºãäºõèéí õýðýýð õóóëèíä òóñãàãäààã¿é çîõèöóóëàãäààã¿é õèéäýë îëîí áàéõ áºãººä ø¿¿õýýñ òóõàéí òîõèîëäîëä õóóëèéã õýðýãëýõäýý õóóëü, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòã¿é áàéñàí õýäèé ÷ (ýíý íü ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éä õàìààðàõã¿é) òàéëáàðëàõ çàìààð óã õèéäëèéã àðèëãàõ ¸ñòîé3 þì. Òèéìäýý ÷ ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíû öîðûí ãàíö ÷èã ¿¿ðýã íü õóóëü õýðýãëýõ áºãººä ø¿¿õýýñ òóõàéí òîõèîëäîëä õóóëèéã õýðõýí õýðýãëýæ òàéëáàðëàæ áóéãààð íü ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë òîäîðõîéëîãäîæ, àðä îëíû ø¿¿õýä èòãýõ èòãýë íýìýãäýõ òºäèéã¿é óëìààð ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëëûí ñóóðü çàð÷ìóóä áýõæèí áàòàëãààæèæ4 áàéäàã. Óãòàà ø¿¿õèéí òºðëººñ ¿ë õàìààðàí õóóëèéã õýðýãëýõ íü ø¿¿ã÷äèéí àìèí ÷óõàë àñóóäàë áàéõ íü äàìæèãã¿é þì. /¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéã ø¿¿õ ìºí, áèø ãýõ, Öýöèéí ãèø¿¿äèéã ø¿¿ã÷ 2 Эрх з¿й сэтг¿¿л.УБ.,2002¹8-9.Ш¿¿х эрх мэдлийн хараат бус байдлыг хамгаалан дэмжих тухай семинарт эрхэм ш¿¿гч Сандра Дэй О”Коннорын хэлсэн ¿г.47 дах тал.3 Regelsberger, Pandakten.1893.,p1564 О.Алтантуяа. Хууль хэрэглэх онол, практикийн зарим асуудалд. Илтгэл

* ¯ндсэн Хуулийн Цэцийн даргын нэрэмжит сэдэмж бичгийн уралдааны дэд байранд шалгарсан илтгэл


40

ìºí, áèø õýìýýõ ìàðãààí ºäãºº íýã òèéø áîëæ ̄ íäñýí õóóëèéí Öýö áîë ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ ìºí ãýäãèéã ìàíàé îëîí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ººðñäèéí ñóäàëãàà, á¿òýýë¿¿äýýðýý íîòîëñîí áàéäàã/.

Õóóëü õýðýãëýõ ñóáúåêò íü ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ áºãººä ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ íü õóóëèéã ýöýñëýí õýðýãëýäãýýðýý áóñàä ñóáúåêòýýñ ÿëãààòàé. ªºðººð õýëáýë ñîöèàëèçìûí ¿åä áè÷èãäñýí á¿òýýë¿¿äèéã ñóäàëæ ¿çýõýä õóóëü õýðýãëýõ, õóóëü òàéëáàðëàõ õýìýýõ îéëãîëòûã õî¸ð ººð îéëãîëò, õî¸ð ººð åðòºíö ìýòýýð àâ÷ ¿çñýí áàéõ áà ìàíàé çàðèì ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, óëñ òºð÷èä ¿¿íèéã îäîî õ¿ðòýë õî¸ð ººð àñóóäàë ìýò îéëãîñîîð áàéíà. Ýðõ ç¿éí ñîíãîäîã îíîë ¸ñîîð õóóëü õýðýãëýõ, õóóëü òàéëáàðëàõ õýìýýõ îéëãîëòûã íýã îéëãîëò õýìýýí ¿çýõ áîëñîí òºäèéã¿é ñîöèàëèñò íèéãýìä îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë, ø¿¿õèéí ïðàêòèêò õî¸ð ººð ìýò áàéñàí ýðõ ç¿éí åðºíõèé îíîëûí “õóóëü õýðýãëýõ ”, “õóóëü òàéëáàðëàõ” õýìýýõ ñóäëàãäàõóóíûã ºíºº öàãò íýã áîëãîæ õýðýãëýýíèé øèíæ ÷àíàð îëãîõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë5 àñóóäàë áîëñîîð áàéíà. Ø¿¿ã÷èä õóóëü õýðýãëýí ä¿ãíýëòýý èòãýë ¿íýìøèëòýéãýýð áè÷èæ øèéäâýðèéíõýý ó÷èð øàëòãààíûã õýí ÷ îéëãîõóéöààð îéëãîìæòîé, ¿íäýñëýëòýé òàéëáàðëàí áè÷èæ, ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû òóñëàìæòàéãààð øèéäâýðýý ñàéæðóóëàõ õàíäëàãà áèé áîëñîîð áàéíà. Ýðõ ç¿éí àëèâàà ìàðãààí õýðýã òîõèîëäëûã ø¿¿õýýñ øèéäâýðëýíý ãýäýã íü õóóëèéã õýðýãëýõ, óëìààð ò¿¿íèé ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõ ãýõ îéëãîëò þì. Èéíõ¿¿ ø¿¿ã÷äýä çàéëøã¿é áàéõ ÷àäâàð áîë õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàð þì. Ø¿¿ã÷ íü õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé áàéõûí òóëä

5 О.Алтантуяа. Хууль хэрэглэх онол, практикийн зарим асуудалд. Илтгэл. 2 дахь тал

õóóëü÷ áàéõ øààðäëàãàòàé ãýäýã íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé áèëýý.

“Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü íýã õ¿íèé ãàðò òºâëºðâººñ ýíý íü ýöýñòýý äàðàíãóéëàëä õ¿ðãýæ ýðõ ÷ºëººíèé ¿íýð ÷ ¿ã¿é áîëíî. Çàñàãëàëûã õóâààæ òýäãýýðèéí õàðèëöàí òýíöâýðò áàéäàë òîãòñîí ¿åä ë õóóëü áóñ ÿâäàë çîãñîæ, èðãýä àìàð àìüäðàõ áàòàëãààòàé áîëíî” õýìýýí XIII çóóíû ¿åèéí Ôðàíöûí óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé ãîë òºëººëºã÷ Øàðëü Ëóé Ìîíòåñêüå òºðèéí ýðõ ìýäëèéí ãóðâàí ñàëàà ìº÷ðèéã òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Èéíõ¿¿ ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë 1992 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íä Ìîíãîë Óëñûí àðä÷èëñàí øèíý ¯íäñýí õóóëèéã áàòàëñíààð òºðèéí ãóðâàí ýðõ ìýäýë áîëîõ õóóëü òîãòîîõ /ÓÈÕ/, ã¿éöýòãýõ /çàñãèéí ãàçàð/, ø¿¿õ /¯íäñýí õóóëèéí öýö áîëîí äàãíàñàí ø¿¿õ¿¿ä/ ýðõ ìýäë¿¿ä õàðèëöàí òýíöâýðòýé íýã íýãíýýñýý õàðààò áóñààð îðøèõ ¿íäýñ ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëñýí áèëýý. Ãýòýë ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé àæèë, àëáàí òóøààëûã õàâñàð÷ áîëîõîîð6 õóóëü÷èëñàí, ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé /ò¿¿õ÷, óóë óóðõàéí àøèãëàëòûí èíæåíåð, ò¿¿õ, ãàçàð ç¿éí áàãø çýðýã ìýðãýæèëòýé/ ãýõ íýðèéäëýýð õóóëü÷ áèø õ¿ì¿¿ñ ñîíãîãäîõ áîëñîí çýðýã íü àðä÷èëëûí õºãæëèéã õîéø òàòàæ, òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëòûã àëäàãäóóëæ, íèéãýìä îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîæ áàéíà.

Øèíý ¯íäñýí õóóëü áèäíèé íèéãýì ñî¸ëûí á¿õèé ë ¿íýò ç¿éëñèéã áýõæ¿¿ëýí áàòàòãàæ, óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, 6 ¯ндсэн хуулийн хорин есд¿гээр з¿йлийн 1- Улсын Их Хурлын гиш¿¿н б¿рэн эрхийнхээ хугацаанд улсын тºсвººс цалин авна. Улсын Их Хурлын гиш¿¿н нь Ерºнхий сайд, Засгийн газрын гиш¿¿нээс бусад, хуулиар тогтоосон ¿¿рэгт нь ¿л хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохг¿й.


41

àðä ò¿ìíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàòàëãàà áîëîõîîñ ãàäíà ºìíºõ (1924, 1940,1960 îíóóäûí) ¯íäñýí õóóëèóäòàé õàðüöóóëàõàä îëîí ÷óõàë ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëòèéã ººðòºº àãóóëàõûí ñàöóó ºíººãèéí ýðõ ç¿é áîëîîä íèéãìèéí õºãæèë äýâøëèéí ãîë ÷èã øóãàìûã òîäîðõîéëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý íü ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ “¯íäñýí õóóëèéí Öýö” öîî øèíýýð áèé áîëñîí ÿâäàë þì. ¯íäñýí õóóëèéí Æàðàí äºðºâä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä çààñíààð “¯íäñýí õóóëèéí öýö áîë ¯íäñýí õóóëèéí áèåëýëòýä äýýä õÿíàëò òàâèõ, ò¿¿íèé çààëòûã çºð÷ñºí òóõàé ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ìàðãààíûã ìàãàäëàí øèéäâýðëýõ á¿ðýí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà áºãººä ¯íäñýí õóóëèéã ÷àíäëàí ñàõèóëàõ áàòàëãàà ìºí” õýìýýæýý. ¯íäñýí õóóëèéí öýö íü ¯íäñýí õóóëèéã ÷àíäëàí ñàõèóëàõ ìàíàà÷èéí õóâüä ò¿¿íèéã òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû äóð çîðãî, àëèâàà ýðõ ìýäýëòýí, äóðààð àâèðëàã÷äûí õóâèéí àøèã ñîíèðõëîîñ õàìãààëæ, òºð, ò¿¿íèé àëáàí òóøààëòíû ç¿ãýýñ õ¿í íýã á¿ðèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë, ýðõ ÷ºëººíä õàëäñàí õóóëü áóñ ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áèå äààñàí ø¿¿õ áèëýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ ¯íäñýí õóóëèéã õàìãààëàõ àðãà õýðýãñýë íü ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí “øèéäâýð” áàéõ òóë ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí ãèø¿¿ä ä¿ãíýëòýý èòãýë ¿íýìøèëòýé, ¿íäýñëýëòýé áè÷èæ, øèéäâýðèéíõýý ó÷èð øàëòãààíûã õýí á¿õýíä îéëãîãäîõóéö òàéëáàðëàõ ÷àäâàðòàé7 Ìîíãîë óëñûí øèëäýã, òóðøëàãàòàé, ìýðãýøñýí õóóëü÷ áàéõ øààðäëàãà8 ç¿é ¸ñîîð óðãàí 7Бямбажаргал.А. ¯ндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрийн ¿ндэслэгээ: Эрх з¿йн шинжилгээ.Хууль з¿йн ухааны магистрын зэрэг горилсон б¿тээл. УБ.,2009. 4 дэх тал8 О.Алтантуяа. ¯ндсэн хуулийн цэцийн гиш¿¿нийг томилоход тавигдах шаардлага, т¿¿ний хэрэгжилтэд холбогдох зарим асуудал. Хууль з¿йн ухааны бакалаврын зэрэг горилсон б¿тээл. УБ 2011. 4 дэх тал

ãàðíà. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí

õóóëèéí Æàðàí òàâ äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé, Ìîíãîë Óëñûí äº÷èí íàñ õ¿ðñýí èðãýíèéã òîìèëíî9; ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí òóõàé õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò Öýöèéí ãèø¿¿í õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé, ýð¿¿ãèéí ÿë øèéòãýëã¿é, Ìîíãîë Óëñûí äº÷èí íàñ õ¿ðñýí èðãýí áàéíà10 õýìýýí ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí ãèø¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãûã òóñ òóñ õóóëü÷èëñàí. Èéíõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéí Öýö (ø¿¿õ) áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø Öýöýä 30 îð÷èì ãèø¿¿í òîìèëîãäîí àæèëëàñàí áàéäàã. Ýäãýýð ãèø¿¿äèéí ìýðãýæëèéã àâ÷ ¿çâýë äèéëýíõè ãèø¿¿ä íü õóóëü÷ ìýðãýæèëòýé áàéõ áîëîâ÷ õóóëü÷ áèø ìýðãýæëèéí íýëýýä õ¿ì¿¿ñ àæèëëàæ áàéñàí, ºäãºº ÷ àæèëëàñààð ë áàéíà.

¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿ä áóñàä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷òýé õàðüöóóëàõàä ºíäºð øàëãóóðààð øèãøèãäýí òîìèëîãäîæ àæèëëàäàã ìýðãýæëèéí õóóëü÷èä áàéõ øààðäëàãàòàé àòàë èéíõ¿¿ õóóëü÷ áèø ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ àæèëëàñààð áàéãàà íü õóóëèéí çààëòààñ óëáààòàé þó?

“¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé, Ìîíãîë óëñûí äº÷èí íàñ õ¿ðñýí èðãýíèéã òîìèëíî” õýìýýí çààñàí çààëòûã óòãà÷èëàí òàéëáàðëàâàë:

1.1 Õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé ãýäýã íü: Ìýðãýæëèéí äèïëîì ýçýìøñýí òºäèé îéëãîëò áèø. Òóõàéí õóóëü÷ óëñ òºðèéí õóâüä ºíäºð ìýðãýøñýí áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä òýð íü óã õ¿íèé àêàäåìèê áîëîâñðîë, ïðàêòèê

9 Монгол Улсын Үндсэн хууль 1992 он10¯ндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль 1997 он


42

¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í íü íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, òóí ¿ã¿éäýý òóõàéí ìýðãýæëèéí õýñãèéí äîòîð çîõèõ õýìæýýíä òàíèë áîëæ ýåðýã ¿íýëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.

1.2. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áàéõ: Ìîíãîë óëñûí õàðüÿàò èðãýí ãýõ àëáàí ¸ñíû áàòàëãààòàé áºãººä èðãýíèé õóâüä õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áàéõ ¸ñòîé. Ìîíãîë óëñûí óíàãàí õàðüÿàòààð ñ¿¿ëä çºâøººð¿¿ëñýí ãýõ ÿëãàà áàéæ áîëîõã¿é.

1.3. Öýöèéí ãèø¿¿íýýð àæèëëàõàä 40 íàñ õ¿ðñýí áàéõ:

Þóíû ºìíº óã õ¿í àæèë, àìüäðàëûí òîäîðõîé äàäëàãà, òóðøëàãàòàé áîëæ, õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé áîëñîí áàéõ øàëãóóðûí äàâõàð áàòàëãàà íü þì. Õ¿íèéã 23-25 íàñàíä äýýä áîëîâñðîë ýçýìøäýã ãýõýä óã õ¿í ñóðãóóëü òºãñºæ ìýðãýæèë ýçýìøñýíýýñ õîéø 15-17 æèë ìýðãýæëèéí äàãóó òàñðàëòã¿é àæèëëàñàí áàéõàä àêàäåìèê áîëîâñðîëûí òºäèéã¿é ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä ºíäºð ìýðãýøñýí áàéõ áîëîìæèéí äîîä õóãàöàà þì11.

2.“¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé, Ìîíãîë Óëñûí äº÷èí íàñ õ¿ðñýí èðãýíèéã òîìèëíî” õýìýýí çààñàí çààëòûã õýë ç¿éí12 õóâüä òàéëáàðëàâàë:

11 Монгол улсын ¯ндсэн хуулийн тайлбар. УБ.,2000.256 дах тал12 Уг тайлбараар тухайн улсын хэлний ерºнхий з¿й тогтолд тулгуурлан хийгдэж байдаг. Ингэхдээ тухайн эрх з¿йн зохицуулалтад хэрэглэсэн ¿г хэллэгийн салаа, ойлгомжг¿й нэр томъёог тодорхой нºхцºл байдалд ºг¿¿лбэрийн утгатай уялдуулах байдлаар хэрэглэнэ. Монголын тºр, эрх з¿й сэтг¿¿л. УБ., 2005. Д.Наранчимэг. Хуулийн тайлбар ба шинжлэх ухааны тайлбарын онцлог. Нийтлэл. 16 дах тал.

2.1 (,) ¯¿íèéã 1952 îíä òàñàëãàà13 ãýñýí íýðøëýýð õýðýãëýæ áàéñàí áºãººä 1954 îíîîñ òàñëàë õýìýýí íýðëýõ áîëñîí. Òàñëàëûã ºã¿¿ëáýðèéí äîòîðõ çýðýãöñýí ãèø¿¿äèéã áèå, áèåýñ íü ñàëàíãàäûã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéíõýýñ áóñäûí äàðàà á¿ð òàâüæ õýðýãëýâýë çîõèíî14 õýìýýí õýë ç¿éí óõààíä ¿çäýã áºãººä çýðýãöñýí ºã¿¿ëýãäýõ¿¿íèéã òàñàëãààãààð ñàëãàõûí æèøýý íü: Áîãä óóëàíä õóñ, õóø, õàð ìîä, íàðñ, ãàöóóð, óëèàñ óðãàäàã15 õýìýýæýý.

Òàñëàë ãýäýã áîë 2 ç¿éëèéí òýíö¿¿ ãýäãèéã èëòãýõ áºãººä íýã íü íºãººãººñºº ÿëãààòàéã èëýðõèéëýõ16 òóë “¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé, Ìîíãîë Óëñûí äº÷èí íàñ õ¿ðñýí èðãýíèéã òîìèëíî” õýìýýñíèéã Ìîíãîë Óëñûí 40 íàñàíä õ¿ðñýí èðãýí õóóëü ç¿éí ºíäºð ìýðãýøèëòýé áîëîí óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé áàéæ ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð òîìèëîãäîõ áîëîìæòîé õýìýýí òàéëáàðëàõàä õ¿ðíý. ªºðººð õýëáýë õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé ãýñýí íü õî¸óëàà íýã õ¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà áºãººä ýäãýýðèéí àëü íýãýýð ìýðãýøñýí õ¿í òóõàéëáàë óëñ òºð÷ áîëîâ÷ õóóëü÷ áèø õ¿í, õóóëü÷ áîëîâ÷ óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëã¿é17 õ¿í íü ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿íýýð àæèëëàõ áîëîìæã¿é õýìýýí ¿çýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. 13 Ш.Лувсанвандан. Монгол хэлний з¿й II боть. УБ., 2010. 348 дахь хуудас14 Ш.Лувсанвандан. Монгол хэлний з¿й III боть. УБ., 2010. 237 дахь хуудас15 Мºн тэнд 348 дахь тал16 Ж.Баянсан, Ш.Одонтºр. Хэл шинжлэлийн нэр томъёоны з¿йлчилсэн тайлбар толь.УБ.,199517 Аль нэг аж ахуйн нэгжид олон жил ¿р б¿тээлтэй ажилласан, магадг¿й дан ганц салбарынхаа хууль тогтоомжийг ил¿¿ сайн мэддэг болсон, улс тºрийн боловсрол нь хангалтг¿й хуульч х¿н ¯ндсэн хуулийн цэцийн гиш¿¿н байх нь ¯ндсэн хуулийн цэцийн гиш¿¿нд тавигдах шаардлагыг хангахг¿й юм.


43

¯¿íèéã ýðäýìòýí Í.Æàíöàí áîëîí Ö.Ñàðàíòóÿà íàð õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé ãýäýã íü óã õî¸ð ìýðãýøëèéí àëü íýãèéã áèø, õî¸óëàíã íýãýí çýðýã íýã õ¿í ýçýìøñýí áàéõ ãýñýí óòãàòàé ãýæ ¿çýýä ̄ íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í íü ø¿¿ã÷ õ¿í áîëîõûí õóâüä òóõàéí õ¿íèé ñóóðü ìýðãýæèë íü õóóëü÷ áàéãààä çîãñîõã¿é ìýðãýæëýýðýý îëîí æèë àæèëëàñàí ìýðãýøñýí õóóëü÷ áàéõ ¸ñòîé õýìýýí íîòëîí òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Õàðèí óëñ òºðèéí ìýðãýøëèéí õóâüä ýíý ÷èãëýëýýð òóñãàéëñàí äèïëîìûí áîëîâñðîë îëñîí áàéõûã øààðäàõã¿é áºãººä òóõàéí õ¿íèé ºìíº íü õàøèæ áàéñàí àæèë àëáàí òóøààë, ñîíèðõîë, óëñ òºðä îðîëöîæ áàéñàí áàéäàë çýðãèéã õàìààðóóëäàã18 áàéíà. ªðíºäèéí óëñóóäàä óëñ òºðººñ àíãèä áàéñàí õ¿íèéã ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ýýð ñîíãîäîã áè÷èãäýýã¿é õóóëü áàéäàã.

2.2 ¯ãèéí ¿ã÷ëýí19 òàéëáàð Äýýðõ òàéëáàðóóäààñ ¿çâýë

ìýðãýøèë ãýäýã ¿ãèéí óòãûã ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé òóë ìýðãýæèë áîëîí ìýðãýøèë õî¸ðûí ÿëãààã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

2.2.1. Ìýðãýæèë: Àëèâàà íýã ñàëáàðûí ¿éë àæèëä òýíöýõ ìýäëýã áîëîâñðîë ýçýìøèí, òóõàéí ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü òºãñºí äèïëîì àâñàí áàéõ;

18 Монгол Улсын ¯ндсэн хуулийн цэц. ºг¿¿лэл илтгэлийн эмхтгэл: Н.Жанцан. Монгол Улсад ¯ндсэн хуулийн цэцийн гиш¿¿дийг томилох, чºлººлºх зарим онцлог.УБ.,2007. 337 дах тал19 Уг тайлбарын онцлог нь хуулиар зохицуулж буй харилцаан дахь аливаа нэр томъёог чухам хэрхэн ойлгох байдлыг тайлбарлаж байдаг. ººрººр хэлбэл эрх з¿йн нэр томъёо цаашид уг зохицуулалт бусад заалтуудтай хэрхэн холбогдох байдлыг илтгэж байдаг. А.Бямбажаргал. ¯ндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрийн ¿ндэслэгээ: Эрх з¿йн шинжилгээ.Хууль з¿йн ухааны магистрын зэрэг горилсон б¿тээл. УБ.,2009. 49 дэх тал

2.2.2 Ìýðãýøèë: Àëèâàà íýã ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä øààðäëàãàòàé òóðøëàãà, äàäàë ýçýìøñýí áàéõ. ªºðººð õýëáýë ÿìàðâàà íýã ñàëáàðûí õ¿ðýýíä ãîëëîæ ýçýìøñýí ìýäëýã, áîëîâñðîë, ìýðãýæèë äýýðýý òóëãóóðëàí òóõàéí ÷èãëýëèéí äàäëàãà, òóðøëàãûã õóðèìòëóóëñàí áàéõ;

Ìýðãýæèë íü àëèâàà íýã ñàëáàð ÷èãëýëýýð òóñãàéëàí ñóðàëöàæ äèïëîì àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàéã èëýðõèéëäýã áîë ìýðãýøèë ãýäýã íü òýðõ¿¿ ìýðãýæèë äýýð òóëãóóðëàí ã¿íçãèéðñýí ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë, òóðøëàãà ñóóñàí áàéõ øààðäëàãà þì. Èéìä ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í íü õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí ºíäºð ìýðãýøèëòýé áàéõ ãýäýã íü õóóëü÷ áàéõààñ ãàäíà õóóëü ç¿é áîëîí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð äàäàë, òóðøëàãà, ìýäëýã ÷àäâàðòàé áàéõ øààðäëàãûã èëýðõèéëýõ òóë ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í çààâàë õóóëü÷ áàéõ øààðäëàãàòàé áîëîõ íü ¯íäñýí õóóëü áîëîîä ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ ç¿éë çààëòûí òàéëáàðààð íîòëîãäîæ áàéíà.

Ø¿¿ã÷ õ¿í óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëòàí áèø, ø¿¿õ íü íü óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí òºëººëëèéí íýãæ áóþó óëñ òºðèéí áàëàíñûã òýíö¿¿ëýõ çîðèóëàëòààð áèé áîëñîí íýãæ ÷ áèø, õàðèí õóóëèéí ¿ã ¿ñãèéã áàðèìòëàí “õóóëèéí íî¸ðõëûã áóþó õ¿íèé ýðõèéã” õàìãààëàõ çîðèóëàëòòàé áàéãóóëëàãà áàéäàã. Èéì ÷ ó÷ðààñ ø¿¿ã÷ õ¿í, ýíý òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í õ¿í ìýðãýæëèéí àðâèí òóðøëàãàòàé õóóëü÷ õ¿í áàéõ ¸ñòîé ãýäýã íü óãòàà õóóëèàð ÷ çîõèöóóëàõ øààðäëàãàã¿é, õºãæèíã¿é íèéãýìä õýíä ÷ îéëãîìæòîé ç¿éë þì. Õàðèí ýíýõ¿¿ “ìýðãýæëèéí àðâèí òóðøëàãà” áóþó ìàíàé ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó


44

öýöèéí ãèø¿¿í õ¿íä òàâèãäàõ “õóóëü ç¿éí ºíäºð ìýðãýøèë” ãýäýã øààðäëàãàä ÷óõàì þóã õàìààðóóëàõ âý ãýäãèéã ìàíàé íºõöºëä “öýöèéí òóõàé õóóëü”-èàðàà òîäîòãîæ ºãºõã¿é áîë ºìíº íü ïàðëàìåíòèéí ãèø¿¿í áàéñàí, åðºíõèé ìýäëýã ÷àäâàð ñàéòàé, óãààñàà òºëºâ òºâøèí õ¿í çýðýã “ýåðýã” áîëîâ÷ òºðºë á¿ðèéí, ìýðãýæëèéí áóñ ¿ç¿¿ëýëòýýð öýöèéí ãèø¿¿íèé íýðèéã äýâø¿¿ëæ áàéãàà íü ìàíàé îðîíä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä òºëºâøèõ ¸ñòîé óòãààðàà òºëºâøèõã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ20 áàéãàà íü õóóëèéí õýðýãæèëò, ïðàêòèêààñ õàðàãäàæ áàéíà.

Äýýðõýýñ ¿çâýë õóóëèéí ç¿éë çààëòààñ óëáààëàí õóóëü÷ áèø ìýðãýæèëòýé õ¿ì¿¿ñ ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä òîìèëîãäîæ áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëã¿é þì. ªºðººð õýëáýë õóóëüä òîäîðõîé çààñàí áàéòàë õóóëü÷ áèø ìýðãýæèëòýé õ¿ì¿¿ñèéã Öýöèéí ãèø¿¿íä íýð äýâø¿¿ëæ, òîìèëîí àæèëëóóëäàã íü òîìèëîãäîõûã õ¿ññýí õ¿ì¿¿ñ,

20 Ц.Сарантуяа. Ш¿¿гчдэд тавих ¯ндсэн хуулийн шаардлага ба цэцийн б¿рэлдэх¿¿н. 3 дах тал

ñàíàë áîëãîæ, òîìèëæ áóé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû àëü àëèíûõ íü àøèã ñîíèðõîë ýñâýë õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã ãóéâóóëàí, ººðñäèéí ýðõ, àøèãò íèéö¿¿ëæ èðñýíòýé õîëáîîòîé.

Èéíõ¿¿ õóóëèéã ãóéâóóëàí îéëãîæ, õóóëü áóñ òîìèëãîî õèéæ áàéãààãààñ óëáààëàí àðä èðãýä ÷ ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äèéí òàëààð áóðóó îéëãîëòòîé21 áîëîîä çîãñîõã¿é, óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëûí íàéìàà ãàçàð àâàõ áîëîëöîîòîé áºãººä ýíý íü öààøëààä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õóóëü÷ ø¿¿ã÷ áîëîí õóóëü÷ áèø ø¿¿ã÷22 õýìýýõ àñàð òîì ÿëãààã23 áèé áîëãîñîîð áàéõ òóë õóóëèéí øààðäëàãûí äàãóó ÿäàæ ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí ãèø¿¿äèéã òîìèëæ áàéâàë ¯íäñýí õóóëèéí ìºí ÷àíàð, ¿çýë áàðèìòëàë óõàð÷ áóé íýã ÷ àòóãàà ¿éëäýë òàñëàí çîãñîõ íü äàìæèãã¿é þì.

21Монгол улсын Ерºнхий сайд С.Батболдын санаачилгаар саяхан зохион байгуулсан улс тºрийн нэгэн уулзалт дээр манай улс тºрийн х¿чний нºлºº б¿хий эрхэм “Ерºнхийлºгч асан улс тºрд орохг¿й ¯ндсэн хуулийн цэцэд ороод сууж байх хэрэгтэй” хэмээн ярьсан.22 Угтаа хуульч биш ш¿¿гч дэлхийн хаана ч байхг¿й гэдэгтэй та ч санал нийлэх бизээ.23Хуульч гиш¿¿д хуульч биш гиш¿¿дээс ил¿¿ их ºргºдºл шалгаж ажилладаг.

---î0î---


45

Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 10 äóãààð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷

Ë.Äàâààñ¿ðýí

Ø¯¯Í ÒÀÑËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÌÝÒÃÝËÖÝÕ ÇÀÐ×ÌÛÍ ÒÀËÀÀÐÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË

Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1.2-ò “...õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí...” ãýæ çààñàí. Õóóëèéã äýýäëýõ ãýäýã íü ìºí ÷àíàðòàà õóóëèéí çààëòûã õàòóó ÷àíä ñàõèí áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí îéëãîëòûã àãóóëäàã. ¯¿íýýñ ¿¿äýí, ¯íäñýí õóóëü, ò¿¿íä íèéö¿¿ëæ ãàðãàñàí áóñàä õóóëèéã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýí, òóñ óëñàä ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿ì¿¿ñ íýã ìºð ñàõèí áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çâýë ìîíãîëûí ø¿¿õ íü Óëñûí íýðèéí ºìíººñ ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãààã õóóëüä íèéö¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãà. Ø¿¿õèéí òýðõ¿¿ ¿¿ðãèéã ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òàëóóäûí ìýòãýëöýõ íºõöºë, áîëîìæèéã àëü õèð õàíãàñíààð íü ä¿ãíýæ áîëíî /Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü /ÝÁØÕ/-èéí 17 äóãààð ç¿éëèéí 17.1-èéí “...ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà íü ýðõ òýãø á¿õèé ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëûí ìýòãýëöýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàíà...” ãýæ çààñàí/.

Ìºí ç¿éëèéí 17.2, 17.3, 17.4 äýõ õýñã¿¿äýä “... ø¿¿ãäýã÷èä ñîíñãîñîí ÿëûã íîòëîõ ¿¿ðãèéã ïðîêóðîð õ¿ëýýíý...”, “...ªìãººëºã÷

íü ø¿¿ãäýã÷èéã ºìãººëºõèéí òóëä õóóëüä çààñàí á¿õèé ë àðãà õýðýãñëýýð õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý...”, “...òàëóóä ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýí ñóäëàõàä îðîëöîõ, õ¿ñýëò ãàðãàõ, õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÿìàð ÷ àñóóäëààð ñàíàëàà èëýðõèéëýõ òàëààð ýðõ òýãø áàéíà...” ãýñýí íü ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà íü ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí õîîðîíäûí ìýòãýëöýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâóóëàõ çàð÷ìûã òîäîðõîéëîí çààñàí.

Ãýâ÷ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ ïðàêòèêèéí ÿâöàä îéëãîìæã¿é àñóóäàë áàãàã¿é òîõèîëäîæ áàéíà. Òóõàéëáàë:

1. ÝÁØÕ-èéí 34 ä¿ãýýð á¿ëýã áóþó ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿å øàòàíä õýðýã á¿ðòãýëò ÿâóóëñàí õýðýãò ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí òîãòîîë, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëñàí õýðýãò ÿëëàõ ä¿ãíýëò óíøèæ ñîíñãîñíîîð ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýã ýõýëæ, ø¿¿ãäýã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã ñîíñîõ, ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä øèíæèëãýý õèéõ, ýä ìºðèéí áîëîí áè÷èã áàðèìò, ãàçàð îðîí áàéðàíä ¿çëýã áîëîí òóðøèëò õèéæ, ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýã äóóñàõ ãýæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàõ îðîëöîã÷äîîñ íýìæ àñóóëò òàâèõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýýä ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã äóóñãàæ ø¿¿ìæëýëèéí ¿å øàòàíä îðæ áàéíà.


46

Èéíõ¿¿ ÝÁØÕ-èéí 17 äóãààð ç¿éëä ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí õýäèé ÷ ìºí õóóëèéí 34 ä¿ãýýð á¿ëýã áóþó 262 äóãààð ç¿éëýýñ 278 äóãààð ç¿éë¿¿äýä ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí ìýòãýëöýýí ÿâóóëàõ æóðìûã íàðèéí çààæ ºãººã¿éãýýñ áîëæ ø¿¿õ õóðëûí õýëýëö¿¿ëýã äýýð ìýòãýëöýýí ÿâóóëàõ òàëààð õóóëü÷èä ÿíç á¿ðèéí îéëãîëòòîé áàéíà. Òóõàéëáàë çàðèì õóóëü÷ ÝÁØÕ-èéí 262-278 äóãààð ç¿éëäçààñàí äàðààëàë, æóðìûíõàà äàãóó ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã ÿâóóëàõàä ë àÿàíäàà ìýòãýëöýýí ºðíºæ áóé õýðýã ãýæ ¿çäýã àæýý.

ßëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí õîîðîíäûí ìýòãýëöýýíä ø¿¿ã÷, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í îðîëöîõ ¸ñã¿é, õàðèí õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðüíààñ îðîëöîõ ¸ñòîé ãýäãèéã õóóëü÷èä á¿ãä õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ç¿éòýé õýðýã.

Òýãâýë ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ¿åä ø¿¿ãäýã÷, õîõèðîã÷, ãýð÷, øèíæýý÷ íàðààñ ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í àñóóëò òàâüæ õàðèóëò àâäàã ýðõ íü õóóëèàð îëãîãäñîí. Ýíý àñóóëò òàâèõ ¿éë àæèëëàãàà íü ìýòãýëöýýíä ø¿¿ã÷ ººðºº îðîëöîæ áàéãàà áîëæ õàðàãäàíà. Èéìýýñ äýýðõ áàéäëààð ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëüä çààñàí ýðõ òýãø á¿õèé ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí ìýòãýëöýýí ãýæ ¿çýõýä ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõýýð õàðàãäàæ áàéíà.

Ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýãò: ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí òîãòîîë, ÿëëàõ ä¿ãíýëò óíøèæ ø¿¿ãäýã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã ñîíñîîä àñóóëò õàðèóëò ÿâàãäàæ, ìºí õîõèðîã÷ ãýð÷èéí ìýä¿¿ëãèéã øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò çýðãèéã ñîíñîí àñóóëò õàðèóëò ÿâàãäààä, áè÷ãèéí íîòëîõ áàðèìòûã óíøèæ ñîíñãîæ, ýä ìºðèéí áàðèìòàä ¿çëýã õèéæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà íü ìýòãýëöýýíèéã ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë

àæèëëàãàà áèø õàðèí ìýòãýëöýýíèéã ÿâóóëàõ áàðèìò ìàòåðèàëàà ø¿¿õ õóðàë äýýð äýëãýí ãàðãàí èðæ áàéãàà ÿâäàë þì. Çàðèì õóóëü÷èä, ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã äóóñãààä ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí ø¿¿ìæëýë ÿâóóëæ áàéãàà íü ìýòãýëöýýí ÿâàãäàæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ìèíèé ¿çýæ áóéãààð äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíóóäûí àëü íü ÷ ìýòãýëöýýí ÿâàãäàæ áàéãàà õýðýã áóñ, õàðèí ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóä ìýòãýëöýýíèéã ÿâóóëàõ áàðèìò ìàòåðèàëàà ø¿¿õ õóðàë äýýð ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í, áóñàä îðîëöîã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿ã÷äýä ñîíñãîí òàíèëöóóëæ, õýëýëö¿¿ëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà þì. Ìýòãýëöýýí ãýäýã íü ìýòãýëöýæ áóé òàëóóä íýã íü íºãººãèéíõºº õýëñýí ¿ã, õèéñýí àæèë, ¿éëäýë ¿éë àæèëëàãàà ýñ ¿éëäëèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéãàà òóë õîîðîíäîî ººð ººðñäèéí ¿çýë áîäîë, ¿éë àæèëëàãààã ¿íýí çºâ ãýäãèéã íîòëîõ, õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¿ã õýëëýãýý èëýðõèéëýõèéã õýëíý. Ìýòãýëöýýí íü èðýýä¿éä áîëîõ ¿éë ÿâäàë, àæèë ¿¿ðãèéí ¿ð ä¿í ¿çýë áîäëûí òàëààð ÷ òàëóóä õîîðîíäîî ìýòãýëöýæ áîëäîã áàéíà. Õàðèí ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãààí äàõü ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí õîîðîíäûí ìýòãýëöýýí íü:

- Ãýìò õýðãèéí ç¿éë÷ëýë äýýð ìýòãýëöýõ;

- Ø¿¿ãäýã÷èéí ãýì áóðóóòàé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë òîãòîîãäîîã¿é áàéãàà òàëààð ìýòãýëöýõ;

- Òóõàéí ãýìò õýðãèéã ø¿¿ãäýã÷ ¿éëäýýã¿é òàëààð ìýòãýëöýõ;

- Ø¿¿ãäýã÷èéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí íü á¿ðýí íîòëîãäñîíû äàðàà ÿë øèéòãýë îíîãäóóëàõ ¸ñòîé. Èéìä ýíý õýðãèéã íýìýëò


47

ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààæ, äàõèí øàëãàæ òîãòîîñíû äàðàà õýðãèéã ýöýñëýí øèéäâýðëýõ òàëààðõ ìýòãýëöýýí;

- Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí çààëòóóäûã çºð÷èæ õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëñàí íü ø¿¿ãäýã÷èéí õóóëü ¸ñíû ýðõ àøãèéã íîöòîé çºð÷èæ áàéíà. Ýíý çºð÷ëèéã çàñàæ àðèëãóóëñíû äàðàà õýðãèéã øèéäâýðëýõ ¸ñòîé ãýõ ìýòýýð ìýòãýëöýýí ÿâàãäàõ ¸ñòîé.

Ãýâ÷ ø¿¿õ õóðàëäààí á¿ðò çààâàë ìýòãýëöýýí ÿâóóëàõ ¸ñòîé þó ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðíý. Òýãâýë ø¿¿õ õóðàëäààí á¿ð ìýòãýëöýýí ÿâóóëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. ªºðººð õýëáýë ìýòãýëöýýíã¿éãýýð ø¿¿õ õóðàëäààí ÿâàãäàæ áîëíî.

Òóõàéëáàë: ø¿¿ãäýã÷ ººðèéí ¿éëäñýí ãýìò õýðãýý á¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà, ò¿¿íèé ¿éëäñýí ãýìò õýðýã ÿâóóëñàí õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä ò¿¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøãèéã ÿìàð íýãýí áàéäëààð õîõèðîîñîí ç¿éë áàéõã¿é íºõöºëä ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí õîîðîíä ÿìàð íýãýí ìýòãýëöýýí ÿâóóëàõã¿éãýýð ø¿¿õ õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýã ÿâàãäàæ áîëíî.

Ä¿ãíýëò: ýð¿¿ãèéí “ø¿¿í òàñëàõ àæèë”-ûí ïðàêòèêààñ ¿çýõýä ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí õîîðîíä ìýòãýëöýõ ¿éë àæèëëàãàà çîõèõ ¸ñîîðîî õýðýãæèõã¿é áàéíà.Èéíõ¿¿ ìýòãýëöýõ çàð÷èì ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä æèíõýíý ¸ñîîð õýðýãæèí áèåëýõã¿é áàéãààã àíõààð÷, ÝÁØÕ-èéí 34 ä¿ãýýð á¿ëýãò çààñàí ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿å øàòàíä áóþó ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã äóóñãààä ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëóóäûí õîîðîíäûí ìýòãýëöýýíèé ¿å øàòûã ø¿¿ìæëýëèéí ¿å øàò ýõëýõèéí óðüä òîäîðõîé çààëò íýìæ îðóóëàõ íü ç¿éòýé. Èéì çààëòûã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä îðóóëààã¿é íºõöºëä ìýòãýëöýýí ÿâóóëñàíã¿é ãýæ ø¿¿õ õóðàë äàðãàëàã÷èéã áóðóóòãàõ ÷ ¿íäýñëýëã¿é þì. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é äàâàõ áà õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí ÿâàãäàõ ¿åä ÷ ìýòãýëöýýíèé ÿâóóëàõ íºõöºë, æóðìûã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä òîäîðõîé òóñãàæ îðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà.

---î0î---


48

Ä¿¿ðãèéí Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí 1 ä¿ãýýð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ñ. Ñî¸ìáî-Ýðäýíý

ÓÑÍÛ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ ÇªÐ×ÈÕ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃÒ Õ¯ËÝÝËÃÝÕ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÛÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ

ÁÎËÃÎÕ ÍÜ

1. Óäèðòãàë Õ¿í òºðºëõòºí áàéãàëü îð÷èí,

ýõ äýëõèéòýéãýý ñàëøã¿é õîëáîîòîé, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í áèëýý. Áàéãàëü îð÷èí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äîðîéòîæ, ýíý íü áèäíèé àíõààðëûí òºâä áàéíà. Äýëõèé íèéòýä óíäíû óñíû õîìñäîë í¿¿ðëýñýí ºíºº ¿åä Ìîíãîë óëñ óñíû íººöººð áàÿëàã áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ óñíû õîìñäîëòîé òóëãàðàõ àþóë ¿¿ñýõ íü òîäîðõîé áîëëîî.

Èðýýä¿éä ó÷èð÷ áîëîõ ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâäëààñ ñýðãèéëýõ íýã àðãà çàì áîë óã ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õóóëü òîãòîîìæèéí óÿëäàà õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòèéã õàíãàõ àæèë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Óñíû ñàëáàðò ¿éë÷ëýõ ãîë õóóëèóäûí õýðýãæäýãã¿é çààëò, õóóëèéí çºð÷èë, ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã ñóäëàí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë á¿õèé ä¿ãíýëò, ñàíàë ºãºõèéã çîðüæ áàéãààã ýíä õýëìýýð áàéíà.

Ìîíãîë óëñ óñûã õýðýãëýõ, àøèãëàõ, õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëàõààñ ãàäíà, çàí çàíøëûí øèíæòýé ìàø îëîí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé.

Óã õàðèëöààã çîõèöóóëñàí äàðààõ õóóëü, òîãòîîìæóóä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéíà.

¯¿íä: ¯íäñýí õóóëü, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëü, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, Óñ ðàøààí àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñèéí òóõàé, Óñ, öàã óóð, îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé òóõàé, Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé, Àðèóí öýâðèéí òóõàé, Äàëàé àøèãëàõ òóõàé, Õ¿íñíèé òóõàé, Áàéãàëèéí íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íºõºí ñýðãýýõýä çàðöóóëàõ õóâü õýìæýýíèé òóõàé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Õîò ñóóðèíû óñ õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòâàðûí àøèãëàëòûí òóõàé, Ðàøààíû òóõàé, Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü, Óñàí çàìûí òýýâðèéí òóõàé, Óñíû òóõàé çýðýã õóóëèóä þì.

Ýíýõ¿¿ íèéòëýëä ýäãýýð õóóëèóäûã á¿ãäèéã ñóäëàí, óÿëäàà, õîëáîî, çºð÷èë, õèéäýë, àëäàà, äóòàãäëûã îëîõ ãýõýýñ èë¿¿òýé Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 23-ð á¿ëýã áóþó áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí çàðèì ç¿éë çààëò, Óñíû òóõàé õóóëèéí õýðýãæäýãã¿é ç¿éë, çààëò, õóóëèéí çºð÷èë ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã øèíæëýõ óõààíû õàðüöóóëàëò, ëîãèêûí àðãûã àøèãëàí ñóäëàâ.

Õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëºº, àñóóäàë

49

2.Óñíû òóõàé õóóëü ò¿¿íèé ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý

Óñ, ò¿¿íèé ñàâ ãàçðûã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ íèéãìèéí á¿õèé ë õàðèëöààã çîõèöóóëàõ áºãººä ýíý õ¿ðýýíä óñíû ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ, ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëòûã õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí.

Õóóëüä çààñíààð óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãóóä íü Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé ýðõëýõ àæëûí õ¿ðýýíä àæèëëàõ áîëñîí íü ýêîëîãèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëæ, áàéãàëü îð÷íû òýíöëèéã õàíãàõ õóóëèéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé õýðýã þì.

Òóõàéëáàë: Óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîíä ñóóëãàñàí. Ìºí óñ àøèãëàëòûí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîîð óñ õýðýãëýã÷, óñ àøèãëàã÷ ãýñýí ýðõ ç¿éí îéëãîëòûã øèíýýð áèé áîëãîí óñ àøèãëàã÷ íü óñíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðèéã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéí äàãóó òºëºõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ, óñíû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íü ìýðãýæëèéí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çàìààð óñíû íººöèéí àøèãëàëòàä óðüä÷èëñàí õÿíàëò òàâèõ áîëñîí. Óñíû àñóóäàë õàðèóöñàí çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà óñíû íººöèéí àøèãëàëòàä ìýðãýæëèéí ä¿ãíýëòýýð äàìæóóëàí óðüä÷èëñàí õÿíàëò òàâèõ áîëñíîîð óñíû ñàëáàðûí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, òºðèéí áóñàä áàéãóóëëàãà, ÿàì, àãåíòëàãóóäòàé óñíû àñóóäëààð õàðèëöàõ ýðõ íü íýýãäñýí.

Õóóëèàð òîãòîîñîí æóðàì çºð÷ñºí ýòãýýäýä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ íü ÿìàð ÷ íºõöºëä ãàðöààã¿é áºãººä çàéëøã¿é õýðýãæèõ ó÷èðòàé. Óñíû òóõàé õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õóóëèàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààæ ºãñºí. Èíãýõëýýð õóóëèéí çààëò õýðýãæèõ áîëîìæ, íºõöºë, çîõèöóóëàëòûí ìºí ÷àíàðûã àâ÷ ¿çüå.

1. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 23 äóãààð áóþó Áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðãèéí á¿ëãèéí 207.1-ä Ãàçðûí õºðñ, óñûã áîõèðäóóëñàí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí. ªºðººð õýëáýë “Õèìèéí áîäèñ áîðäîîã ýêñïîðòëîõ, óëñûí õèëýýð äàìæóóëàí òýýâýðëýõ, ¿éëäâýðëýõ, õàäãàëàõ, óñòãàõ, àøèãëàõ, òýýâýðëýõ æóðàì çºð÷ñºí, ¿éëäâýðèéí áîëîí àõóéí õîã õàÿãäëààð ãàçðûí õºðñ, óñûã áîõèðäóóëæ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òàâèí íýãýýñ õî¸ð çóóí òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, 3-ààñ 6 ñàð áàðèâ÷ëàõ, ýñõ¿ë òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý”1 ãýæ çààæýý. Ýíý çààëòòàé õîëáîîòîé ÓÄØ-èéí òàéëáàð õàðààõàí ãàðààã¿é áàéíà. ßìàð ÷ áàéñàí óñûã áîõèðäóóëæ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëàõ áóþó ÝÕ-èéí 29.1-ä çààñíààð “......õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã 51-125 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ”2 õîõèðîë, ìºíãºí ä¿íãýýð äîîä òàë íü 9,6 ñàÿ òºãðºãèéí 1Монгол улсын Эр¿¿гийн хууль 2002 он. УБ., 23-р б¿лэг, 207 дугаар з¿йл 2 Монгол улсын Эр¿¿гийн хууль 2002 он. УБ.,29.1 дэх заалт. 2013.09.01-нээс 1 сард 192000 тºгрºг болсон


50

õîõèðîë ó÷ðóóëñàí òîõèîëäîëä 207.1-ä çààñàí ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýæ, áóðóóòàé ýòãýýäèéã òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ ÿë øèéòãýõ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý. Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëñàí õîõèðîë, äýýð äóðäñàí õýìæýýíä õ¿ðýõã¿é áîë ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñýõã¿é. Íºãºº òàëààð ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð óñûã áîõèðäóóëààä áàéæ áîëîõîîð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ó÷èðñàí õîõèðëûí ¿íýëãýýã òîãòîîõ òîãòîëöîî, ìåõàíèçì íýã ìºð øèéäýãäýýã¿é ºíºº ¿åä òóñ çààëò õýðýãæèõ íºõöºë òóí áàãà þì.

2. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 208.1–ä “Óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ”3ãýìò õýðãèéã õóóëü÷ëàõäàà“Óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºíèé óëìààñ àí àìüòàí, øóâóó, çàãàñ îëíîîð ¿õñýí áîëîí áóñàä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òàâèí íýãýýñ íýã çóóí òàâü òàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë ãóðâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý” çààñàí. Ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýä àí àìüòàí, øóâóó, çàãàñ îëíîîð ¿õñýí ýñâýë áóñàä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë áóþó ÝÕ-èéí 29.1 äóãààð ç¿éëä çààñíààð õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã 125-200 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ, ìºíãºí ä¿íãýýð 24.0 ñàÿ òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷èðñàí áàéõ ¸ñòîé áîëíî. 2008 îíû 06 äóãààð ñàðûí 25-íä ÓÄØ-ýýñ 208.1 äýõ çààëòûã òàéëáàðëàñàí 30 äóãààð òîãòîîë ãàðñàí. ¯¿íä: “Àí àìüòàí, øóâóó, çàãàñ îëíîîð

3 Монгол улсын Эр¿¿гийн хууль 2002 он. УБ., 23-р б¿лэг, 208 дугаар з¿йл

¿õñýí áîëîí áóñàä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí” ãýäýãò ¿õñýí àí àìüòàí, øóâóó, çàãàñíû ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí íèéò ¿íýëãýý Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëä òîäîðõîéëñîí õîõèðëûí õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéõààñ ãàäíà óñíû áîëîí ò¿¿íèé îð÷ìûí óðãàìàë, àìüòàí ºâ÷ëºõ, çàãàñíû íººö õîìñäîõ, òýäãýýðèéí á¿òýö ººð÷ëºãäºõ (õîâîð ¿¿ëäðèéí çàãàñíû íººö áàãàñàõ, õîðòîé áà õýðýãëýýíèé áóñ ¿¿ëäýð áèé áîëîõ ã.ì.) íàìàãøñàí áóþó õóæèðøñàí ãàçàð ¿¿ññýí çýðãèéí óëìààñ ìºí èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí áàéõûã îéëãîíî. Íýí õîâîð àí àìüòàí, øóâóó, çàãàñ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëíîîð ¿õñýíèéã ìºí îéëãîëòîä õàìààðóóëæ ¿çíý4ãýæ òàéëáàðëàñàí. Ýíý òàéëáàðààñ õàðàõàä íýí õîâîð àìüòàí îëíîîðîî ¿õñýí ãýäãèéã õî¸ðîîñ îëíîîð ¿õñýí áàéõ, öààøëààä 208.1-ä çààñàí õýðýã ¿¿ñãýõ íºõöºë áîëæ áàéíà. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ýíý çºð÷èë ìàíàé óëñàä öººíã¿é ãàðäàã áîëîâ÷ õîâîð àìüòàí õî¸ðîîñ äýýø ¿õñýí ¿íäýñëýëýýð ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýñýí ïðàêòèê, òîõèîëäîë áàéäàãã¿é. Òýãýõýýð ÓÄØ ÝÕ-èéí 208.1 äýõ çààëòûã ìåõàíèê áóþó óÿí õàòàí áèø, õýðýãæèõ áîëîìæã¿é òàéëáàðëàñàí. Òýãýýä ÷ äýýðõ ¿íäýñëýëýýð ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõàä çîõèìæã¿é þì.

Ó÷èð íü óðñãàë ãîë, ìºðºí, íóóðàíä õîâîð çàãàñ õî¸ðîîñ äýýø òîîãîîð ¿õñýí áîëãîíä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýýä áàéæ áîëîõã¿é, áîëîìæ ÷ ¿ã¿é, õàðüöàíãóé îéëãîëò þì.

4Эр¿¿гийн хуулийн 23 дугаар б¿лгийн зарим з¿йл, заалтыг тайлбарлах тухай Монгол улсын Дээд ш¿¿хийн тогтоол №30. УБ.,2008.06.25


51

3. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 208.2-ò óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºëòýé çºð÷ñºí ýòãýýäýä ãóðâààñ äýýø òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý”5 ãýæ çààæýý. Õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºëä 208.1 äýõ õýðãèéã äàâòàí ¿éëäñýí, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ¿éëäñýí, èõ áóþó îíö èõ õîõèðîë ó÷èðñàí áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ÓÄØ-èéí 30 äóãààð òîãòîîë ¸ñîîð òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò õîâîð àí, àìüòàí õî¸ð áà ò¿¿íýýñ îëîí òîîãîîð ¿õñýí íºõöºëä áóðóóòàé èðãýí, àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãûí àëáàí òóøààëòàí ãóðâààñ äýýø òàâàí æèëèéí õîðèõ ÿëààð øèéòã¿¿ëýõ þì. Ìàíàé óëñ Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð áàéãàëü, ýõ äýëõèéí ¿íäýñ áîëñîí óñàà õàìãààëæ áàéãàà íü íýã òàëààðàà çºâ ñàíàà áîëîâ÷, íºãºº òàëààñ ìàø òîäîðõîé áóñ, íºëºº áàãà, õýðýãæèõ ¿íäýñëýë òààðóóõàí çîõèöóóëàëò îðóóëæýý. Ìºí Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð çºâõºí õóâü õ¿í õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð çààñàí áàéäàã. Ãýòýë óñíû õóóëü òîãòîîìæèéã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òýäãýýðèéí àæèëòàí çºð÷ñºí òîõèîëäîëä óäèðäëàãûã /ã¿éöýòãýõ çàõèðàë/ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòäàã ãàæèã òîãòîëöîî áàéíà. Õóóëü ç¿éí çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð äàãàâðààñ áîëæ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷èð÷ áàéãàà òóë òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâèéí õºðºíãººð õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé.

5“ Монгол улсын Эр¿¿гийн хуулийн 208.2 дахь заалт “Энэ хэргийг давтан, эсх¿л улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт ¿йлдсэн, их буюу онц их хэмжээний хохирол учирсан, х¿ний эр¿¿л мэнд, амь нас хохирсон бол гурваас дээш таван жил х¿ртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ”

3. Óñíû õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ ãýìò õýðýãò õ¿ëýýëãýõ

õàðèóöëàãà ò¿¿íèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ

Óëñûí Èõ õóðëààñ 2004 îíä Óñíû õóóëèéã øèíý÷ëýí áàòàëæ, íýëýýäã¿é øèíý òºðëèéí õàðèëöààíóóäûã çîõèöóóëæ ºãñºí áºãººä “Õóóëèéí çîðèëò íü óñ, ò¿¿íèé ñàâ ãàçðûã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèæ áàéíà”6. Óëìààð 2009 îíû 08 äóãààð ñàðûí 25-íä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Õóóëèéí 37 äóãààð ç¿éëä õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã õóóëü÷èëñàí. Ýäãýýð çààëòóóäûã õàðàõàä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë çàõèðãààíû øèéòãýëèéã èðãýí, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä íîãäóóëàõààð õóóëü÷èëñàí. Çàõèðãààíû øèéòãýëèéí õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî õóðààõ, òîðãîõ ãýñýí õî¸ð òºðëèéí øèéòãýë íîãäóóëàõààð õóóëü÷èëæýý. Óñíû õóóëèéí çºð÷ëèéí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷ èðãýíèéã 10000-30000 òºãðºã õ¿ðòýë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 50000-250000 òºãðºã õ¿ðòýë òîðãîõ øèéòãýë íîãäóóëæ áàéíà. Áèä èðýýä¿éä óñíû ñàëáàðàà àâðàõ, óñòàéãàà ¿ëäýõ íýã ãàðö Óñíû õóóëü çºð÷èõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, çºð÷ñºí ýòãýýäýä õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé áîäèòîé õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Îäîîãèéí õóóëèéí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî íü ¿ð íºëºº áàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òóõàéëáàë: Óñíû òóõàé õóóëèéí 34.1-ä “Óñíû íººöèéí ñàí á¿õèé ãàçàðò öàöðàã èäýâõò, õàëäâàð òàðààõ áîëîí õèìèéí õîðò áîäèñûí õàÿãäàë õàäãàëàõ, óñòãàõ, õîã õàÿãäàë, áîõèðäóóëàõ áîäèñ, ¿éëäâýðëýëèéí áîõèð óñ õàÿõûã

6Усны тухай хууль 2004 он., УБ 1.1 дэх заалт


52

õîðèãëîíî”7 ãýñýí çààëò çºð÷âºë Óñíû òóõàé õóóëèéí 37.1.8-ä “Óñûã áîõèðäîõîîñ õàìãààëàõ øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýýã¿é, ýñõ¿ë óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéí îíöãîé áîëîí ýíãèéí õàìãààëàëòûí, ýð¿¿ë àõóéí á¿ñèéí äýãëýìèéã çºð÷ñºí èðãýíèéã 20000, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 50000-200000 õ¿ðòýë òºãðºãººð òîðãîíî.” ãýñýí áàéíà. Ýíý çààëò ìàíàéä ò¿ãýýìýë çºð÷èãääºã ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ó÷èðñàí õîõèðîë íü áàéãàëü îð÷èíä ìàø ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéäàã. ßëàíãóÿà ãîëûí ñàâ ãàçðûí îéðîëöîî àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýæ áàéäàã àæ àõóéí íýãæèéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã ¿ð äàãàâðààñ áîëæ ãîë èõýýð áîõèðäîæ äîòîðõ çàãàñ, æàðààõàé îëíîîð ¿õýõ ¿çýãäýë öººíã¿é áîëäîã.

Õóâèéí ýðõ àøèã, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãàà ºìíºº òàâüæ áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã òîîöäîãã¿é õóóëèéí ýòãýýä¿¿äýä îäîîãèéí õóóëèàð îíîãäóóëàõ õàðèóöëàãà òîõèðîõã¿é áàéíà. Áàñ Óñíû òóõàé õóóëèéí 34.2-ò “Óñ àøèãëàã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü àõóéí áîõèð óñ çàéëóóëàõ öýãýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó óñ òóñãààðëàã÷ààð äîòîðëîæ, òîõèæóóëñàí áàéíà”8 ãýñýí çààëò áîäèò áàéäàë äýýð õýðýãæäýãã¿é, õýðýãæèõ áîëîìæã¿é. Òóõàéëáàë: Íèéñëýëèéí õ¿í àìûí 70 îð÷èì õóâü íü ãýð õîðîîëîëä àìüäàðäãààñ, õàøààíäàà ìóó óñíû í¿õ, áèå çàñàõ ãàçàð áàðüæ òýð áîëãîí õóóëèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí çîõèîí áàéãóóëàëòàé áàéäàãã¿é æèøýý áàéíà. Ýíý çºð÷ëèéí õóâüä áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ 20-30 ìÿíãàí

7Усны тухай хууль 2004 он., УБ, 34 дэх заалт.8 Мºн тэнд

òºãðºãººð òîðãîîä áàéäàãã¿é, òîðãîëîî ãýõýä ¿ð ä¿í ãàðàõ íü òóí õîâîð.

Óñíû òóõàé õóóëèéí õàðèóöëàãûã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõûí òóëä àæ àõóéí íýãæèä õ¿ëýýëãýõ çàõèðãààíû øèéòãýëèéã çºâ, îíîâ÷òîé õóóëü÷èëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé. Çºâõºí òîãòîîñîí õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ áèø, àæ àõóé íýãæèéí îðëîãûí õóâèàð ýñâýë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíä ä¿éö¿¿ëýõ çýðýã õýëáýðèéí òîðãóóëèéã íîãäóóëæ, òýíäýýñ òºâëºðñºí ìºíãèéã óñ õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõýä èõýíõèéã çàðöóóëàõ æóðàìòàé áîëáîë ìàíàé óëñ èðýýä¿éä áèé áîëîõ óñíû õîìñäîëîîñ áàãà ÷ áîëîâ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áàéãàà õýëáýð áîëîõ þì. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà Óñíû òóõàé õóóëèéã óäàà äàðàà çºð÷ñºí õóóëèéí ýòãýýäýä çàõèðãààíû øèéòãýëèéí íýã òºðºë áîëîõ òóñãàéëàí îëãîñîí ýðõ õàñàõ, öààøëààä òàòàí áóóëãàõ ýðõèéã õÿíàëòûí áàéãóóëëàãàä îëãîõ áîëîìæòîé. Óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ êîìïàíèóäàä õýðýãëýæ áîëîõ øèéòãýëèéí õýëáýð áîëîìæòîé þì.

4.Ä¿ãíýëò, ñàíàëÓñ àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí

ñýðãýýõòýé õîëáîîòîé õàðèëöààíä ¿éë÷ëýõ õóóëü, òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò, çºð÷èë õàðèóöëàãûã ñóäàëñíû ýöýñò äàðààõ ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý. Óñíû ñàëáàðûã çîõèöóóëàõ õóóëü, òîãòîîìæèéí òîî õîðü øàõàì áîëæýý. Õàðèí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Óñíû òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò, çºð÷èë, õàðèóöëàãûã ñóäëàõàä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéõ øààðäëàãàòàé áîëñîí íü òîäîðõîé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëñàí çàðèì ç¿éë, çààëòóóä õýðýãæäýãã¿é õýðýãæèõ áîëîìæã¿é, õýðýãæèëòèéí ¿ð íºëºº òóí áàãà.


53

Ýð¿¿ãèéí õóóëüä äàðààõ ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çëýý.

1. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 207-ð ç¿éëä “.....óñûã áîõèðäóóëàõ” ãýñýí çààëòàä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õ¿ðýýíä. ¯¿íä:

- áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýãò õóóëèéí ýòãýýäèéã õàðèóöëàãàä òàòäàã áàéõààð õóóëü÷ëàõ;

2. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 208-ð ç¿éëä “Óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ” ãýìò õýðãèéí “....õîâîð àí, àìüòàí îëíîîð ¿õñýí” ãýõ íºõöºëèéã òàéëáàðëàñàí ÓÄØ-èéí 30 äóãààð òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øààðäëàãàòàé. Óã çààëòûã ìºí ººð÷ëºí íàéðóóëæ õýðýãæèõ áîëîìæòîé çîõèöóóëàëò îðóóëàõ;

3. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí åðºíõèé àíãèä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð Óñíû òóõàé õóóëü çºð÷ñºí àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãûã õàðèóöëàãàä òàòäàã áàéõààð õóóëü÷ëàõ, ýäãýýð áîëíî.

Óñíû òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò, õàðèóöëàãûí ¿ð íºëººíèé õóâüä çàðèì òîäîðõîé áóñ çààëòóóä àæèãëàãäëàà. ¯¿íä: Õóóëèéí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî îíîâ÷òîé áóñ, õýðýãæäýãã¿é, õýðýãæèõ áîëîìæ áàãà çààëò öººíã¿é áàéíà.

Óñíû òóõàé õóóëèéí çºð÷èëä çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõ õýëáýð¿¿äèéã ñîíãîæ õýðýãëýõ áîëîìæ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíä îëãîãäîîã¿é ñóë òàëòàé þì.

Òèéìýýñ çàõèðãààíû øèéòãýëèéí òîðãîõ òºðëèéã ãàíö õýðýãëýõ áóñ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí çºð÷èëä òóñãàéëàí îëãîñîí ýðõ õàñàõ, òàòàí áóóëãàõààð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä óëàìæëàõ çýðýã øèéòãýëèéí òºðëèéã Óñíû òóõàé õóóëüä íýìæ îðóóëìààð áàéíà. Ìºí òîðãîõ õàðèóöëàãûí õýëáýðèéã ìºíãºí ä¿íãýýð òîðãîäîã õýëáýð öàã ¿åý ºíãºðººñºí, ò¿¿íèé îðîíä àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûíõ íü õóâü õýìæýýãýýð, Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíä ä¿éö¿¿ëýí òîðãóóëü íîãäóóëàõ õýëáýðèéã íýìæ õóóëü÷ëàõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë: Óñíû òóõàé õóóëü çºð÷ººä áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýí, èõýýõýí àøèã îëäîã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ìàíàéä öººíã¿é áèä èðýýä¿é õîé÷ ¿åý óñíû ãà÷èãäàëã¿é áàéëãàõûí òóëä äóðäñàí õàðèóöëàãûí ýíýõ¿¿ àðãûã õýðýãëýõ öàã áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Äýýðõ òîðãóóëèóäûí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí òºâëºðñºí ìºíãºí õºðºíãèéã òóñãàé ñàíä òºâëºð¿¿ëýí óñûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àæèëä äèéëýíõè õóâèéã çàðöóóëäàã áàéõ øààðäëàãàòàé.

---î0î---


54

Èðãýíèé õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 3 äóãààð ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷

Ö.Îòãîíöýöýã

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÝÌ ÕÝÌÆÝÝ ÒÎÃÒÎÎÑÎÍ ØÈÉÄÂÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉÃ ÒÎÉÐÑÎÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË

Óäèðòãàë

Ýðõ ç¿éí àêòûã ýðõ ç¿éí ¿çýãäëèéã ñèñòåì÷ëýõ ãîë ýëåìåíò ãýæ ¿çäýã áºãººä òýðýýð òóõàéí íèéãìèéí ýðõ ç¿éí àìüäðàë áóþó õóóëü ç¿éí àõóéí èëýðõèéëýë áîëæ áàéäàã. Èðãýä ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà ýðõ ç¿éí àêòûí õýì õýìæýýã ìºðäºæ, ò¿¿íèé ¿éë÷ëýëèéã õ¿ðòýæ áàéäàã áºãººä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàæ áóé ýòãýýäèéí øèéäâýð íü áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èæ ¿éë÷ëýõ ó÷èðã¿é þì.

Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð íü õóóëèéí äýä àêòûí õ¿ðýýíä õàìààðäàã áºãººä õóóëèéí äýä àêò íü çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí áîëîí íýã á¿ð÷èëñýí øèíæ (òºðèéí øèíæ)-

èéã àãóóëäàã. ªºðººð õýëáýë, çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòûã çºâõºí òºðèéí áàéãóóëëàãà áàòëàõ áóþó çºâøººðºõ áºãººä ò¿¿íèéã çºð÷âºë ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýäýã îíöëîãòîé. Ìºí ýíý òºðëèéí àêòóóä áèå áèåäýý õàòóó øàòëàí çàõèðàãäñàí, ººð õîîðîíäîî íèéöñýí áàéõ øààðäëàãàòàé òºäèéã¿é õóóëèéí çàðèì õýì õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð, õóóëüä ÷àíä íèéöýí ãàðñàí áàéõ ¸ñòîé.

Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò íü íýã òàëûí øèíæòýé, òîäîðõîé áóñ õ¿ðýýíèé ýòãýýäýä õàíäñàí, íèéòëýã õàðèëöààã çîõèöóóëæ, äàâòàí ¿éë÷ëýõ øèíæòýé áàéäàã1 òºäèéã¿é ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã àãóóëñàí áè÷ãýí õýëáýð á¿õèé ýðõ á¿õèé òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýð2 þì. Òîäðóóëáàë, òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ãàðãàñàí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò íü íèéòýýð äàãàæ ìºðäºãäºõ øèíæèéã àãóóëñäàã òóë áè ýíýõ¿¿ èëòãýëýýð íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýýã òîãòîîæ áóé ïðàêòèêèéã ãàäààäûí çàðèì óëñûí ïðàêòèê, çîõèöóóëàëòòàé õàðüöóóëàí ñóäàëæ ä¿ãíýõ, çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòûã ãàðãàõ æóðàì, ò¿¿íèé

1Å.Ñ.Øóãðèíà. Ìóíèöèïàëüíîå ïðàâî Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè: ó÷åá.-2-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. –Ì.: Ïðîñïåêò, 2009. Ñ.67.2Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà: Ó÷åáíèê /Ïîä ðåä. Ì.Í.Ìàð÷åíêî. –Ì.: Èçäàòåëüòñâî “Çåðöàëî”, 2005. Ñ.591.


55

õýðýãæèëòèéí áàéäëûã àâ÷ ¿çëýý.

Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò ãýäýã íü ýðõ ç¿éí åðºíõèé îíîëûí õ¿ðýýíä ºðãºí óòãûã èëýðõèéëäýã. ¯¿íä õóóëü, õóóëèéí äýä àêò (õóóëü÷èëñàí àêò), çàðèì òîõèîëäîëä ãýðýýã3 ÷ îðóóëæ ¿çäýã áàéíà.

Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòûí äýýðõ øèíæ íü ò¿¿íèé õóóëèéí àäèë äàãàæ ìºðäºõºä õ¿ðãýäýã áàéíà. Îäîî ÷ ãàäààäûí çàðèì óëñàä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòûã õýðõýí ãàðãàæ, ¿íýëæ áàéãàà òîéìëîí àâ÷ ¿çüå.

Ãàäààä îðíóóäûí çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîäîã ïðàêòèê

Ãàäààäûí çàðèì óëñàä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòûã õýðõýí ãàðãàæ, ¿íýëæ áàéãàà òîéìëîí àâ÷ ¿çüå.

1. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ. ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õ 1957 îíä íýãýí õýðãèéã øèéäâýðëýõäýý /United States v Howard/ õýì õýìæýý òîãòîîñîí çàõèðãààíû àêò íü õóóëèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé ãýæ òîãòîîæ, çàõèðãààíû àêòûã çºð÷èõ íü ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¿ð äàãàâàðòàé4 ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà.

ÀÍÓ-ä õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ çýðýã ãóðâàí ýðõ ìýäýë õàðüöàíãóé áèå äààñàí, õàðèëöàí òýíöýëòýé áàéäàã.

3Å.Ñ.Øóãðèíà. Ìóíèöèïàëüíîå ïðàâî Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè: ó÷åá.-2-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. –Ì.: Ïðîñïåêò, 2009. Ñ.68. Æèøýýëáýë, ÎÕÓ-ä ÍÓÁ-óóäûí õîîðîíä áàéãóóëñàí á¿ðýí ýðõ õóâààðèëñàí ãýðýý, Îëîí óëñûí ãýðýýã õàìðóóëæ áîëíî ãýæ ¿çäýã. 4Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ: Ãàäààä îðíóóäûí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, öóâðàë 6, ÓÁ, 2005, 6 äàõü òàë

Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà íü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóä ýðõ õýìæýýíèéõýý äîòîð àæèëëàæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàõ ¿¿ðýãòýé. Õýðâýý åðºíõèéëºã÷ ýñâýë áóñàä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí àëáàí òóøààëòàí õóóëèéí ¿íäýñëýëã¿é õýì õýìæýý á¿õèé çàõèðãààíû àêò ãàðãàâàë Êîíãðåññûí ãèø¿¿ä ò¿¿íèéã õóóëèàð îëãîñîí ýðõ ìýäëýý õýòð¿¿ëñýí ãýæ ¿çýí õîëáîãäîõ àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõûã øààðäàõ ýðõòýé áàéíà. ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õ õýä õýäýí óäààãèéí øèéäâýðòýý õýì õýìæýý á¿õèé çàõèðãààíû àêòûã çºâõºí òóõàéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ýðõ ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí ýðõ õýìæýýíä ãàðãàñàí áîë ¯íäñýí õóóëü çºð÷ººã¿é ãýæ ¿çíý ãýñýí áàéäàã.

Çàõèðãààíû àêò íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ õýì õýìæýý òîãòîæ áàéãàà ÿâäàë áºãººä ýíý óòãààðàà çàõèðãààíû áóñàä àêòààñ ÿëãààòàé.Õýì õýìæýý á¿õèé çàõèðãààíû àêòûã ø¿¿õòýé òºñººòýé áàéãóóëëàãà áîëîí ø¿¿õýýð õÿíàäàãã¿é”5. Ýíý àêòûã ãàðãàõ ÿâöàä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà èðãýí õîîðîíäûí õàðèëöààíä àëáàí áà àëáàí áóñààð ìºðääºã õýä õýäýí çàð÷èì áàéäàã. ¯¿íä:

- Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ áîëîìæ îëãîõ;

- Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ãýæ áóé òóõàé ìýäýýëýõ;

- Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ìýäýý ñýëòýä èðãýä ÷ºëººòýé íýâòðýõ áîëîëöîî îëãîõ;

- Èðãýäýä çºâëºãºº ºãºõ, çºâëºõ õóðàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõ, õóðàëäààíûã íýýëòòýé õèéõ;

5Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ: Ãàäààä îðíóóäûí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, öóâðàë 6, ÓÁ, 2005, 6 äàõü òàë


56

- Çàõèðãààíû àêòûã á¿ðòãýõ, õýâëýí íèéòëýõ;

- Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.

Òóñ óëñàä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàæ áóé ýòãýýä íü õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí, òýäãýýðýýñ øóóä õÿíàëò òàâüäàã çýðãýýñ ¿ë õàìààð÷ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð òóõàéí àêòûã ãàðãàäàã. Õýì õýìæýýíèé àêòûí õóâüä ãàðãàæ áóé ñóáúåêòèéã îíöëîã çîõèöóóëàëòààð íü ÿëãàëã¿é õýì õýìæýýíèé àêòûí íèéòëýã çîðèëãîîð íü àâ÷ ¿çäýã õàíäëàãà áàéæýý. Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ áàéãóóëñàí ýòãýýäèéã ýðõ ç¿éí áàéäëûí õóâüä õóóëü òîãòîîã÷èä õàìààðóóëæ ¿çäýãã¿é. Õàðèí çîðèëãûí õóâüä õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûã õóóëü òîãòîîã÷ äýðãýäýý áàéãóóëäàã ïðàêòèê ºðãºí äýëãýðñýí. Ýíý íü õóóëü òîãòîîã÷èéí äýðãýä, ýñõ¿ë ò¿¿íèé áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãà íü õóóëü òîãòîîã÷èéí ýðõ ìýäëèéã ýäýëíý ãýñýí îéëãîëò áèø þì.

2. Á¿ãä íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ óëñ. ÁÍÑÓ-ä ¿éë àæèëëàãàà íü àðä ò¿ìíèé øóóä îðîëöîîíîîñ àíãèä, õÿçãààðëàãäñàí áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà íü õýì õýìæýýíèé àêò áàòëàí ãàðãàõ, á¿ðòãýëä îðóóëàõ, íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ òóñãàé çîõèöóóëàëòòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë, ÁÍÑÓ-ûí 1997 îíû Çàõèðãààíû õýì õýìæýýíèé òóõàé ¿íäñýí àêòûí 3 äóãààð ç¿éëèéí 3.2.1 äýõ õýñãèéí çààëòààð ýíý òºðëèéí àêòûã Ñîíãóóëèéí õîðîî, Õÿíàëò, øàëãàëòûí çºâëºëèéí øèéäâýðò õàìààðàõã¿é áàéõààð

õóóëü÷èëæýý6.

3. Êàçàêñòàí óëñ. Ðîì-ãåðìàíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé èõýíõ óëñàä, æèøýýëáýë Êàçàõñòàí óëñàä õýì õýìæýý òîãòîîõîä íèéòëýã æóðàì ¿éë÷ëýõ áîëîâ÷ á¿ðòãýëèéí òóñäàà òîãòîëöîîòîé áàéäàã àæýý. Òóõàéëáàë, 1998 îíû Êàçàõñòàíû Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêòûí òóõàé õóóëüä õàìààðàõ ýòãýýäýä Ñîíãóóëèéí òºâ êîìèññûã áàãòààñàí áàéíà.

4. Óêðàéí óëñ. Óêðàéí óëñàä õýì õýìæýý òîãòîîõîä íèéòëýã æóðàì ìºðäºõ áîëîâ÷ á¿ðòãýëèéí õóâüä çºâõºí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã õàìààðóóëäàã áàéíà. Òóõàéëáàë, Óêðàéí óëñûí:

- Åðºíõèéëºã÷èéí 1992 îíû 492 äóãààð çàðëèãààð ßàì áîëîí áóñàä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí õýì õýìæýýíèé àêòûã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ òóõàé æóðàì;

- Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí 2001 îíû 376 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêòûí óëñûí íýãäñýí á¿ðòãýëèéã õºòëºõ áîëîí á¿ðòãýëèéã àøèãëàõ æóðàì;

- Õóóëü ç¿éí ñàéäûí 2005 îíû 34/5 òóøààëààð Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêòûã Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõ æóðàì.

6Ýðõ ç¿éí ñóäàëãààíû òºâ. Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûí õýðýãæèëò ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí


57

5.Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ. ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí 1997 îíû 1009 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð “Õîëáîîíû ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêòûã áýëòãýõ áîëîí óëñûí á¿ðòãýë õºòëºõ òóõàé” áàòàëñàí.

Äýýð äóðäñàí óëñóóäûí òóõàéä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòûã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéí çýðýãöýý ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò ãýäãèéã õóóëüä ¿íäýñëýí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëü, Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã, Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä ãàðãàñàí øèéäâýð, àæ àõóéí óäèðäëàãà, õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí áîëîí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õºíäñºí øèéäâýðèéã îéëãîõîîð õóóëü÷èëæýý.

Ìîíãîë Óëñàä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò ãàðãàæ, ¿íýëæ áàéãàà ºíººãèéí

ïðàêòèêÌîíãîë Óëñûí òóõàéä çàðèì

ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áóéãààð “õýì õýìæýýíèé àêòàä ¯íäñýí õóóëèéí 62 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñíû äàãóó íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë á¿õèé ãàäàãø ÷èãëýñýí çààëò àãóóëñàí çàõèðãààíû äîòîîä æóðìûã õàìààðóóëäàã áà ýíý òºðëèéí õýì õýìæýýíèé àêò áàòëàõàä áóñàä /òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàäàã/ õýì õýìæýýíèé àêòòàé íýãýí àäèë õóóëèàð çààâàë òóñãàéëàí ýðõ îëãîñîí áàéõûã øààðääàãã¿é ... Ãýõäýý óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõã¿é áàéãàà íü àëäààòàé”7 ãýæ ¿çýõ íü áèé. 7Ï.Îäãýðýë. Õýì õýìæýýíèé àêò: Íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ øèéäâýð. Ãàðûí àâëàãà. Óá, 2009. 15, 19 äýõ òàë

Èéìä íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàæ áóé çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýãäýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé áàéíà. Õàðèí ýíä àíõààðàõ ¸ñòîé íýã àñóóäàë áîë èéíõ¿¿ á¿ðòã¿¿ëýõ àñóóäëûã Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð æóðàìëàñàí ÿâäàë þì.

Õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà áîë çºâõºí ÓÈÕ áºãººä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãàä õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí ø¿¿õ õàìààðíà. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ïðîêóðîð, ºìãººëºë ãýõ ìýò áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí îðîëöäîã áîë òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿ëäýõ õýñýã íü á¿õýëäýý ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä õàìààð÷ áîëíî. Èíãýæ ¿çâýë õýäèéãýýð ÓÈÕ-ààñ áàéãóóëàãääàã, Çàñãèéí ãàçðààñ õàðààò áóñ øèíæòýé, ñóáúåêòóóä íü ìºí ÷àíàðààðàà ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä õàìààðíà. Æèøýýëáýë, ÀÍÓ-ä õàðààò áóñ àãåíòëàã, Òºâ áàíê çýðýã ñóáúåêòèéã ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä õàìààðóóëàí ¿çäýã8. Ýíý óòãààð îíöëîã çîõèöóóëàëòàä õàìààðàõ ñóáúåêòýýñ ãàðãàæ áóé çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð íü ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýð9 ìºí òóë çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîæ áàéíà.

8Ä.Ãàëëèãàí, Â.Â.Ïîëÿíñêèé, Þ.Í.Ñòàðèëîâ. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî: èñòîðèÿ ðàçâèòèÿ è îñíîâíûå ñîâðåìåííûå êîíöåïöèè. –Ì.: Þðèñòú, 2002. Ñ.245.9 Ìîíãîë Óëñàä 2002 îíä Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü áàòëàí ãàðãàñíààð “çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà” õýìýýõ îéëãîëòûã õóóëü÷èëñàí. Ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèàð çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð íü çàõèðãààíû àêòàä õàìààðíà ãýæ ¿çýõ áîëñíîîð Ìîíãîë Óëñàä òóñ îéëãîëòûí õ¿ðýý çºâõºí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãààð õÿçãààðëàãäàõàà áîëüñîí. Èéìýýñ áèäíèé õóâüä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí øèéäâýð ãýæ ¿çýõ áîëîìæòîé þì.


58

ßàãààä ãýâýë Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 5 äóãààð ñàðûí 19-íèé ºäðèéí 119 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûã øèíý÷ëýí áàòàëæýý.

Ýíý íü íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ øèéäâýð ãàðãàõ æóðàì áºãººä íèéò èðãýä, îëîí íèéòòýé õàìààòàé àëèâàà øèéäâýð ãàðãàõäàà ÿàì àãåíòëàã, ÈÒÕ, çàñàã äàðãà íàð òóõàéí øèéäâýðòýé õîëáîîòîé ýòãýýä¿¿äèéí ñàíàëûã àâàõ, õóóëüä íèéöñýí áàéõ, áóñàä øèéäâýð æóðìóóäòàé çºð÷èëäºõã¿é áàéõ, øèéäâýðèéí òàëààðõ íºëººëëèéí øèíæèëãýý õèéõ, øèéäâýðèéí òàëààð õýëýëö¿¿ëýã óóëçàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä òàâüæ ñàíàë àâàõ ãýõ ìýò îëîí ÷óõàë àñóóäëûã çîõèöóóëñíû çýðýãöýý òóñ æóðìûí 1.3 äàõü õýñãèéí çààëòààð“Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã ýðõ á¿õèé ýòãýýä íü çºâõºí õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîãäñîí òîõèîëäîëä ãàðãàõ”òóõàé çîõèöóóëñàí áàéíà.

Õóóëü òîãòîîã÷ íèéãìèéí òîäîðõîé õàðèëöààã òóõàéí õóóëèàð íýã ìºð çîõèöóóëàõ áîëîìæã¿é, ýñõ¿ë çàðèì õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çâýë õýì õýìæýý òîãòîîõ ýðõèéã ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëäýã áàéíà. Ãýòýë ºíººäºð ýðõ á¿õèé ýòãýýä çàðèì øèéäâýðýý åðºíõèé ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä, ýñõ¿ë ÿìàð ÷ ýðõ õýìæýý îëãîîã¿é áàéõàä ãàðãàæ áàéãàà íü ºíººäºð ïðàêòèêò ìàðãààíòàé áàéäëûã ¿¿ñãýæ áàéíà10. Òóõàéëáàë,“Ýðõ ç¿éí ñóäàëãààíû òºâ” ÒÁÁ-ààñ ã¿éöýòãýñýí “Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûí õýðýãæèëò”

10Ýðõ ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ã¿éöýòãýñýí“Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûí õýðýãæèëò” ñóäàëãààíû òàéëàí

ñóäàëãààíû ÿâöàä õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîîã¿é ÷ òóõàéí õàðèëöààã çàéëøã¿é çîõèöóóëàõ øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ çàðèì áàéãóóëëàãà, òóñ áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààñ çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàæ áóé áàéäàëä ¿íäýñëýí øàëòãààíûã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð àíêåòèéí ñóäàëãààãààð “òóõàéí áàéãóóëëàãà òóñãàéëàí ýðõ îëãîãäîîã¿é àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ àñóóäàëòàé òóëãàðäàã ýñýõ”-èéã òîäðóóëàõàä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ õóâü íü òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà, õýðýãöýý ãàðäàã áîëîõûã11, ìºí áàéíãà øèíý÷ëýãäñýí ìýäýýëëèéã öýãöýëæ àëáàí ¸ñîîð õ¿ðòýýìæòýé áàéëãàõ, øèéäâýðèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõäàà àëü áîëîõ øèéäâýðò íèéö¿¿ëýõèéã ýðõýìëýäýã ÷ ýðõ ç¿éí àêòóóäàä ººð÷ëºëò îðîõ á¿ðò äàõèí ººð÷ëºõ íü õ¿íäðýëòýéãýýñ ãàäíà ñàëáàðûí õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîîã¿é àñóóäëààð çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò ãàðãàäàã áýðõøýýë ãàðäàã áîëîõûã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ òîäîðõîéëîõ áîëñîí ¿íäýñëýëýý äàðààõ áàéäëààð òàéëáàðëàñàí áàéíà.

ÓÈÕ-ûí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áýðõøýýë ó÷èðäàã. Áºãººä ýíý íü õóóëü òîãòîîã÷ íèéãìèéí òîäîðõîé õàðèëöààã õóóëèàð á¿õýëä íü çîõèöóóëäàãã¿é, çîõèöóóëàõ áîëîìæã¿é, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîõ ýðõèéã òóñãàéëàí îëãîõ çîõèöóóëàëòûã õóóëüä íàðèéâ÷ëàí çààãààã¿é, õóóëèàð ÕÇÄÕß-íä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð /øèéäâýðèéí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë, ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé 11Õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû Äóíäãîâü àéìàã äàõü ñàëáàð çºâëºëèéí ã¿éöýòãýñýí“Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûí õýðýãæèëò-îðîí íóòàãò” ñóäàëãààíû òàéëàí


59

íèéöýæ áóé ýñýõ/-èéã õÿíàõ ýðõ õýìæýý îëãîîã¿é àòàë æóðìààð çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã á¿ðòãýõ ýðõ îëãîñíîîñ ÕÇÄÕß ýíý òºðëèéí øèéäâýð ãàðãàäàã áàéãóóëëàãóóäûí á¿ðýí ýðõýä õàëäàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.Òîäðóóëáàë, òýäãýýð áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé íèéöýõã¿é, õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîîã¿é áîë ººðºº, ýñõ¿ë äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë ø¿¿õèéí æóðìààð òóõàéí çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ îíîëûí ¿íäýñëýë ãýæýý.

Äýýðõ íºõöºë áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéæ ¿çâýë Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðàìä çààñàí áóþó ÕÇÄÕß-íä õóóëèàð îëãîîã¿é ýðõèéã çîõèöóóëñàí æóðìûí äýýðõ çîõèöóóëàëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, õàðèí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé íèéöýýã¿é áóþó õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîîã¿é áàéõàä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã øèéäâýð ãàðãàã÷ ººðºº, ýñõ¿ë äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà áîëîí ø¿¿õèéí æóðìààð õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé òóñãàõ çàìààð õóóëü, æóðìûã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ, èíãýõäýý çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã á¿ðòãýõ òîãòîëöîîã ÕÇÄÕß-íä ¿ëäýýæ, õàðèí õÿíàõ ìåõàíèçìûã òóõàéí áàéãóóëëàãà òóñ á¿ð äýýð õàäãàëæ, òóõàéí áàéãóóëëàãûí õóóëü ç¿éí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí áóþó íýãæ õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéõààð çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé þì.

Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýý, ÓÈÕ-ûí øèéäâýð, Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã, Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðò íèéöñýí áàéõ øààðäëàãûã õàíãàõàä

õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Ó÷èð íü õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýõ íèéöëèéã øàëãàí òîãòîîõ àñóóäëûí õóâüä àðãà ç¿é, òóñãàé óð ÷àäâàð õýðýãòýé, ýõ ñóðâàëæèéã îëîõ õ¿íäðýë ãàðäàã áîëîõûã ñóäàëãààíä îðîëöîã÷ àéìàã ñóìäûí òºðèéí àëáàí òóøààëòàí (áàéãóóëëàãà àãåíòëàãûí äàðãà) íàð õàðèóëñàí áàéíà.Ñóäàëãààíû áàã àñóóëãûí ä¿íä ¿íäýñëýí “æóðìûí äýýðõ çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóõàéí øèéäâýðèéã ãàðãàäàã áîëîí õÿíàäàã ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí ìýäëýã, òóõàéí áàéãóóëëàãûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò, øèéäâýðèéã ãàðãàõ, õÿíàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòíû õàðèëöàí õàìòûí àæèëëàãàà çýðýã íºõöºë áàéäëóóä íºëººëäºã” ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 5 äóãààð ñàðûí 19-íèé ºäðèéí 119 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìààð ñóìûí Çàñàã äàðãà áîëîí ÈÒÕ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéã çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýýð òîäîðõîéëñîí áàéõ áºãººä òóñ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã öººíã¿é ãàðãàäàã áàéíà. Ãýòýë òóõàéí øèéäâýðèéã óëñûí íýãäñýí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñýí òîõèîëäîë îãò ãàðààã¿é áºãººä ýíý íü ñóìûí çàñàã äàðãà áîëîí ÈÒÕÒ-ä äýýðõ ýðõ õýìæýýã õóóëèàð îëãîîã¿éòýé õîëáîîòîé áàéíà. Òîäðóóëáàë, ñóìûí çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí Àðõè ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õóäàëäàí áîðëóóëàõûã õîðèãëîõ òóõàé çàõèðàìæ íü çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ìºí áîëîâ÷ Çàñàã çàõèðãàà íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí óäèðäëàãûí òóõàé õóóëü áîëîí Àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü, áóñàä ñàëáàð õóóëèàð òóõàéí


60

øèéäâýðèéã ãàðãàõ ýðõèéã äýýð äóðäñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä îëãîîã¿é ó÷ðààñ ÕÇÄÕß ñóìûí çàñàã äàðãûí çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçñàí áàéíà.

Òýãýõýýð äýýðõ íºõöºë áàéäàëä ¿íäýñëýí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîõ ýðõèéã òóñãàéëàí îëãîõ çîõèöóóëàëòûã õóóëüä íàðèéâ÷ëàí çààõ, ýñõ¿ë æóðìûí ñóìûí çàñàã äàðãàä çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ îëãîñîí õýì õýìæýýã äýýð äóðäñàí õóóëèéí õýì õýìæýýòýé íèéö¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.

Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðàìä îëîí íèéòòýé õîëáîîòîé àëèâàà øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà òóõàéí øèéäâýðòýé õîëáîîòîé ýòãýýä¿¿äèéí ñàíàëûã àâàõ, øèéäâýðèéí òºñºë áýëòãýõ ÿâöàä íºëººëëèéí øèíæèëãýý õèéõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õýë íàéðóóëãà íü òîâ÷ òîäîðõîé, ìîíãîë õýëíèé çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí äàãóó õî¸ðäìîë óòãàã¿é, îéëãîõîä õÿëáàð áàéäëààð áè÷èãäñýí, Àëáàí õýðýã õºòëºëòèéí ¿íäñýí çààâàðò çààñàí áàðèìò áè÷èã çîõèîí á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ãýñýí îëîí ÷óõàë àñóóäëóóä òóñãàãäñàí áàéäàã. Îðîí íóòàãò æóðìûí òóñ õýì õýìæýý õàíãàëòòàé õýðýãæèõã¿é áàéãàà òàëààð ñóäàëãààíû áàã õèéñýí ä¿ãíýëòýý“Ñóìäàä ºäºð òóòìûí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë äóòìàã, öàõèì îð÷èí òîãòâîðæîîã¿é, èðãýä áîëîí àëáàí òóøààëòíóóäûí ìýäëýã, ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é”12, çýðýã õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîæ òàéëáàðëàñàí áàéíà.

12 Õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû Äóíäãîâü àéìàã äàõü ñàëáàð çºâëºëèéí ã¿éöýòãýñýí“Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûí õýðýãæèëò-îðîí íóòàãò” ñóäàëãààíû òàéëàí, 6 äàõü òàë

Ä¿ãíýëòèéí îðîíäÇàõèðãààíû õýì õýìæýý

òîãòîîñîí øèéäâýð íü õóóëèàð çîõèöóóëààã¿é õàðèëöààã íºõºí çîõèöóóëäãààðàà èðãýä, õóóëèéí ýòãýýä íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõîä íü áàðèìòëàõ õýì õýìæýý áîëäîã. Ãýòýë õýì õýìæýý òîãòîîõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä¿¿ä Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðàìûã áàðèìòëàõã¿é áàéõ íü õóóëü ç¿éí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýðèéã “Õóóëü ç¿éí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ëä íèéòýëñíýýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã áà íèéòëýãäýýã¿é øèéäâýð õ¿÷èíã¿é áîëîõ, ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäëîî àëäàõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâðûã ¿¿ñãýäýã áàéíà.

Èéìýýñ Çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðìûí õýì õýìæýýã õóóëèéí õýì õýìæýýòýé íèéö¿¿ëýõ, óëìààð îðîí íóòàã äàõü çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä òóñ øèéäâýðèéã ãàðãàõ æóðìûí òàëààð öîãö, íýãäñýí îéëãîëò ºãºõ àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Óã ñàíàëûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ, çàõèðãààíû õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêò õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë á¿õèé ãàðàõ, èíãýñíýýð íèéòèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäºõã¿é áàéõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

---î0î---

Ñóäàëãààíû òîéì

61

ÕÇ¯Õ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ñîöèîëîãè÷, ñóäëàà÷

Á.Äîðæïàãìà

2013 ÎÍÛ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ, ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÇªÐ×ËÈÉÍ ÑÒÀÒÈÑÒÈÊ ÌÝÄÝÝÍÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ

(2013 îíû óëñûí ä¿í)

Óäèðòãàë Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðààñ

ýðõëýí ãàðãàñàí “2013 îíä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðýã, çàõèðãààíû çºð÷ëèéí ñòàòèñòèê” ìýäýýíä òóëãóóðëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéëýý.

Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿¿íòýé òýìöýõ àñóóäàë àëèâàà óëñ îðíû ºìíº òóëãàìäñàí àñóóäàë ìºí áºãººä äýëõèéí óëñóóä ººð ººðèéí àðãà õàíäëàãà, òóðøëàãààð ýíý àñóóäàëä õàíääàã. Ìîíãîë óëñûí õóâüä ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿íäñýí ÷èãëýë, òºðºë,

àðãà õýëáýð, ýíý òàëààð òºð, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí õàðèëöààã “Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü”-ààð çîõèöóóëäàã.

Óëñûí õýìæýýíä ãàð÷ áóé ãýìò õýðãèéí ìýäýýíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä à÷ õîëáîãäîëòîé àñóóäàë þì. Èéìä ãýìò õýðãèéí îäîîãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð ä¿ãíýëò ºã÷, ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð íèéñëýë áîëîí îðîí íóòãèéí õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ øèíý ñàíàë ñàíàà÷èëãûã òîäîðõîéëîõûã çîðüëîî.

1.Ãýìò õýðãèéí òîî, ºñºëò áóóðàëò: Çóðàã 1


62

Óëñûí õýìæýýíä 2010-2013 îíä 86473 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäñýíýýñ Íèéñëýëä 49965, îðîí íóòàãò 35668 õýðýã á¿ðòãýãäñýí áàéíà. 2010-2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 41,2% îðîí íóòàãò á¿ðòãýãäñýí áîë 57,7% íü íèéñëýëä á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Ãýìò õýðãèéí ãàðàëò 2010-2011 îíóóäàä 3,2%-èàð áóóðñàí áîë 2012 îíä 15,1%-èàð, 2013 îíä 14,8%-èàð òóñ òóñ ºññºí áàéíà.

2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí äèéëýíõ áóþó 60.7% íèéñëýëä, 38.4% îðîí íóòàãò, á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Ýíý íü ºìíºõ îíîîñ îðîí íóòàãò 25.3%, íèéñëýëä 19.4% ºññºí áàéíà. Ãýìò õýðãèéí ãàðàëò íèéñëýëä ºíäºð õóâüòàé áàéãàà íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õîòðóó ÷èãëýñýí øèëæèõ õºäºëãººí èõýññýí áîëîí õ¿í àìûí íÿãòøèë, òºâëºðºëòýé õîëáîîòîéãîîð áèé áîëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 1

Á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðýã, Õ¿í àìä ýçëýõ õóâèéí æèíãýýð, Óëñûí ä¿í, 2013 îí

Á¿ðòãýãäñýí ãýìò

õýðýãÕ¿í àìûí òîî1

Õ¿í àìä ýçëýõ õóâü

Óëñûí ä¿í 25362 2,867,744 0,8

Áàðóóí á¿ñ 1538 361,000 0,4

Õàíãàéí á¿ñ 2912 530,193 0,5

Òºâèéí á¿ñ 3798 467,034 0,8

Ç¿¿í á¿ñ 1492 191,387 0,7

Óëààíáààòàð 15149 1,318,130 1,1

Áàÿíãîë 2521 192,615 1,3

Áàÿíç¿ðõ 3742 294,908 1,2

Ñ¿õáààòàð 2416 132,117 1,8

Ñîíãèíîõàéðõàí 2778 261,917 1

Õàí-Óóë 1236 127,477 0,9

×èíãýëòýé 2115 153,933 1,3

Áàãàíóóð 278 27,440 1

Áàãàõàíãàé 31 3,691 0,8

Íàëàéõ 302 32,893 0,9

Õºäºº îðîí íóòãóóäàä ãýìò õýðãèéí ãàðàëò õ¿í àìûí òîîíîîñ ¿ë õàìààðàí õ¿í àìä ýçëýõ õóâèéí æèí 1%-èàñ äîîø áàéíà. Íèéñëýëä ýíý ¿ç¿¿ëýëò Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýãò õàìãèéí ºíäºð áóþó 1,8%-ä õ¿ðñýí áàéíà.


63

Çóðàã 2

Äýýðõ çóðàãò íèéñëýëä ãýìò õýðãèéí áóóðàëò áàéõã¿é, õàðèí ñ¿¿ëèéí 2 æèëèéí õóãàöààíä ãýìò õýðãèéí ãàðàëò òàñðàëòã¿é ºññºí ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéíà.

Ãýìò õýðýã ãàðàëòààð 2013 îíä ºìíºõ îíîîñ õàìãèéí èõ ºñºëòòýé ä¿¿ðýã, òîîãîîð:

Áàÿíç¿ðõ -3742 ;

Ñîíãèíîõàéðõàí -2778 ;

Áàÿíãîë -2521 òóñ òóñ á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Çóðàã 3

Íèéñëýëèéí õýìæýýíä 2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 56,8%-èéã Áàÿíç¿ðõ, Ñîíãèíîõàéðõàí, Áàÿíãîë ä¿¿ðã¿¿äýä ãàðñàí õýðã¿¿ä ýçýëæ áàéíà. ̄ ¿íýýñ: ÕÓËÃÀÉËÀÕ /145/ 32.1%, ÁÁÌÁÃÓ /96-100/ -26.4%, Òàíõàéðàõ /181/ -10.4%, Áóñàä -8.7% õýðã¿¿ä ºíäºð õóâüòàé ¿éëäýãäñýí áàéíà.


64

Çóðàã 4

Äýýðõ çóðàãò îðîí íóòàãò ãýìò õýðãèéí áóóðàëò áàéõã¿é, ãýìò õýðãèéí ãàðàëò òàñðàëòã¿é ºññºí ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéíà.

Ãýìò õýðýã ãàðàëòààð 2013 îíä ºìíºõ æèëýýñ õàìãèéí ºíäºð ºñºëòòýé 3 àéìãèéã õóâèàð õàðóóëâàë:

- Ñ¿õáààòàð – 50,7% ;

- Äóíäãîâü – 41,3% ;

- Õîâä – 35,1%-èàð ºññºí áàéíà. Õàìãèéí èõ áóóðàëòòàé áàéãàà 3 àéìãèéã õàðóóëâàë:

- Õýíòèé -32% ;

- Áàÿí-ªëãèé -25,3% ;

- Çàâõàí-15,3%-èàð, ªâºðõàíãàé -4,8% Äîðíîãîâü -4,0% Ñýëýíãý -3,6%-èàð àéìãóóä á¿ðòãýãäñýí áàéíà.

Ãýìò õýðãèéí ãàðàëò õàìãèéí ºíäºðòýé 3 àéìãèéã á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí òîîãîîð õàðóóëâàë:

• Òºâ - 922 ;

• Äàðõàí-Óóë -754 ;

• Äîðíîä -751 ;

Çóðàã 5


65

Îðîí íóòãèéí õýìæýýíä 2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 24.9%-èéã Òºâ, Äàðõàí-Óóë, Äîðíîä àéìãóóäàä ãàðñàí õýðã¿¿ä ýçýëæ áàéíà. ¯¿íýýñ: ÕÓËÃÀÉËÀÕ /145/ 36%, ÁÁÌÁÃÓ /96-100/ -28.2%, ÒÕÕÀÁÀÆÝ /215-225/ áîëîí Áóñàä òºðëèéí õýðã¿¿ä 21.6% áóþó ºíäºð õóâüòàé ¿éëäýãäñýí áàéíà.

2.Óëñûí õýìæýýíä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí òºðºë;

Çóðàã 6

2013 îíä ºìíºõ îíîîñ õºíãºí ãýìò õýðýã 20.9%-èàð, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã 14.7%-èàð ªÑÑªÍ áîë õ¿íä ãýìò õýðýã -7.7%-èàð, îíö õ¿íä ãýìò õýðýã -12.7%-èàð ÁÓÓÐÑÀÍ áàéíà.

Çóðàã 7


66

Óëñûí õýìæýýíä 25362 õýðýã á¿ðòãýãäñýíýýñ ªÌ×ËªÕ ÝÐÕÈÉÍ ÝÑÐÝÃ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ 45%, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ ÝÑÐÝÃ, ÒÕÕÀÁÀÆ-ûí ýñðýã ãýìò õýðã¿¿ä 42%-èéã ýçýëæ áàéíà. Á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéã òºðëººð íàðèéâ÷ëàí ¿ç¿¿ëâýë:

Õ¿ñíýãò 2

Ãýìò õýðãèéí òºðºë, ºñºëò áóóðàëò õóâèàð,

Óëñûí ä¿í, 2012-2013 îí2012 2013

ªñºëò áóóðàëòûí õóâü

Õ¿íèé àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã 91-107 7155 8156 14

Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àëäàð õ¿íä, íýð òºðèéí ýñðýã 108-113 46 55 19.6

Õ¿¿õýä, ãýð á¿ë, íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã 114-129 405 425 4.9

Èðãýäèéí óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ýñðýã 130-144 126 124 -1.6

ªì÷ëºõ ýðõèéí ýñðýã 145-155 9023 11118 23.2

Àæ àõóéí ýñðýã 156-176 185 234 26.5

Íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã 177-191 1749 1894 8.3

Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã 192-201 295 318 7.8

ÒÕÕÀÁÀÆ-ûí ýñðýã 215-225 1999 2148 7.5

Êîìïüþòåðèéí ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã 226-229

Çàõèðãààíû æóðìûí ýñðýã 230-244 332 278 -16.3

Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ýñðýã 245-262 100 104 4

Àëáàí òóøààëûí ýñðýã 263-273 110 106 -3.6

Á¿ãä 22089 25362 14.8

Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿ä äýýð 2013 îíä 2012 îíîîñ ºñºëò, áóóðàëò àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë ªÌ×ËªÕ ÝÐÕÈÉÍ ÝÑÐÝÃ 145-155 23.2%-èàð, ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÝÑÐÝÃ 156-176 26.5%-èàð, Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªª, ÀËÄÀÐ Õ¯ÍÄ, ÍÝÐ ÒªÐÈÉÍ ÝÑÐÝÃ 108-113 19.6%-èàð ªÑÑªÍ áîë ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÆÓÐÌÛÍ ÝÑÐÝÃ 230-244 -16.3%-èàð, ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÛÍ 263-273 -3.6%-èàð ÁÓÓÐÑÀÍ áàéíà.

3. Ø¿¿õýýð øèéòã¿¿ëýã÷äèéí òîî, íèéãìèéí áàéäàë

Çóðàã 8

2012 îíä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí 36.8% Á.Ý, 25.1% ÿë, 2013 îíä 43% Á.Ý, 20.7% ÿëëàñàí áàéíà. Á¿ðòãýãäýõ ¿åäýý ýçýíòýé áàéñàí õýðýã


67

Çóðàã 9

Ñ¿¿ëèéí 2 æèëèéí ä¿íãýýñ õàðàõàä ìàíñóóðñàí ¿åä ¿éëäñýí áîëîí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ãàðäàã õýðãèéí ãàðàëò ºíäºð õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Õàðèí ñîãòóóãààð ¿éëäñýí áîëîí ýìýãòýé õ¿í îðîëöñîí õýðã¿¿ä ºíäºð ºñºëòòýé áàéíà. 2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 25.2%-èéã ñîãòóóãààð ¿éëäñýí õýðýã ýçýëæ áàéíà.

Çóðàã 10

2013 îíä ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 36.1-ð ç¿éëä çààñàí áàéäàëä õàìààðàãäñàí õýðãèéí 97.1%-èéã á¿ëýãëýí ã¿éöýòãýñýí, 2.4%-èéã óðüä÷èëàí ¿ãñýæ òîõèðîëöñîí á¿ëýã ¿éëäñýí, 0.4%-èéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã ¿éëäñýí áîë ãýìò á¿ëýãëýë ¿éëäñýí õýðýã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä á¿ðòãýãäýýã¿é áàéíà.

34%-èàð ºññºí ÷ ÿëëàñàí áàéäàë 2012 îíîîñ 4.4%-èàð ÁÓÓÐÑÀÍ íü ãýìò õýðãèéí ãàðàëò ºìíºõ îíîîñ 14.8%-èàð ºññºíòýé õàðüöóóëàõàä ãýìò õýðãèéí èëð¿¿ëýëò áàãà áàéíà.


68

Çóðàã 11

2012 îíä 1248 áóþó íèéò ãýìò õýðýã ¿éëäýãñäèéí 5.6% íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é áàéñàí. 2013 îíä ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí õ¿ì¿¿ñèéí 1222 íü 18 íàñ õ¿ðýýã¿é áóþó Õ¯¯ÕÝÄ áàéíà. Ýíý íü íèéò ãýìò õýðýã ¿éëäýãñäèéí 4.8% áîëæ áàéíà. Ýíý íü ºìíºõ îíîîñ 26 õ¿¿õýä áóþó 2,1%-èàð ÁÓÓÐÑÀÍ áàéíà.

18-29 íàñíû õ¿ì¿¿ñ äèéëýíõ áóþó 40.8%-èéã ýçýëæ, 40 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿ì¿¿ñ 69.7% áàéíà. Ìºí íèéò ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äèéí 12,3% ýìýãòýé áàéíà. Ýíý íü 2012 îíîîñ òîîãîîð 470, õóâèàð 17.6% õ¿ðòýë ºññºí áàéíà.

Çóðàã 12

2012 îíä íèéò ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äèéí 47% àæèëã¿é áàéñàí áîë 2013 îíä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 51% áîëæ ºìíºõ îíîîñ 8.8%-èàð ºññºí áàéíà. 2013 îíû õàãàñ æèëèéí áàéäëààð ãýìò õýðýãò õîëáîãäîã÷äûí 53%-èéã àæèëã¿é õ¿ì¿¿ñ ýçýëæ áàéñàí áàéíà. Ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äèéí íèéãìèéí áàéäëûí ºñºëò, áóóðàëòûã ºìíºõ îíîîñ òîîöîæ ¿çâýë:


69

Çóðàã 13

Ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õýä -4.8%-èàð, õóãàöààò öýðãèéí àëáà õààã÷ -6.3%-èàð õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàã÷ -2.9%-èàð ãýìò õýðýãò õîëáîãäîõ íü áóóðñàí áîë áóñàä áóþó õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷ 46.8%-èàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí 42.4%-èàð, òºðèéí àëáàí õààã÷ 15.3%-èàð, îþóòàí 15%-èàð, òýíýìýë 8.9%-èàð, àæèëã¿é 8.8%-èàð ªÑÑªÍ áàéíà. Ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã ¿çâýë:

Çóðàã 14

2013 îíû õàãàñ æèëèéí áàéäëààð íèéò õýðýã ¿éëäñýí 10597 õ¿íèé 80% áóþó 8478 õ¿í á¿ðýí äóíä õ¿ðòýëõ áîëîâñðîëòîé áàéñàí áîë 2013 îíä õýðýã ¿éëäñýí 25362 õ¿íèé 67.1% áóþó 16872 õ¿í á¿ðýí äóíä õ¿ðòýëõ áîëîâñðîëòîé áàéíà.

Çóðàã 15


70

2013 îíä àæëûí ºäð¿¿äýä ãýìò õýðýã ãàðàëò èæèë ò¿âøèíä áóþó 15-16%-òàé á¿ðòãýãäñýí áîë àìðàëòûí ºäð¿¿ä äýõ ãýìò õýðãèéí ãàðàëò 12%-òàé áàéíà.

Çóðàã 16

Øºíèéí öàãààð áóþó 22-06 öàãèéí õîîðîíä 2013 îíä ãàðñàí íèéò ãýìò õýðãèéí 9884 áóþó 38.9% íü ¿éëäýãäñýí áàéíà.

Çóðàã 17

2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí äèéëýíõ áóþó 57% íü ãýð îðîí ñóóö, îëîí íèéòèéí ãàçàð áîëîí áóñàä ãàçàðò ¿éëäýãäæýý. Õàãàñ æèëä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí 65% íü ãýð îðîí ñóóö, îëîí íèéòèéí ãàçàð, ãóäàìæ òàëáàéä ¿éëäýãäýæ áàéæýý. Ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãàçðûí ºñºëò, áóóðàëòûã ºìíºõ îíîîñ òîîöîæ ¿çâýë:

Çóðàã 18


71

Ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí ãàçàð ºìíºõ îíîîñ õàìãèéí èõ ºñºëòòýé íü ãóäàìæ òàëáàé 42.5% áàéãàà áîë áóóðàëòòàé íü íèéòèéí òýýâýð -6.2% áàéíà. Ãóäàìæ òàëáàéä ¿éëäýãäñýí 5363 ãýìò õýðãèéí äèéëýíõ áóþó 70%-èéã ãýð áîëîí îðîí ñóóöíû õîðîîëëûí ãóäàìæèíä ¿éëäýãäñýí ãýìò õýðýã ýçýëæ áàéíà.

Ä¿ãíýëòÃýìò õýðýã, çàõèðãààíû

çºð÷ëèéã àðèëãàõ, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ ãýäýã íü öàã õóãàöàà, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý òºñºâ, ìºíãº øààðäñàí àñóóäàë þì.

Óëñûí õýìæýýíä ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãýìò õýðãèéí ãàðàëòûã áàãàñãàõ õ¿ðýýíä òóõàéí ä¿¿ðýã, îðîí íóòàã á¿ð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëäýã ÷ í¿äýíä õàðàãäàõóéö ¿ð ä¿í ºãºëã¿é æèë á¿ðèéí ñòàòèñòèê ìýäýýíä çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðýã ãàðàëò òàñðàëòã¿é ºññºí ä¿íòýé áàéíà.

Ýíý íü ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõ, ò¿¿íòýé òýìöýõ, òàñëàí çîãñîîõ ÷èãëýëýýð öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà òºäèéã¿é èðãýä, îëîí íèéò, àæ àõóé íýãæ, áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà äýìæëýã õàðèëöàí ¿ç¿¿ëæ àæèëëàõ øààðäëàãà òóëãàðñíûã õàðóóëæ áàéíà. Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä óëñûí õýìæýýíä 2013 îíä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí ñòàòèñòèê ìýäýýã ¿íäýñëýí øèíæèëãýý õèéâ. Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí õ¿ðýýíä, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿íäñýí äýýð òîäîðõîé ¿å øàòòàéãààð, îíîâ÷òîé àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ ä¿ãíýëòèéã ãàðãàæ áàéíà.

1. ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ªÑªËÒ, ÁÀÉÐØÈË

1.1.Óëñûí õýìæýýíä 2013 îíä 25362 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäñýíýýñ

Íèéñëýëä 15419 áóþó 60.7%, îðîí íóòàãò 9740 áóþó 38.4 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

Ãýìò õýðãèéí ãàðàëò ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ îðîí íóòàãò 25.3%-èàð, íèéñëýëä 19.4%-èàð ºññºí áàéíà. Ãýìò õýðãèéí ãàðàëò íèéñëýëä ºíäºð õóâüòàé áàéãàà íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õîò ðóó ÷èãëýñýí øèëæèõ õºäºëãººí èõýññýí áîëîí õ¿í àìûí íÿãòøèë, òºâëºðºëòýé õîëáîîòîéãîîð áèé áîëæ áàéíà. Íèéñëýëèéí õýìæýýíä ãýìò õýðýã ãàðàëòààð õàìãèéí ºíäºð áàéãàà ä¿¿ðã¿¿äèéã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çâýë:

Áàÿíç¿ðõ, Ñîíãèíîõàéðõàí, Áàÿíãîë ä¿¿ðýãò ãýìò õýðýã õàìãèéí èõýýð ¿éëäýãäñýí áàéíà. Òóñ ä¿¿ðã¿¿ä õîòûí ç¿¿í áîëîí áàðóóí çàõààð áàéðëàäàã, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý òîì, õ¿í àìûí òîîãîîð íèéñëýëä ýõíèé ãóðàâò îðäîã. Ìºí îëîí òîîíû ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä áàéðëàäàã. Òóõàéí ä¿¿ðã¿¿äýä ãýìò õýðãèéí ãàðàëò ºññºí íü äàðààõ øàëòãààíò íºõöºë¿¿äòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çñýí. ¯¿íä:

- Ñîíãèíîõàéðõàí, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã íü íèéñëýëèéí áàðóóí, ç¿¿í çàõàä áàéðëàäàã ó÷èð öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí õÿíàëò, ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðòýýìæ õàíãàëòã¿é áàéäàã;

- Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí çàðèì õîðîîä Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí çàìûí óðä òàë áóþó Ñàïïîðîãîîñ 5 øàð õ¿ðòýëõ ãàçðûã õàìðàí áàéðëàäàã ó÷èð öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí õÿíàëò, ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðòýýìæ ìºí õ¿ðäýãã¿é;


72

- Çàõóóäûí ãýðýýò öàãäàà íàðûã òàòàí áóóëãàñíààð ãýìò õýðýã ºñºõ õàíäëàãàòàé áîëñîí;

- “ÒÝÕ”, “Ãóðâàëæèí”, “Õàðõîðèí”, Íàðàíòóóë, Äà õ¿ðýý, çýðýã õóäàëäààíû òîìîîõîí çàõóóä áàéðëàäàã;

- Òºìºð çàì, ñóóäëûí âàãîí äåïî, âîêçàë îð÷èìä îëîí íèéò, ÿâóóëûí èðãýä èõýýð öóãëàðäàã;

- Áàÿíãîë ä¿¿ðýãò îëîí íèéòèéí ãàçàð, øºíèéí êëóá, ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð îëíîîð áàéðëàäàã;

- Êàìåð, ãýðýëò¿¿ëãèéí òîî áàãà áàéäàã;

- Õ¿í àìûí íÿãòøèë èõ. Òóõàéëáàë: õ¿í àìûí òîîãîîð Áàÿíãîë ä¿¿ðýã 192,615 áóþó Íèéñëýëèéí íèéò õ¿í àìûí 15.6%, Áàÿíç¿ðõ 294,908 áóþó 22.3%, Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã 261,917 áóþó 19.8%-èéã ýçýëäýã.

1.2. Ãýìò õýðýã ãàðàëòààð 2013 îíä ºìíºõ æèëýýñ õàìãèéí ºíäºð ºñºëòòýé 3 àéìàãò Ñ¿õáààòàð – 50,7% , Äóíäãîâü – 41,3%, Õîâä – 35,1%-èàð ªÑÑªÍ áîë Õýíòèé -32%, Áàÿí-ªëãèé -25.3%, Çàâõàí -15,3%-èàð õàìãèéí èõ ÁÓÓÐÑÀÍ áàéíà.

Ãýìò õýðãèéí ãàðàëò õàìãèéí ºíäºðòýé 3 àéìãèéã á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí òîîãîîð õàðóóëâàë:

- Òºâ - 922 ;

- Äàðõàí-Óóë -754 ;

- Äîðíîä -751 ;Îðîí íóòãèéí õýìæýýíä 2013

îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 24.9%-èéã Òºâ, Äàðõàí-Óóë, Äîðíîä àéìãóóäàä ãàðñàí õýðã¿¿ä ýçýëæ áàéíà. ¯¿íýýñ: ÕÓËÃÀÉËÀÕ /145/ 36%, ÁÁÌÁÃÓ /96-100/ -28.2%, ÒÕÕÀÁÀÆÝ /215-225/ áîëîí Áóñàä

òºðëèéí õýðã¿¿ä 21.6% áóþó ºíäºð õóâüòàé ¿éëäýãäñýí áàéíà.

Ãýìò õýðýã ãàðàëòûã á¿ñýýð àâ÷ ¿çâýë Áàðóóí á¿ñýä 1538 õýðýã á¿ðòãýãäýæ ºìíºõ îíîîñ -1.9%-èàð áóóðñàí áîë Õàíãàéí á¿ñýä 2912 õýðýã á¿ðòãýãäýæ 10%-èàð, Òºâèéí á¿ñýä 3798 õýðýã á¿ðòãýãäýæ 11.8%-èàð, Ç¿¿í á¿ñýä 1492 õýðýã á¿ðòãýãäýæ 5.4%-èàð òóñ òóñ ºññºí áàéíà. Õàíãàéí áîëîí Òºâèéí á¿ñèéí ãýìò õýðãèéí ãàðàëò îðîí íóòàãò á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 69%-èéã ýçýëæ áàéíà.

Èéìä òóñ ä¿¿ðýã áîëîí àéìãóóäàä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, õÿíàëòûí öýãèéã îíîâ÷òîé áàéðøóóëàõ, èðãýäýä ãýìò õýðãýýñ ººðñäèéãºº õàìãààëàõàä òýäíèé ñîíîð ñýðýìæ, àíõààðàë áîëãîîìæ, ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàñàí áàéäàë îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîéã óõóóëàí òàíèóëæ, àþóëä ººðèéí õàéõðàìæã¿é áàéäëààñ áîëæ ºðòºõã¿é áàéõ òàëààð àíõààðóóëàí ñýðýìæë¿¿ëýã ºã÷ áàéõ àæëûã á¿õ òàëóóä (àæ àõóé íýãæ¿¿ä, èðãýä, îëîí íèéò, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä) õàìòðàí àæèëëàõ õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ íü ãýìò õýðãèéí ãàðàëòûã áóóðóóëàõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

2. ßÌÀÐ ÃÝÌÒ ÕÝÐÝÃ ªÑ×, ÌªÍ ÁÓÓÐ× ÁÀÉÍÀ ÂÝ? ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ÈËÐ¯¯ËÝËÒ

2.1. Òîäîðõîé çàðèì ãýìò õýðãèéí õóâüä:

Íèéò á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí 43.8% ªì÷ëºõ ýðõèéí ýñðýã, 32.1% Õ¿íèé àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã 91-107, 8.4% ÒÕÕÀÁÀÆ-ûí ýñðýã 215-225, 7.4% Íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã 177-191, 1.6% Õ¿¿õýä, ãýð á¿ë, íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã 114-129, 1.2% Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã 192-201, Àæ àõóéí


73

ýñðýã 156-176 0.9% áàéíà.Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò

õýðã¿¿ä äýýð 2013 îíä 2012 îíîîñ ºñºëò, áóóðàëò àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë ªÌ×ËªÕ ÝÐÕÈÉÍ ÝÑÐÝÃ 145-155 23.2%-èàð, ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÝÑÐÝÃ 156-176 26.5%-èàð, Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªª, ÀËÄÀÐ Õ¯ÍÄ, ÍÝÐ ÒªÐÈÉÍ ÝÑÐÝÃ 108-113 19.6%-èàð ªÑÑªÍ áîë ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÆÓÐÌÛÍ ÝÑÐÝÃ 230-244 -16.3%-èàð, ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÛÍ 263-273 -3.6%-èàð ÁÓÓÐÑÀÍ áàéíà.

Ãýâ÷ çàðèì íýã ãýìò õýðãèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ õîõèðîã÷èä ººðñäºº íóóí äàðàãäóóëàõ öººíã¿é áàéäàã. Æèøýýëáýë ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ áîëñîí ÷ öàãààãèéí áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàëã¿é íóóí äàðàãäóóëæ ÿâäàë áàéãàà ýñýõèéã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

Óëñûí õýìæýýíä ÁÁÌÁÃÓ /96-100/ áîëîí Õóëãàéëàõ /145/ õýðã¿¿ä õàìãèéí ºíäºð ãàðàëòòàé áàéíà.

2.2. 2012 îíä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí 36.8% Á.Ý, 25.1% ÿë, 2013 îíä 43% Á.Ý, 20.7% ÿëëàñàí áàéíà. Á¿ðòãýãäýõ ¿åäýý ýçýíòýé áàéñàí õýðýã 34%-èàð ºññºí. Ãýñýí õýäèé ÷ ÿëëàñàí áàéäàë 2012 îíîîñ 4.4%-èàð áóóðñàí ìºí ãýìò õýðãèéí ãàðàëò 2012 îíîîñ 14.8%-èàð ºññºíòýé õàðüöóóëàõàä ãýìò õýðãèéí èëð¿¿ëýëò ìóó áàéíà.

Ãýìò õýðýãòíèéã áàðüæ ÷àääàãã¿é, èëð¿¿ëýëò áàãà áàéäàã íü ãýìò õýðãèéí ºñºëòºä øóóä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë þì. Ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷èéã áàðüæ, òàñëàí çîãñîîæ ÷àäààã¿éí óëìààñ õýðýã äàõèí ¿éëäýãäýõ, ãýìò õýðãèéí ãàðàëò ºñºõ ñóóðü íºõöºë áîëæ áàéíà.

Õýðãèéí èëð¿¿ëýëò áóóðñàí øàëòãààí íü çàðèì öàãäààãèéí õýëòýñ, õýñã¿¿äýä ìºðäºí áàéöààã÷, õýñãèéí òºëººëºã÷èä à÷ààëàë èõòýé

àæèëëàäàã, ìºí àâòîìàøèíû öîíõ òîëü õàãàëàõ, õàëààñíû õóëãàé çýðýã õýðýã á¿ðòãýãäýõ ¿åäýý õýðãèéí ýçýí õîëáîãäîã÷ íü òîäîðõîéã¿é õýðã¿¿ä îëíîîð á¿ðòãýãääýãòýé õîëáîîòîé.

Ãîìäîë, ìýäýýëýë ºññºí ÷ ãýìò õýðãèéí èëð¿¿ëýëò áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü àíõààðàõ àñóóäàë þì. ¯¿íèéã íèéãìèéí ñýòãýëãýý ººð÷ëºãäºæ áóéòàé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Èðãýä ÿìàð íýãýí áàéäëààð õîõèðñîí òîõèîëäîëä öàãäààä ìýäýãäýõ, ãîìäîë ãàðãàæ á¿ðòã¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàéã óõàìñàðëàæ ýõýëñýí íü ¿¿íýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü ýðãýýä õýðýã øèéäâýðëýëòýä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã áàéíà. ªðãºäºë ãîìäîë á¿ðèéã á¿ðòãýæ (broken windows) áàéñíààð äàðàà íü õýðýã ãàðàõàä ºìíº íü ÿìàð ãîìäîë ãàðãàæ õýäýí óäàà õàíäñàí, ãýìò õýðãèéã äàâòàí ¿éëäñýí ýñýõ òàëààð ìýäýýëýë õàðàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã áàéíà.

3. ÇÀÐÈÌ ÒªÐËÈÉÍ ÕÝÐÃ¯¯ÄÃýìò õýðýã ãàðàëòàä áàéðøèë

èõýýð íºëººëæ áàéíà. 2013 îíä á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí äèéëýíõ íü áóþó 57% ãýð îðîí ñóóö, îëîí íèéòèéí ãàçàð áîëîí áóñàä ãàçàðò ¿éëäýãäñýí áîë òóñ îíû õàãàñ æèëä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí 65% íü ãýð îðîí ñóóö, îëîí íèéòèéí ãàçàð, ãóäàìæ òàëáàéä ¿éëäýãäñýíýýñ õàðæ áîëíî. Îëîí íèéòèéí ãàçàð, ãóäàìæ òàëáàéä ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õ¿ðýýíä öàãäààãèéí õÿíàëòûã òîãòìîëæóóëñíààð ãýìò õýðýã ãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîé þì.

Àðõèäàëò-àæèëã¿éäýë-ÿäóóðàë íü ãýìò õýðýã ãàðàõ ñóóðü øàëòãààí íºõöºë áîëæ áàéíà. Íèéñëýëä áààð, øºíèéí êëóáóóä îëíîîð áàéðëàäàã íü ãýìò õýðãèéí ãàðàëòàä íºëººëæ áàéíà.

Ýíý íü ñîãòóóãààð áîëîí á¿ëýãëýí ¿éëäýõ ãýìò õýðãèéí òîî


74

ºññºíòýé øóóä õàìààðàëòàé. 2013 îíä ñîãòóóãààð ¿éëäýãäñýí õýðýã 6406 áîëæ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 26.5%-èàð ºññºí áîë á¿ëýãëýí ¿éëäñýí õýðýã 2447 áîëæ ºìíºõ îíîîñ 0,8%-èàð òóñ òóñ ºññºí áàéíà.

Äýëõèéí áàíê, Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ õàìòðàí ãàðãàñàí Ìîíãîë Óëñûí ÿäóóðëûí ò¿âøèí 2012 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí ìýäýýãýýð 29,8%-òàé áàéãàà íü íýëýýä ºíäºð ò¿âøèí þì.1

ªºðººð õýëáýë 3 õ¿í òóòìûí íýã íü ºäºð òóòìûí çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé àõóéí õýðýãëýýíèé ç¿éëñýýð äóòàãäàæ áàéãàà íü õóëãàé õèéõ, çàëèëàí ìýõëýõ çýðýã àìàð õÿëáàð àðãààð ìºíãº îëîõ ñîíèðõîë, ñýäëèéã áèé áîëãîæ áàéíà.

1 Монгол улсын ядуурлын ºнººгийн д¿р тºрх, Б. Эрдэнэс¿рэн, ¯ндэсний статистикийн хороо, УБ., 2012 оны 12 дугаар сар.

Ìºí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ ãàðãàñàí ìýäýýãýýð 2013 îíû 1-ð óëèðàëä 9.3%-òàé áàéíà.

Àæèëã¿éäëèéí õóâü ºíäºð áàéãàà íü ãýìò õýðãèéí ãàðàëòàä íºëººëäºã íü 2013 îíä ãýìò õýðýã ¿éëäýãñäèéí 51% íü àæèëã¿é ãýæ á¿ðòãýãäñýíýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéä 40 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿ì¿¿ñ 69.7%-èéã ýçýëæ, òîäîðõîé ýðõýëñýí àæèëã¿é, á¿ðýí äóíäààñ äîîãóóð áîëîâñðîëòîé, àæèëëàõ èäýâõòýé íàñíû õ¿ì¿¿ñ ãýìò õýðýãò õîëáîãäîæ áàéãàà íü àíõààðàõ àñóóäàë þì.

Ãàäààä îðíû òóðøëàãà

75

ÌÓÈÑ-Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ìàãèñòðàíò Á.Ìýðãýí

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ªÐÑªËÄªªÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ: ÕÀÐÜÖÓÓËÑÀÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Íýã. ÎðøèëÀìåðèêèéí ýäèéí çàñàãò 19

ä¿ãýýð çóóíû ýöýñò õ¿÷òýé, øèíý àæ àõóéí íýãæèéí õýëáýð áîëîõ “òðåñò”-¿¿ä ãàð÷ èðæ, ººðñäèéí äàâàìãàé áàéäëàà àøèãëàí ýäèéí çàñãèéí ãîë, ÷óõàë ñàëáàðóóäàä íî¸ðõëîî òîãòîîæ, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøèãò õàðø ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí íü òºðèéí ç¿ãýýñ çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíèéã õÿíàí çîõèöóóëàõ, ìîíîïîëüò ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàõ áîäëîãî ÿâóóëàõàä õ¿ðãýñíýýð1 øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé àíõíû öýãöòýé îéëãîëòóóä áèé áîëñîí. Õàðèí äýëõèéí II äóãààð äàéí 1945 îíä äóóññàíû äàðààãààð ªðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò îëîí óëñ îðîíä õóðäàöòàé õºãæèæ

1 Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õÿíàí çîõèöóóëàõ ãàçàð 2005-2007 /òàéëàí, ñóäàëãàà, õÿíàëò øàëãàëò/ ÓÁ., 2007. 4 äýõ òàë.

ýõýëñýí þì.2 Òóõàéëáàë, Èõ Áðèòàíè 1973 îíä “Fair Trading Act” ãýõ øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèà áàòàëæýý.3

Ìîíãîë óëñûí õóâüä 1993 îíä Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü /öààøèä “ØÁªÕÒÕ” ãýõ/ áàòàëæ, 2000 îíä øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí. Óã õóóëèàð àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà ýòãýýä çàõ çýýëä ºðñºëäºõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýí, ºðñºëäººíä õàðø àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîæ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿íäñèéã òàâüæ ºãñºí ãýõ áîëîâ÷ ýíý íü áîäèò áàéäàëä íèéöýõã¿é áàéñàí íü ñóäàëãààíààñ õàðàãääàã. Òóõàéëáàë, “Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº 2007” òàéëàíä äóðäñàíààð Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíèé ¿ç¿¿ëýëòýýðýý 78 äóãààð áàéðàíä îðñîí áºãººä ýíý íü õèë äàìæèí õóäàëäàà õèéõ áîëîìæ, òàòâàð òºëºëò, ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí áóñàä ç¿éëñèéã

2 Äàì èøëýâ. Öýíãýë ×. Ìîíãîë Óëñûí ºðñºëäººíèé õóóëü òîãòîîìæèéã ñàéæðóóëàõ çàðèì àñóóäàë. Cambridge University Press - Antitrust and Global Capitalism in America, Japan, Europe, and Austra-lia, 1930–2004 - by Tony A. Freyer3 ÀÍÓ-ä Antitrust law (Sherman Act, 1890, Clayton Act, 1914, Federal Trade Commission Act, 1914); Èõ Áðèòàíèä Restrictive Trade Practice 1976, Fair Trading Act, 1973, Resale Price Act, 1978 Compe-tition Act 1980; ÕÁÍÃÓ-ä Gesetz gegen der Wett-bewerbsbeschraenkungen, Kartellrecht; ÁÍÑÓ-ä Monopoly Regulation and Fair Trade Act, 1981; ßïîíä Prohibition of Monopoly and Maintenance of Fair Trade Act, 1947; Ìîíãîë óëñàä Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé, ìºí ¿¿íä Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéã õàìðóóëæ áîëîõ þì.


76

ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð ãàðãàñàí æàãñààëò þì. Õàðèí 2007 îíä ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü áîëîí Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì õàìòðàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí äóíä ñóäàëãàà õèéõýä 66% íü çàõ çýýë äýýð øóäàðãà áóñààð ºðñºëäºõ ÿâäàë ãàðäàã ãýæ õàðèóëñàí áà øóäàðãà áóñ ºðñºëäººí áèé áîëîõîîñ ñýðãèéëýõèéí òóëä õóóëü, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ íü çºâ ãýæ 50%, õóóëèéí õýðýãæèëò ñàéí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýæ 37% íü ¿çñýí áàéíà.4 Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ 2010 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéñàí ØÁªÕÒÕ-èéã ªðñºëäººíèé òóõàé õóóëü íýðòýéãýýð øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí íü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õóâüä îëîí òàëààð äýâøèëòòýé õóóëü áîëñîí þì.

Ýíýõ¿¿ íèéòëýëä ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí òàëààðõ íèéòëýã îéëãîëò, Ìîíãîë óëñûí áîëîí áóñàä óëñ îðíóóäûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð àâ÷ ¿çýõèéã çîðèëîî.

Õî¸ð. ªðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò

Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã ººðèéí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿éãýýñýý “æàì ̧ ñíû” ÷àíàðààð èë¿¿ çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä áàéðàà òàâüæ ºãñºí ºíºº ¿åä óëñ îðíóóä çàõ çýýëèéí òóõàé, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð, ñºðºã áà ýåðýã òàë, òºðèéí îðîëöîî, çîõèöóóëàëòûã ñóäëàõ, ¿¿íèé ¿íäñýí äýýð áîäëîãîî çºâ òîäîðõîéëîõ5, èíãýõäýý çàõ çýýëèéí ãîë öºì áîëñîí ºðñºëäººíèé òóõàé îéëãîëòûã óëàì íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé òóëãàðñààð áàéíà. Ó÷èð íü àëèâàà óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèë íü ºðñºëäººíèéã ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õýðõýí çºâ 4Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü. Ìîíãîë Óëñûí Ýäèéí Çàñãèéí Ýðõ ×ºëººíèé Òîéì – 2007. ÓÁ., 2007. 97 äàõü òàë.5 Àëòàíãýðýë Ò. ªðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿íäýñëýë. www.asuult.net.

çîõèöóóëñíààñ èõýýõýí øàëòãààëàõ áîëñîí þì.6 Øóäàðãà ºðñºëäººí íü áèçíåñ ýðõëýã÷äýä ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýãýý ºðãºòãºõ, ºðòºã çàðäëàà áóóðóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèéõýý ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü áîëæ ºãäºã.7 Ýñðýãýýðýý øóäàðãà áóñ ºðñºëäººí äàâàìãàéëäàã áîë ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº èõýýõýí áîîãääîã áºãººä ºðñºëäººíã¿é íºõöºëä õýðýãëýã÷èä õýò ºíäºð ¿íý òºëºõ, êîìïàíèóä òåõíèêèéí øèíý÷ëýë õèéõýý çîãñîîõ, õºðºíãº îðóóëàëòàà áàãàñãàõ, øèíèéã ñàíàà÷ëàõàà çîãñîîõ çýðýã îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàð÷, óëñ îðîí ººðºº äýëõèéí çàõ çýýë äýõ, ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà õ¿ðòýë àëääàã.8

Èéíõ¿¿ ºðñºëäººí á¿õèé çàõ çýýëèéã ìîíîïîëüòîé õàðüöóóëàí ºðñºëäººíèé ¿åä èë¿¿ õÿìä ¿íý, ÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í, ºðãºí ñîíãîëò, ºíäºð ¿ð á¿òýýë ãýñýí äàâóó áàéäàë áèé áîëæ óëìààð õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøèã ìàø ñàéí õàìãààëàãäàæ ÷àääàã ãýæ ¿çäýã9 áºãººä ¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çâýë10:

1. Øóäàðãà, ÷ºëººò ºðñºëäººí á¿ðýëäýí òîãòñîíîîð êîìïàíèóäûí ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñàéæèðäàã. Äîòîîäîä ºðñºëäººí ñàéí áàéñíààð êîìïàíèóäûí ºðñºëäºõ ÷àäâàð äýýøèëæ, äýëõèéí õýìæýýíä 6 Ìýðãýí Á. ªðñºëäººíä ñààä ó÷ðóóëàõ ãýðýý õýëöýë. www.mergenii.blog.banjig.net 7Ï¿ðýâáààòàð Ã. ªäðèéí ñîíèí. ªðñºëäººí áîë çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé õºäºëãºí çîõèöóóëàã÷ ìåõàíèçì. ÓÁ., 2008.8 Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü. Ìîíãîë Óëñûí Ýäèéí Çàñãèéí Ýðõ ×ºëººíèé Òîéì – 2007.9 Asch, Industrial Organisation and Antitrust Policy, Wiley, 1983, ch 1; Lypsey and Chrystal, Principles of Economics, Oxford University Press, 1999, ch 910Ìýðãýí Á. ªðñºëäººíä ñààä ó÷ðóóëàõ ãýðýý õýëöýë. www.mergenii.blog.banjig.net


77

ºðñºëääºã. ÁÍÑÓ-ûí LG áîëîí Samsung õî¸ð êîìïàíè ãýð àõóéí áàðàà ¿éëäâýðëýëýýð ýõ îðîíäîî ìàø õ¿÷òýé ºðñºëääºã áàéñíû ¿ð ä¿íä ýäãýýð êîìïàíèóäûí ãîë ãîë áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ºíººäºð äýëõèéí õýìæýýíä ºðñºëäºæ áàéíà.

2. Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿¿äíýýñ ýäèéí çàñãèéí íººö íü òºãñ ºðñºëäººíèé ¿åä áàðàà ¿éë÷èëãýý áîëîí òýíöâýðòýé õóâààðèëàãääàã ãýæ ¿çäýã.11 Èíãýñíýýð áàðààíû ¿íý áóóð÷, ÷àíàð ñàéæèðäàã ó÷ðààñ õýðýãëýã÷äýä òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Æèøýý íü, Àâñòðàëè óëñ 2000 îíîîñ ºðñºëäººíèé õóóëèéã ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí õóóëü áîëãîí õýðýãæ¿¿ëñíýýð 2006 îíä àéë ºðõ á¿ðò íîãäîõ îðëîãî 7000 àâñòðàëè äîëëàðò õ¿ðñýí áàéíà.

3. Øóäàðãà, ÷ºëººò ºðñºëäººíèé îð÷èí á¿ðýëäýí òîãòñîíîîð ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòºä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ôðàíöûí íèéñëýë Ïàðèñ õîòíîî áàéðëàäàã Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð ºðñºëäººíèéã õýðýãæ¿¿ëýýã¿é îðîíòîé õàðüöóóëàõàä ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëñýí îðíû íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí ºñºëò 1-2 õóâèàð äýýã¿¿ð áàéäàã ãýñýí ñóäàëãààíû ä¿í ãàð÷ýý. Òóõàéëáàë, ÁÍÑÓ 1981 îíä “Øóäàðãà õóäàëäààíû õóóëü”-èéã áàòàëñàí áºãººä ò¿¿íýýñ ºìíº ýäèéí çàñàã íü áóóðàëòòàé áàéñàí áîë õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýñ õîéøõ 10 æèëä ýäèéí çàñàã íü æèëä äóíäæààð 8 îð÷èì õóâèéí ºñºëòòýé áîëñîí áàéíà.12

11 Lypsey and Chrystal, Principles of Economics, Ox-ford University Press, 1999, p 13912 Æàðãàëñàéõàí Á. Ìîíãîë óëñûí çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíèé ºíººãèéí áàéäàë, öààøäûí ÷èã

Äýýð äóðäñàí ýåðýã íºõöºë áàéäëóóä íü ìýäýýæ øóäàðãà, ÷ºëººò ºðñºëäººíèé ¿åä áèé áîëîõ áºãººä õàðèí ìîíîïîëü áîëîîä øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèé áóñàä ¿åä äýýðõ ãóðâàí ¿ç¿¿ëýëò ýñðýãýýð ýðãýæ, ¿éëäâýðëýã÷ íü ¿íèéã òîäîðõîéëæ, íýìýõ èíãýñíýýðýý õýðýãëýã÷äýä òààã¿é íºõöºëèéã áèé áîëãîæ óëìààð óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñºðãººð íºëººëäºã.

Ãóðàâ. Çàðèì óëñ îðíóóäûí ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòÓëñ îðíóóäûí ºðñºëäººíèé

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü òóõàéí óëñûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí îíöëîã, îðîí çàé, öàã õóãàöààíû áàéäàë çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ èõýíõ óëñûí ºðñºëäººíèé òºðºëæñºí õóóëü äàðààõ íèéòëýã çîðèëãûã õàíãàõàä ÷èãëýãääýã. ¯¿íä:13

1. Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ. Èíãýõäýý ºðñºëäººíä ººðò íü íºëººëºõ áóñ ¿íèéã òîãòîîã÷ êîìïàíèóäûã ¿íýý áóóëãàõûã øààðäñàíààð õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëäàã. ªðñºëäººíèé òóõàé õóóëü íü øóóä áîëîîä øóóä áóñ àðãààð õýðýãëýã÷èéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéäàã.14

2. Ýðõ ìýäëèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ. Ýíý íü íýã ãàðò õýò èõ ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã òºâëºðºõººñ ñýðãèéëæ, ýäèéí çàñãèéí íººöèéã àëü áîëîõ òýãø õóâààðèëàõ ¿¿ðýã þì. ÀÍÓ-ûí

õàíäëàãà. “ªðñºëäººí áà õºãæèë” õýëýëö¿¿ëýã. ÓÁ., 2007. 8-9 äýõ òàë.13Àëòàíãýðýë Ò. ªðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿íäýñëýë. www.asuult.net.14 Ìîíãîë Óëñûí Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü §6.1.7, §6.1.9. www.legalin-fo.mn ÓÁ., 2000.


78

Åðºíõèéëºã÷ Ò.Ðóçâåëüò “àðä÷èëñàí òºðººñ èë¿¿ õ¿÷òýé õóâèéí ýðõ ìýäýë íü àðä÷èëàëûí çàíàëõèéëýë þì” ãýæ Êîíãðåññò õýëæ áàéâ. ÀÍÓ-ûí ªðñºëäººíèé õóóëèàð òýð ¿åäýý äýëõèéí õàìãèéí òîì êîðïîðàöè áàéñàí AT&T õýìýýõ êîìïàíèé õ¿÷èéã “ñóëðóóëñàí” ò¿¿õòýé. Ìºí Ìàéêðîñîôò êîìïàíèé ýñðýã ãàðñàí ÀÍÓ-ûí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ýíä äóðäàæ áîëîõ þì.

3. ªðñºëäºã÷ íàðûã õàìãààëàõ. ªðñºëäººíèé õóóëü íü çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ºðñºëäºã÷ á¿ðò áîëîìæèéã íü îëãîõ, ýäèéí çàñãèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ çîðèëãîòîé áàéäàã.15

4. Íýãäýõ ãýðýý õýëöëèéã õÿçãààðëàõ. Íýãäýõ ãýðýý õýëöëèéã õÿçãààðëàõ íü õóóëü ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ºðñºëäººíèé çîõèöóóëàëòûí ãîë õýñýã áóþó ãýðýý õýëöëèéí òóõàé àñóóäàë þì. Çàõ çýýëä îðîëöîã÷èä ºðñºëäººíººñ ººðñäèéãºº õàìãààëàõûí òóëä õîîðîíäîî ºðñºëäººíä ñààä ó÷ðóóëàõóéö òºðºë á¿ðèéí ãýðýý õýëöýë, òîõèðîëöîî õèéäýã.

Ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä äýýðõ çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä ýðõ ç¿éí ÿìàð çîõèöóóëàëò ¿éë÷èëäãèéã çàðèì óëñûí æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çüå.16

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ

ÁÍÕÀÓ-ûí Ìîíîïîëèéí ýñðýã õóóëü 2008 îíû 8 äóãààð ñàðä õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ ýõýëñýí áàéíà. Õÿòàä óëñûí õóâüä ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëüä òîîöîãäîõ óñ 15 Ìºí òýíä. 9, 10 äóãààð ç¿éë.16 ÓÈÕÒÃàçðûí Ñóäàëãàà Øèíæèëãýý Îëîí Íèéòòýé Õàðèëöàõ Òºâ. Çàðèì óëñ îðíóóäûí ºðñºëäººíèé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèéí ºíººãèéí áàéäàë, øèíý÷ëýëèéí ÿâö. ÓÁ., 2009. ÑÒ-09/206

öàõèëãààí, õèé õàëààëò, øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýý, õàðèëöàà õîëáîî, òºìºð çàì, àãààðûí òýýâýð, òåëåâèç çýðýã ñàëáàðóóäàä ºðñºëäººí õàíãàëòã¿é áàéäàã òóë ºíäºð ¿íýòýé, ÷àíàð ìóóòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîõ ¿¿äíýýñ õóóëü òîãòîîìæèéã ÷àíä ìºðä¿¿ëýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëñýí. ÁÍÕÀÓ-ûí “Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèé ýñðýã” õóóëü íü 1993 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäºð Á¿õ Õÿòàäûí àðäûí òºëººëºã÷äèéí 8-ð õóðëûí Áàéíãûí õîðîîíû 3-ð ÷óóëãàíààð õýëýëöýãäýæ, ÁÍÕÀÓ-ûí Äàðãûí №10 çàðëèãààð òóíõàãëàãäàí, 1993 îíû 12 ñàðûí 01-íèé ºäðººñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí þì. Ýíý õóóëü íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ýð¿¿ë õºãæèõ òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, øóäàðãà ºðñºëäººíèéã õàìãààëàõ, èäýâõæ¿¿ëýõ, øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíººñ ñýðãèéëýõ, çàõ çýýëä îðîëöîã÷ áîëîí õýðýãëýã÷äèéí õóóëü ¸ñíû ýðõ àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ çýðýãò ¿éë÷èëäýã. Õóóëèíä “Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººí“ ãýæ òóñ õóóëèéí çààëò çºð÷ñºí ºðñºëäºã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà, ºðñºëäºã÷èéí àøèã ñîíèðõîë áîëîí õóóëü ¸ñíû ýðõèéã çºð÷ñºí çºð÷èë, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ýðõ àøãèéã àëäàãäóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õýëíý ãýæ òîäîðõîéëæýý.

ÁÍÕÀÓ-ûí Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèé ýñðýã õóóëèàð çàõ çýýëä îðîëöîã÷èéí áèçíåñèéí íóóö, íýð õ¿íä, õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ òóõàé áîëîí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéíà. Òóõàéëáàë õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëä “Ýíý õóóëèàð çîõèöóóëñàí


79

çààëòûã çºð÷èí, áóñäàä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí çàõ çýýëä îðîëöîã÷ íü õîõèðëûã áàðàãäóóëàí íºõºí òºëáºð ºãºõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Õîõèðñîí ýòãýýäèéí õîõèðëûã òîîöîîëîõîä õýö¿¿ ¿åä õîõèðëûí íèéò õýìæýý íü òóõàéí çºð÷èëòýé ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä çºð÷ëèéí õóãàöààíû òóðøèä îëñîí àøèã îðëîãî áàéõ áîëíî. Õóóëü ¸ñíû ýðõ àøèã ñîíèðõëûã íü çºð÷ñºí øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèé ¿éë àæèëëàãààíä òîîöîãäîõ çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýä íü õîõèðñîí ýòãýýäèéí óëèðëûí á¿õ çàðäëûã òºëíº.” ãýæ çààñàí áàéäàã. Ìºí ýíýõ¿¿ õóóëèàð Çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ýòãýýä áóñäûí á¿ðòãýëòýé áàðààíû òýìäãèéã õóóðàì÷ààð õèéõ, çºâøººðºëã¿éãýýð õýí íýãíèé áèçíåñèéí íýð áîëîí õóâèéí íýðèéã õýðýãëýõ, àëäàðòàé áîëîí ñàéí ÷àíàðûí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàíèõ òýìäýã, ãýð÷èëãýý çýðýã ÷àíàðûí òýìäãèéã áóðóóãààð àøèãëàõ, äóóðèàëãàí õèéõ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿¿ñýë ãàðëûã ãóéâóóëàõ, áè÷èã áàðèìòûã õóóðàì÷ààð õèéõ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã òººðºãä¿¿ëýí áóðóó ìýäýýëýë òàðààõ çýðýã õóóëü áóñ ¿éëäýë õèéñýí òîõèîëäîëä ÁÍÕÀÓ-ûí Á¿òýýãäýýõ¿¿íèé ÷àíàðûí òóõàé õóóëü áîëîí Áàðààíû òýìäýãòèéí òóõàé õóóëèéí çààëòûí äàãóó øèéòãýë õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí áàéíà.

Òàéâàíü óëñ. Òàéâàíü óëñûí Øóäàðãà õóäàëäààíû õóóëü íü ºðñºëäººíä õàðø ãýðýý õýëöýë, íýãäýí íèéëýõ ÿâäàë, ìîíîïîëü áàéäàë, äàâàìãàé áàéäàë, ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëü, ýäèéí çàñãèéí òºâëºðºë, õýò ¿íý, ¿ãñýí õóéâàëäàõ, áîñîî õàìòûí àæèëëàãàà, áîñîî ¿íý

òîãòîîõ ãýõ ìýò íèéòëýã àñóóäëóóä á¿ãäèéã çîõèöóóëæýý. Èíãýõäýý îéëãîëò á¿ðèéí òîäîðõîéëîëòûã íàðèéâ÷ëàí îðóóëæ ºãñºí áà òóõàéëáàë, “òóõàéí çàõ çýýëèéí òîäîðõîé õóâèéã äàíãààðàà ýçýìøèæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéâàë ìîíîïîëü ãýíý” ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð ÿã ÿìàð íºõöºëä ìîíîïîëü áîëîõ âý, ÿìàð íºõöºëä ìîíîïîëü ãýæ ¿çýõã¿é âý ãýäãèéã òîäîðõîé çààæ ºãñºí áàéíà. Æèøýý íü, Òàéâàíû Øóäàðãà õóäàëäààíû õóóëèíä “õýðâýý òóõàéí êîìïàíèéí äàíãààðàà çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü íü 50%-ñ äýýøã¿é áîë, õýðâýý òóõàéí çàõ çýýëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òýðã¿¿ëýõ õî¸ð êîìïàíèéí ýçëýõ õóâü íèéëýýä 67%-ñ äýýøã¿é áîë, õýðâýý ãóðâàí òýðã¿¿ëýã÷ êîìïàíèéí çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü 75%-ñ äýýøã¿é áîë ìîíîïîëü ãýæ ¿çýõã¿é” õýìýýí çààñàí áàéíà.

Òóñ óëñûí õóâüä àíõ 1986 îíä ºðñºëäººíèé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëñàí áà óäààí õóãàöààíû õýëýëö¿¿ëãèéí ¿ð ä¿íä 1991 îíä Øóäàðãà õóäàëäààíû õóóëü íýðòýéãýýð áàòëàãäæýý. Óã õóóëü íü 1991 îíû 2 äóãààð ñàðûí 04-íèé ºäºð áàòëàãäñàí áºãººä íýã æèëèéí äàðàà õýðýãæèæ ýõýëñýí. Øóäàðãà õóäàëäààíû õóóëü íü õóäàëäààíû æóðìûã ìºðä¿¿ëýõ, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, øóäàðãà ºðñºëäººíèé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, ò¿¿íèé õýòèéí òºëºâèéã äýìæèõ çîðèëãîòîé þì. Òàéâàíû Øóäàðãà õóäàëäààíû õîðîî /FTC/ íü 1992 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íä áàéãóóëàãäñàí. Áîäëîãî çîõèöóóëàëò, õóóëèéí õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâüäàã áàéãóóëëàãà áîëîõ Øóäàðãà õóäàëäààíû õîðîî íü îðîí òîîíû 9 ãèø¿¿íýýñ á¿ðääýã áà òýäãýýðèéã Åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë


80

áîëãîñíîîð Åðºíõèéëºã÷ ãóðâàí æèëèéí õóãàöààòàé òîìèëäîã áàéíà. Òàéâàíû Øóäàðãà õóäàëäààíû õîðîî íü áîäëîãî áîëîí õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàðèóöäàã Çàñãèéí ãàçðûí õàðüÿà ßàìíû ò¿âøèíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã àãåíòëàã þì.

Òàéâàíû Øóäàðãà Õóäàëäààíû õóóëèéí 46 äóãààð ç¿éëä 1999 îíä îðñîí ººð÷ëºëòººð “Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ºðñºëäººíä õàìààðàëòàé ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí áóñàä õóóëèéí çîõèöóóëàëòòàé çºð÷èëäºæ áàéâàë ýíý õóóëü íü äàâóó ýðõòýé ¿éë÷èëíý” ãýæ çààñàí áàéäàã áºãººä õóóëüä ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò îðñíîîð Øóäàðãà Õóäàëäààíû Õîðîîíû ýðõ ìýäýë, áèå äààñàí áàéäëûã óëàì áýõæ¿¿ëñýí áàéíà.

Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ. ÎÕÓ-ûí Ìîíîïîëèéí ýñðýã àëáà íü ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 8-ð ñàðûí 19-íèé òîãòîîëûí äàãóó Ìîíîïîëèéí ýñðýã õî¸ð äàõü áàãö õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðààð õýëýëö¿¿ëæ äýìæëýã àâñàí áàéíà. ÎÕÓ-ûí Ìîíîïîëèéí ýñðýã àëáàíû äýðãýä çàõ çýýë á¿ðèéã õàðèóöñàí Øèíæýý÷äèéí çºâëºë àæèëëàäàã. Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíººñ õàìãààëàõ Øèíæýý÷äèéí çºâëºë íü õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí áèåëýëòýíä õÿíàëò òàâüæ, àñóóäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ÎÕÓ-í Ìîíîïîëèéí ýñðýã àëáàíä ñàíàë çºâëºìæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Ìîíîïîëèéí ýñðýã àëáà íü ýäèéí çàñãèéí òºâëºðºë, êàðòåëèéí àñóóäàë, êîìïàíèóäûí íýãäýí íèéëýõ ïðîöåññ áîëîí øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèé ýñðýã áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé àëáà þì.

Òóñ óëñûí ªðñºëäººíèéã õàìãààëàõ òóõàé õîëáîîíû õóóëü íü 2006 îíû 7 äóãààð ñàðûí 8-íû ºäºð 9 á¿ëýã, 52 ç¿éëòýéãýýð áàòëàãäñàí.

Óã õóóëü íü äàðààõ õýä õýäýí îíöëîãòîé.

1.Íýð òîìú¸îíû õóâüä íýëýýä çàäëàí òîäîðõîéëæ ºãñºí. Æèøýý íü: Õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëä “õàðèëöàí îðëîõ á¿òýýãäýõ¿¿í”, “ÿëãàâàðëàí ¿çýõ íºõöºë”, “ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íäýñëýëã¿é õýò ºíäºð áîëîí áàãà ¿íý”, “ºðñºëäººíèéã õÿçãààðëàõ øèíæ òýìäýã”, “áîñîî òîõèðîëöîî”, “ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëò”, “òºðèéí áîëîí íóòãèéí çàõèðãààíû òóñëàìæ” çýðýã íýð òîìú¸îã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæ ºãñºí.

2.Òºðèéí áàéãóóëëàãà áîëîí îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà íü ººðèéí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä 19-ð ç¿éëä çààñàí çîðèëãîîð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõäýý Ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãààñ çààâàë çºâøººðºë àâàõ òàëààð çààñàí áàéäàã. Õàðèí õóóëèéí 20-ð ç¿éëä ÎÕÓ-ûí Ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãààñ óðüä÷èëàí çºâøººðºë çààâàë àâàõã¿éãýýð óëñûí áîëîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òîõèîëäëûã çààñàí áàéíà.

3.ÎÕÓ-ûí Ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõèéí òàëààð íàðèéâ÷ëàí çààñíààñ ãàäíà èðãýäýýñ Ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãàä ìýäýýëýë ºãºõ, ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãà õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí ýñýõ òàëààð õýðýã ¿¿ñãýõ ïðîöåññûã íàðèéâ÷ëàí çààñàí.

4.Àðèëæààíû áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàõ, íýãäýõ, íèéëýõ òîõèîëäîëä çààâàë Ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãààñ çºâøººðºë àâàõ òàëààð õóóëü÷èëñàí.

5.Äàâàìãàé áàéäàëòàé àæ àõóéí íýãæèéí òàëààðõ îéëãîëòûã ìàø íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí. Æèøýýëáýë, äàðààõ íºõöºëä àæ àõóé ýðõëýã÷ (ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ


81

áóñàä)-èéã äàâàìãàé áàéäàëòàé ãýæ ¿çíý:

- Õýðýâ ãóðâàí àæ àõóé ýðõëýã÷ (òóñ á¿ðèéíõ íü ýçëýõ õóâü òóõàéí çàõ çýýë äýõ áóñàä àæ àõóé ýðõëýã÷ýýñ èë¿¿)-èéí íèéò õóâü çàõ çýýëèéí òàâèí õóâèàñ äýýø, ýñâýë òàâàí àæ àõóé ýðõëýã÷ (òóñ á¿ðèéíõ íü ýçëýõ õóâü òóõàéí çàõ çýýë äýõ áóñàä àæ àõóé ýðõëýã÷ýýñ èë¿¿)-èéí íèéò õóâü çàõ çýýëèéí äàëàí õóâèàñ äýýø áàéâàë (õýðýâ ýäãýýð ñóáúåêò¿¿äèéí àëü íýãíèéõ íü ýçëýõ õóâü íàéìàí õóâèàñ áàãà áàéâàë ýíýõ¿¿ ç¿éë ¿éë÷ëýõã¿é);

- Óðò õóãàöààíû òóðøèä (íýã æèëýýñ áàãàã¿é õóãàöààíä ýñâýë òóõàéí áàðààíû çàõ çýýë ¿ðãýëæèëñýí õóãàöààíààñ æèë îð÷èì õóãàöààíä) àæ àõóé ýðõëýã÷èéí çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü ººð÷ëºãäººã¿é, ýñâýë ººð÷ëºëòºíä áàãà ºðòñºí, ìºí òóõàéí çàõ çýýëä øèíý ºðñºëäºã÷ îðîõîä áýðõøýýëòýé áîë;

- Àæ àõóé ýðõëýã÷èéí áîðëóóëæ ýñâýë õóäàëäàí àâ÷ áóé áàðààã ººð áàðààãààð îðëóóëàõ áîëîìæã¿é, (ÿëàíãóÿà ¿éëäâýðëýëèéí çîðèëãîîð õýðýãëýæ áàéãàà ¿åä), ¿íèéí ºñºëò, ýðýëò áóóðàõààñ ¿ë õàìààðàõ, òóõàéí çàõ çýýë äýýðõ áàðààíû ¿íý, õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ íºõöºëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã òîäîðõîé á¿ëýã ýòãýýä ë ìýäýæ áîëîõ íºõöºë áàéäàëòàé áîë;

- Àæ àõóé ýðõëýã÷ ººðèéã íü áàðààíû çàõ çýýëä äàâàìãàé áàéäàëã¿é áîëîõûã áàòëàõ íîòîëãîîã ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãà áîëîí ø¿¿õýä ãàðãàõ ýðõòýé;

- Àæ àõóé ýðõëýã÷ áàðààíû çàõ çýýëä åðäèéí ìîíîïîëèéí áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéãàà áîë ò¿¿íèéã äàâàìãàé áàéäàëòàé ãýæ ¿çíý;

- Õýðýâ àæ àõóé ýðõëýã÷ òîäîðõîé áàðààíû çàõ çýýëä ãó÷èí òàâààñ áàãàã¿é õóâü ýçýëäýã áîë ò¿¿íèéã Õîëáîîíû õóóëèàð äàâàìãàé

áàéäàëòàé ãýæ òîãòîîæ áîëíî;- Ýíýõ¿¿ õóóëüä çààñàí

õÿçãààðëàëòûã òîîöñîíû ¿íäñýí äýýð Çàñãèéí ãàçàð ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà (çýýëèéí áàéãóóëëàãààñ áóñàä)-ûã äàâàìãàé ñóóðüòàé ãýæ ¿çíý;

- Çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ õóóëüä çààñàí õÿçãààðëàëòûã òîîöñîíû äàðàà Òºâ áàíêòàé çºâøèëöñºíèé ¿íäñýí äýýð çýýëèéí áàéãóóëëàãûã äàâàìãàé áàéð ñóóðüòàé ãýæ ¿çíý;

- Ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà (çýýëèéí áàéãóóëëàãààñ áóñàä)-ûí äàâàìãàé áàéäëûã Çàñãèéí ãàçðûí áàòàëñàí æóðìûí äàãóó Ìîíîïîëèéí ýñðýã áàéãóóëëàãà òîãòîîíî;

- Çýýëèéí áàéãóóëëàãûí äàâàìãàé áàéäëûã òîãòîîõ æóðìûã Çàñãèéí ãàçàð Òºâ áàíêòàé çºâøèëöñºíèé ¿íäñýí äýýð áàòàëíà. Õýðýâ çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü íü àðâàí õóâèàñ äýýøã¿é, õýä õýäýí çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü íü õîðèí õóâèàñ äýýøã¿é áîë òóõàéí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûã äàâàìãàé áàéäàëòàé ãýæ ¿çýõã¿é.

Óêðàéí óëñ. Ãåðìàíû çàãâàðààð áîëîâñðóóëàãäñàí Óêðàéí óëñûí Ìîíîïîëèéí ýñðýã õóóëü íü (“Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäººíèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, “Ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëèéí òóõàé õóóëü”) èõýýõýí õîöðîãäñîí òºäèéã¿é äýëõèéí èõýíõ óëñ îðíóóäàä, òýð äóíäàà Ãåðìàí óëñàä õýðýãëýãäýõýý áîëüñîí íü äýýðõ õóóëèéã íýí äàðóé ººð÷ëºõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà õýìýýí ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çýæ áàéíà. Øèíýýð áàòëàãäàõ õóóëüä òóõàéí çàõ çýýëèéí òîäîðõîéëîëòûã îíîâ÷òîé òóñãàõ, áàðààíû çàõ çýýëèéí ãàçàð ç¿éí õèë õÿçãààðûã òîãòîîõ çýðýã ººð÷ëºëò¿¿äèéã îðóóëàõààð òºëºâëºæýý. Ýíýõ¿¿ õóóëèàð “àæ àõóéí íýãæ êîìïàíè íü òóõàéí çàõ çýýëä 35 õóâèàñ äýýø õóâü ýçýëäýã áîë ìîíîïîëü ãýíý” ãýñíèéã äýëõèéí æèøèãòýé


82

íèéö¿¿ëýõ õýðýãòýé õýìýýí ¿çñýí. Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóä áîëîí ÎÕÓ-ûí õóâüä òóõàéí çàõ çýýëèéí 50-ñ äîîøã¿é õóâèéã ýçëýæ áóé àæ àõóéí íýãæ ï¿¿ñ êîìïàíèéã ìîíîïîëü ãýäýã òóë ýíýõ¿¿ æèøèãò íèéö¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã ÷óõàë÷èëæ áàéíà.

Àæ àõóéí íýãæ, êîìïàíèé íýãäýí íèéëýõ ïðîöåññ íü òºâëºðºë ãýñýí óòãààð Óêðàéíû õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäñàí áàéíà. Íýãäýí íèéëñýí áàéãóóëëàãóóäûí õºðºíãº 12 ñàÿ åâðîãîîñ äýýø áîë Óêðàéíû Ìîíîïîëèéí ýñðýã õîðîîíîîñ çààâàë çºâøººðºë àâàõ ¸ñòîé áºãººä ýíý õýìæýýãýýð áîë Óêðàéíû áàðàã á¿õ äóíä òîì êîìïàíèóä çºâøººðºë àâàõààð áàéíà. Ãýòýë Åâðîïûí Õîëáîîíû Óëñóóä, ÀÍÓ, Êàíàä, ßïîí çýðýã îðíóóäàä áîë äàðóé 100 äàõèí èõ ä¿íãýýð áîñãî òîãòîîñîí áàéíà. ¯¿íèéã ÷ áàñ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé. Òºâëºðëèéí õóâüä òóõàéí àæ àõóéí íýãæèéí õóâüöààíû 25 õóâèàñ äýýø õóâèéã ýçýìøèæ áîëîõã¿é ãýæ õóóëèíäàà çààñàí íü àæ àõóéí íýãæ êîìïàíè áèçíåñýý ¿ð àøèãòàé ýðõëýí ÿâóóëàõ áîëîëöîîã õààæ áàéíà. Ýíý õóâèéã 50 õóâü õ¿ðòýë íýìýãä¿¿ëýõ íü îëîí óëñûí çàõ çýýëèéí õýì õýìæýýíä íèéöýõ áîëíî õýìýýí çàðèì ø¿¿ìæëýã÷èä ¿çýæ áàéãàà àæ. Óêðàéí Óëñ ìîíîïîëèéí ýñðýã õóóëèíäàà îëîí óëñûí æèøèãò õ¿ðýõ¿éö ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿é áîë äîòîîäûí êîìïàíèóäûí õºãæèë õîöîð÷, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò çîãñîõîä õ¿ðíý õýìýýí ¿çýõ õ¿ì¿¿ñ öººíã¿é áàéíà.

Áåëàðóñ óëñ. Áåëàðóñ óëñ 2006 îíä ìîíîïîëèéí ýñðýã õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àæëûí õ¿ðýýíä õýä õýäýí ýðõ ç¿éí áè÷èã áàðèìòûã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæýý. Òóõàéëáàë, áàðààíû çàõ çýýë äýýð äàâàìãàé áàéäàëòàé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí óëñûí á¿ðòãýë, ìîíîïîëèéí ýñðýã õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èã÷äºä

õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà, àâàõ àðãà õýìæýýíèé òàëààðõ òîãòîîëûã áàòàëñàí. Äàðààõ õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ìîíîïîëèéí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààã õÿíàí çîõèöóóëæ áàéíà.

- Ìîíîïîëèéã õÿçãààðëàõ, ºðñºëäººíèéã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé õóóëü;

- Ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëèéí òóõàé õóóëü;

- Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü;

- Áåëàðóñèéí ¯íäñýí Õóóëü;- Áåëàðóñèéí Èðãýíèé õóóëü;- Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí

òîãòîîë, õýì õýìæýý òîãòîîñîí çààâàð.

Áåëàðóñèéí Ýäèéí çàñãèéí ÿàì ºðñºëäººíèé õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áà äàðààõ àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýäýã áàéíà.

- Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé áè÷èã áàðèìòûã áîëîâñðóóëàõ;

- Çàõ çýýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ;

- Ìîíîïîëèéí ò¿âøèíã òîãòîîõ;

- Àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí óëñûí á¿ðòãýëèéã õºòëºõ, á¿ðä¿¿ëýõ;

- Ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëèéí æàãñààëò ãàðãàõ, ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ;

- Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õÿíàí çîõèöóóëàõ;

- ªðñºëäººíèé áîäëîãûí õ¿ðýýíä îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìòðàí àæèëëàõ.

Áåëàðóñèéí Ýäèéí Çàñãèéí ßàì íü ºðñºëäººíèé àñóóäëûã õàðèóöàí àæèëëàõäàà îëîí óëñûí ºðñºëäººíèé õîëáîîíû ãèø¿¿í, Òóñãààð Óëñóóäûí Õàìòûí Íèéãýìëýãèéí ìîíîïîëèéí ýñðýã áîäëîãûí îëîí óëñûí çºâëºëèéí ãèø¿¿íýýð ýëññýí áàéíà.


83

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ. 1980-ààä îíä Ñîëîíãîñûí Çàñãèéí ãàçàð òºðèéí çîõèöóóëàëò, äýìæëýã, õàìãààëàëò á¿õèé ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíîîñ ººðèéãºº çîõèöóóëàõ, íýýëòòýé ºðñºëäººíèé çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã óðóó øèëæèõ ýõëýëèéã òàâüñàí þì. ÁÍÑÓ 1980 îíä ¯íäñýí õóóëèéíõàà 8 äóãààð íýìýëòýýð “òºð íü çàõ çýýëä äàâàìãàé áàéäàë áèé áîëãîõ, ò¿¿íèéãýý áóðóóãààð àøèãëàõ ÿâäëààñ ñýðãèéëæ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëæ, óäèðäàæ áîëíî” ãýæ çààñàí. Ò¿¿íýýñ ãàäíà 1980 îíû ýöñýýð “Ìîíîïîëèéã çîõèöóóëàõ áà øóäàðãà õóäàëäààíû õóóëü” /Monopoly Regulation and Fair Òrade Act/ -èéã áàòàëæ, 1981 îíîîñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Òóñ õóóëü íü Ñîëîíãîñûí ýäèéí çàñãèéã òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé ñèñòåìýýñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áîëîâñðóóëàãäæýý. 1980-ààä îíû äóíä õ¿ðòýë õóóëèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä þóíû ºìíº, çàõ çýýë äýýð øóäàðãà áóñ õóäàëäààíû ¿éëäë¿¿ä áîëîõ øóäàðãà áóñ òóñëàí ã¿éöýòãýõ ãýðýý áàéãóóëàõ, øóäàðãà áóñ øîøãî õýðýãëýõ, ñóðòàë÷ëàõ, õýðýãëýã÷äèéã õóóðàí ìýõëýõ çýðýã ÿâäëóóäòàé ýí òýðã¿¿íä òýìöýæ ýõýëñýí áàéíà. Æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéã äýìæèõèéí òóëä òóñëàí ã¿éöýòãýã÷èéí òóõàé ãýðýýã õóóëèéí çààëòààñ ñàëãàæ òóñàä íü “Òóñëàí ã¿éöýòãýõ øóäàðãà ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü”-èéã 1984 îíä áàòàëñàí áàéíà.

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñ. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð óëñûí Çàõ çýýëèéã õÿçãààðëàõ áîëîí øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü íü 1996 îíä áàòëàãäñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õóóëèàð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ õóóëèéí ýòãýýä¿¿äèéí ºðñºëäººíèé

¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áàéíà. Òóñ õóóëü íü õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, õýðýãëýã÷èéã õóóðàí ìýõëýõèéã õàòóó õîðèãëîõ, õýðýãëýã÷èéí ñîíãîëòûã õ¿íäýòãýõ òàëààð ò¿ëõ¿¿ àíõààðñàí áàéíà. Ìºí ýíýõ¿¿ õóóëèàð ºðñºëäººíèéã çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãà áîëîõ “Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäººíèé áàéãóóëëàãà”-ûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, àëáàí òóøààëûí çýðýãëýë, àëáàí õààã÷äûí öàëèíãèéí õýìæýý çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí.

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð óëñàä ºðñºëäººíèé õàðèëöààã Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäººíèé áàéãóóëëàãà íü õÿíàí çîõèöóóëäàã. Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäººíèé áàéãóóëëàãûã çàõèðàë íü óäèðääàã áºãººä çàõèðëûã Åðºíõèé ñàéäûí ñàíàë áîëãîñíîîð òóñ óëñûí Åðºíõèéëºã÷ òîìèëäîã áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäººíèé áàéãóóëëàãà íü 2 äýä çàõèðàëòàé áàéíà. Äýä çàõèðëûã çàõèðëûí ñàíàë áîëãîñíîîð Åðºíõèéëºã÷ òîìèëîõ áºãººä êîíñóëûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Çàõèðàë, äýä çàõèðëûí òîìèëãîîíû õóãàöàà 6 æèë áàéõ áºãººä 1 óäàà óëèðóóëàí ñîíãîæ áîëíî. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñûí ïàðëàìåíòèéí ªðñºëäººíèé çºâëºëººð ýäãýýð òîìèëîãäñîí àëáàí òóøààëòàí, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã õýëýëöäýã áàéíà.

Äýýðõ óëñóóäààñ õàðàõàä ãàäààä óëñóóäàä ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿é ººð ººð íºõöºë áàéäàë, øàëòãààí, øààðäëàãûí óëìààñ ¿¿ñýí õºãæèæ, òóñ òóñûí ºâºðìºö îíöëîãòîî íèéö¿¿ëýí ºðñºëäººíèé õóóëü òîãòîîìæîî áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ íýã òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà ãýäýã óòãààðàà òîäîðõîé çîõèöóóëàëòóóä äýýð íèéòëýã ç¿éë áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ºðñºëäººíä õàðø õýëöýë áîëîí äàâàìãàé


84

áàéäëàà óðâóóëàí àøèãëàõûã õîðèãëîõ, õóóëèéí ýòãýýä ººð÷ëºí áàéãóóëàõàä òºðººñ õÿíàëò òàâèõ ãýõ ìýò.

Äàðààãèéí õýñýãò ººðèéí îðíû ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí ºíººãèéí áàéäàë, õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Äºðºâ. Ìîíãîë óëñûí ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ìîíãîë óëñûí ºðñºëäººíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîã 1993 îíä Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéã àíõëàí áàòàëñàí, 2000 áîëîí 2010 îíä òóñ á¿ð øèíý ¿çýë áàðèìòëàëààð øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí ãýõ 3 ¿å øàòàíä õóâààí àâ÷ ¿çýæ áîëíî. Ýäãýýðèéí òàëààð òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå.

Ìàíàé óëñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ýðñ øèíý÷ëýë õèéæ, çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæèæ áàéñàí 1990-ýýä îíû ¿åä ìîíîïîëü øèíæòýé óëñûí ºì÷èéí òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿ä õóâü÷ëàãäàí, óëñûí ìîíîïîëèîñ õóâèéí ìîíîïîëèóä ¿¿ñýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, çàõ çýýëä ÷ºëººò, øóäàðãà ºðñºëäººíèé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ òºðººñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ, ìîíîïîëèéã õÿçãààðëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áèé áîëñíîîð 1993 îíä Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéã àíõ áàòàëæýý. 1993 îíä áàòëàãäñàí Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü ¿éë÷ëýõýä òóõàéí ¿åèéí íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí îð÷èí áèé áîëîîã¿é, õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî, ìåõàíèçì á¿ðýëäýõã¿é áàéñààð áàãàã¿é õóãàöàà ºíãºðñºí áàéíà. Õóóëü õýðýãæèõã¿é áàéãàà ¿íäñýí øàëòãààíûã õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõã¿é, òîãòîëöîîã õýò çàäàëæ, îëîí

áàéãóóëëàãóóäûí äóíä á¿ðõýãä¿¿ëýí òàðààñàí, õóóëèéí çàðèì ç¿éë çààëòóóäûã ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé ãýæ ¿çñýíèé óëìààñ 2000 îíä Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéã áàòàëñàí áàéíà.

Òóñ õóóëüä çààñíààð õóóëèéí çîðèëò íü àæ àõóé ýðõëýã÷èéí çàõ çýýëä øóäàðãààð ºðñºëäºõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ºðñºëäººíä õàðø àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õîðèãëîí õÿçãààðëàõ, ºðñºëäººíèéã çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøäîã áàéíà. Òóñ õóóëü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õóâüä ºìíºõ õóóëèàñ äýâøèëòòýé áàéñàí áîëîâ÷ äàðààõ õýä õýäýí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é ñóë òàëòàé áàéâ. Òóõàéëáàë:

1.Õóóëèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýã çºâõºí àøãèéí òºëººõ õóóëèéí ýòãýýäýä áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ¿éë÷ëýõýýð çààñàí. Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð óëñûí á¿ðòãýëä õóóëèéí ýòãýýäýýð á¿ðòãýãäýýã¿é áîëîâ÷ áèçíåñèéí òîäîðõîé àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà õóâü õ¿í, àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýä íü çàõ çýýëä íºëººëºõ, áèçíåñèéí õàðèëöààã õÿçãààðëàñàí, ºðñºëäººíä õàðøèëñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæòîé áàéãàà òóë õóóëèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýã ºðãºòãºõ øààðäëàãàòàé áàéâ.

2.Õóóëèéí 5.1-ä “Çàõ çýýëä òîäîðõîé òºðëèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí ãóðàâíû íýãýýñ äýýø õóâèéã äàãíàí áóþó áóñàä ýòãýýäòýé õàìòðàí õèéæ áàéâàë äàâàìãàéëàõ áàéäàëòàé ãýæ ¿çíý” ãýæ çààñàí. Ãýâ÷ çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíò ºíººãèéí íèéãýìä


85

çºâõºí çàõ çýýëä áîðëóóëàëòûí õýìæýýíèé ýçëýõ õóâèàð äàâàìãàé áàéäëûã òîãòîîõ íü èõýýõýí ó÷èð äóòàãäàëòàé ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ãàäààä óëñóóäûí õóâüä äàâàìãàé áàéäëààð òóõàéí çàõ çýýëä áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí õýìæýýíýýñ õàìààðàõ, ÿìàð òîõèîëäîëä äàâàìãàé áàéäàëòàé ãýæ ¿çýõã¿é áîëîõ òàëààð íàðèéâ÷ëàí çààñàí áàéäàã. Õýäèéãýýð çàõ çýýëèéí 1/3-ä õ¿ðýýã¿é ÷ çàõ çýýëä äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðüòàé ýñâýë çàõ çýýëèéí 1/3-ààñ èõ õýìæýýã ýçýëæ áàéñàí ÷ çàõ çýýëä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã ÷ 2000 îíû õóóëèàð óã àñóóäëûã çîõèöóóëæ ÷àäààã¿é.

3.Õóóëèéí 15.1-ò äàâàìãàé áàéäàëòàé àæ àõóé íýãæ ºðñºëäºã÷ àæ àõóéí íýãæòýé íýãäýõ, íèéëýõ çàìààð ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàõûã øóóä õîðèãëîñîí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèé ýñðýã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí íýãäýí íèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèíà ãýñýí áîëîâ÷ ÿã ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã íýãäýí íèéëýõ ãýõ, ÿã ÿìàð íºõöºëä ýíýõ¿¿ íýãäýí íèéëýõ íü øóäàðãà ºðñºëäººíä ñºðãººð íºëººëºõ âý ãýäãèéã òîäîðõîé çààæ ºãººã¿é.

4.Õóóëüä ºðñºëäººíä õàðø ãýðýý, õýëöýë, êàðòåëèéí òàëààðõ îéëãîëò, ºðñºëäººíä õàðø õýëöýë, ãýðýý áàéãóóëàõ òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õàíãàëòã¿é áàéâ. ªºðººð õýëáýë òóñ õóóëü íü äàâàìãàé áàéäàëòàé àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëààä áóñàä àæ àõóéí íýãæ êàðòåëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîõ òàëààð çîõèöóóëààã¿é áîëíî.

5.Ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëèéí ¿éë

àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõäàà çºâõºí ¿íý áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòºä àíõààðñíààñ áóñ, õýðýãëýã÷äéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä àíõààðààã¿é. Ìîíîïîëü áàéäàëòàé àæ àõóéí íýãæ, êîìïàíèóä òýð áàéäëàà àøèãëàí çîõèîìëîîð õýò ºíäºð ¿íý òîãòîîõ, áóóðóóëàõ áîëîìæ èõ áàéäàã ó÷èð ìîíîïîëü àæ àõóéí íýãæ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã õýò ºñãºõ ÿâäàëä òºðèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéäàã.

6.Õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí õýìæýý íü òóõàéí õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä øèéòãýë áîëæ ºãäºãã¿é. Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ çàõèðãààíû õàðèóöëàãà íü àæ àõóéí íýãæèéã 100000-250000 òºãðºãººð òîðãîõ, õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî, ýä ç¿éëèéã õóðààõ, ¿éë àæèëëàãààã íü ò¿ð õóãàöààãààð çîãñîîõ, òóñãàé çºâøººðëèéí ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ ñàíàëûã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ, àëáàí òóøààëòíûã 30000-60000 òºãðºãººð òîðãîõ, çºð÷èë ãàðãàõààñ ºìíºõ áàéäëûã ñýðãýýí òîãòîîõ øèéòãýëèéã íîãäóóëæ áàéâ. Õýäèéãýýð õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî, ýä ç¿éëèéã õóðààõ, ¿éë àæèëëàãààã íü ò¿ð õóãàöààãààð çîãñîîõ, òóñãàé çºâøººðëèéí ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ ñàíàëûã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ çýðýã çàõèðãààíû øèéòãýëèéã íýìýãäýë øèéòãýëèéí õýëáýðýýð õýðýãëýõýýð õóóëü÷èëñàí áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ õóóëèéí çààëò íü îãò õýðýãæäýãã¿é áàéñàí. Øóäàðãà


86

áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä äàâàìãàé áàéäàëòàé ºðñºëäºã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ºðñºëäººíä ñààä ó÷ðóóëñàí õýëöýë õèéõèéã õîðèãëîõîîð çààñàí áîëîâ÷ õýðõýí èëð¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã õóóëü÷ëàí çààãààã¿é, õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëòûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õ¿ëýýëãýõ çàõèðãààíû õàðèóöëàãà íü àæ àõóéí íýãæèéí õóâüä 100000-250000 òºãðºãººð òîðãîõîîð çààñàí íü àìüäðàë äýýð õóóëèéí çààëòóóä õýðýãæèõã¿é áàéõ øàëòãààí íºõöºë áîëæ áàéëàà. 17

Äýýðõ øàëòãààíóóäûí óëìààñ òóõàéí ¿åèéí õóóëü íü øóäàðãà ºðñºëäººíèéã áèé áîëãîõ íèéãìèéí õàðèëöààã á¿ðýí çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí íü äîîðõ ñóäàëãààíààñ òîäîðõîé õàðàãäàíà.

Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-ûí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëèéí õàìòðàí 2007 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëä ºðñºëäººí íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ îéðûí òàâàí æèëä ºðñºëäººí íýìýãäýõã¿é, öººí õýäýí êîìïàíè äàâàìãàéëíà ãýñýí áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä ¿¿ðýí õîëáîîíû çàõ çýýë õàìãèéí èõ ºðñºëäººíòýé, ¿¿íèé äàðàà ãàçðûí òîñíû èìïîðòûí çàõ çýýë, íîîëóóð ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé, õàìãèéí ñ¿¿ëä íèéòèéí òýýâðèéí çàõ çýýë îðæ áàéíà. Ìºí òóñ ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí 52% íü òóõàéí çàõ çýýëä àíõ íýâòðýí îðîõîä ÿìàð íýãýí áýðõøýýë òîõèîëäñîí ãýæýý.

17ÓÈÕÒÃàçðûí Ñóäàëãàà Øèíæèëãýý Îëîí Íèéòòýé Õàðèëöàõ Òºâ. Çàðèì óëñ îðíóóäûí ºðñºëäººíèé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæèéí ºíººãèéí áàéäàë, øèíý÷ëýëèéí ÿâö. ÓÁ., 2009. ÑÒ-09/206

Íèéò ñàëáàðò äåìïèíã18 (47%) òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõ (38%), äàëä ñ¿ëæýý (21%) õ¿÷òýé çàð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ (16%) á¿òýýìæèéí ºñºëò, ¿íý áóóðóóëàõ (14%), ìýðãýæèëòýí, àæèëòíûã óðâóóëàõ (13%), óðàìøóóëàë, øèíý ¿éë÷èëãýý íýâòð¿¿ëýõ (6%) ãýõ çýðãèéã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ºðñºëäºã÷ººñºº õ¿ëýýæ áîëîõ ýðñäýë¿¿ä ãýæýý. 19

¯¿ðýí õîëáîîíû çàõ çýýëä ºðñºëäººí çàð ñóðòàë÷èëãààãààð (44%), çàõ çýýëèéí õèë õÿçãààðûí õóéâàëäààí, õýðýãëýã÷äýä áóðóó ìýäýýëýë õ¿ðãýõ (33%) çàìààð èëýðäýã ãýñýí áîë ãàçðûí òîñíû èìïîðòûí çàõ çýýëä ºðñºëäººí ¿íèéí õóéâàëäààí (64%) ýðõ ìýäýëòíèé øèéäâýðýýð (43%) èëýðäýã ãýæýý. Íîîëóóðûí çàõ çýýëä ºðñºëäººí õàìãèéí èõýýð ò¿¿õèé ýäèéí çàõ çýýëèéí ¿íèéí õóéâàëäààíààð (78%) èëýðäýã ãýñýí áîë íèéòèéí òýýâðèéí çàõ çýýëä ýðõ ìýäýëòíèé øèéäâýð (64%) áóþó íèéòèéí òýýâðèéí çºâøººðºë îëãîõ ÿâäëààð èëýðäýã áàéíà. Áóñàä êîìïàíèòàé òîõèðîëöîî õèéäýã ¿¿? ãýñýí àñóóëòàä õàìðàãäñàí íèéò àæ àõóéí íýãæèéí 44% “Òèéì” ãýæ õàðèóëæýý. Ãàçðûí òîñíû èìïîðò áîëîí íîîëóóðûí çàõ çýýëä òîõèðîëöîî õèéäýã ãýæ 50-èàñ äýýø õóâü íü õàðèóëæýý.

Áóñàä êîìïàíèòàé òîõèðîëöîî õèéäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ¿íý (69%), á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð áîëîí ¿éë÷èëãýý (òóñ á¿ð 25%) çàõ çýýëèéí õóâü (14%) áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð (12%) çýðýãò òîõèðîëöîîíóóäûã õèéæ áàéíà. 18Çàõ çýýëèéí ¿íýýñ õýò äîîãóóð ¿íýýð á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëæ, ºðñºëäºã÷ íàðûã øàõàí çàéëóóëàõ, äàìïóóðóóëàõ àðãà19Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü. Ìîíãîë Óëñûí Ýäèéí Çàñãèéí Ýðõ ×ºëººíèé Òîéì – 2007. ÓÁ., 2007. 94 äàõü òàë.


87

ßëàíãóÿà ãàçðûí òîñíû èìïîðò, ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í, íîîëóóðûí çàõ çýýë äýýðõ àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ¿íèéí (82-86%) òîõèðîëöîî èë¿¿ õèéäýã áîë ¿¿ðýí õîëáîî, íèéòèéí òýýâðèéí õóâüä ¿éë÷èëãýýãýýðýý òîõèðîëöîõ íü ýëáýã áàéíà.20 Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí 66% íü çàõ çýýë äýýð øóäàðãà áóñààð ºðñºëäºõ ÿâäàë ãàðäàã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Èéìä “Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé” õóóëèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàðñàí ó÷ðààñ 2010 îíä ªðñºëäººíèé òóõàé õóóëü íýðòýéãýýð øèíý÷ëýí áàòàëñàí þì. Ýíý õóóëèàð ºìíº äóðäñàí 2000 îíû Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéí ñóë òàëûã ¿íäñýíä íü øèéäâýðëýæ ÷àäñàí áîëîâ÷ äàðààõ àñóóäëûã îðõèãäóóëñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Þó ãýâýë ªðñºëäººíèé òóõàé õóóëèéí 5.2-ò “Òîäîðõîé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëä äàíãààðàà áóþó áóñàä ýòãýýäòýé õàìòðàí, ýñõ¿ë õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé ýòãýýä ¿éëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûí, ýñõ¿ë õóäàëäàí àâàëòûí ãóðàâíû íýã áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã ýçýëæ áàéâàë äàâàìãàé áàéäàëòàé àæ àõóé ýðõëýã÷ ãýæ ¿çíý.” ãýýä 5.3-ò “Ýíý õóóëèéí 5.2-ò çààñàí õóâüä õ¿ðýýã¿é ÷ áóñàä àæ àõóé ýðõëýã÷èéã çàõ çýýëä ãàð÷ èðýõ íºõöºëèéã õààí áîîãäóóëàõ, çàõ çýýëýýñ øàõàí ãàðãàõ ÷àäâàðòàé àæ àõóé ýðõëýã÷èéã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé õ¿ðýý, çàõ çýýëèéí ãàçàð ç¿éí õèë õÿçãààð, çàõ çýýëèéí òºâëºðºë, çàõ çýýëèéí õ¿÷ çýðãèéã ¿íäýñëýí äàâàìãàé áàéäàëòàé ãýæ ¿çýæ áîëíî.” õýìýýí çààñàí íü ºìíºõ õóóëèàð çàõ çýýëä òîäîðõîé òºðëèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí 20 Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü. Ìîíãîë Óëñûí Ýäèéí Çàñãèéí Ýðõ ×ºëººíèé Òîéì – 2007. ÓÁ., 2007. 96-97 äàõü òàë.

ãóðàâíû íýãýýñ äýýø õóâèéã äàãíàí áóþó áóñàä ýòãýýäòýé õàìòðàí õèéæ áàéâàë ë äàâàìãàéëàõ áàéäàëòàé ãýæ áîðëóóëàëòûí õýìæýýíèé ýçëýõ õóâèàð äàâàìãàé áàéäëûã òîãòîîäîã ó÷èð äóòàãäàëòàé òàëûã çàðèì òàëààð íºõºæ ÷àäñàí. ªºðººð õýëáýë çàõ çýýëèéí 1/3-ä õ¿ðýýã¿é ÷ çàõ çýýëä äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðüòàé àæ àõóé ýðõëýã÷äèéí øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã çîõèöóóëñàí. Ãýõäýý ýñðýãýýðýý ñóäàëãààíä äóðäàãäñàí èõýíõ óëñóóäûí õóóëüä çîõèöóóëñàí áàéäàã÷ëàí çàõ çýýëèéí 1/3-ýýñ èõ õýìæýýã ýçýëæ áàéñàí ÷ çàõ çýýëä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é áàéõ òîõèîëäëûã øèéäâýðëýýã¿é áóþó òýäíèé ýðõèéã çºð÷èæ áîëîõîîð áàéíà.

Òýãýõýýð äàâàìãàé áàéäëûã òîäîðõîéëîõäîî áîðëóóëàëòûí õýìæýýã øàëãóóð áîëãîæ áîëîõ ÷ ò¿¿íýýñ èë¿¿ çàõ çýýëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººã õàðãàëçñàí çîõèöóóëàëòûã òóñãàõ íü ç¿éòýé þì.

Òàâ. Ä¿ãíýëòÌàíàé îðîí ºìíº íü òºâëºðñºí

òºëºâëºãººò çàõ çýýëòýé áàéñàí áóþó çàõ çýýëèéí ºðñºëäººí îãò áàéãààã¿é óëñ áîëîâ÷ 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åèéí ýðõ ç¿éí òîìîîõîí øèíý÷ëýëèéí ÿâöàä ºðñºëäººíèé àñóóäëûã òîäîðõîé õýìæýýíä çîõèöóóëñàí õóóëèéã àíõëàí, óëìààð 2000 îíä øèíý÷ëýí áàòàëñàí íü ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäëîî ºãñºí þì. Òóñ õóóëèéí äàãóó 2005-2007 îíä Ìîíãîë Óëñàä 29 àæ àõóéí íýãæèéã ç¿é ¸ñíû ìîíîïîëü, 40 àæ àõóéí íýãæèéã äàâàìãàé áàéäàëòàé àæ àõóéí íýãæ õýìýýí òîãòîîñîí áà íèéò 28 íýõýìæëýë îðæ èðñíýýñ 17 õýðãèéã øèéäâýðëýí ºðñºëäººíèéã õÿçãààðëàñàí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîñîí íü òóñ õóóëèéí à÷


88

õîëáîãäëûã ìºí èëýðõèéëæ áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ óã õóóëü íü

íýð òîìú¸îíû õóâüä òîäîðõîéã¿é, øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã òºðºëæ¿¿ëñýí áàéäàë íü äóòìàã, ºðñºëäººíèé áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéí õèéãýýã¿é, õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçì ñóë çýðãýýñýý ¿¿äýí ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí õàðèëöààã á¿ðýí çîõèöóóëæ, øóäàðãà ºðñºëäººíèéã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéæ, òýð ÷èíýýãýýðýý Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õàíãàëòã¿é áàéíà õýìýýí äýëõèéí

ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíèé òàéëàíã ãàðãàäàã Õåðèòåæ ñàíãààñ ä¿ãíýñýí áàéíà. Òèéìýýñ 2010 îíä ºìíºõ õóóëèéí äóòàãäàëòàé òàëûã íºõºæ, ªðñºëäººíèé òóõàé õóóëü íýðòýéãýýð øèíý÷ëýí áàòàëñàí áºãººä óã õóóëü õýðýãæèæ ýõëýýä óäààã¿é áàéíà. Ýíý õóãàöààíä õóóëèéí ¿ð íºëººã õàðààõàí á¿ðýí ä¿¿ðýí òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áàéãàà õýäèé ÷ õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õèéñíèé ä¿íä óã õóóëü íü õºãæèíã¿é îðíóóäûí æèøèãò íèéöñýí õóóëü áîëñîí áàéíà õýìýýí ä¿ãíýæ áàéíà.

---î0î---

Ãàäààä õýë äýýðõ á¿òýýëèéí áóëàí

89

ÕÇ¯Õ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóäàëãààíû òºâèéí ýðõëýã÷, Õóóëü ç¿éí óõààíû

äîêòîð È.Èäýø

MONGOLIA’S ARBITRATION LAW: SOME CHALLENGING ISSUES OF LEGAL REGULATION OF

ARBITRATION*1** 2013 оны 12 дугаар сарын 4-6-ны ºдр¿¿дэд БНСУ-ын Сеул хотод зохион байгуулсан АХЗМС-ний Эксперт¿¿дийн 8 дугаар хуралдаан (8 the ALIN Expert Forum. Current Legal Issues in Asian Countries. Korea Legislation Research Institute. Asia Legal Information Network. 2013.12)-д тавьсан илтгэл

1. IntroductionThe Foreign Trade Arbitration

Court at the Mongolian Chamber of Commerce and Industry (FTAC) was the only permanently functioning court of arbitration in Mongolia until May 20031. It has been used for the resolution of commercial disputes involving foreign legal entities and settled only three categories of civil law disputes pursuant to the Foreign Trade Arbitration Law of 1995.2

1 The FTAC’s predecessor, the Foreign Trade Ar-bitration Commission was formed in 1960 and its activities were regulated by the Arbitration Rules of 1962. 2 These were (a) disputes arising from international commercial contracts between Mongolian and for-eign legal entities and physical persons; b) disputes between participants of legal entities with foreign investment or joint ventures that operated in Mon-golia: c) disputes between foreign legal entities. See The Rules of The Foreign Trade Arbitration Court ,MCCI series, (April 1997).

Although operational since 1960, the Mongolian National Arbitration Court (MNAC) was reborn as a fully functioning arbitration institution following the replacement of the former Foreign Trade Arbitration Law of 1995 by the Arbitration Law of 2003.

The MNAC established its branches in 21aimaks of Mongolia and they started to provide certain dispute resolution services to resolve commercial disputes.

The Arbitration Law of 2003 regulates various issues of arbitration proceedings and enforcement of arbitral award and its purpose is to ensure the impartial and rapid settlement of civil law disputes. In comparison with the former Foreign Trade Arbitration Law, the existing Arbitration Law contains certain provisions on state court assistance, judicial control and annulment of arbitral awards. Consequently, Mongolian state courts apply these rules to determine the jurisdiction of institutional arbitration and annul arbitral awards. This trend in arbitration law and other challenging issues of Mongolian arbitral practice attract the interests of users of arbitration and legal scholars.

Therefore, it is appropriate to examine the most important aspects of the Mongolian arbitration law and practice in the context of the improvement of legal regulation of arbitration. It is not within the scope of this paper to analyze all provisions of the existing Arbitration Law and consider any other sources of Mongolian arbitration legislation.


90

2.The Arbitration Law and Mongolian Arbitral PracticeLike arbitration courts of other

former socialist countries the Foreign Trade Arbitration Court administered only international arbitration cases. Between 1994 and 2003 FTAC administered 160 arbitration cases. 3 Following the replacement of the former Foreign Trade Arbitration Law of 1995 by the Arbitration Law of 2003, certain changes took place in the legal regulation of the activities and organization of arbitration bodies in Mongolia. The Arbitration Law of 2003 abolished distinction between domestic and international arbitration and it was therefore considered to be one of the most important changes to the Mongolian arbitration law.

Mongolia’s Arbitration Law of 2003 has 8 chapters and 43 articles and contains provisions on the arbitration agreement and its form, arbitration proceedings, arbitral tribunal, arbitration costs, recognition and enforcement of arbitral award4. Majority of provisions of the former law bearing the arbitration proceedings, arbitral tribunal and challenge of arbitrators have been preserved in the Arbitration Law of 2003. This Law also took similar approach on issues of institutional arbitration and the Mongolian National Arbitration Court (MNAC) was reorganized in 2003.

Thus the Mongolian International and National Arbitration Court (MINAC) was officially established in 2003 under the name of the Mongolian National Arbitration Court and has been administering domestic and 3 For arbitration cases by the types of disputes, na-tionality and industry see Arbitration and Business Law Journal, Mongolian National Arbitration Court, MNCCI, (N 01(06), 2005).4 The amendments and changes were made to the Arbitration Law of 2003 respectively in 2007 and 2011. Like other countries the existing Arbitration Law is based on the UNCITRAL Model Law.

international arbitration cases since that time. The activities of MINAC and its branches are regulated by the existing Arbitration Law and other relevant laws of Mongolia5. The current MINAC Arbitration Rules became effective in June 2003. The Arbitration Rules have 53 articles and contain provisions on the submission of written communications, applicable law, arbitration proceedings, appointment and challenge of arbitrators, rules of evidence, form and content of arbitral award, interim measures and costs of arbitration. The MINAC also has the Financial Dispute Resolution Rules and Small Amount Dispute Resolution Rules.

At present MINAC is predominantly a national arbitral institution and administers international and domestic arbitration cases. In this connection it should be noted that the Mongolian Trade Union and Mongolian Employers’ Association have established the Mining Dispute Resolution Center in order to settle certain categories of mining disputes prior to court proceedings. But this Center does not work actively in this field. The Mongolian Consumers’ Association also has established an arbitral institution and Mongolian state courts refused recognition and enforcement of its awards. For this reason, the issues of institutional and ad hoc arbitral institutions are to be researched in the context of the improvement of legal regulation of arbitration6. 5 The main sources of Mongolian arbitration legis-lation also include the 2002 Civil Procedure Code, Court Decision Enforcement Law and international treaties and conventions to which Mongolia is a sig-natory.

6 In my opinion the MINAC is to adopt the Rules for Arbitration of Disputes Relating to Natural Resourc-es and Environment aimed at filling a perceived gap in the arbitration market for the rapid resolution of environmental matters. The rules are to be available


91

The MINAC has a council, members of the court (panel of arbitrators) and a general secretary. Its Chairman chooses the chair of the tribunal if the parties fail to do so pursuant to Article 13 of the 2003 MINAC Rules. The existing Arbitration Law does not allow an arbitrator to act as a mediator after arbitration proceedings have commenced. Under the MINAC Arbitration Rules, costs of international and domestic arbitrations are ascertained in accordance with schedule of fees and costs published by the MINAC in force at the time of commencement of arbitration.

In addition to administration of arbitration cases the MINAC provides certain dispute resolution services. In 2003 the Mediation Rules became effective which were further amended to adopt more modern legal practices of arbitration. MINAC has actively recruited qualified arbitrators of foreign and domestic to raise the standards of services it provides to that effect. This Court also provides training and educational services for lawyers, arbitrators and law students.

Between 2010 and 2012 MNAC administered 91 arbitration cases. In 2012 the MINAC handled 45 international and domestic arbitration cases concerning international commercial disputes and civil law disputes. Only three percent of the arbitration cases are international in nature. International arbitration cases involved parties from China, Russia, USA and other countries7. In 2013 the MINAC received a total of 25

for use by all parties including Mongolian and foreign mining companies.7For arbitration cases by the types of disputes, na-tionality and industry see Ch.Gunjdagva, Current Trends of Arbitration Law, Paper delivered at the International Seminar on Current Trends of Arbitra-tion Law in Mongolia, (27 September 2013), Ulaan-baatar, Mongolia.

applications for arbitration. For this reason, in my opinion, it is appropriate to introduce new rules of international arbitration with a view of increasing the number of international arbitration cases to be administered by MINAC.

The activities of the MINAC therefore reflect the growing use of arbitration as the method of dispute resolution in the present Mongolian business practice. But despite the fact that ninety seven percent of arbitration cases are domestic, arbitral awards rendered under the Arbitration Law and MINAC Arbitration Rules are often challenged in Mongolian state courts.

For this reason, the presenter will consider further the issues of state court assistance, review regime and annulment of arbitral awards in detail. However, the presenter will not consider the issue of judicial control or review of foreign arbitral awards in Mongolia in detail since the existing Arbitration Law establishes a general regime applicable to domestic and international arbitration. Subject to these remarks such challenging issues of legal regulation of arbitration in Mongolia as the state court assistance, review regime and annulment of arbitral awards will be considered within the framework of the existing Arbitration Law in this paper.

3.State Court AssistanceLegal aspects of arbitration

proceedings attract in particular the interests of users of international arbitration since the existing Arbitration Law of Mongolia recognizes the wide possible autonomy of the parties to the dispute for everything concerning the composition and constitution of the arbitral tribunal and choice of the procedure to be followed before the tribunal.


92

In addition the existing Arbitration Law confers on the arbitral tribunal the power to decide its own jurisdiction (Paragraph 1 of Article 20). However, the Arbitration Law contains some provisions on state court assistance. Such rules were a result of the desire of the Mongolian Parliament to ensure conformity of the national legislation with the existing international treaties of Mongolia and ensure the enforceability of arbitral awards.8

Therefore, state court assistance can be made for notably for the appointment of arbitrators (Article 15), for challenge of arbitrators (Article 17), to ensure execution of provisional measures ordered by the arbitrator or arbitral tribunal (Article 21). Such assistance can be requested to make a writ of execution of the award (Article 42) and take evidence (Article 33). In addition to that the parties also can request the competent court to annul or enforce an arbitral award.

In fact, there are no known cases in which a Mongolian court has refused to enforce foreign and domestic arbitral awards. But the issue of enforcement of arbitral awards is to be researched with a view of adopting more modern arbitral practices since state court assistance delays in particular the enforcement of domestic arbitral awards in practice.

4. Annulment of the Arbitral Award and its Procedure

Paragraph 1 of Article 42 of the Arbitration Law provides that the relevant party is obliged to execute the arbitral award9. In my opinion 8 Mongolia acceded to the UNCITRAL Convention on Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards in 1995. It also ratified the Washington Con-vention on Settlement of Investment Disputes Be-tween States and Nationals of Other States in 1992.9 Paragraph 8 of Article 44 of the Arbitration Rules of the MINAC says that The arbitral award shall be final and binding on the parties. Arbitration Rules,

this Paragraph raises difficult legal question. There is no rule to establish whether the award is final and binding since the Arbitration Law provides for review of arbitral award 10. Consequently, the existing Arbitration Law contains certain provisions on challenge to finalty of arbitral award and these provisions will be analyzed below.

Review Regime. Article 39 of the existing Arbitration Law sets out the detailed procedures for interpretation and correction of arbitral award. Paragraph 1of Article 39 of the Arbitration Law allows either party to request the arbitral tribunal to correct in the award any errors in computation, any clerical typographical errors or any errors of similar nature within thirty days of receipt of the award unless another period of time has been agreed upon by the parties. Pursuant to Paragraph 2 of Article 39 of the Arbitration Law any of the parties may request the arbitral tribunal to give an interpretation of a specific point or part of the award, if so agreed by the parties. The arbitral tribunal decides on these issues within the time limit set forth in Arbitration Law.

Paragraph 6 of Article 39 of the existing Arbitration Law also allows either party to request the arbitral tribunal to make an additional award as to claims presented in the arbitration proceedings but omitted from the award unless otherwise agreed by the parties. But the most important remedy available under the existing Arbitration Law is the annulment of an award.

MINAC, 2013, Ulaanbaatar, Mongolia. But the ex-isting Arbitration Law does not use this legal term itself. In my opinion this legal uncertainty may cause some negative consequences since the existing Ar-bitration Law applies to domestic and international arbitration.10 An arbitral award was final and was not subject to any appeal or challenge pursuant to the former Foreign Trade Arbitration Law.


93

Unlike requests for the interpretation, correction or additional award under Article 39, which may be considered by the original tribunal that issued the award, requests for annulment must be submitted to the appellate court of the place of arbitration.

Annulment of the award. Article 40 of the Arbitration Law says that the parties may request the appellate court of the place of arbitration to annul an arbitral award.11

An award becomes valid upon its signature by the arbitrators (Paragraph 1 of Article 37). As of that date the award is valid and the short time limit (3 months) for filing a request to annul the award in question will begin to run (Paragraph 3 of Article 40). Pursuant to Paragraph 2 of Article 40 of the existing Arbitration Law, the appellate court of the place of arbitration may annul an arbitral award on the following grounds:

(i)Any of the parties is under some incapacity or lacks legal capacity or the said arbitration agreement is not valid under the law to which the parties have subjected it or under the laws of Mongolia;

(ii)The parties were not given proper notice of the appointment of the arbitrator or of the arbitration proceedings or were otherwise unable to present their case;

(iii)The composition of the arbitral tribunal or the arbitration procedure was not in accordance with the agreement of the parties;

(iv)The arbitral award contains decisions on matters beyond the claims submitted to the arbitral tribunal;

(v)lack of jurisdiction; or(vi)contravention of public policy

11 The existing Arbitration Law does not provide for an ordinary appeal to the state court, but only pro-vides for a judicial control and review on certain grounds.

and national security of Mongolia.12 Thus, the appellate court may

annul an arbitral award more easily on the abovementioned grounds. On the other hand it is unclear whether or not the award made by the arbitral tribunal is final. In my opinion, therefore, this legal uncertainty will create a sense of insecurity in the minds of users of arbitration and may cause various negative legal consequences since the existing Arbitration Law applies to domestic and international arbitration.13 But at the same time it does not allow the parties to exclude judicial control of Mongolian state courts.

Provided the above review proceedings set forth in the existing Arbitration Law are complete, Paragraph 1of Article 42 of the Arbitration Law obliges the parties to execute the arbitral award.

The effectiveness of arbitration depends on the degree of finalty of the award and the ease with which the award may be enforced by the prevailing party. The procedural requirements for enforcing arbitral awards are set forth in Article 42 of the existing Arbitration Law and the court of first instance may refuse to make a writ of execution on the grounds indicated in Article 43 of the Arbitration Law such as incapacity, the tribunal acted outside of its jurisdiction or the award was contrary to the public policy. This Article also has additional

12 Between 2008 and 2012 the Capital Court con-ducted 17 annulment proceedings and only 4 deci-sions have resulted in annulment decisions. These decisions discuss a combination of grounds for an-nulment ; Paragraph 2.2 and Paragraph 2.4 of Ar-ticle 40 of the Arbitration Law. See T.Mendsaikhan, Intervene of Court in Arbitration Proceeding, Paper delivered at the International Seminar on Current Trends of Arbitration Law in Mongolia, ( 27 Septem-ber 2013), Ulaanbaatar, Mongolia. 13 In practice such uncertainty delays the enforce-ment of an arbitral award. But the presenter will not examine various negative legal consequences of ju-dicial control of Mongolian state courts.


94

grounds of challenge or annulment of arbitral awards by the court of the place of arbitration.

In order to avoid various negative legal consequences of judicial control of state courts, in my opinion, the parties to an international arbitration taking place in Mongolia should, by means of an express stipulation in the arbitration agreement or arbitration clause, exclude all setting aside proceedings or limit such proceedings to one or several of the grounds listed in Paragraph 2 of Article 40 of the Arbitration Law.14 Therefore, this legal aspect is to be researched in the context of the improvement of the legal regulation of challenging arbitral awards in state courts.

5. ConclusionAt present MINAC is predominantly

a national arbitral institution and administers international and domestic arbitration cases. The activities of the MINAC and other arbitral institutions reflect the growing use of arbitration as the method of dispute resolution in the present Mongolian business practice. But arbitral awards rendered under the Arbitration Law and rules of arbitral institutions are often challenged in Mongolian state courts and the difficulties of enforcing arbitral awards attract the interests of users of international and domestic arbitration.

For this reason, it is appropriate to research legal issues of institutional

14 At present the working group of the Mongolian National Chamber of Commerce and Industry has prepared a new draft of arbitration law. However, the provisions of the existing Arbitration Law bearing the state court assistance and judicial control have been preserved in this draft. The presenter will not ana-lyze all provisions of this draft law since the working group has not completed its work.

and ad hoc arbitral institutions, court intervention and recent trends in arbitration law of foreign countries and ascertain the extent to which awards rendered under the existing Arbitration Law and rules of arbitral institutions could be challenged.

The existing Arbitration Law regulates various issues of arbitration agreement, arbitral tribunal, arbitration proceedings and enforcement of arbitral award. This Law provides for a judicial control and review of award on certain grounds. In particular these rules are aimed at ensuring to the greatest extend the enforceability of arbitral awards. However, pursuant to the existing Arbitration Law the competent court may annul or refuse to enforce an arbitral award more easily on the broad grounds. Also it is unclear whether or not the award made by the arbitral tribunal is final. At the same time, Mongolia’s Arbitration Law does not allow the parties to an international arbitration exclude judicial control of Mongolian state courts.

Therefore, all these challenging issues are to be researched in the context of the improvement of legal regulation of arbitration in Mongolia. For this reason, the presenter proposes to study the arbitral laws and regulations of foreign countries and amend the most important aspects of the existing Arbitration Law of 2003.

---î0î---


95

Huuli Deedleh Yos 2014-1new

Documents

Transcript of Huuli Deedleh Yos 2014-1new