Hugvísindasvið°ferðileg...Hugvísindasvið Siðferðileg hegðun dýra Geta dýr verið...
Transcript of Hugvísindasvið°ferðileg...Hugvísindasvið Siðferðileg hegðun dýra Geta dýr verið...
Hugvísindasvið
Siðferðileg hegðun dýra
Geta dýr verið siðferðilegir gerendur?
Ritgerð til BA prófs í Heimspeki
Guðrún Sóley Jónasdóttir
Október 2016
2
Háskóli Íslands
Hugvísindasvið
Heimspeki
Siðferðileg hegðun dýra
Geta dýr verið siðferðilegir gerendur?
Ritgerð til BA prófs í heimspeki
Guðrún Sóley Jónasdóttir
kt.: 261189-2759
Leiðbeinandi: Henry Alexander Henrysson
Október 2016
3
Ágrip
Siðfræðilegar spurningar um það að hvaða leyti dýr geti talist siðferðilegir
einstaklingar gera oft greinarmun á þeim eftir getu og færni, bæði andlegri og
líkamlegri, í siðferðilegum aðstæðum og hvað varðar siðferðilega hugsun og
skilning. Dýr eru þá gjarnan flokkuð sem siðferðilegir gerendur, siðferðileg
viðföng eða siðferðilegir þolendur.
Í ritgerðinni skoða ég hvort dýr geti verið það sem kallað er „siðferðilegir
gerendur“, þ.e. talist frj{ls í athöfnum sínum, borið {byrgð { því sem þau gera,
sýnt skilning á siðferði og siðferðilegum aðstæðum og brugðist siðferðilega við.
Markmiðið er að skoða hvort dýr geti haft dýpri siðferðilegan skilning til að
bera en talið hefur verið og hvort hægt sé að greina þá þætti í atferli þeirra og
hegðun sem við tengjum við siðferðilega gerendur.
Heimspekingurinn Mark Rowlands hefur haldið því fram að dýr geti aðeins
verið siðferðileg viðföng en ekki siðferðilegir gerendur. Í ritgerðinni gagnrýni
ég þessa fullyrðingu og reyni að sýna fram á að dýr geti raunar vel flokkast sem
siðferðilegir gerendur. Slík skoðun getur verið mikilvægt innlegg í umræður
um betri meðferð á dýrum og hvernig við ættum að bera almennt meiri
virðingu fyrir náttúrunni sem við erum hluti af.
4
Abstract
Questions about animals as moral individuals distinguish between them on
account of their skills and capabilities, both physical and mental, in moral
situations and on account of whether they exhibit moral thinking and
understanding. The groups discussed in connection with this distinction are
moral agents, moral subjects and moral patients.
In the essay I will discuss animals as moral beings and ask whether animals
can be what is known as “moral agents”, that is whether they can be considered
to be free in their actions, to be responsible for their actions, and whether they
exhibit an understanding on morality and moral situations and thus act in a
moral way. My aim is to see whether animals can have a more profound
understanding than has previously been thought and whether it is possible to
notice moral behaviour among animals.
The philosopher Mark Rowlands believes that animals can only be moral
subjects but not moral agents. In the essay I will criticize this statement and
offer a different approach which states the opposite. I will argue that animals
can indeed be moral agents. Such an understanding of animals can be an
important input into discussions on animal welfare and how we could be more
respectful to the nature we are part of.
5
Efnisyfirlit Bls.
Ágrip......................................................................................................................3
Efnisyfirlit.............................................................................................................5
Inngangur..............................................................................................................6
1. Dýr í heimspeki, siðferðileg sýn.............................................................8
2. Siðferðilegir gerendur............................................................................13
2.1. Hvað er siðferðilegur gerandi?..................................................13
2.2. Hugmyndir Mark Rowlands um siðferðilega gerendur........16
3. Geta dýr verið siðferðilegir gerendur?................................................19
4. Næmi á aðstæður, val og frelsi.............................................................22
5. Ábyrgðarfull hegðun..............................................................................27
6. Önnur sýn................................................................................................32
Niðurstöður........................................................................................................37
Heimildaskrá......................................................................................................40
6
Inngangur
Dýr hafa lengi verið flokkuð óæðri mönnum hvað varðar siðferði og siðferðis-
þroska.1 Á síðari árum hefur það sjónarmið að menn séu dýr eins og önnur dýr
og að maðurinn sé hluti af náttúrunni komið oftar til umræðu.2
Í öllum samskiptum skiptir siðferði einstaklinga miklu máli svo þeir geti
treyst hvor öðrum en siðferði byggist á færni hvers einstaklings til að greina rétt
og rangt, gott og vont í siðferðilegum aðstæðum.3 Margt getur falist í þessari
færni, t.d. skyn-semi og innsæi, siðferðileg hegðun, siðferðiskennd, ábyrgð,
frelsi og næmi á að-stæður og umhverfi.
Sú skoðun hefur lengi verið uppi að dýr séu ekki siðferðisverur, siðferði eigi
einungis við menn og samfélög manna. Þrátt fyrir að margt bendi til að sum dýr
að minnsta kosti séu með siðferði og þroskist siðferðilega, geti verið
siðferðisverur með siðferðiskennd, haft siðferðileg gildi og sýnt siðferðilega
hegðun, sbr. ýmis spendýr, fugla og fiska, þar sem t.d. ástin á afkvæmunum og
áhuginn á velferð þeirra er sameiginlegt einkenni.4
1 Siðferði er kerfi sem allar skynsamar persónur aðhyllast að annað fólk fylgi, hvort sem þær
fylgja því sjálfar eða ekki, því að siðferði varðar hegðun fólks að svo miklu leyti sem sú hegðun
snertir aðra, sbr Bernard Gert í bók Vilhjálms Árnasonar, Siðfræði lífs og dauða, (Reykjavík,
Háskólaútgáfan, 1993), 36; þar er einnig siðfræði skilgreind sem fræðigrein sem athugar siðferði
skipulega og gagnrýnið. Páll Skúlason hefur svipaðan skilning { siðfræði: „hagnýt grein sem
leitar þekkingar { siðferðinu í því skyni að gera okkur hæfari til að bæta það.“ Um siðferðið
segir P{ll að það einkennist af „dygðum og löstum, hamingju og böli, réttlæti og ranglæti, frelsi
og kúgun, {st og hatri“; Pælingar III, (Reykjavík, H{skólaút-gáfan, 2015), 198. Samanber Jón Á.
Kalmannsson, Hvers er siðfræðin megnug?, (Reykjavík,1999) 271 -280. 2 Sjá t.d. umræðu á https://www.quora.com/Why-do-we-as-humans-consider-ourselves-
superior-to-animals; og Willis Okech, Bryan Glosik og Justin Hendy „Why do humans view
themselves as superior to nature?, “http://jrscience.wcp.muohio.edu/humannature05/Proposal
ArticlesWhydoHumansViewThem-selvesA.html. Þetta er líka hluti af „biocentrism“
sjónarhorninu um að dýr hafi innra gildi í sjálfu sér. 3Sj{ t.d. Oliver Putz, „Moral Apes, Human Uniqueness, and The Image of God“, Zygon: 44/3
(2009), 615. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-9744.2009.01019.x/pdf. 4 Siðferðisvera er einstaklingur sem telst vera með siðferði og færni til að haga sér siðferðislega.
Siðferðileg hegðun er að haga sér siðferðilega; gera eitthvað sem telst siðferðilega rétt/gott/best.
Siðir, venjur, reglur, innri tilfinning, innsæi, o.fl., bæði í einstaklingum og það sem gildir innan
samfélags hefur áhrif á hvaða hegðun telst siðferðileg. Siðferðisleg gildi vísar til gildismats,
verðmætamats eða nytsemi, eitthvað er gjaldgengt, gott í sjálfu sér, fyrir mig eða einhvern
annan. Siðferðiskennd er vitund, tilfinning, þekking eða innsæi um samþykkt gildismat sem segir
7
Siðferðisverur má flokka í þrjá hópa eftir siðferðilegri hegðun og færni, í
siðferði-lega gerendur (e. moral agents), siðferðileg viðföng (e. moral subjects) og
siðferðilega þolendur (e. moral patients). Einstaklingur sem hagar sér
siðferðilega er talinn sið-ferðilegur gerandi ef hann getur tekið ákvörðun í
siðferðilegum aðstæðum, borið ábyrgð á verknað, metið ástæður fyrir
siðferðilegum verknaði og verið við fram-kvæmdina frjáls gerandi.5
Mark Rowlands, prófessor í heimspeki, hefur haldið því fram að manneskjan
sé siðferðilegur gerandi en dýr siðferðileg viðföng, með ákveðnar hvatir sem
þau geti að vissu leyti stjórnað, færni til verknaðar eða atferlis og geti haft
siðferðilega ástæðu fyrir verknað, atferli eða hegðun. Siðferðilegur gerandi er því
talinn hafa betri og meiri skilning en siðferðilegt viðfang þegar hugsað er á
siðferðilegan hátt.6 Um siðferðilega gerendur er rætt í ritgerðinni en ekki er rætt
nánar um siðferðilega þolendur.7
Geta dýr verið siðferðilegir gerendur? Frjálsar siðferðisverur á eigin
forsendum? Jafningjar okkar en ekki óæðri verur vegna þess að þau sýna ekki
siðferði og siðferðisþroska sem tekur mið af mælistiku mannsins? Í ritgerðinni
fjalla ég um þann möguleika að dýr hafi meira siðferðilegt vit, skilning og
þekkingu, en talið hefur verið og geti brugðist við í siðferðilegum aðstæðum
sem frjálsir gerendur.
til um hvað réttast er að gera í siðferðilegum aðstæðum. Þessi hugtök og orðasambönd geta
verið háð mati og samhengi en þurfa ekki að vera það. 5 Eshleman, Andrew, "Moral Responsibility", The Stanford Encyclopedia of Philosophy ,
http://plato. stanford.edu/entries/moral-responsibility/. Frjáls gerandi er einstaklingur sem
framkvæmir athöfn af frjálsum vilja án þess að eitthvað stjórni annað en hann sjálfur, eins og
við teljum okkur vera þegar við veljum að gera eitt fremur en annað. Gerandi er frjáls þegar
hann framkvæmir athöfn óháður öðru en eigin anda og efni. 6 Mark Rowlands, Can animals be moral? (Oxford; Oxford University Press, 2012), 33 og 242.
Hugtökin atferli og hegðun eru nánast samheiti, siðferðilegt atferli og siðferðileg hegðun vísa til
þess hvað ber og hvað ber ekki að gera í siðferðilegum aðstæðum. 7 Siðferðilegur þolandi er einstaklingar sem getur ekki fylgt siðferðilegum reglum, hugsað þær
upp, né sett þær fram, oft notað um þá sem ekki eru taldir eru hafa vit eða eru vitgrannir, t.d.
börn; Nicholas Bunnin og Joyuan Yu, „Moral patient“, Blackwell Reference Online, http://www.
blackwellreference.com/public/ tocnode? id=g9781405106795 chunk_g978140510679514 _ss1-188.
8
1. Dýr í heimspeki, siðferðileg sýn
Dýr hafa verið til umfjöllunar innan heimspeki a.m.k. síðan í fornöld. Þá komu
fram hugmyndir tengdar siðfræði dýra, atferli þeirra og hegðun. Skynsemi dýra
kom þá einnig til umræðu sem einkenni/ eiginleiki sem tengist siðfræði og
siðferði.
Heimspekingurinn Demócrítós (460-357 f. kr.), taldi að dýr gætu borið ábyrgð
á athöfnum sínum og talaði fyrir því að dýr hefðu sjálfviljugt atferli og hegðun.8
Að telja hegðun dýra sjálfviljuga, að þau stjórni því sjálf hvað þau gera og séu í
þeim skilningi frjálsir gerendur, var því snemma eitt af umfjöllunarefnum
heimspeki.
Fíló frá Alexandríu (Júdaeus Fíló) uppi í kringum árið 100, sagði að skynsemi
væri að finna hjá dýrum að einhverju leyti og að það sannreyndist ef fylgst væri
með hegðun dýra á við maura, býflugur og fugla. Fíló taldi til dæmis að svölur
gætu ekki byggt sér þau heimili sem tegundin gerir nema vegna þess að
tegundin hefur einhvers konar skynsemi til að bera.9
Plútark (50 – 120 e. kr.), taldi eins og Fíló að allar skynugar skepnur hefðu
eigin-leikann til að vera skynsamar. Ástæða þess væri sú að náttúran myndi
ekki gefa skepnu skynjun án þess að ætlast til þess að sú skepna myndi geta
notfært sé þá skynjun til einhvers gagns. Plútark segir ennfremur að það að vita
hvernig eigi að flýja óvini sína, eltast við bráð, þekkja muninn á því sem kemur
sér vel eða illa fyrir dýrið, það að óttast, þrá, muna og vona séu allt eiginleikar
eða virkni sem krefjast einhvers konar skynsemisgáfu. 10 Skynsemi er því
örugglega til staðar í dýrum eins og í manneskjum, þar sem allar skynjandi
lífverur virðast þurfa á einhvers konar skynsemi að halda til þess að eiginleikar
eða virkni þeirra geti nýst þeim.
Menn hafa lengi velt fyrir sér hvað er líkt með mönnum og dýrum. Claudius
Aelianus (e. Aelian), uppi í kringum árið 200, taldi að dýr hefðu marga kosti
8 Newmyer, Stephen T., „4. kafli, Animals as moral beings“ og „Democrítus“, Animals in Greek
and RomanThought, ritrsj. Newmyer, Stepen T., (Abingdon, Routledge, 2011), 83. 9 Sama rit, „1. kafli, The Intellect of Animals: Rational or Irrational?“ og „Philo of Alexandria“,
12. 10 Sama rit, „1. kafli, The Intellect of Animals: Rational or Irrational?“ og „Plutarch“, 17.
9
mann-kyns og að eiginleikar dýra væru ekkert minna athyglisverðir en þeir
eiginleikar sem manneskjur hafa.11
Sextus Empíríkos, upp í kringum 250-300, sagði að „[e]f þau [dýrin] eru hvorki
óæðri manneskjum í nákvæmni skynjana þeirra eða í þeirra innri skynsemi, eða í þeirra
ytri skynsemi, ætti þeim að vera engu minna treystandi en okkur hvað varðar þeirra
skyn-hrif.“12 Hér telur Sextus að skynjun manna og dýra sé álíka hvað varðar
nákvæmni og þess vegna ástæðulaust að treysta minna skynjun dýra en
skynjun manna.
Þessi umfjöllun sýnir að þessir hugsuðir og heimspekingar sáu allir eitthvað í
dýrum sem var sameiginlegt manninum. Skynsemi hlyti t.d. að vera til staðar í
dýrum þar sem hegðun þeirra og ýmsir eiginleikar þeirra gáfu það í skyn, a.m.k.
varðandi tengsl við skynjunina. Einnig taldi Demócrítós að dýr væru að öllum
líkindum sjálfviljug og þar með frjálsir gerendur þar sem dýr sýni hegðun sem
felst í því að velja sjálf verknað eða virkni. Þannig að vissir eiginleikar sem geta
talist hluti af því að vera með siðferði og því að teljast vera siðferðilegur gerandi
voru taldir til staðar hjá dýrum þótt siðferði hafi almennt ekki verið eignað
dýrum á þessum tíma.
René Descartes var þeirrar skoðunar að skynsemin eða vitið væri aðeins í
mann-eskjum og að skynsemin væri það sem greindi okkur frá dýrum. 13
Descartes var ekki einn um að telja dýr ekki vera gædd skynsemi. Sú skoðun er
þekkt innan trúarbragðanna, til dæmis innan kristindómsins og hefur Descartes
væntanlega verið undir áhrifum þaðan. En Descartes hefur meðal annars þau
rök fyrir skoðun sinni, að dýr geti ekki „raðað saman ýmsum orðum og gert úr þeim
samfellt mál, svo að skilja megi hugsanir þeirra.“14 Það að dýr geti ekki talað á
þennan máta felur í sér að mati Descartes að dýr séu skynlaus að öllu leyti. En
Descartés tengir skynleysi við skynsemina og þar sem dýr eru að hans mati ekki
skynsöm eru þau skynlaus.15 En skynleysi tel ég mun frekar það að verða ekki
var við eitthvað með skynfærum og hugsun, í raun líkamanum öllum. Þannig
að skynsemi er aðeins hluti af því að vera skynugur. Skynleysi er að skynja ekki
11 Sama rit, „3. kafli, Animal Behaviors“ og „Aelian“, 39. 12 Sama rit, „Kafli 3, Animal Behaviors“ og „Sextus Empiricus“, 65. 13 René Descartes, Orðræða um aðferð, þýð. Magnús G. Jónsson, (Reykjavík, Hið íslenska
bókmennta-félag, 1991), 61-62. 14 Sama rit, 127. 15 Sama rit, 128.
10
eða vita ekki út frá skynjun eða tilfinningu. Við erum skynlaus því það vantar
eitthvað í skilning okkar, næmni fyrir umhverfinu eða fyrir aðstæðunum. Ef dýr
væru skynslaus væru þau álíka og hlutir og gætu ekki brugðis við með líkama
sínum og skynfærum eins og þau gera. Þess vegna er þetta vafasöm fullyrðing
hjá Descartes. Einnig segir Descartes að ef dýr gætu talað, en við bara ófær um
að skilja þau, þá myndu þau láta okkur vita af því; þ.e.a.s. dýrin myndu þá tala
við okkur. 16 Hann telur því að dýr geri það ekki. En margir telja að dýr
„tali“ eða fremur að þau tjái sig við okkur í margs konar samskiptum þeirra við
okkur. Þó má einnig spyrja: hvers vegna ættu dýr að tala við okkur? Láta okkur
vita af því að þau eigi sitt eigið tjáningarform, sitt eigið tungumál? Stóra
spurningin er þó hvort maður þurfi tungumál til að haga sér siðferðilega?
Nægir það ekki að innan dýrategundar komi skilningur fram með einhvers
konar tjáningu? Er tungumál einungis það sem manneskjur geta skilið sem
talmál eða ritmál? Og er það að tala ekki „mannam{l“ það sama og að vera
skynlaus? Óskynsamur? Vitlaus?
Einnig er spurning hvers vegna einstaklingur þarf að geta talað svo hann teljist
skynjandi einstaklingur. Og hvar mörk táknmáls sem tungumáls eru? Varla er
siðferði það eitt að geta tjáð sig með orðum, þótt tungumál geti skipt máli þegar
siðferðilegur verknaður þarf útskýringu.
Descartes heldur því einnig fram að þekking liggi ekki athöfnum dýra til
grundvallar og þess vegna hafi þau ekki skynsemi eins og menn.17 Í hvaða skil-
ningi grundvallar þekking athafnir? Er það ekki einfaldlega að vita eitthvað um
það sem maður er að gera? Vita t.d. að ef ég geri A þá mun það líklega leiða til
B. Einnig er spurning hér hvað telst til þekkingar og skynsamlegrar athafnar.
Getur ekki þekking verið margs konar? Og hvernig er hægt að vita að þekking
sé ekki á bak við athafnir dýra? Er Descartes kannski að segja að dýr búi ekki
yfir neinni þekkingu um athafnir sínar? Og ef svo er hvernig eiga þau þá að
geta lifað því lífi sem þau lifa? Þurfum við ekki öll einhverja þekkingu til að lifa
af?
Rök Descartes eru ekki sterk að mínu mati. Hvort sem tungumál skiptir máli
eða ekki fyrir siðferði og hvort sem þekking er hluti af skynsemi eða ekki, er
varla hægt að segja að dýr séu án skynsemi á grundvelli þessara röksemda. Dýr
16 Sama rit, 126 -127. 17 Sama rit, 127.
11
og menn eiga það sameiginlegt að geta brugðist við aðstæðum og framkvæmt
skyn-samlegan verknað, skynsamlegt atferli og skynsamlega hegðun.
Til hvers er þá að álykta sem svo að dýr séu hvorki með siðferði né skynsemi?
Getum við ekki allt eins ályktað að dýr séu með, séu hugsanlega með, siðferði
og skynsemi.
David Hume (1711–1776) taldi það ljóst að dýr lærðu af reynslu eins og mann-
eskjur og að þau gætu ályktað að sömu atburðir myndu fylgja sömu orsökum.
„[D]ýr álykta um staðreyndir sem eru utan þess sem blasir við skilningarvitum þeirra,
og þessar ályktanir byggjast alfarið á fyrri reynslu; því skepnurnar vænta þess að
fyrirbærið sem blasir við hafi sömu afleiðingar og þær hafa ævinlega séð áþekk fyrirbæri
hafa.“18 Hér gefur Hume sér að dýr séu með minni, læri af reynslunni og álykti
um hluti í kringum sig. Mögulega er einnig hægt að túlka Hume þannig að
hann eigni dýrum í vissum skilning hæfni til að álykta frjálst um athafnir sínar
eða atferli út frá upplifunum þeirra á og í umhverfi sínu. Þótt Hume hafi
þannig talið dýr hafa ýmsa eiginleika sem skipta máli til þess að geta talist
siðferðisvera, taldi hann ekki að dýr væru siðferðisverur, heldur aðeins að þau
hefðu líkt og manneskjur til að bera samkennd sem er ein af grunnstoðum
siðferðis.19 En ljóst er að Hume taldi dýr hafa getu til þess að hugsa, skilja og
læra á máta sem hægt er að tengja við siðferði. Hume var út frá þessu á meðal
þeirra fyrstu til að koma með hugmyndir um dýr sem eru svipaðar þeim sem
við höfum um dýr í dag. Mínar hugmyndir um dýr eru líkar þeim sem Hume
hefur þar sem ég tel að dýr, allavega sum, hafi getu til að læra, muna og skilja
hluti sem eru að gerast í þeirra umhverfi. Ef dýr hafa þessa færni þá eru þau
skynugar lífverur og ekki alls ólíkar okkur.
Í heimspeki samtímans um dýr og mögulegt siðferði þeirra hefur Lawerence E.
Johnson skrifað að dýr, eins og menn, séu „áframhaldandi lífrænar heildir“,
með fortíð, nútíð og framtíð, og að það skipti ekki máli hvaða lífi við lifum eða
hvernig við erum af því að okkar eigið líf er miðpunktur þess sem kemur okkur
vel og þess vegna er það þess virði að veita því siðferðilega umhugsun út frá
18 David Hume, Rannsókn á Skilningsgáfunni, þýð. Atli Harðarson, (Reykjavík, Hið íslenska bók-
menntafélag, 2011) 186-187. 19 Denis, Lara and Wilson, Eric, "Kant and Hume on Morality", The Stanford Encyclopedia of
Philo-sophy, http://plato.stanford.edu/archives/fall2016/entries/kant-hume-morality/.
12
því sjálfu.20 Út frá þessu er líf hvers og eins miðpunktur tilveru hans, það sem
lætur manni sjálfum líða vel og vegna þess að svo er ber okkur að hugsa
siðferðilega um það og út frá því. Þetta snýst um að hugsa og haga sér
siðferðilega vegna þess að það kemur okkur vel og öðrum oft líka.
Alphonso Lingis telur að dýr, að minnsta kosti einhver, hafi ekki aðeins
tilfinningar og hvatir, heldur þekki einnig ást og rósemi, stolt, traust og
vantraust, foreldraumhyggju og hafi þekkingu á tilfinningum á við feimni,
varkárni og biturleika.21 Þetta virðist vera skoðun Lingst sem hann færir ekki
rök fyrir.
Af þessari umfjöllun má ráða að innan heimspeki hafa lengi verið hugmyndir
um dýr sem skynsemisverur; að þau séu frjálsir gerendur, með þekkingu og
skilning á aðstæðum og umhverfi og lifandi heildir með marga svipaða
eiginleika og menn. Dýrin sýna auk þess atferli og hegðun sem sterklega gefa til
kynna samkennd og skynsamlega hugsun, sem alltaf þarf að skoða út frá
tegundarbundnum skilningi að mínum dómi og getur því ekki verið einsleitt
eða algilt fyrirbæri sem aðeins það sem mönnum finnst skynsamlegt. Ef svo
væri þá er verið að smækka náttúruna og fjölbreytileika tegundanna. Sjóða
niður lífsform jarðar á eitt viðurkennt form.
Ef við hugsum skynsemina sem ákveðna færni til að skilja og sem breytni eða
virkni með hugsun og líkama, þá sé ég enga ástæðu til þess að halda að dýr,
a.m.k. einhverjar dýrategundir, geti ekki skilið og breytt skynsamlega. Enda
fjölmörg dæmi til um skynsamlega hegðun dýra, ekki síst hérlendis, t.d. um
skynsemi refa, hesta og forystufé.22 Skynsemi margra hjarðdýra er mikil, t.d. í
því að halda hópinn á skynsamlegan hátt svo rándýr veiði þau ekki eins
auðveldlega og ótal dæmi eru um góðvild og hjálpsemi dýra sem bjarga öðrum
dýrum en sjálfum sér, og dýrum af annarri tegund en þeirra eigin, frá alls kyns
vandræðum og háska og stundum lífi þeirra. Það er því að mínum dómi
einfaldlega náttúruleg staðreynd að hegðun og breytni dýra er þess eðlis að
mögulegt er að túlka hana sem skynsamlega. En dýr eru vissulega misjafnlega
skynsöm eins og við sjálf.
20 Lawrence E. Johnson, A Morally Deep World, (Cambridge, Press Syndicate of the University of
Cambridge, 1991) 133. 21 Lingis, Alphonso, Animal Philosophy; ethics and identity, ritstj. Peter Atterton og Matthew
Calarco, (London, Continuum Books, 2004) 9. 22 Sjá t.d. fyrirlestur um forystufé; http://www.forystusetur.is/static/files/Skjol/eaap-annual-
meeting-session-20a-27-8-2013.pdf og um foryestufé; http://www.forystusetur.is/is/um-
forystufe/forystufe.
13
2. Siðferðilegir gerendur
2. 1. Hvað er siðferðilegur gerandi?
Siðferðilegur gerandi er einstaklingur sem framkvæmir siðferðilegan verknað
sem hluta af atferli og hegðun sem telst vera siðferðileg, þ.e. rétt eða röng, góð
eða vond. Lengi var því haldið fram að aðeins manneskjan gæti sýnt af sér
siðferðilega hegðun, haft siðferði og getuna til að vera siðferðilegur gerandi.
Þetta kemur t.d. fram hj{ Verena Conley í kaflanum „Manly Values; Luc Ferry‘s
Ethical Philo-sophy“, en þar segir Verena að heimspekingurinn Luc Ferry hafi
litið á dýr sem lifandi verur með ákveðið frelsi en að þau séu samt án
siðferðilegrar gagnkvæmni (e. ethical reciprocity).23 Emmanuel Levinas virðist
vera á sömu nótum, þó hann útskýri ekki mál sitt ekki frekar, þar sem hann
taldi að siðferði næði varla til dýra, heldur ná mest til manneskja.24
Ef það er satt að siðferðileg hegðun sé aðeins hjá manneskjunni, við ein séum
siðferðilegir gerendur, þá er lokað á möguleikann á því að einhver dýr geti
verið siðferðilegir gerendur. Lokað á það mikilvæga sjónarmið að aðrar lífverur
geti haft siðferðilega hagsmuni, þarfir og þrár, og þessir hagsmunir skapi innra
gildi eða verðmæti sem þá er vanmetið í siðfræðilegri umræðu um dýr. Með
innra gildi er meðal annars átt við að lífvera geri heiminn betri án þess að tengsl
lífverunnar við önnur fyrirbæri skipti máli.25
Lawerence E. Johnson hefur fært rök fyrir því að þegar einstaklingur virðir
hagsmuni annarra út frá þeirra eigin hagsmunum, að einhverju leyti, þá hagi
23 Verena Conley, Animal Philosophy; ethics and identity, ritstj. Peter Atterton og Matthew Calarco,
(London, Continuum Books, 2004), 158. Í kaflanum kemur ekki fram hvað átt sé við með
siðferðilegri gagnkvæmni en ég tel að það sé tengt því að taka sjálfstæða afstöðu til siðferðilegra
tilvika sem virkar á báða vegu á milli þess eða þeirra sem varðar hinar siðferðilegu aðstæður
eða hina siðferðilegu athöfn. 24 Peter Atterton, Animal Philosophy; ethics and identity, ritstj. Peter Atterton og Matthew Calarco,
(London, Continuum Books, 2004), 52. 25 Gary Varner, „Biocentric Individualism“, Environmental ethics; What Really Matters,What Really
Works, ritsj. David Schmidts og Elizabeth Willott, (New York, Oxford University Press, 2012), 91.
14
hann sér sem siðferðilegur gerandi.26 Siðferðilegur gerandi er að þessu leyti
einstaklingur sem sýnir með hegðun sinni að hann virðir jafnt eigin hagsmuni
og annarra. Einstaklingurinn hagar sér siðferðilega og framkvæmir verknað eða
atferli sem telst siðferðilega ásættanlegt. Hann bregst við aðstæðum með því að
setja sig í spor annarra, vitandi að sú virkni eða verknaður sem hann
framkvæmir er siðferðilega betri en einhver önnur virkni eða verknaður.
Einstaklingur, manneskja eða dýr, sem kemur í veg fyrir að ungviði slasi sig
alvarlega er siðferðilegur gerandi vegna þess að hann bregst við á siðferðilega
jákvæðan máta. Hann skynjar eða tekur eftir að þarna er ungviði í hættu og
framkvæmir verknað sem kemur í veg fyrir slys.
Siðferðileg hegðun er að haga sér í samræmi við það sem er rétt og gott að
gera í aðstæðum sem krefjast siðferðilegra virkni eða atferlis. Það að haga sér
siðferðilega er hluti af því að teljast siðferðilegur gerandi. En Siðferðileg hegðun
tengist því einnig hvernig maður hagar sér siðferðilega í hóp eða hópum í
einhvers konar samfélagi, vegna þess að siðferðilegt atferli og hegðun mótast af
því samfélagi og umhverfi sem maður tilheyrir. Siðferðileg hegðun byggist líka
á því að vera frjáls gerandi sem bregst við í siðferðilegum aðstæðum á þann
máta að það telst ekki ámælisvert.
Siðferðilegur gerandi framkvæmir verknað sjálfviljugur og þar með frjáls,
vegna þess að hann getur sjálfur valið hvort hann gerir eitthvað eða ekki.27 Það
að gerandinn er frjáls og framkvæmir á siðferðilegan hátt gerir það að verkum
að hann framkvæmir eitthvað sem telst gott eða rétt innan almenns siðferðilegs
skil-nings og þá sem einstaklingur með sjálfsvilja, án þess að verið sé að stjórna
honum, nema að því leyti sem siðferðileg hegðun er lærð hegðun. En að því
leyti þegar bæði manneskjur og dýr taka sjálfstæðar ákvarðanir, þegar bregðast
þarf við í siðferðilegum aðstæðum og ákveða hvað best sé að gera, þá hljóta þau
að geta talist siðferðilegir gerendur eins og Fred I. Gretske hefur bent á. Það að
siðferði-legur verknaður er framkvæmdur getur verið líkt eða ólíkt hjá dýrum
og mann-eskjum. Hvort eða hvað hver einstaklingur veit nákvæmlega, hvernig
26 Johnson, Lawrence E., "Can Animals be Moral Agents?," Ethics and Animals: 4/ 2, (1983) grein 5,
60. http://digitalcommons.calpoly.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=ethicsandani
mals. 27 Oliver Putz, „Moral Apes, Human Uniqueness, and The Image of God“, Zygon: 44/3 (2009),
615. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-9744.2009.01019.x/pdf.
15
þeir hugsa, skynja eða ástæða verknaðsins skiptir ekki máli fyrir verknaðinn
sjálfan eða það að bregðast við sem siðferðilegur gerandi.28
Það sem skiptir máli er að siðferðilegur gerandi framkvæmir siðferðilega í
einhverjum skilningi og veit að sú framkvæmd er betri en andstæð athöfn.
Einstaklingur er siðferðilegur gerandi af því að hann framkvæmir siðferðilega
ásættanlegan verknað, atferli og hegðun, í siðferðilegum aðstæðum.
Lawrence E. Johnson segir að það skipti ekki máli fyrir siðferðilegan geranda
að geta framkvæmt út frá einhverri meginreglu eða gildismati vegna þess að
mögu-lega geta dýr verið vör við siðferðilegar staðreyndir eins og menn.29 Það
að verða var við siðferðilega staðreynd er að átta sig á samþykktri reglu um það
sem telst siðferðilega ásættanlegt. Menn vita af ýmsum siðferðilegum reglum
og það getur verið að dýr viti af einhverjum líka, t.d. að í ákveðnum aðstæðum
sé oftast best að gera A frekar en B af því að það er réttara eða betra. Það sem
skiptir mestu máli er að verið er að gera eitthvað sem er rétt fremur en rangt,
gott fremur en slæmt. Einnig skiptir máli að geta borið ábyrgð á því sem maður
gerir og geta þannig haft siðferðilegar skyldur gagnvart einhverju. Og þótt
hvort tveggja hafi mest verið tengt við manninn er ljóst að ábyrgð og siðferðileg
skylda er líklega víðar að finna en hjá okkur. Það að bera ábyrgð og hafa
siðferðilega skyldu virðist eiga við bæði innan samfélags manna og samfélaga
dýra. Ef við samþykkjum t.d. að ábyrgð og siðferðileg skylda hvíli á foreldrum
að annast afkvæmi sín, þá bera að öllum líkindum allir einstaklingar sem eru
foreldri þá ábyrgð og siðferðilegu skyldu hvort sem eru menn eða dýr. En
ábyrgðin og siðferðilega skyldan er ekki sú sama hjá mönnum og dýrum heldur
er hún tegundarbundin og ólík milli tegunda. Ábyrgðarleysi hjá manni þarf
ekki að vera ábyrgðarleysi hjá einhverjum dýrategundum t.d.
Siðferðilegur gerandi virðir eigin hagsmuni og annarra og er frjáls gerandi.
Hann þarf ekki að framkvæma athöfn út frá meginreglu þótt siðferðilegar
28 Um að dýr geti hugsað, eða hvaða annað orð sem við viljum nota yfir það sjá Fred I. Dretske,
„Minimal rationality“, Rational animals?, ritstj. Susan Hurley og Matthew Nudds, ( Oxford,
Oxford University Press, 2006), 112 -115. 29 Johnson, Lawrence E. "Can Animals be Moral Agents?," Ethics and Animals: 4/ 2, (1983) grein 5,
60. http://digitalcommons.calpoly.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=ethicsandani
mals. Siðferðileg staðreynd er regla sem gildir almennt, oft reglur sem hópar koma sér saman um
að gildi eins og að drepa ekki nema í neyð, að gera frekar það sem er rétt en rangt, að fylgja
samvisku sinni o.s.fr.
16
staðreyndir geti verið til staðar bæði innan samfélags manna og samfélaga
annarra dýrategunda.
2.2. Hugmyndir Mark Rowlands um siðferðilega gerendur
Mark Rowlands hefur aðra sýn á siðferðilega gerendur. Rowlands er höfundur
bókanna Can animals be moral? og The Philosopher and the Wolf og í þeirri
fyrrnefndu skilgreinir hann siðferðilegan geranda sem einstakling sem skilur
athafnir sínar, afleiðingar þeirra, og hvernig eigi að meta þær, skilur að
ákveðnar athafnir og hvatir eru réttar og aðrar rangar og afhverju þær eru réttar
eða rangar að einhverju leyti. Samkvæmt honum er það að vera siðferðilegur
gerandi að vera með ákveðinn skilning. 30 Einnig skiptir máli að
einstaklingurinn geti verið siðferðilega ábyrgur fyrir athöfnum sínum, að hægt
sé að hrósa honum eða álasa fyrir athafnir sínar.31 Manneskjur eru þá að þessu
leyti siðferðilegir gerendur.
Rowlands gengur út frá því að dýr séu ekki með þá færni eða eiginleika sem
manneskjur hafa og þess vegna geti dýr ekki verið siðferðilegir gerendur heldur
aðeins siðferðileg viðföng. Hann byggir þennan greinarmun á því að skilningur
einstaklinga innan þessara hópa sé ólíkur að því leyti að þetta sé spurning um
að meta skilning í gráðum, þrepum eða stigum.32 Skilningur er þannig gerður
að einskonar mælikvarða, þar sem ákveðnar lífverur (dýr) hafa lítinn skilning
en aðrar mikinn skilning (menn). Rowlands segir að það að hafa hvatir til að
gera eitthvað sé annað en að geta metið verknaðinn.33 Ef ég skil Rowlands rétt
er skil-ningurinn ólíkur á bak við það að hafa hvatir til að framkvæma verknað
og að geta metið verknaðinn. Dýr eru siðferðileg viðföng af því að þau geta
brugðist við hvötum sem koma yfir þau, geta hagað sér út frá siðferðilegum
ástæðum því þau geta sýnt tilfinningalega svörun og framkvæmt virkni sem
fylgir af svöruninni og er siðferðilega rétt virkni. 34 En dýr geta ekki verið
siðferðilegir gerendur vegna þess m.a. að þá ætti að vera hægt að láta dýr bera
30 Mark Rowlands, Can animals be moral? , 242–243. 31 Sama rit, 36. 32 Sama rit, 243. 33 Sama rit, 93. 34 Sama rit, 33 og 36 og 150. Sjá líka umfjöllun Rowlands um dýr sem siðferðileg viðföng, 32-38.
17
ábyrgð á því sem þau gera og hægt að refsa þeim fyrir athafnir sínar, til dæmis
með því að dæma þau innan réttarkerfis.35 Ennfremur telur Rowlands að dýr
geti ekki skoðað hvatir sínar og athafnir gaumgæfilega eða á árangursríkan og
gagnrýnan hátt og þess vegna geti þau ekki verið siðferðilegir gerendur.36 Að
auki segir hann að dýr geti ekki verið siðferðilegir gerendur því þau hafi ekki
eiginleikann til að hugsa um hugsanir sínar (e. metacognation), geti ekki greint
muninn á milli neikvæðs og jákvæðs ástands og að þau þekki ekki siðferðilegar
staðreyndir; hafi sem sagt ekki þekkingu á því hvort tilteknar hvatir séu góðar
eða slæmar eða að eitt sé réttara en annað í gefnum aðstæðum. Dýr geta heldur
ekki að mati Rowlands skilið hvers vegna eitthvað er rangt eða grunninn sem
siðferðilegar staðreyndir byggja á, né ástæður þeirra og reglur. 37 Þá er
Rowlands á þeirri skoðun að sá háttur sem framför, siðferðilegur þroski eða
uppbygging er hjá manneskju geti aldrei verið mögulegur hjá dýri og þess
vegna eru dýr ekki siðferðilegir gerendur.38
Ég er ekki sannfærð um að þessar röksemdir standist skoðun og tel að dýr geti
haft einhverja þá færni eða eiginleika/einkenni sem Rowlands telur dýr ekki
hafa. Ég tel að hægt sé að skilja hugtakið siðferðilegur gerandi öðruvísi. leggja
eigi meiri áherslu á siðferðilegu virknina eða verknaðinn en ekki skilninginn
eða hugsunina sem fylgir siðferðilegri virkni eða verknað. Ef dýr geta aðeins
verið siðferðileg viðföng þá geta dýr ekki þekkt munninn á milli hvata, eða
grunninn fyrir því að eitt sé rétt og annað rangt. Einnig geta þau ekki þekkt
siðferðilegar staðreyndir né hugsað um hugsanir sínar og þau geta ekki valið
sem frjálsir gerendur athafnir sínar því þau bera ekki ábyrgð á því sem þau gera.
Ég tel að þetta séu allt atriði sem að minnsta kosti einhverjar dýrategundir geta
hugsanlega verið fær um og þess vegna tel ég að einhver dýr geti talist vera
siðferðilegir gerendur, með skil-ninginn sem þarf til þess að teljast það.
Til dæmis mætti tengja siðferðilega hugsun, siðferðilegar aðstæður og mat á
þannig aðstæðum meira við líkamann en rökhugsun og skilning. Skilningur eða
það að skilja eitthvað, getur falist í því að skilja að ákveðið tákn hafi merkingu
eða hvata fyrir ákveðna virkni og þess vegna bregst einstaklingur við eins og
hann gerir. Þekkt er innan dýraríkisins að dýrtegundir hafa ýmsa færni eða
35 Sama rit, 75 og 83-84. Réttarkerfi Rowlands er held ég aðeins hið mannlegt réttarkerfi. 36 Sama rit, 273. 37 Sama rit, 237-239. 38 Sama rit, 239.
18
einkenni/ eiginleika sem maðurinn botnar lítið í, t.d. að geta löngu fyrirfram
fundið á sér yfirvofandi hamfarir, heyra hljóð sem við heyrum ekki og eru
þannig oft með betri skilning en við á umhverfi og náttúru.
Skilningur þeirra er ólíkur okkar skilning. Sem þarf alls ekki að þýða að þau
geti ekki verið siðferðilegir gerendur heldur að þau gætu verið öðruvísi
siðferðilegir gerendur en við, eins og t.d. þegar talað er um ólíkt siðferði fólks
innan ólíkra menningarhópa.
Einnig er það mitt mat að siðferðilegur gerandi þurfi alls ekki að vita
nákvæmlega hvers vegna hann bregst við í tilteknum aðstæðum eins og hann
gerir, hann einfaldlega framkvæmir af því að eitthvað, hvað sem það er, virkar
sem hvati til þess að framkvæma fremur en að framkvæma eitthvað annað eða
ekkert. Hvernig einstaklingur hugsar, skilur eða áttar sig á hinum siðferðilegu
aðstæðum, verður þá aukaatriði. Hinn siðferðilegi verknaður er það sem skiptir
mestu máli að mínum dómi, en ekki hver skilningurinn á honum er
nákvæmlega.
Þróunarlega virðist siðferði hafa verið til staðar lengi hjá mönnum og er senni-
legast til staðar hjá öllum prímötum.39 Svo að möguleikinn að að minnsta kosti
einhverjar dýrategundir geti talist siðferðilegir gerendur er til staðar, t.d. út frá
annarri færni, eiginleikum eða einkennum; geti verið siðferðilegir gerendur á
þeirra eigin forsendum, öðrum en okkar mannlegu forsendum. Samkvæmt
þessu viðhorfi geta að minnsta kosti einhverjar dýrategundir framkvæmt
siðferðilegan verknað sem frjálsir gerendur, með skilning á orsakasamhengi,
hæfni til að ákveða að eitt sé réttara en annað, skilning og vit á því hvað er verið
að framkvæma, geta metið aðstæður og því borið ábyrgð á verknaðinum;
ábyrgð í þeim skilningi að hægt er að álasa eða hrósa einstakling af öðrum
einstaklingum sömu tegundar fyrir verknað eða atferli innan þess hóps eða
samfélags sem dýrið lifir í. Álykta má að dýr af sömu tegund geti skilið verknað
eins eða svipað þó að skilningurinn á verknaðnum eða atferlinu geti verið
ólíkur á milli tegunda. Ólíkar dýrategundir geta skilið verknað eða atferli ólíkt,
líkt og ólík menningarsamfélög, og því ekki hægt að gera þá kröfu að
skilningurinn sé sá sami þó verknaðurinn eða athæfið sé eins eða svipað og
kannski í sumum tilfellum skilið eins. Gott dæmi um þetta er atferli úlfahópa
sem refsa eða úthýsa þeim úlfum úr hópnum sem brjóta reglur og siði hópsins.
39 Sjá t.d. Natalie Wolchover, „Do Animals Know Right from Wrong? New Clues Point to 'Yes'“,
Live Sience, http://www.livescience.com/16814-animals-wrong-clues-point.html.
19
3. Geta dýr verið siðferðilegir gerendur?
Ef dýr eru siðferðisverur og siðferðilegir gerendur þá tilheyra þau einhvers
konar siðferðilegu samfélagi, þ.e. samfélagi einstaklinga af sömu tegund sem
lifir eftir ákveðnum siðferðilegum reglum og gildum og veit hvað telst
siðferðilega rétt og rangt innan þess veruleika þar sem einstaklingar hópsins lifa
og hrærast.
Michael Bradie hefur í grein sinni „The Moral Lives of Animals“ rökstutt að til
séu tegundarmiðuð siðferðileg samfélög þar sem hver dýrategund tilheyrir
eigin siðferðilegu samfélagi, t.d. ýmsar fuglategundir, fílar og úlfar. Hér höfum
við nokkuð nýstárlega sýn. Dýrategundin maður myndar þá aðeins eina tegund
siðferðilegs samfélags í hópi annarra siðferðilegra samfélaga. Samfélag manna
er þá ekki hið æðsta samfélag sem ákveður siðferði og siðferðisþroska annarra
dýra út frá sjálfum sér.
Bradie er mjög afdráttarlaus um það að dýr séu í sjálfu sér siðferðisverur.40
Það að vilja heimfæra okkar mælikvarða á færni, eiginleika eða einkenni
annarra dýra-tegunda er mjög sjálfhverf og mannhverf sýn og að mínum dómi
mjög vafasöm nálgun á heildarákvörðun um siðferðilega færni dýra og hvort
dýr eru sið-ferðilegir gerendur.41
Dýr eru öðruvísi en menn og þess vegna getum við ekki talið þau eins og
okkur; hvorki flutt okkar færni, eiginleika/ einkenni yfir á þau, né sagt þau vera
alls ólík okkur.
Okkar mannlegu eiginleikar og einkenni eru okkar mannhverfi mælikvarði á
það hvað við teljum vera siðferði og siðferðisverur, aðrar tegundir hafa aðra
færni, eiginleika eða einkenni sem gefur þeim annan tegundarbundinn
mælikvarða. Ólíkar tegundir tjá siðferði sitt eftir mismunandi leiðum.42 Með
tjáningu á siðferði er átt við hegðun eða atferli tegundar þar sem tegundin sýnir
40 Michael Bradie , „The Moral Lives of animals“, Kairos, 9/1, 2014, 17. http://kairos.fc.ul.pt/nr%
209/ The%20Moral%20Lives%20of%20Animals.pdf. 41 Sj{ t.d. skilgreiningu { mannhverf sýn „Anthropocentrism“ { Merriam-Webster.com. http://
www. merriamwebster.com/dictionary/anthropocentrsim. 42 Sj{ Michael Bradie , „The Moral Lives of animals“, Kairos, 9/1, 2014, 23-25. http://kairo
s.fc.ul.pt/nr %209/The%20Moral%20Lives%20of%20Animals.pdf.
20
siðferðilega hugsun eða virkni með tjáningu, hvort sem sú tjáning kemur fram
með hreyfingu, hljóði, skynjun eða við framkvæmd siðferðilegs verknaðar. Þar
sem tegund framkvæmir ákveðna siðferðilega hluti eftir því hvernig siðferðið
birtist innan þess veruleika sem tegundin lifir í.
Dýr geta talist siðferðilegir gerendur að því leyti sem dýr geta brugðist
ásættanlega við siðferðilegum aðstæðum í okkar veruleika og á okkar
mælikvarða.43 Þannig að ef við teljum breytni dýrs vera siðferðilega út frá okkar
mælikvarða á siðferði í siðferðilegum aðstæðum þá geta dýr talist siðferðilegir
gerendur. En þá skiptir miklu máli hvort þau geta áttað sig á og framkvæmt
siðferðilega athöfn í siðferðilegum aðstæðum innan þeirra eigin siðferðilega
samfélags.
Að mati Oliver Pultz kemur það að vera siðferðilegur gerandi á undan því að
vera með sjálfsmeðvitund eða vitund, skilning, endursköpun og hann segir að
rannsóknir gefi sterklega til kynna að apar séu með eiginleika til að geta talist
siðferðilegir gerendur.44 Hér eru apar taldir til siðferðilegra gerenda af því að
það að teljast vera siðferðilegur gerandi í þessum skilningi krefst ekki þess að
vera sjálfsmeðvitaður, skilja eða endurskapa. Krafa um að vita af sjálfum sér í
ein-hverjum skilningi er að þessu leyti talin óþörf til að teljast siðferðilegur
gerandi ásamt kröfum um að geta endurskapað ferli í huganum (íhugað
aftur/séð aftur verknað eða atburðarás).
Ef siðferði er það þegar við fyrir okkur sjálf, eða aðra, samþykkjum sem gott
það sem er ásættanlegt eða nytsamlegt, eða ef við skiljum siðferði sem það að
fram-kvæma siðferðilegt val, þá virðist ljóst að einhver dýr að minnsta kosti
geta verið siðferðilegir gerendur. Einnig virðist ljóst að einhver dýr hafa færni
til að gera sér nákvæma grein fyrir siðferðisreglum í þeirra eigin lífi innan
tegundarbundins samfélags, sbr. ýmis spendýr. En ástæða þess er sú að það er
eitthvað við veröldina sem gerir þessar siðferðisreglur siðferðislegar.45
43 Johnson, Lawrence E. "Can Animals be Moral Agents?," Ethics and Animals: 4/ 2, (1983) grein 5,
55. http://digitalcommons.calpoly.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=ethicsandani
mals. 44 Oliver Putz, „Moral Apes, Human Uniqueness, and The Image of God“, Zygon: 44/3 (2009),
619. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-9744.2009.01019.x/pdf. 45 Johnson, Lawrence E. "Can Animals be Moral Agents?," Ethics and Animals: 4/ 2, (1983) grein 5,
60. http://digitalcommons.calpoly.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=ethicsandani
mals.
21
Ef til eru algildar siðferðisreglur eins og virðist vera þá er engin ástæða til að
halda annað en að einhver dýr að minnsta kosti eigi sér eigin siðferðisreglur
sem miðast við þessar algildu siðferðisreglur. Ef einhver dýr að minnsta kosti
geta talist vera siðferðilegir gerendur felur það í sér að þau hafa dýpri
siðferðiskennd að því leyti en áður hefur verið talið. En það getur skipt máli svo
að dýr séu betur virt á þeirra eigin forsendum, en t.d. ekki sem sjálfsagt
takmark eða skotmark í þágu mannsins og samfélaga manna.
Ef hægt er að skilgreina að minnsta kosti einhverjar dýrategundir eins og
menn sem siðferðilega gerandur gæti það leitt til meiri umræðu um stöðu dýra,
velferð þeirra og hvers vegna líf þeirra skiptir máli fyrir náttúruna, þau sjálf og
okkur sjálf. Að skilja og meta dýr á þennan hátt gæti leitt til umburðarlyndari
og betri umgengni og samskipta við dýr. Dýrahald og verksmiðjuframleiðslu
sem brýtur gegn velferð dýra gæti þurft að endurskoða. Ekki síst ef við viljum
halda í þá hugmynd að maðurinn geti talist siðferðilegur gerandi, en ekki bara
„kl{rara dýr“ sem hefur fundið upp leiðir til þess að nýta náttúruna og lífríki
hennar eins og honum sjálfum hentar, oft án tillits til þess hvaða áhrif og
afleiðingar það óhóf og tillitsleysi hefur fyrir aðrar lífverur, náttúruna,
umhverfið og okkur sjálf.
22
4. Næmni fyrir aðstæðum, val og frelsi
Hvernig má færa frekari rök fyrir því að dýr geti talist vera siðferðilegir
gerendur? Siðferði er hægt að greina út frá atferli og hegðun og því sem liggur á
bak við atferlið eða hegðunina, hvort sem það er hugsun, skynjun eða eitthvað
annað. Hvort tveggja skiptir máli svo einstaklingur geti talist siðferðilegur
gerandi, en hvorugt er hægt að tilgreina nánar svo að eitt gildi fyrir allar
tegundir. Að því undanskildu að til þess að verknaður teljist siðferðilegur
verknaður og að einstaklingur geti talist siðferðilegur gerandi, þá verður
einstaklingurinn að geta áttað sig á, eða skilið að einhverju leyti muninn á réttu
og röngu, góðu og vondu eða því sem er ásættanlegt og því sem er óásættanlegt
í ákveðnum aðstæðum. Einstaklingur getur með öðrum orðum ekki valið
siðferðilega ef þessi skilningur á aðstæðunum er ekki til staðar. Siðferðileg
viðföng geta framkvæmt siðferðilegar athafnir en þau hafa ekki þennan
skilning, eða eins og ég skil Rowlands þ{ framkvæma þau „óvart“ siðferðilega
athöfn. Kannski líkt og ungt barn sem framkvæmir siðferðilegan verknað en
gerir það án skilnings á því hvað það gerði. Hér er erfitt að greina í sundur
hvenær siðferðilegur verknaður er framkvæmdur með skilning á aðstæðum og
hvenær ekki. Ég vil meina að dýr, a.m.k. einhver, geti skilið, hugsað um
verknaðinn og valið framkvæmdina en ekki að þau framkvæmi verknaðinn
„óvart“. Ástæða þess er að dýr virðast oft vera mjög varkár, jafnvel varkárari en
menn áður en þau framkvæma verknað, þar sem það er eins og þau séu í raun
að „hugsa“ eða „meta“ aðstæðurnar {ður en {kvörðun um framkvæmd er tekin.
Þannig er hægt að segja að einhver skilningur búi á bak við siðferðilegan
verknað hjá þeim og þess vegna geta þau talist siðferðilegir gerendur en ekki
aðeins viðföng.
Skilningur er nátengdur skynsemi og skilningarvit manna og dýra eru um
sumt eins eða svipuð og um sumt alls ekki. Færni til skilnings er áreiðanlega
mjög mismunandi bæði innan tegundar og á milli tegunda. Ef ein tegund
skynsemi er innsæi er spurning hvað innsæi getur sagt okkur um menn og dýr
sem siðferðisverur.
23
Hvað innsæi okkar segir um hugmyndir okkar um rétt og rangt, gott og vont,
virðist vera nátengt skilningi okkar sem manneskja á okkur sjálfum.46 Ekkert
virðist í vegi fyrir því að sum dýr að minnsta kosti virki svipað, hafi þannig
skilning á réttu og röngu, góðu og vondu. Dýr geta valið að gera það sem
kemur þeim eða öðrum vel siðferðilega, eins og t.d. þegar köttur ýtir barni frá
bakaraofni sem barnið er að fikta í.47 Í þessu dæmi er dýr að framkvæma
verknað eða atferli sem telst siðferðilegt vegna þess að breytni þess er í
samræmi við það sem telst siðferðilega rétt í þessum aðstæðum. Einhver
skilningur á aðstæðunum virðist til staðar hjá kettinum um hvað sé rétt og
rangt.
Spurningin er hvort þau sjálf telji verknaðinn eða atferlið siðferðilega rétt. Um
það má deila en þó verður að teljast mjög sennilegt að dýr sem bregðast við í
ákveðnum aðstæðum geri sér fulla grein fyrir því að ef ekki er brugðist við þá
muni t.d. barnið fara sér að voða. Ekki er þó víst að dýrið geri sér grein fyrir því
að um siðferðilegar aðstæður er að ræða. En dýrið gerir sér fulla grein fyrir
orsakasamhenginu því annars hefðu viðbrögðin ekki orðið þau sem þau voru.
Líklega er ekki hægt að skera úr um hvort dýr telji það vera siðferðilega rétt
að gera eitthvað sem lítur út fyrir að vera siðferðilega rétt. En að öllum
líkindum upplifir dýrið verknaðinn svipað eða álíka og við þegar við tölum um
að eitthvað hafi verið siðferðilega rétt. Hugsanlega er sú upplifun byggð á
tilfinningu eða innsæi fyrir því að hafa gert eitthvað gott, frekar en vont sem er
þá álíka og staðfestingin á því að það sem gert var hafi verið siðferðilega rétt.
Það er a.m.k. ljóst að viljinn til að framkvæma siðferðilega rétta athöfn er til
staðar hjá ólíkum dýrategundum þó að skilningurinn sé ekki sá sami og hjá
manneskjum. Vegna þess að framkvæmt er á grunni skynjunar um hvað sé rétt
og rangt í ákveðnum aðstæðum getur verið að aðeins sé framkvæmt með það í
huga að koma í veg fyrir t.d. slys á barni. Verknaðurinn er siðferðilega réttur
46Peter Singer, „Ethics and intution“, The Journal of Ethics, 9/1 (2005), 331–352. http://www.
utilitarian.net/singer/by/200510--.pdf 47 Deborah Hasting, „Family cat tries to get toddler away from oven“, Daily News, http://
www.nydailynews.com/news/world/video-cat-protecting-toddler-oven-burns-internet-
article1.2162 447. Annað dæmi er þegar köttur bjargaði barni frá hundaárás; Assosiated Press,
„'Hero Dog' award goes to a CAT: Feline Tara gets decorated for THAT heroic moment she
saved six-year-old autistic boy from being attacked by a canine“, Daily mail, http://
www.dailymail.co.uk/news/article-3132268/Breaking-Meow-ndaries-Cat-saved-six-year-old-
autistic-boy-attacking-canine-feline-Hero-Dog-award.html.
24
því einstaklingarnir telja eða skynja hann þannig, hvort sem verið er að
bregðast við af innri tilfinningu, innsæi, eða annarri skynsemi.
S. F. Sapontiz segir að ef við viljum halda því fram að svona athafnir dýra
byggi alltaf á hvötum eða ósjálfráða viðbrögðum þá verðum við að telja að það
sama eigi við um manneskjur. Ekki virðist nein góð ástæða til að telja sama
verknaðinn framkvæmdann í sama tilgangi vera annars eðlis hjá manneskju en
hjá dýri. Þess vegna verður að gera ráð fyrir að í einhverjum aðstæðum átti dýr
sig á og bregðist við út frá því sem er siðferðilega gott eða slæmt við
aðstæðurnar og því byggja þau verknað sinn ekki einungis á hvötum eða
ósjálfráða viðbrögðum.48
Í bók sinni Good Natured; The Orgins of Right and Wrong in Humans and Other
Animals er Franz de Waal svipaðrar skoðunar og S. F. Sapontiz hvað varðar
hvatir og ósjálfráð viðbrögð hjá dýrum, þá sérstaklega ef um er að ræða
náskyldar tegundir og flókna huglæga færni hjá þeim tegundum.49
Okkar mannlegi skilningur á siðferðilegri hegðun er sá skilningur sem við
höfum á siðferði og ef við verðum vitni að hegðun sem er álíka hjá dýri þá
getum við varla talið þá hegðun eitthvað annað en siðferðilega, annað væri
ósamkvæmni.
Ef það hvernig dýr áttar sig á því sem er rétt og rangt við einhverja athöfn er
eitthvað sem dýr getur áttað sig á, þá getur það að einhverju leyti metið
aðstæðurnar, tekið eftir hlutunum og athafnað sig eftir því. Að því leyti er um
siðferðilega eftirtekt að ræða þó að dýrið geti kannski ekki hugleitt (a.m.k.
þannig að við skiljum eða áttum okkur á því) reglurnar eða forsendurnar sem
liggja til grundvallar fyrir eftirtektinni. Þannig að það að taka eftir þáttum,
jákvæðum og neikvæðum, sem skipta siðferðilega máli, við ákveðnar aðstæður,
velta fyrir sér og vilja gera eitthvað í aðstæðunum, er nóg til að dýr, að minnsta
kosti einhver, geti talist siðferðilegir gerendur.50 Dæmi um þetta er myndband
af öryggismyndvél, þar sem að rétt áður en köttur bjargar barni frá árás hunds
virðist hann „meta aðstæðurnar“ eða velta aðstæðunum fyrir sér, síðan bregst
48 S. F. Sapontzis, „Are animals moral beings“, American Philosophical Quarterly, 17/1 (1980) 47.
https://www.jstor.org/stable/pdf/20009783.pdf. 49 Franz de Waal, Good Natured; The Origins og Right and Wrong in Humans and Other Animals,
(Cambridge, Harvard University Press, 1997), 210. 50 Johnson, Lawrence E. "Can Animals be Moral Agents?," Ethics and Animals: 4/ 2, (1983) grein 5,
54. http://digitalcommons.calpoly.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=ethicsandani
mals.
25
kötturinn við og bjargar barninu.51 Kötturinn hljóp ekki bara beint í hundinn
um leið og hann sá hann, heldur stoppaði og gerði svo eitthvað í málinu. Ef dýr
greinir í aðstæðum mun á réttu og röngu og athafnar sig eftir því getur það
verið siðferðilegur gerandi að því leyti sem þess eigin skilningur á aðstæðunum
leiðir það til að álykta að það verði að bregðast við og bregst þá við sem
siðferðisvera. Dýrið verður næmt fyrir aðstæðunum og hegðar sér á hátt sem
telst siðferðilegur. Það sýnir siðferðilega hegðun í siðferðilegum aðstæðum.
Það að geta metið aðstæðurnar, að geta metið atferli sem siðferðilegt, er
spurning um {kveðinn „skilning“, eftirtekt og hugsun. Í því mati getur falist
ákveðin hugsun um aðstæðurnar, skynsemi, val. Ef dýr geta eitthvað af þessu,
hvers vegna þá að telja að einhver dýr, geti ekki metið athafnir sínar, hagsmuni
sína og annarra og þannig haft getu til að velja sem frjálsir gerendur hvað rétt er
að gera í siðferðilegum aðstæðum? Einnig er spurning hvort þess konar „mat“ {
athöfn sé nauðsynlegt, þar sem oft í siðferðilegum aðstæðum bregst fólk
einfaldlega við án einhvers ígrundaðs fyrra mats. Það að geta metið hvað
maður gerir í siðferðilegum aðstæðum virðist ekki skipta eins miklu máli því
verið er að bregðast við út frá einhverju innra með okkur, innsæi, sem gerir það
að verkum að við gerum eitthvað sem telst siðferðilega rétt, og við það gefst
ekki endilega tími til umhugsunar, virknin er frekar viðbragð en gaumgæfilegt
mat á aðstæðunum. Viðbragðið getur talist siðferðilegt því ég er að tengja
siðferði meira við eðlið og skynjun, en ígrundaða hugsun í aðstæðum. Ég veit
hvað er rétt um leið og ég lendi í aðstæðunum. Ef ég færi í siðferðilegum
aðstæðum að „meta athöfnina“ gæti ég orðið of sein til að bregðast við.
Skilningurinn, hugsunin í aðstæðunum, getur þannig verið til staðar, en er
kannski ekki endilega nauðsynlegur eins og áður hefur komið fram svo að um
siðferðilegan verknað siðferðilegs geranda sé að ræða.
Til þess að haga sér á siðferðilegan hátt eða á þann hátt sem telst vera
siðferðilegur þarf einstaklingur, hvort sem er manneskja eða dýr, ákveðið frelsi
– frelsi til þess að fá að lifa lífi sínu eins og viðkomandi telur best að lifa því þar
sem engir tveir einstaklingar eru alveg eins. Rétt eins og John Stuart Mill talar
um og nefnir sauðkindur sem dæmi. Hver og ein sauðkind/einstaklingur lifir á
51 Assosiated Press, „'Hero Dog' award goes to a CAT: Feline Tara gets decorated for THAT
heroic moment she saved six-year-old autistic boy from being attacked by a canine“, Daily mail,
http://www.dailymail.co.uk/news/article-3132268/Breaking-Meow-ndaries-Cat-saved-six-year-
old-autistic-boy-attacking-canine-feline-Hero-Dog-award.html.
26
sinn eigin hátt og að enginn háttur til að lifa eftir er betri en annar. Aðalatriðið
er að hver og einn geti lifað á sinn eigin hátt.52
Þannig mætti segja að hver og ein tegund, hver og einn einstaklingur innan
sinnar tegundar, lifi sennilega besta mögulega lífi, njóti hann ákveðins frelsis til
að haga sér siðferðilega eins og einstaklingurinn sjálfur telur best og
skynsamlegast. Siðferðiskennd sem vitund, þekking, tilfinning eða innsæi um
grundvallargildi og grundvallarreglur, lætur okkur vita hvað er réttast að gera í
siðferðilegum aðstæðum. Sú hegðun eða háttur til að haga sér á sem
samþykktur er, þarf að taka tillit til annarra einstaklinga. Sem leiðir til virðingar
fyrir lífi og hagmunum annarra einstaklinga hvort sem þeir eru af sömu tegund
eða ekki. Ýmis dæmi eru til um þessa virðingu, tillitsemi, góðvild og hjálpsemi,
innan tegundar og á milli tegunda en hugsa verður til þess að dýr, þar með
talin við sjálf, verjum okkur fyrir áreiti sem við túlkum sem ógn. Ég tel að dýr
skilji að öllum líkindum best líf og hagsmuni einstaklinga eigin tegundar. Eins
og við skiljum betur einstaklinga eigin menningarheims.
52 John Stuart Mill, Frelsið, (Reykjavík, Hið íslenska bókmenntafélag, 2009), 131.
27
5. Ábyrgðarfull hegðun
Ábyrgðarfull hegðun og tilfinning einstaklinga fyrir ábyrgð er mikilvæg til að
geta talist siðferðilegur gerandi. Samkennd leiðir til ábyrgðar sem aftur leiðir til
siðferðilegrar skyldu og til siðferðilegs verknaðar. Engin ástæða er til þess að
halda að dýr geti ekki borið ábyrgð á því sem þau gera innan þess veruleika
sem þau lifa eins og áður hefur komið fram. Þess vegna má segja að dýr geti
borið ábyrgð á því sem þau gera í samræmi við reglur og siði þess samfélags
sem þau tilheyra. Við getum því ekki flutt mannlegt réttarkerfi yfir á dýr vegna
þess að samfélög dýra eru ólík samfélögum manna. En benda má á að dýrum er
samt sem áður refsað ef þau brjóta af sér í okkar samfélagi, t.d. hundur sem
bítur barn. Hvort það er siðferðilega rétt af mönnum að refsa dýrum þannig læt
ég ósagt. Aðalatriðið er að dýr geta borið ábyrgð á athöfnum sínum og verið
refsað, fengið hrós eða verið álasað innan síns eigin tegundarbundna samfélags.
Dæmi um þetta er hjarðhegðun dýra á við siði og reglur úlfahópa eða ljónahópa
þar sem staða þín er þekkt og þú veist hvað þér ber að gera. Eða flókið samfélag
maura sem vinna saman að því að halda uppi samfélagi sínu. Ef brotin er regla
innan þessara samfélaga getur það endað með því að einstaklingurinn er
drepinn, honum úthýst eða hann fær aðra meðferð innan samfélagsins eftir það.
Ýmis konar táknrænar athafnir sem vitneskja er um innan samfélaga dýra gefa
þetta til kynna. Bara það að fá ekki að taka þátt í mikilvægum athöfnum eða
öðru innan samfélagsins eins og þekkist innan prímatasamfélaga er ákveðin
tegund af refsingu þar sem einstakling er álasað og þannig látinn bera ábyrgð á
hegðun sinni.
Hegðun er ábyrgðarfull í einhverjum skilningi þar sem einhverjar athafnir
geta talist skynsamlegar og viðeigandi út frá sjónarhorni dýrs (eða einstaklings)
vegna þess að skynjanir og ætlanir þess tengjast á ákveðinn hátt verknaði eða
atferli.53 Skynsemi einstaklings felst þá meðal annars í einhvers konar mati
(hugsun, skynjun eða ætlun), á því að ákveðinn verknaður atferli eða hegðun er
siðferðilega rétt vegna þess að verknaðurinn er skynsamlegur og viðeigandi í
53 Susan Hurley, „Making Sense of animals“, Rational animals?, ritstj. Susan Hurley og Matthew
Nudds, (Oxford, Oxford University Press, 2006), 142.
28
þeim siðferðilegu aðstæðum sem komið hafa upp. Það er ekki nóg að
einstaklingurinn verði ábyrgðarfullur í eigin skilningi heldur þarf
einstaklingurinn að teljast ábyrgðarfullur innan eigin samfélags og gagnvart
öðrum.
Sara J. Shettleworth og Jennifer E. Sutton telja að svo virðist sem fleiri
dýrategundir en manneskjan hafi eiginleikann til að hugsa á meðan þau eru að
framkvæma verkefni, eða að hugsa um hugsanir sínar, og þessi skynsemi er til
staðar hjá prímötum og kannski höfrungum.54 Ef þetta er rétt þá er ekki hægt að
segja að aðeins manneskjur hafi færnina til að hugsa um hugsanir sínar og það
sem þau gera, sumar dýrategundir virðast geta það líka, a.m.k. prímatar og
mögulega höfrungar sem geta þannig að því leyti talist siðferðilegir gerendur.
Slík tegund hugsunar er þá sameiginleg og skiptir máli við það að meta og
skilja siðferðilegar aðstæður. Þessi dýr sýna með hegðun sinni að þau geta
hugsað um hugsanir sýnar og það sem þau eru að gera. Hvort aðrar tegundir
geri það er ekki vitað. En þessar dýrategundir prímatar og höfrungar geta út frá
þessu brugðist við sem siðferðisverur í siðferðilegum aðstæðum. Útfærsla
hugsana eða skynsemi þarf ekki vera meiri en sú að vita að eitthvað gott mun
leiða af því að bregðast við á ákveðinn hátt fremur en á annan hátt eða engan.
Skilningurinn á aðstæðunum felst í að sjá, hlusta, skynja, greina og bregðast svo
við, eitt eða allt í senn, svo niðurstaðan verði sem best.
Prímatar og höfrungar virðast hafa þessa skynsemi. Hugsun um hugsun er
mögulega partur af því að vera skynsamur, að geta hugleitt hugsanir sínar,
hvað maður vill og hvað ekki, o.s.frv. Ef ég framkvæmi siðferðilega réttan
verknað þá geri ég það af því að eitthvað í líkama mínum og/eða í skynsemi
minni segir mér að bregðast við eins og ég geri. Ég get hugsað um verknaðinn
áður en ég framkvæmi hann en öllu líklegra er að ég myndi einfaldlega
bregðast við aðstæðunum, sérstaklega ef mikið liggur við. Til eru sögur og
heimildir um svipaða hegðun hjá dýrum, t.d. sem hjálpa öðrum tegundum að
lifa af þrátt fyrir að þær muni ekki hagnast á því beint. Einnig að dýr geti haft
mjög gott minni, þar sem þau muna eftir góðu og slæmu. Þó þetta atriði skipti
ekki miklu máli til að teljast siðferðilegur gerandi og þurfi jafnvel ekki að vera
54 Sara J. Shettleworth og Jennifer E. Sutton, „Do animals know what they know?“, Rational
animals?, ritstj. Susan Hurley og Matthew Nudds, ( Oxford, Oxford University Press, 2006), 245.
29
til staðar, þá sýnir það að einhver dýr að minnsta kosti hafa færni og gáfur sem
hefur stundum verið talið að sé aðeins á færi manneskjunnar.
Ef talið er mikilvægt, til að teljast siðferðilegur gerandi, að hafa færni til að
þekkja mun á neikvæðu og jákvæðu ástandi, vita að tiltekin hvöt er slæm og
önnur góð, að vita hvað er rétt og rangt í tilteknum aðstæðum, þá er sennilegt
að þessi færni sé til staðar hjá sumum dýrum. Að minnsta kosti ef marka má
grein þar sem Marc Bekoff telur að hundar geti fundið til sektarkenndar og að
skilningur á mun á réttu og röngu sé mjög mikilvægur hjá hjarðdýrum eins og
úlfum.55
Sá sameiginlegi vilji sem er til staðar innan samfélags, t.d. hjá úlfum, hefur
áhrif á það hvernig rétt og rangt, gott og vont er metið. Sennilegt er að eitthvað
svipað sé að verki innan allra samfélaga, vegna þess að einstaklingar hvers
samfélags fylgja yfirleitt ákveðnum ferlum innan þess kerfis sem er til staðar
innan þeirra samfélags og sátt ríkir um að sé rétt og góð. Skyldurækni og
skömm birtist kannski undir öðrum formerkjum hjá dýrum en mönnum. En að
því leyti sem gerandi framkvæmir sjálfur siðferðilegan verknað, þá er hann
ábyrgur fyrir honum, en aðeins að því leiti sem samfélagslegur skilningur á
ábyrgð birtist innan tegundarbundins samfélags.
Vitund manna og dýra virðist einnig skipta máli til að teljast ábyrgðarfullur,
það er að segja að hafa t.d. vitund um sjálfan sig og aðra. Nýlega skrifuðu
margir vísindamenn undir yfirlýsingu um að dýr og menn hefðu vitund um
meðvitað ástand og vísvitandi hegðun. Yfirlýsingin ber nafnið Cambridge
yfirlýsingin um vitund ( e. The Cambridge Declaration of Conciousness). En ástæða
þess að hún ber nafnið Cambridge er að hún var skrifuð og skrifað var undir
yfirlýsinguna í Cambridge háskólanum í Englandi. Í yfirlýsingunni segir m.a.:
„Gögn gefa til kynna að dýr hafi líffærafræðilegt
taugakerfi, efnataugakerfi, og líkamleg taugakerfi sem eru
grunnur af meðvituðu ástandi ásamt getunni til að sýna
vísvitandi hegðun.“56
55 Natalie Wolchover, „Do Animals Know Right from Wrong? New Clues Point to 'Yes'“, Live
Sience, http://www.livescience.com/16814-animals-wrong-clues-point.html. 56 Low, Philip, Jaak Panksepp, Diana Reiss, David Edelman, and Bruno Van Swinderen. "The
Cambridge declaration on consciousness," Fcmconference, http://fcmconference.org/img/Cam
bridgeDeclarationOnConsciousness.pdf.
30
Mörg dýr virðast með öðrum orðum hafa færni til að ákveða hvað þau vilja
vitandi vits. Hversu mikil eða lík eða ólík þessi færni er á milli einstaklinga eða
dýrategunda þarf ekki að skipta máli. Aðalatriðið er að dýrin hafa
lífeðlisfræðilega möguleika á að vita af sjálfum sér, aðstæðunum sem þau eru í
og velja út frá þeim. Velja í þeim skilningi að meta aðstæður og taka ákvörðun
eins eða líkt og manneskjur gera. Við ákveðum til dæmis oft að gera eitt frekar
en annað án þess endilega að vita né skilja af hverju eða til hvers.
Þessi yfirlýsing hefur verið gagnrýnd fyrir ýmislegt, t.d. að fullyrða of mikið
miðað við þau gögn sem eru til staðar um vitund dýra; og þó dýr hafi
tilfinningar þýðir það ekki að þau hafi vitund, þar sem tilfinningar þurfa ekki
að vera meðvitaðar.57
En hvað er vitund, meðvitað ástand? Hvað er að sýna vísvitandi hegðun?
Hvenær veit ég að ég er að gera eitthvað en ekki eitthvað annað sem gerir það
að verkum að ég telji mig vísvitandi vera að hegða mér eins og ég geri? Ef dýr
hafa meðvitund, vitund um meðvitað ástand og getuna til vísvitandi hegðunar
þá eru þau lík mannskjum að því leyti en þó er kannski ekki hægt að segja eins
og yfirlýsingin virðist gefa í skyn að dýr, a.m.k. einhver, hafi alla þessa
taugalífeðlislegu þætti því við einfaldlega vitum kannski ekki nóg um
vitundina. Hvernig hún virkar, hvað þarf nákvæmlega að vera til staðar svo að
um vitund sé að ræða o.fr. En telja verður sennilegra að flest ef ekki öll dýr viti í
einhverjum skilningi af sér, þ.e.a.s. geri sér grein fyrir tilvist sinni að því leyti
sem dýrið þarf til að lifa sínu lífi. Því dýr gæti varla lifað ef það gerði sér ekki
grein fyrir því sem skiptir það máli til lífs, s.s. á umhverfi sínu og því hvernig
líkami þess virkar. Öll dýr virðast þá eftir þessu hafa vitund að einhverju leyti.
Hversu sjálfstæð eða frjáls þessi vitund er, þarf að skoða nánar.
Af þessu má ráða að gáfur dýra og hugsun þeirra er að öllum líkindum ekki
eins takmörkuð og stundum er talið, jafnvel hvað varðar eiginleika sem menn
töldu eingöngu þeirra og þá sérstaklega þessa huglægu, ósýnilegu eiginleika
sem erfitt er að sjá og greina hjá dýrum þrátt fyrir miklar framfarir innan tauga-
og lífeðlisfræði. Rannsóknir hafa sýnt að hægt er að rekja heiðarleika, skömm
57 Vincent Torley, „Craig and his critics: Why the Cambridge Declaration on Consciousness is
more propaganda than science“, Uncommondescent, http://www.uncommondescent.Com/in
telligent-design/craig-and-his-critics-why-the-cambridge-declaration-on-consciousness-is-more-
propaganda-than-science/. Þetta er að miklu leyti umfjöllun um gagn-rýni William Lane Craig,
heimspekings á yfirlýsinguna.
31
og yfirvegun siðferðilega mála til ákveðinna svæða í heila.58 Þar af leiðir er
ekkert óeðlilegt við það að eitthvað svipað sé í gangi hjá dýrum. Heilinn í
manneskjum er a.m.k. líkur miðtaugakerfi annarra spendýra ef ekki annarra
dýrategunda.59
Við þurfum því sennilega ekki að gera annað en að hugsa aðeins um það að
við eins og aðrar lífverur eigum svipaðan bakgrunn fyrir tilveru okkar. Og þar
sem heilarnir í dýrum geta verið svipaðir okkar, þá er ekki hægt að álykta
annað en að færni okkar og atferli séu álíka að einhverju leyti eða jafnvel að
miklu leyti, þótt birtingarmyndir séu ólíkar á milli tegunda. Við skiljum best
okkar eigið kerfi.
Ekkert af þessu virðist útiloka að sum dýr geti verið siðferðilegir gerendur.
Ekki síst út frá þeirra eigin færni. Því ekki er krafist annarrar færni en þeirrar að
vita að einhverju leyti að ákveðinn verknaður, atferli eða hegðun, er siðferðilega
betri eða leiði til betri niðurstöðu en einhver önnur. Og með því að framkvæma
þannig geti verið að þér verði hrósað eða álasað innan þíns eigin
tegundarbundna samfélags. Og þá virðist engu máli skipta hvort um er að ræða
mann eða dýr.
58 Franz de Waal, Good Natured; The Origins og Right and Wrong in Humans and Other Animals,
(Cambridge, Harvard University Press, 1997), 217-218. 59 Sama rit, 217 -218.
32
6. Önnur sýn
Ábyrgð dýra, næmni þeirra í aðstæðum og eiginleikar þeirra, ásamt atferli
þeirra og hegðun, leiðir til þess að sumar dýrategundir geta talist siðferðilegir
gerendur sem fer gegn skoðun Rowlands að aðeins menn séu siðferðilegir
gerendur.
Ef dýr geta borið ábyrgð á eigin verknað eins og Demókrítos taldi og einnig
borið ábyrgð á verknað út frá þeirra eigin forsendum, reglum og samfélagi, þá
hefur Mark Rowlands rangt fyrir sér að telja að dýr geti ekki borið ábyrgð á
verknaði, atferli eða hegðun. Skilningur dýra á samfélagi okkar og skilningur
okkar á samfélögum dýra er þar að auki sennilega ólíkur. Þess vegna kann að
teljast rétt að dýr þurfi að svara fyrir siðferðilegar reglur eigin samfélags en ekki
mannlegs samfélags.
Rowlands fullyrðir að dýr séu ekki siðferðilegir gerendur af því að þau geti
ekki skoðað hvatir sínar og athafnir gaumgæfilega eða á árangursríkan og
gagnrýninn máta. Þetta er að fullyrða um of að mínum dómi um dýr á þeirra
kostnað. Það að geta skoðað hvatir sínar, verknað, atferli eða hegðun á þennan
hátt er í fyrsta lagi ekki hluti af því að vera siðferðilegur gerandi í þeim skilning
sem hér er hafður að leiðarljósi. Og efast má um að við getum það sjálf að
verulegu leyti. Þessi fullyrðing virðist því alls ekki vera forsenda þess að
einstaklingur teljist siðferðilegur gerandi. Í öðru lagi vitum við ekki hvort eða
hvernig dýr skoða hvatir sínar eða verknaði, atferli eða hegðun og þar af leiðir
getum við ekki fullyrt hvort dýr skoði hvatir eða hegðun á þennan hátt eða ekki.
Sara J. Shettleworth og Jennifer E. Sutten hafa komist að þeirri niðurstöðu eins
og áður segir að svo virðist sem prímatar og hugsanlega höfrungar geti hugsað
um hugsanir sínar að því leyti sem þessi dýr geta hugsað um það sem þau eru
að hugsa á meðan þau framkvæma. Þetta er í andstöðu við fullyrðingu
Rowlands um að dýr geti ekki hugsað um hugsanir sínar. Sem er samt ekki
endilega skilyrði til að teljast siðferðilegur gerandi.
Rowlands telur einnig að dýr geti ekki greint muninn á milli neikvæðs og
jákvæðs ástands. Hér er aftur fullyrt um of að mínu mati. Að því leyti sem dýr
virðast greina á milli neikvæðra og jákvæðra aðstæðna þar sem það tekur eftir
33
jákvæðum og neikvæðum þáttum og verður umhugað um þær aðstæður eins
og Lawerence E. Johnson bendir á þá eru þau einmitt að greina á milli jákvæðs
og neikvæðs ástands í aðstæðum. Því ástandið í aðstæðunum er það sem dýrin
eru að greina á milli. Dýrið sér, skynjar að í aðstæðunum er ástand sem er
annað hvort neikvætt eða jákvætt. Fullyrðing Rowlands stenst því ekki. En þó
við gætum ekki fullyrt að svo væri eins og við teljum okkur vita um okkur, þá
er ekki hægt að mínum dóma að fullyrða þar með að dýr greini alls ekki þarna
á milli. Þar gengur Rowlands of langt að mínu mati. Það er ekki nóg að fullyrða
um eitthvað án þess að vita það fyrir víst og helst þarf líka að vera hægt sé að
sýna fram á það.
Sú krafa Rowlands að dýr geti ekki þekkt siðferðilegar staðreyndir á við
þekkingu á því hvort hvatir séu góðar eða slæmar, eitt réttara en annað í
siðferðilegum aðstæðum, tel ég ekki standast því ljóst er eins og hér hefur áður
verið minnst á, að dýr geta þekkt siðferðilegar staðreyndir. Eins og að gera það
sem kemur þeim sjálfum fyrir bestu og er réttara en annað í ákveðnum
aðstæðum.
Sennilega er einhver þekking um gott og slæmt til staðar hjá þeim dýrum sem
geta framkvæmt siðferðilegan verknað, þó ekki nema þekking á því hvernig
dýrið hefur vitund um hvatir sem skynjandi vera og velur þess vegna að haga
sér rétt í þeim aðstæðum. Ef svo væri ekki, af hverju þá að gera eitthvað í
aðstæðunum? Af hverju myndu dýr hafa þær skynjanir sem þau hafa ef þau
gætu ekki greint þarna á milli? Þekkingin getur verið það takmörkuð að dýrið
veit aðeins að ef það gerir ekki A þá mun það leiða til B, en ef B er ekki rétt
(einhver þekking sem liggur á bak við það), þá vel ég A. Ég veit ekki hvort dýr
hugsa svona. En það er a.m.k. jafn mikill möguleiki á því að svo sé og að halda
því fram að svo sé ekki.
Af því að dýr eru skynjandi verur skynja þau eitthvað gott eða slæmt og hafa
þannig á einhvern hátt þekkinguna: „þetta skynja ég í líkama mínum þegar mér
líður eða ég finn A eða B“. Dýr finnur fyrir skynjuninni, það skynjar breytingar
í líkamanum, að öllum líkindum svipað og við mannfólkið gerum þó að ég ætli
ekki að fullyrða um það. En að segja að dýr geti ekki þekkt mun á því að líða
vel eða illa, kvíða eða rósemi, er undarlegt að sjá hjá Rowlands því augljós
munur er á því hvernig þessar kenndir eða tilfinningar birtast eða eru skynjaðar
af dýrum. Dýr hafa líkama sem er þannig gerður að þau skynja mun, t.d. á því
34
að vera hrædd og ánægð, og þess vegna hljóta dýr, að minnsta kosti einhver, að
verða vör við tilfinningar eins eða álíka og við verðum vör við þær hjá okkur.
Hvaða ástæðu höfum við til að halda að dýr verði ekki vör við sveiflur í
tilfinningum? Hvað þ{ að það geti ekki „greint“ eitthvað sem rétt eða rangt í
ákveðnum siðferðilegum aðstæðum. Eins og virðist vera raunin með hunda,
samkvæmt Marc Bekoff eins og nefnt var hér að framan.
Ef dýr bregst við sem siðferðilegur gerandi hlýtur dýrið að gera það af
einhverri ástæðu. Það veit þá mun á réttu og röngu, góðu og slæmu innan eigin
samfélags. En hvort sem manneskja eða dýr hefur grunn fyrir siðferðilegar
staðreyndir, getur með hugsun eða skynjun {ttað sig { og „búið
til“ siðferðilegar staðareyndir sem virðast hið rétta eða hið góða í siðferðilegum
aðstæðum, þá er það verknaðurinn sem mestu máli skiptir. Grunnurinn er það
sem liggur á bak við siðferðilegar staðreyndir, sú færni eða eiginleikar sem gerir
það að verkum að siðferðilega staðreyndir verða til og einstaklingar taka eftir
þeim, búa þær til og fylgja þeim. En hvort sem grunnurinn er til staðar eða ekki
er verknaðurinn siðferðilegur af því að í honum felst siðferðiskennd hjá
gerandanum, ákvörðun um að framkvæma rétt eða rangt, gott eða vont.
Þá tel ég heldur ekki standast þá fullyrðingu Rowlands að siðferðilegur
gerandi þurfi að hafa siðferðilegan þroska eða þekkingu á við þá sem
manneskjur geta haft. Einkum vegna þess að dýr þroskast með auknum aldri
eins og við sjálf og sennilega einnig siðferðilega og þekkingarlega. Þroski sumra
dýra virðist t.d. alveg eins geta verið siðferðilegur ef við reynum að líta
hlutlaust á málið og berum þroskann ekki eingöngu saman við mannlegan
þroska. Og spyrja má hvers vegna þarf þroskinn að vera eins hjá dýri og
manneskju svo um sé að ræða siðferðilegan geranda? Hvað rök felast í þeirri
afmörkun önnur en þau að allt þurfi að eiga viðmið og mælikvarða í okkur
sjálfum? Siðferðilegur gerandi er siðferðilegur gerandi vegna þess sem hann
framkvæmir, ekki vegna þess úlits eða þess þroska sem hann hefur eða er fær
um. Þar af leiðir gengur þessi fullyrðing Rowlands ekki upp, að siðferðilegur
gerandi þurfi að hafa mannlegan siðferðisþroska. Dýr geta að öllum líkindum
ekki þroskast eins og menn en þau þurfa að sýna þroska, a.m.k. einhvern
þroska til þess að geta talist siðferðilegir gerendur og líklegt er að flest dýr ef
ekki öll þroskist eitthvað frá því þau fæðast og þanga til þau deyja, þar sem það
35
sést og atferli a.m.k. sumra dýrategunda gefur í skyn að eldri dýr innan teg-
undar eru gjarnan þau sem hafa reynslu og þroska sem yngri dýrin hafa ekki.
Siðferðilegur þroski skiptir máli fyrir siðferðilega gerendur því án hans getur
ein-staklingur ekki haft þann grunn siðferðis sem snýst um að þekkja muninn á
réttu og röngu, góðu og slæmu. Við verðum því að hafa þroskast siðferðilega til
þess að geta hagað okkur siðferðilega. En að einskorða siðferðilegan þroska við
manninn, svo að aðeins mannlegur siðferðisþroski sé mælikvarði á
siðferðilegan geranda er að mínum dómi ekki rétt. Eða er rétt að telja að dýr
þurfi að vera menn til þess að eiga mögulega á því að teljast siðferðilegir
gerendur sem þroskast siðferðilega?
En hvernig veit ég með fullri vissu að dýr geti verið siðferðilegir gerendur?
Ég veit það af því að þegar dýr gerir eitthvað sem ég geri þá endurspeglar það
hegðun mína. Ég geri eins eða svipað og skil þess vegna að dýr sem
einstaklingur er að gera svipað, líkt og þegar ég sé spegilmynd af sjálfri mér.
Endurspeglunin verður hjá mönnum og dýrum við það að hlusta, skynja, átta
sig á umhverfi hvors annars, án þess endilega að tjá sig. Við getum t.d.
endurspeglað líðan sem er í kringum okkur, hvort sem sú líðan er hjá manni
eða dýri. Við sjáum, heyrum eða skynjum, að einstaklingur er fúll, glaður,
ánægður, góður, traustur, o.þ.h. Eins konar innri næmni innra með okkur les
náunga okkar, þar sem við vitum einhvern veginn að einstaklingurinn sem við
erum með líður á ákveðinn hátt og höfum gjarnan rétt fyrir okkur ef vit okkar
er gott að þessu leyti. Við vitum, skiljum, skynjum okkar nánasta umhverfi með
endurspeglun á því sem er að gerast í því og í okkur sjálfum. Við einfaldlega
vitum, finnum fyrir því að eitthvað er á ákveðinn veg með þeim einstakling sem
við erum með. Sama er hægt að gera með ýmsar dýrategundir. Einstaklingurinn
sýnir viðbrögð, færni, hegðun og ýmislegt annað sem ég get endurspeglað í
sjálfri mér. Það þýðir að einhver dýr að minnsta kosti geta alveg örugglega
skilið, hugsað, skynjað og/eða fundið til eins og eða álíka og ég. Virkilega og
raunverulega. En ekki að ég sé að ímynda mér það. Ég veit það eins og ég veit
að manneskja sem sýnir álíka viðbrögð eða hagar sér álíka, t.d. er augljóslega
döpur án þess að segja það, þegar ég finn fyrir nærveru hennar. Lífveran er
lifandi fyrir framan mig og raunverulega að sýna hegðun, atferli og tilfinningar
sem ég skynja sem hegðun, atferli eða tilfinningar. Ég er þess vegna ekki að
varpa sjálfri mér á dýrin, heldur taka eftir þeim sem lífvera eins og þau.
36
Rök eru fyrir því að hægt sé að telja vissa hegðun hjá dýrum siðferðilega og
hún endurspeglast í okkur sjálfum. Hegðunin virðist vera alveg eins
raunveruleg fyrir okkur í okkar mannlega umhverfi eins og hún er raunveruleg
fyrir dýrunum í þeirra umhverfi. Dýr geta því verið siðferðilegir gerendur á
þeirra eigin forsendum.
Með þessu erum við ekki að ímynda okkur hegðunina eins og Cora Diamond
heldur fram, þar sem við notum ímyndunina til að lesa í dýr.60 Heldur erum við
að leyfa dýrum að vera það sem þau eru, án þess að krefjast þess að við getum
lesið eitthvað í það annað en það sem er. Ef hegðun þeirra endurspeglar hegðun
okkar, getum við sagt hana vera þá sömu eða líka okkar eigin, og hún er eins
raunveruleg fyrir okkur eins og hægt er að telja varðandi hegðun annarra
lífvera. Við vitum það vegna reynslu okkar af hegðuninni.
Samskipti á milli okkar og dýra eru alls ekki útilokuð út frá því sem ég hef
sagt en við verðum að virða það bil sem er á milli okkar og dýra, og að þó við
getum ekki skilið dýr eins vel og aðra menn þá ættum við að virða þau sem það
sem þau eru og að því leyti sem við getum skilið þau og við þurfum líka að
virða það að einhver hluti af þeirra hegðun er utan okkar skilnings.
Það er margt sem tengir okkur saman og mun meira en menn vilja örugglega
viðurkenna. Þróunarlega hafa allar dýrategundir margt sameiginlegt. Skynjun,
tilfinning og breytni, jafnvel hegðun dýrategunda í ákveðnum aðstæðum, getur
verið mjög svipuð á milli tegunda, þar sem ályktunarfærni einstaklinga að
þessu leyti, út frá innri líkamlegri hugsun eða skynjun, getur virkað svipað. Svo
ef siðferði er ekki aðeins ímyndun okkar sjálfra þá er það til staðar hjá dýrum.
Samt er það ekki þannig að dýr eigi að fá að vera í friði með sitt siðferði og
við með okkar að öllu leyti því allt í heiminum tengist einhvern veginn, við
getum ekki aðskilið ólíkar tegundir það auðveldlega af því að allt lifir saman í
náttúrunni, hér á jörðinni.
Við verðum að leyfa okkur að skilja dýr og þeirra siðferði og virkni að því
leyti sem við getum og raunverulega er hægt að gera. Sumir eru næmari fyrir
hegðun, atferli og tilfinningum en aðrir og geta þannig átt betri samskipti. Hvað
siðferði dýra varðar gefur það aukna dýpt í hvað dýr geta verið, hæfileikar,
gáfur þeirra og líf. Það gefur aukna dýpt, skilning og virðingu fyrir náttúru
okkar og umhverfi.
60
Cora Diamond, „Eating Meat and Eating People“, Philosophy, 53/206 (1978), 478.
http://www.jstor.org/stable/3749876.
37
Niðurstöður
Í heimspeki og fleiri fræðigreinum hefur að undanförnu komið upp sú umræða
að hver dýrategund sé samfélag út af fyrir sig með eigið tegundarbundið
siðferði og siðferðisþroska sem ekki sé sanngjarnt að vega og meta á
mælikvarða mannsins. Manneskjur mynda þá eina tegund af siðferðilegu
samfélagi meðal annarra siðferðilegra samfélaga, eins og Michael Bradie hefur
bent á. Dýr geti því talist siðferðilegir gerendur innan síns samfélags.
Siðferðilegur gerandi hefur í ritgerðinni verið skilgreindur sem einstaklingur
sem framkvæmir verknað, atferli eða hegðun, sem telst vera siðferðileg, þ.e.a.s.
rétt eða röng, góð eða vond.
Hugmyndir Marks Rowlands um siðferðilegan geranda gera skilninginn að
meginþætti og hefur hann því hafnað möguleikanum á dýrum sem
siðferðilegum gerendum. Mín skoðun er hins vegar sú að leggja eigi meiri
áherslu á siðferðilegan verknað eða athöfn, atferli og hegðun, fremur en
skilninginn. Rökin eru meðal annars þau að skilningur er að mínu mati
tegundarbundinn. Þar að auki tel ég ekki ljóst hversu miklu máli skilningur
skiptir fyrir það að einhver (menn eða dýr) teljist siðferðilegur gerandi. Út frá
þessari nálgun má segja um dýr að þau geti talist siðferðilegir gerendur á
öðrum forsendum en við.
Það er aukaatriði að mínum dómi hvort og hvernig einstaklingur hugsar,
skilur eða áttar sig á siðferðilegum aðstæðum. Hinn siðferðilegi verknaður er
það sem skiptir mestu máli til þess að teljast siðferðilegur gerandi. Ef dýr hafa
færni til að bregðast ásættanlega við í aðstæðum sem hægt er að kenna við
siðferði á okkar mælikvarða þá eru þau siðferðilegir gerendur. Og ef það að
vera siðferðilegur gerandi kemur á undan því að hafa vitund, skilning og færni
til að endurskapa verknað eða atburðarás þá geta að minnsta kosti sum dýr
talist siðferðilegir gerendur, t.d. apar, eins og Oliver Pultz hefur bent á.
Einnig skiptir máli að ef algildar siðferðisreglur eru til í veröldinni, þar sem
réttara eða betra er að gera eitt fremur en annað þá virðist engin ástæða til
annars en að álykta að minnsta kosti einhverjar dýrategundir eigi sér eigin
siðferðisreglur sem geta talist algildar. Hvort sem um er að ræða dýr eða menn.
38
Dýr geta að því leyti talist siðferðilegir gerendur og eru þannig með einhvers
konar siðferðiskennd. Þetta getur skipt máli svo dýr séu virt meira á þeirra
eigin forsendum, frekar heldur en okkar, eins og venjan er í dag.
Færni til siðferðilegs skilnings virðist vera mjög mismunandi innan
dýrategundar og á milli tegunda. En ljóst virðist að frjáls vilji til að framkvæma
siðferðilega réttan verknað er til staðar hjá ýmsum dýrategundum. Ef dýr og
maður bregðast siðferðilega eins við í siðferðilegum aðstæðum þá má tala um
siðferðilega gerendur í báðum tilvikum. Að mínu áliti skiptir máli hvað er gert
en ekki hvernig dýrið metur eða útskýrir verknaðinn.
Siðferðilegur gerandi framkvæmir siðferðilegan verknað og gerir sér grein
fyrir að sú framkvæmd er betri en andstæður verknaður. Gerandinn hefur
þannig vissan skilning til að bera en hver sá skilningur nákvæmlega er þarf ekki
að skipta öllu máli, aðalatriðið er verknaðurinn sjálfur. Einnig skiptir máli að þó
að ekki þurfi að vera mat eða nákvæmur skilningur á verknaði til staðar hjá
siðferðilegum geranda er hann þar með ekki siðferðilegt viðfang vegna þess að
viðbragð við siðferðilegum aðstæðum, án fyrra mats á aðstæðunum eða
útskýringar, getur hæglega talist rétt siðferðileg niðurstaða framkvæmd af
siðferðilegum geranda. Til þess að ég hagi mér siðferðilega virðist ég ekki þurfa
að hugsa eða velta fyrir mér siðferðilegu ástæðunum áður en ég bregst við, ég
einfaldlega framkvæmi. Niðurstaðan er sú að það sem gert er í siðferðilegum
aðstæðum er aðalatriðið en ekki nákvæmt mat, skynsemi eða hugsun þess sem
bregst við.
Einnig er mjög mikilvægt að samþykkt atferli eða hegðun taki tillit til þeirra
sem verknaðinn varða sem leiðir til virðingar fyrir lífi og hagmunum annarra.
Frjáls vilji og frelsi einstaklingsins skiptir einnig miklu máli af því að
siðferðilegur gerandi framkvæmir sem frjáls gerandi.
Ég tel að dýr geti borið ábyrgð á því sem þau gera í samræmi við reglur og
siði þess samfélags sem þau tilheyra og geti haft áhrif á mat á réttu og röngu,
góðu og vondu. Öflun þekkingar skiptir máli fyrir ábyrgðarfulla hegðun og
bæði menn og dýr virðast hafa þá færni að geta lært af reynslunni og muna eftir
atvikum að einhverju leyti, þó munur sé á þessari færni innan dýrategunda og á
milli tegunda. Þetta hefur Susan Hurley bent á þar sem hún talar um
ábyrgðarfulla hegðun. Óvíst er hvort vitund þurfi að vera til staðar hjá
siðferðilegum gerendum. Cambridge yfirlýsingin fullyrðir að dýr hafi vitund og
39
vísvitandi hegðun. Samkvæmt þessu vita dýr af sér og gera sér grein fyrir tilvist
sinni.
Hugmyndir Rowlands um siðferðilega gerendur eru því takmarkandi að
mínum dómi. Einver dýr geta til dæmis hugsað um hugsanir sínar, eins og Sara
J. Shettleworth og Jennifer E. Sutten telja, greint á milli jákvæðs og neikvæðs
ástands, þekkja sennilega siðferðilegar staðreyndir og þekkja mun á réttu og
röngu, góðu og vondu. Siðferðileg hegðun virðist vera til staðar hjá einhverjum
dýrategundum og endurspeglast hún í okkur og öðrum dýrum þannig að við
upplifum hana í okkur og öðrum m.a. vegna fyrri reynslu okkar. Hún virðist
því vera eins raunveruleg fyrir okkur í okkar mannlega samfélagi og umhverfi,
eins og hún er raunveruleg fyrir dýrum í þeirra samfélagi og umhverfi.
40
Heimildaskrá
Umræða á https://www.quora.com/Why-do-we-as-humans-consider-ourselves-
superior-to-animals. (skoðað 10 ágúst 2016)
Willis Okech, Bryan Glosik og Justin Hendy „Why do humans view themselves
As superior to nature?,“ http://jrscience.wcp.muohio.edu/humannature
05/Proposal Articles/WhydoHumansViewThemselvesA.html. (skoðað 10.
ágúst 2016)
Vilhjálmur Árnason, Siðfræði lífs og dauða, (Reykjavík, Háskólaútgáfan, 1993) 36
Páll Skúlason, Pælingar III, (Reykjavík, Háskólaútgáfan, 2015) 198.
Jón Á. Kalmannsson, Hvers er siðfræðin megnug?, (Reykjavík,xxxxx, 1999) 271 -
280.
Eshleman, Andrew, "Moral Responsibility", The Stanford Encyclopedia of
Philosophy (Summer 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.), http://
plato.stanford.edu/archives/sum2014/entries/moral-responsibility/.
(skoðað 20 maí 2016)
Oliver Putz, „Moral Apes, Human Uniqueness, and The Image of God“, Zygon:
44/3 (2009), 615. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.14679744200
91019.x/ pdf. (skoðað 25 apríl 2016)
Mark Rowlands, Can animals be moral? (Oxford; Oxford University Press, 2012),
32-38, 75, 83-84, 93, 150, 237-243, 273.
Nicholas Bunnin og Joyuan Yu, „Moral patient“, Blackwell Reference Online,
http://www.blackwellreference.com/public/tocnode?id=g9781405106795_
chunk_g978140510679514_ss1-188. (skoðað 21 maí 2016)
Newmyer, Stephen T., „4. kafli, Animals as moral beings“ og „Democrítus“,
Animals in Greek and RomanThought, ritrsj. Newmyer, Stepen T.,
(Abingdon, Routledge, 2011), 83, 12, 17, 39, 65
René Descartes, Orðræða um aðferð, þýð. Magnús G. Jónsson, (Reykjavík, Hið
íslenska bókmenntafélag, 1991), 61-62 og 126-128.
David Hume, Rannsókn á Skilningsgáfunni, þýð. Atli Harðarson, (Reykjavík, Hið
íslenska bókmenntafélag, 2011) 186-187.
41
Denis, Lara and Wilson, Eric, "Kant and Hume on Morality", The Stanford
Encyclopedia of Philosophy (Fall 2016 Edition), Edward N. Zalta
http://plat. stanford.edu/archives/fall2016/entries/kant-hume-morality/.
(skoðað 23 júní 2016)
Lawrence E. Johnson, A Morally Deep World, (Cambridge, Press Syndicate of the
University of Cambridge, 1991) 133.
Lingis, Alphonso, Vrena Conley, Peter Atterton o.fl. Animal Philosophy; ethics
and identity, ritstj. Peter Atterton og Matthew Calarco, (London,
Continuum Books, 2004) 9, 158 og 52
Ólafur R. Dýrmundsson, Emma Eythórsdóttir og Jón V. Jónmundsson,
„Behavioural studies on Icelandicleadersheep“, Forystusetrið ( fyrirlestur
27. agúst 2013), http://www.forystusetur.is/static/files/Skjol/eaap-annual-
meeting-session- 20a-27-8-2013.pdf og „Um foryestufé“, Forystusetrið;
http://www.forystusetur.is /is/um-forystufe/forystufe. (skoðað 26 ágúst
2016)
Gary Varner, „Biocentric Individualism“, Environmental ethics; What Really
Matters,What Really Works, ritsj. David Schmidts og Elizabeth Willott,
(New York, Oxford University Press, 2012), 91.
Johnson, Lawrence E. (1983) "Can Animals be Moral Agents?," Ethics and
Animals: 4/ 2, (1983) grein 5. 50 -61. http://digitalcommons.calpoly.edu/
cgi/viewcontent.cgi?article=1170&context=ethicsandanimals. (skoðað 20.
apríl 2016)
Fred I. Dretske, „Minimal rationality“, Rational animals?, ritstj. Susan Hurley og
Matthew Nudds, (Oxford, Oxford University Press, 2006), 112 -115.
Natalie Wolchover, „Do Animals Know Right from Wrong? New Clues Point to
'Yes'“, Live Sience, birt 1. nóvember 2011, http://www.livescience.com/
16814-animals-wrong-clues-point.html. (skoðað 4. ágúst 2016)
Michael Bradie , „The Moral Lives of animals“, Kairos, 9/1, 2014, 13 -27.
http://kairos.fc.ul.pt/nr%209/The%20Moral%20Lives%20of%20Animals.p
df. (skoðað 25. apríl 2016)
„Anthromorphic,“ Merriam-Webster. com. Merriam-Webster orðabókin,
http://www.merriam-webster.com/dictionary/anthropomorphic. (Skoðað
10. júlí 2016)
42
Peter Singer, „Ethics and intution“, The Journal of Ethics, 9/1 (2005), 331–352.
http://www.utilitarian.net/singer/by/200510--.pdf (Skoðað 12. apríl 2016)
Deborah Hasting, „Family cat tries to get toddler away from oven“, Daily News,
birt 25. mars 2015, http://www.nydailynews.com/news/world/video-cat-
protecting-toddler-oven-burns-internet-article-1.2162447. (skoðað 23. júlí
2016)
Assosiated Press, „'Hero Dog' award goes to a CAT: Feline Tara gets decorated
for THAT heroic moment she saved six-year-old autistic boy from being
attacked by a canine“, Daily mail, http://www.dailymail.co.uk/news/
article-3132268/Breaking-Meow-ndaries-Cat-saved-six-year-old-autistic-
boy-attacking-canine-feline-Hero-Dog-award.html. (skoðað 23. júlí 2016)
S. F. Sapontzis, „Are animals moral beings“, American Philosophical Quarterly,
17/1 (1980) 45-52. https://www.jstor.org/stable/pdf/20009783.pdf. (Skoðað
15. apríl 2016)
Franz de Waal, Good Natured; The Origins og Right and Wrong in Humans and
Other Animals, (Cambridge, Harvard University Press, 1997), 210.
John Stuart Mill, Frelsið. (Reykjavík, Hið íslenska bókmenntafélag, 2009) 131.
Low, Philip, Jaak Panksepp, Diana Reiss, David Edelman, and Bruno Van Swin-
deren. "The Cambridge declaration on consciousness." Fcmconference.
Birt 7. Júlí 2012. http://fcmconference.org/img/CambridgeDeclarationOn
Consciousness.pdf. (Skoðað 10. mars 2016)
Vincent Torley, „Craig and his critics: Why the Cambridge Declaration on
Consciousness is more propaganda than science“, Uncommondescent,
http://www.uncommondescent.com/intelligent-design/craig-and-his-
critics-why-the-cambridge-declaration-on-consciousness-is-more-
propaganda-than-science/. (Skoðað 24. júlí 2016)
Cora Diamond, „Eating Meat and Eating People“, Philosophy, 53/206 (1978), 465-
479. http://www.jstor.org/stable/3749876. (Skoðað 15. mars 2016)