Hul 1945: vai sir kien dang ghi

Ddi vai nhiing ngudi tu coi la con em xii Hue, sinh a Hue, trudng thanh a Hue, nam 1945 co the coi nhu la mot gach Ion chia hai cuoc doi: "trudc 1945" ya "sau 1945" la hai giai doan rieng biet va rat khac nhau, hai giai doan khong the so sanh dugc vi thuoc ve hai the gidi khac nhau. Trudc nam 1945 ho dugc song nhung ngay em dem vui thich, trong mot khung canh co kinh vita my le, vita oai nghi trong mot the gioi co ton ti trat tit, dao ly ky cuong: mot the giai biet Nhan, Ll , Nghia; biet Thanh, Tin; Met Tri, Dung; biet Tit Bi Bac Ai. Sau nam 1945, ho phai song trong mot the giai ma ngay dem ai cung phai Uu tu lo so vi khong biet hie nao minh se thanh mot nan nhan cua bom dan, bao life, me muoi, va mot xa hoi cang ngay cang xa nhan dao va mang nang thu titih.

Vi ly do tren, trong nhiing ky niem cua toi ve Hue nhung gi xay ra nam 1945 luon luon chiem mot phan Ion. Han nua, neii nhin lui vai cai nhin mot sit gia, doi vai toi, nam 1945 la nam quan trong nhat cua lich su" Viet Nam trong nua the ky viia qua, vi nhung quyet dinh nam do cua nhung nguoi cam quyen cac cUdng qudc, hoac thang tran - My, Tau, Phap, Anh, Nga - hoac bai tran - Nhat -, va cua nhiing ngudi cam quyen a Viet Nam.

Nam 1945, toi tuy vita 21 tudi nhung dugc cai may d gan mot so nhan vat co trgng trach ve Viet Nam nen dugc muc kich, hay biet ve, mot so su kien cd mot tarn quan trgng nao do.

Thi dau tii tai II mua he 1944, va thang 9 nam do, toi di Ha Noi de vao dai hgc. Su kien nay xay ra trudc 1945, nhung thay can ke lai vi no dinh hen vdi nhung sit kien xay ra khong bao lau sau do. Di Ha Noi hoi do la. cham tran true tiep vdi thUc tai chien tranh. Mua ve hoa xa di Ha Noi rat gay go. Phai chd dgi, chay chgt mai mdi mua dugc cai ve. Ly do: chd ngoi han che, vi so toa tau han che. Nhieu cau bi My nem bom sap; tit Hue di Ha Noi cd cau Do Luang, vung Nghe An. Vi xe hoa khong qua dugc, phai di ghe qua song, va sau do, phai ngu lai mot dem d Vinh. Xudng thuyen qua song thi khong cd van de gi, nhung hie do toi phai con vac theo cai xe dap de ra Ha Noi co phuang tien di chuyen; va lai phai lo cho ba me Bac si Ton That Tung. Hoi do Bac si Tung chua lien he gi

Ton That Thien vdi chinh phu ong Ho; ong va toi vita la lang gieng d Hue, via la ba con, rat than nhau tren binh dien ca nhan; d Ha Noi toi thudng d nha ong ay.

Chuyen di nay cung la Ian dau trong ddi toi bi mot "ba dam" xac. Tdi Vinh toi dien thoai bao cho ong Tung biet la ba me ong ngay hom sau mdi den dugc vi dang mac ket d Vinh. KM xin dugc dien thoai thi bi ba dam phu trach "xac" tai sao khong ndi "mec xi". Hoi do, dien thoai con phai quay qua dien dai va "xin ggi", va chi co may co dam lai mdi dugc lam dien thoai vien, vi phai biet ca hai thu: tiehg, va vi do la each cho ho cd cong an viec lam. Nhieu co dam lai chang co hgc thiic bao nhieu nen ngoai nhiing viec nhu the, khd kiem dugc viec nao khac. Nhung la "dam" thi ho cho la cd quyen hong hach vdi "An na mit". Nhac su kien nay vi day la Ian dau va duy nhat trong ddi, toi la "nan nhan" true tiep cua su hong hach cua thUc dan Phap.

Trong thai gian hgc d Ha Ngi, toi d Hgc xa sinh vien mdi xay xong. Toi va anh toi d chung phong vdi nhiing ngudi sau nay toi mdi biet la "Viet Minh", va dugc glut chiic quan trong trong chitih quyen Cong San. Hoi do, la sinh vien, ban hoc cua anh toi, ho hoan toan khong de cap gi deh "Viet Minh" hay "Cong San", ding khong ban ve chinh tri. Hg chi yeu cau toi hai viec: budi sang day lo nau xoi cho ca phong an sang, va mdi ngay doc tiehg Anh cho ho nghe cho quen tai.

Thdi gian toi hgc dai hgc Ha Ngi rat ngan, vi ngay 9 thang 3 nam 1945, Nhat dao chanh Phap. Trong thai gian nay cd ba sU kien thay can ghi lai. Trong tuan 16 tiep theo cuoc dao chanh, Hoc xa thanh mot nai quan trgng. Tong hoi sinh vien hie do la to chiic duy nhat dugc Nhat cho hoat dgng chinh thiic (de nhd giiip trong viec cuu thuang, vi hie do My hay tha bom) nen co nhieu ngudi dan den nhd chung toi can thiep viec nay viec khac (hg ggi chiing toi la "cac quan"). Luc do Luu Hiiu Phudc viet ban nhac "Tiehg Ggi Thanh Nien" va toi la ngudi danh may ldi nhac de pho bieh vi toi thao ve danh may chit.

Chiing mot tuan sau ngay Nhat dao chanh, toi va mot ngudi nua (anh Le Dinh Tao, ngudi Hue, trang

TSH 121

sinh hudng dao, anh cua Le Dinh Dii, ban hoc mot lop vdi toi) dugc ong Hoang Dao Thiiy (trudng hudng dao d B&c Viet) nhd mang biic tho mat cho ong Ta Quang Buu d Hue. Vi Nhat chan het xe hoa nen phai di xe dap. Luc do la thanh nien, dap xe dap 654 cay so ddi vdi toi chang thaim gi, va lai cd dip ve Hue gap ong Buu nen toi khong do du gi ca. Lo la lo ve cai tho "mat", di dudng cd the bi ngudi ta (khong biet la ai) hay Nhat kham pha, va thu" deh la cudp (deo Ngang, truong Nha Ho, cd tiehg la nhiing noi "cd dao tac"). M6i ngudi dugc phat mot cay dao gam deho than va mot tarn giay "con rdng" ($500 hoi do) lam 16 phi.

Anh Tao va toi vui ve len dudng, ngay dap dem ngu lai Nam Dinh, Thanh Hoa, Vinh, Dong Hoi, Quang Tri, Hue. Trit Nam Dinh, dau cung co nha ban nen mgi viec em sudt. Theo tuc le Viet Nam, chang can bao trudc gi het, cii deh nha quen, dung xe vao tudng xong la dugc tiep rude niem nd gian di.

Den Hue vao khoang 10 gid sang ngay thu" sau. Anh Tao ngUng lai gan Hue, (nha anh tren dudng di Quang Tri, each Hue 6-7 cay so gi do) toi di thang deh nha ong Buu dua tho. Chac tho nhan gi vdi Hoang de Bao Dai (co the la tuyen truyen cho Viet Minh, hay ban chuyen Hoang De thoai vi), nen doc tho xong, ong Buu noi: "Thien khong vo gap ong Bao Dai dugc dau (de dua tho ni?). De tui lam".

Toi ndi vdi ong Buu: "Anh noi cho Ngai biet la Viet Minh chang cd thUc luc chi mo; hg chi gidi tuyen truyen thoi".

Ba ngay sau, ong Buu ggi toi va bao toi trd lai Ha Ngi vdi mot biic tho tra ldi. Tho ndi gi tat nhien toi khong biet. The la toi vdi anh Tao lai len xe, dap 654 cay so nfia trd lai Ha Noi.

Deh Ha Noi toi trao tho cho ngudi dai dien ong Thiiy. Nghi dugc may ngay, anh toi va may ngudi ban khac quyet dinh ve Hue. The la trong vdng khong day ba tuan toi dap xe dap Ha Noi-Hue ba Ian, gan 2000 cay so! Sii mang la dua tho qua lai giiia nhiing chinh khach Hue va Ha Noi. Tho ndi gi toi khong dugc biet, nhung sau nay nghien ciiu su" ve giai doan do, toi doan la cd hen quan den viec H.D. Bao Dai thoai vi vao thang 8 /1945 va trao quyen cho Ho Chi Minh.

Anh toi va toi ve deh Hue vao khoang cudi thang 3. Luc nay Hoang de Bao Dai, khong hen lac dugc vdi ong Diem, da mdi ong Tran Trong Kim lap chinh phu. Trong chinh phu nay, ong Phan Anh dugc mdi lam Tong trudng Thanh Nien vdi ong Ta Quang Buu lam Die uy vien. Ong Buu cho toi biet hai chuyen. Ong da gap Hoang de Bao Dai trudc khi nhan chiic va Hoang De da noi vdi ong: "Je vais jouer la carte

Americaine. Les Francais ne cherchent qu'a remplir leurs poches" (Toi se choi la bai My. Ngudi Phap chi biet lo cho day tui ho thoi). Cau ndi rat hay va day y nghia. Toi cho rang do la con dudng dung. Nd lam cho toi phan khdi (1).

Ong Ta Quang Buu de cu" toi lam bi thu cho ong Phan Anh va ong nay chap nhan. Vay la toi phai chuan bi de nhan viec khi cd noi cac, vao khoang hai ba tuan nUa, nghia la sau 16 Phuc Sinh.

Trong thai gian lam viec d Bo T.N., cd ba su kien toi cho la dang ghi. Toi, nhan vien tre nhat, cung vdi hai ong Phan Anh va Ta Quang Buu la nhiing ngudi khong phai dang vien DCS, da so nhan vien khac luc do la dang vien hay cd hen he vdi dang. Dieu nay ve sau, liic hg lg dien hoat dong cong khai sau thang 8 toi mdi biet. Co nhieu ngudi la nhan vat hang dau cua DCS, sau nay ghi nhflng chiic vu quan trong.

Su kien tlni hai la Bo Thanh Nien la mot bo qudc phong tra hinh. Ong Buu la ngudi phu trach ve trudng "Thanh nien tien tuyen". Trudng nay that sU la mot trudng huan luyen si quan. Phai lam nhu vay vi liic do Nhat khong cho chinh phu Tran Trong Kim cd bo qudc phong va quan doi. Nhan dip nay tudng nen nhan manh, day la Nhat da vo tinh md dudng cho DCS chiem chinh quyen di dang sau khi ho dau hang vi luc do chinh quyen Bao Dai hoan toan khong cd quan luc. Trudc khi len dudng di Ha Noi de dieu dinh vdi Dong Minh, ong Phan Anh da dien cho tat ca thu lanh cac to chiic thanh nien phai chuan bi khi gidi de chdng Phap. Day la quyet dinh cudi cung cua Bo Thanh Nien, ma toi la ngudi phu trach danh may va gdi biic dien van.

Su kien thu" ba la Bo Thanh Nien cung phan nao ddng vai tro mot Bo Ngoai Giao vi uy tin cua hai ong Phan Anh va Ta Quang Buu. Nd la ncd xuat phat nhiing dien van Hoang de Bao Dai gdi cho cac qudc trudng Dong Minh - Truman, Stalin, Churchill, de Gaulle, Chiang Kai Shek - Chac la cac dien van nay do tay ong Phan Anh thao, vi sau do toi phai dich ra tiehg Anh de gdi di; vi ne'u ong Bun thao thi ong da viet true tiep bang tiehg Anh. Ngay 19 thang 8, ong Buu cho toi biet la ngay hom sau ong va ong Phan Anh se di Ha Noi, lay may bay di Chungking de gap Dong Minh. Nhu vay nghia la viec nay, neu khong ban vdi ong Tran Van Chuong, liic do chinh thiic la Tong trudng Ngoai Giao, it nhut phai cd ban vdi Hoang de Bao Dai va co su chap thuan vi hai vi nay ra di vdi danh nghia dac phai vien cua Hoang De. Ong Buu khong ndi vdi toi Nhat cd thda thuan viec nay va cd chiu cap may bay cho may ong hay khong. Theo toi nghi, phai cd su dbng tinh cua Nhat mdi thuc nien y

TSH 122

dinh nay dugc, neu khong ra deh Ha Noi, khong co may bay, cung bo gid.

Viec hai ong Phan Anh va Ta Quang Buu di Chungking gap Dong Minh khong thanh vi da qua tr6! Hai ong di chua dugc nua dudng, deh Quynh Luu (Nghe An) thi xe bi "each mang" chan va giQ lai. Sau su thoai vi cua H.D. Bao Dai, hai ong khong con dudng nao khac, va vi co quen biet vdi ong Vo Nguyen Giap, nen nhan ldi hgp tac vdi chinh phu Ho Chi Minh.

Ngay 23 thang 8, Hoang de Bao Dai quyet dinh thoai vi, va ngay 25, trao an kiern cho Tran Huy Lieu, dai dien Ho Chi Minh, tai cua Ngg Mon.

Toi la mot trong may ngan ngudi muc kich cuoc "16" trao ah kiem ndi tren. Dung dudi bai co trudc cua Ngg Mon, hoi do la mot thanh nien 21 tudi, toi cd cam nghi gi? Cung nhu tat ca nhiing ngudi trong dam dong, toi bi xuc dong manh. Tuy khong khoc sut sui, nhung toi cung lam bam may chii: "Riia la het!"

Dung vay: sau 420 nam tranh dau va xay dung, sau 9 ddi chua va 10 ddi vua, nha Nguyen chain diit. Hoang de' Bao Dai tii nay chi con la "Cuu Hoang" hoac "Vinh Thuy". Hue khong con la "kinh do" nua, va trd thanh "cd do".

Su thoai vi cua Cuu Hoang Bao Dai cd nhiing hau qua ldn lao den ngay nay, nua the' ky sau, van chua ludng het dugc. Mot phan cua nhiing hau qua do da dugc de cap den trong cac sach vie't ve Viet Nam. Mot phan con chua thay het dugc, vi dan chung Viet Nam, nhiing ngudi dang song tha huong cung nhu nhiing ngudi trong xh, dang kham pha dan dan.

Trong hoi ky, Le Dragon d'Annam (Con Rdng Viet Nam) (2), Cuu Hoang cd ke lai chi tie't nhiing su kien va y nghi da dua Cuu Hoang deh quyet dinh do, tudng khdi nhac lai day. Toi chi dua ra vai nhan xet trong bdi canh nhung thai do va hanh dong cua nhiing ngudi lanh dao qudc noi va nhat la qudc te', trong thdi gian trudc va sau nam 1945, toi nghi rang co tinh each quyet dinh lich sir Viet Nam trong 50 nam qua.

Cuu Hoang Bao Dai da pham hai sai lam. Mot la ngay 22/8/1945, khi Nhat phai mot dai ta den trinh Cuu Hoang biet la theo lenh cua Bo chi huy Dong Minh, ngudi Nhat phai giii nguyen trang cho den khi dai dien Dong Minh den, va nhu vay ho cd nhiem vu bao ve an ninh cho Cuu Hoang. Thay vi bao hg neu dugc lenh Dong Minh thi cii thi hanh, Cuu Hoang lai tit chdi va ky giay cd dong an giai trir trach nhiem do cua Nhat. Quyet dinh nay vo hieu hoa luc lugng duy nhat co the duy tri nguyen trang d phia bac vi tuyen 17 va ngan can nhiing luc lugng do Cong San dieu khien cudp chinh quyen trudc khi Dong Minh den. O

phia nam vi tuyen 17, khong nhiing Nhat tiep tuc giQ quyen hanh cho den khi dai dien Dong Minh deh, ma con hanh quan giiip Dbng Minh day lui luc lugng do Cong San kiem soat ra khoi vung Saigon nUa.

Sai lam thii hai la quyet dinh thoai vi va trao ah kiern, nghia la quyen hanh chinh thiic, cho ong Ho ngay 25 thang 8 nam 1945. Su kien nay tao cho ong Ho mot the' qudc noi va qudc te' rat manh ma khoi ton gi ca. Dieu mia mai d day la luc do ong Ho cung "choi la bai My", va thanh cong nhd sU thoai vi cua Hoang de' Bao Dai, nhung sau nay, ong ta lai to Cuu Hoang la "tay sai cua My"! Ve ddi noi, khi Hoang D6' da ra di va da chinh thiic va cong khai trao quyen cho ong Ho thi ai khong theo hay cd chdng Cong San cung bd tay; khong con con dudng nao khac la hop tac vdi chinh phu ong Ho neu mudn tranh dau cho doc lap xii sd. Hg khong the diing ngoai dugc vi, liic do, bat dong la thd o vdi xii sd. Ve phuong dien qudc te, cac dai dien Dbng Minh den Viet Nam khong the th chdi giao thiep vdi chinh phu ong Ho va cong nhan ong ta, it nhat la de facto, vi ong ta da nam thUc quyen, it nhat la d Ha Noi, va khong nhiing khong cd sU chdng ddi, ma lai dugc sU chap nhan, cua Hoang de' Bao Dai.

Cuu Hoang giai thich rang vi mudn tranh mot sU do mau, lai nQa trong khi Cuu Hoang danh dien cho cac nguyen thu qudc gia tren the' gidi, khong dugc ai dap ling thi ong Ho lai dugc su ung ho cua Hoa Ky va Dbng Minh. Sau nay, Cuu Hoang mdi biet minh bi lira. Nhu da vie't trong hoi ky: "Tat ca nhiing ai gan ong ta (Ho Chi Minh) deu tu lira hay da bi lam. Ngudi My, rbi Sainteny, them toi nua..." (Con Rbng Viet Nam, tr. 243) Liic do da tr6 rdi, va trong cong cuoc thao go hau qua sai lam ay lai phai do mau rat nhieu ma rot cue chang di deh dau.

La nguyen thu qudc gia toan quyen liic do, Cuu Hoang tat nhien co trach nhiem nhiing gi xay ra cho Viet Nam. Nhung neu xet ky ra thi Cuu Hoang, cung nhu toan dan Viet Nam, "ben nay" cung nhu "ben kia" - ngoai trir nhiing ngudi Cong San cubng tin - chi la nan nhan cua nhiing ldi lam cua cac nha chiic trach qudc te, nhat la Nhat va My, nam 1945.

Ngudi mang trach nhiem trudc nhat ve nhung gi xay ra cho dan Viet Nam (va dan My) tii 1945 deh nay la cdTong thong Roosevelt, ke'dd cd Tong thong Truman. Ong Roosevelt la ngudi da quyet dinh khong cho Phap trd lai Viet Nam, va mudn dat Viet Nam mot thdi gian dudi sU quan ly (trusteeship) cua Lien Hiep Qudc, nhung ong ta khong co mot chuong trinh ke' hoach gi cu the de chinh thiic hda y dinh do. Y dinh cua ong chi dugc tie't 16 qua nhiing ldi tuyen bd

TSH 123

co tinh each tu, trong nhiing buoi noi chuyen vdi nhiing cong sU vien than can ma thoi, khong dugc ghi tren giay td, chi thi gi cho Bo Ngoai Giao My. Tai Hoi nghi Lien Hiep Qudc d San Francisco vao thang 5 nam 1945, khi chinh phu Phap hdi ve lap trudng cua chinh phu Hoa Ky ve Viet Nam, Bo Ngoai Giao My noi khong cd chi thi gi cua Tong thong Roosevelt ve viec do. Trong khi ay, nhan vien OSS (CIA. sau nay) d Chungking, Kunming va Ha Noi win vien cd la "tiep tuc thi hanh chi thi cua Tong thong Roosevelt" (dugc chuyen mieng qua tudng Donovan, Giam doc OSS va la ngudi than can cua Roosevelt) khong cho ngudi Phap vao Viet Nam, va nhu the, tao dieu kien cho dng H6 cudp chinh quyen mot each di dang.

Deh thang 8, liic gap de Gaulle va chap nhan cho Phap thay the quan doi Trung Hoa d Viet Nam, Truman co du the va luc de ddi Phap phai cam doan trudc Lien Hiep Qudc la se cho Viet Nam doc lap sau mot thdi gian nao do, nhung Truman cung khong neu len giai phap nay vi liic do ong ta dang phai ddi dau vdi Stalin d Au Chau va da biet rang Ho Chi Minh la Cong San! Neu co mot cam doan nhu the chic chin se co rat it ngudi chap nhan dudng ldi chieh tranh cua Cong San trong viec muu cau doc lap.

Ve phia Nhat, cd hai quyet dinh rat tai hai cho Viet Nam. Mot la nam 1943, tai Hoi nghi ve Dong Nam A d Dong Kinh, chinh quyen Nhat quyet dinh chi cho Nam Duong, Phi Luat Tan, Thai Lan va Mien Dien doc lap, con Viet Nam va Ma Lai thi giQ nguyen trang thuoc dia. Hau qua la Phi, Nam Duong, Thai Lan, Mien Dien tuy rang nam trong Khoi Thinh Vugng Chung do Nhat dieu khien, nhung hg co quyen lap chinh phu va nhat la thiet lap quan doi. Nhd do ma sau khi Nhat dau hang, hg cd chinh phu vQng cMc, va dac biet la cd quan doi de dep tan nhiing luc lugng Cong San, dbng thdi duong dau vdi quan doi thUc dan trd lai va ddi dugc quyen doc lap vdi su ung ho qudc te trudc Lien Hiep Qudc.

Quyet dinh thii hai la thang 3 nam 1945, sau khi dao chinh Phap, Nhat khong cho chinh phu Viet Nam cd Bo Qudc Phong va quan doi, va khong mudn ong Diem lam Thu Tudng. Hau qua cua quyet dinh nay la lam cho chinh quyen Bao Dai hoan toan bi bo tay sau khi Nhat dau hang va khong con y chi nam quyen hanh d Viet Nam niia.

Ve nhiing sai lam cua Phap, dac biet la do su ngd ngan cua Sainteny gay ra, nhieu sach da ndi deh va ai cung biet khong can nhac lai day. Rieng Trung Hoa thi khong cd kha nang thi hanh chinh sach gi huu hieu, va quyet dinh phu thuoc vao My.

Ve noi bo cung vay, trh mot diem it dugc de y:

cac chinh khach khong Cong San qua chng ran; dieu nay it nhieu lam hong viec ldn. Ong Diem ban chat rat ciing ran. Dieu nay ai cung biet. Nhiing lanh tu khac, vi du lanh tu VNQDD, cung vay.

Cai ciing ran cua ong Diem da gay rat nhieu khd khan cho ong ta, va rot cudc dSn deh cai chet. Nhung nam 1945, nd cd mot hau qua khac. Vi ong nhat quyet doi Nhat tra ngay chu quyen ve Nam Ky cho Viet Nam, va vi ong doi mot quy che doc lap thUc sU va hoan toan ngay cho Viet Nam nen Nhat khong mudn cho ong lam Thu Tudng, vien cd la tim ong khong ra (!) va Hoang de Bao Dai phai mdi ong Tran Trgng Kim. Neu ong Diem la Thu Tudng vao thang 8 nam 1945 thi chac chin se khong cd vu Hoang de Bao Dai thoai vi. Ong Diem, nhu Soekarno d Nam Duong, se de bep Cong San ngay, dugc sU ung ho qudc te, va liic do, ngay ca cua Nga So; van de Viet Nam se dugc dua ra Lien Hiep Qudc va giai quyet mau le va thda dang nhu van de Nam Duong.

Ve phan VNQDD, nhu Sainteny ke lai trong hbi ky, Histohe d'une paix manquee, liic d Van Nam, Saintery tiep xiic vdi dai dien cua QDD la ong Nguyln Tudng Tam, Sainteny rat "ngan" Nguyen Tudng Tam vi thay ong nay ddi hdi qua gat gao (ong dung danh tit "farouche") trong khi Viet Minh thi ddi hdi rat it. (3) Cho nen Sainteny di lai vdi ong Ho thay di chiu han... cho deh khi ong Ho cam thay minh manh, nghia la cudi nam 1949.

Tren day chi de cap mot sd sU kien xay ra d Hue nam 1945, khong di sau vao nhiing gi xay ra d Ha Noi hoac nhung noi khac.

Du sao, hau qua tap hop cua nhiing sU kien tren la nhiing gi xay ra cho Viet Nam va dac biet cho con em xii Hue, trong 50 nam qua cd the coi la bat ngubn tir vai quyet dinh then chdt cua mot sd nhan vat Viet Nam va qudc te trong nam 1945.

Hue khong con la "kinh do" cua Viet Nam nua. Nhung may ra tinh than va phong each "Phii Xuan" cua ngudi dan xii Hue se con ton tai lau dai.

Ottawa, thang 2 nam 1995 (1) Nhung, theo tie't Id cua anh Trdn Thuyen, nam

1947, dHdng Kong, H.D. Bao Dai lai bo y dinh di My khi My sdn sang may bay dua ong di. Luc do anh Trdn Thuyen d ben cqnh ong. Toi da de cap den anh Trdn Thuyen trong mot bai trudc noi ve trong trudng hap nao toi da gdp ong Ngd Dinh Diem (TSH, 1992).

(2) SM.Bao Dai, Le Dragon d'Annam, Plon, Paris, 1980. Ban tieng Viet: Bao Dai, Con Rdng Viet Nam, Xudn Thu Publishing, Los Alamitos, CA, 1992.

(3) Jean Sainteny, Histoire d'une paix manquee, Indochine 1945-1947, Paris, Fayard, 1967 (1948).

TSH 124