HOZIRGI 0‘ZBEK ADABIY TILI - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ona-tili_va... ·...

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKAS1 OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI RIVOJLANT1RISH INSTÎTUTI

G6. Abdurahmonov, D. Xo‘jayeva

HOZIRGI 0 ‘ZBEK ADABIY TILI

Akademik litseylar uchun darslik

TOSHKENT „ 0 ‘Q IT U V C H I“ 2003

www.ziyouz.com kutubxonasi

Taqrizchilar: ToshDSHI akademik litseyi o'zbek tili va adabiyoti kafedrasi mudiri, dotsent I. R. LAFASOV; filologiya fanlari nomzodi, dotsent S. SULTONSAIDOVA; FarDU akademik litseyi o'zbek tili va adabiyot o'qituvchisi A. ALIQULOV

Shartli qisqartm alar

Asq. M. — Asqad Muxtor A. Q. — Abdulla QahhorA. Qod. — Abdulla Qodiriy Gaz■ — GazetadanJ. Jab. — Jumaniyoz Jabbor Ibr. R. — Ibrohim Rahim /. 0. — I. Oymirzayev Z.D. — Z afar DiyorB. Kerb. — B. Kerboboyev M. — MuqimiyM. A. — Muxtor AvezovM. I. — Mirza IbrohimMirm. — MirmuhsinM. K. — Mahmud Koshg‘ariyM. T. — Mirzo TursunzodaM. Hus. — M. HusaynY. Sh. — Yoqubjon ShukurovN. — NavoiyN. Saf. — Nazir Safarov0. — Oybek0. Y. — Odil YoqubovP. — PushkinP. T. — Parda TursunP. Q. — Pirimqul QodirovP. M. — Po‘lat Mo‘min

R. Bob. — Ramz BobojonR. F. — Rahmat FayziyS. A. — Sadriddin AyniyS. A. — Sobir AbdullaS. Ahm. — Said AhmadS. J. — Sulton Jo‘raT. M. — Temur MalikT. T. — Turob To‘!aT. F. — Temur FattohU. — UygkunF. Y — Fozil Yo‘!doshCh. — Cho‘lponSh. 0. — Sharif OrifiySh. R. — Sharof RashidovM. Shayx. — Maqsud ShayxzodaE. V. — Erkin VohidovE. J. — Ergash JumanbulbulY - YashinG‘. G‘— G ‘afur G'ulom O'. R — Oktkir Rashid 0 ‘. H. — 0 ‘tkir Hoshimov H. N. - Hakim Nazir H. 0. — Hamid Olimjon H. <?. — Hamid G ‘ulomH. H. — Hamza Hakimzoda

4306020200 - 4 1A --------------------------- Q at'iy buyurtma —2003

353(04)—2003

IS B N 5— 6 4 5 — 0 4 0 5 4 — 6 © „ O 'q i t u v c h i “ n as h r iy o t i , 2003


Akademik litseylarda ona tili darslarining dastlabki kunlari 0 ‘zbekiston Respublikasi Mustaqillik bayramiga to ‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham dars aw alo Respublika Mustaqilligiga oid suhbatlardan boshlanib, talabalarning „M ustaqillik n e ’m atlari“ m avzusidagi insholari bilan tugallanadi.

Darslar ona tilidan 9- sinfgacha o ‘tilgan materiallarga asoslaniladi, ular mustahkamlanadi va shu m a’lum otlar asosida yangi qoidalar beriladi. Talabalarning og‘zaki va yozma nutqlarini o ‘stirish yozm a m atnlam i tahlil qila bilish va tuza olishga bogliq. Darslikdagi matn, lug‘atlardan foydalanish, alifbo va eng m uhim imlo qoidalari, tinish belgilarini to ‘g‘ri qo ‘llash, uslubiyat, sinonim iya m a’lum otlari ana shu m aqsad lam i am alga oshirishga m oljallangan.

Bundan tashqari, maxsus rasmiy hujjatlar bobi berildi. Rasmiy hu jjatlarn i tuza bilish o ‘quv yili davom ida, mavzulardan keyin ham 0‘tkaziladi.

Darslikning oxirida okzbek tilining shakllanishi, taraqqiyoti va o ‘rganilishi haqida ham m a’lumotlar berildi.

Akademik litseylarda ona tili darslarining asosiy maqsadi talabalarning og‘zaki va yozm a nutqlarin i o ‘stirishdir. Buning uchun o ‘qituvchi yangi m avzu bilan o ‘ti!gan mavzuni bog'lab olib borishi, m ashq va topshiriqlarni bajarish usullarini ko‘rsatib berishi va sinov savollari, rasmiy hujjatlarn i tuzishi, in sho va d ik tan tlarn i h a r chorakda va mavzudan keyin o ‘tkazishi zarur.

Sinov savollari va test sinovlari savollariga javoblar talabalar tom onidan berilib, boshqa talabalar tom onidan tuzatiladi, toMdiriladi, umumlashtiriladi.

D iktant m atnlarini o 'qituvchi tayyorlaydi va bayon m atnlarini o kqib, tushuntirib beradi. Bu ishlar mavzu oxirlarida va chorak yakunida o ‘tkaziladi. Ko‘p mashq va topshiriqlarni bajarish o ‘tilgan m avzularni takrorlash , mustahkamlashga ham qaratilgan. Bu o 'rinda o ‘qituvchi mavzularning o ‘zaro bogiiqligiga e ’tibor berishi zarur.


MUSTAQILLIK - OLIY NE’MAT

0 ‘zbek iston R espublikasi Oliy K engashin ing 1 9 9 1 -yil 31- avgustdagi VI sessiyasida 0 ‘zbekiston M ustaqil davlat deb e'lon qilindi va 0 ‘zbekiston Respublikasi deb ataldi. Davlat mustaqilligining asoslari to ‘g‘- risidagi qonun qabul qilindi.

1 - s e n t a b r — M ustaqillik kuni etib belgilandi.

0 ‘zbekiston R espublikasining Davlat bayrog‘i 1991-yil18-noyabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi O liy K engashining VII sessiyasida tasdiqlangan.

0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi (tamg‘asi) 1992-yil 2- iyulda 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X sessiyasida tasdiqlandi.


M ustaqil O 'zbek istonn ing birinchi K onstitutsiyasi1992- yil 8- dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi XII sessiyasida qabul qilindi va 8- dekabr umumxalq bayrami deb e’lon qilindi.

O 'zbekiston Respublikasi milliy valutasi Respublika Prezidentining 1994-yil 16-iyun farmoni bilan 1994- yil 1- iyuldan muomalaga kiritildi.

0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi 1992- yil 10- dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi XII chaqiriq Oliy Kengashining XI sessiyasida tasdiqlandi.

O ‘zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi

Abdulla Oripov so ‘zi Mutai Burhonov musiqasi

Serquyosh hur o ‘lkam, elga baxt, najot,Sen o ‘zing do'stlarga yo‘ldosh, mehribon! Yashnagay toabad ilm-u fan, ijod,Shuhrating porlasin toki bor jahon!

>


N a q a r o t :Oltin bu vodiy lar—jon 0 ‘zbekiston, Ajdodlar mardona ruhi senga yor!Ulugk xalq qudrati jo ‘sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor!Bag‘ri keng 0 ‘zbekning o ‘chmas iymoni, Erkin, yosh avlodlar senga zo‘r qanot! Istiqlol m ash’ali, tinchlik posboni,Haqsevar ona-yurt, mangu bo‘l obod!

N a q a r o t :Oltin bu vodiy lar—jon 0 ‘zbekiston,Ajdodlar m ardona ruhi senga yor!Ulug‘ xalq qudrati jo ‘sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor!

O kzbek milliy tiliga 1989-yil 21-oktabrda Davlat tili m aqom i (statusi)ning berilishi 0 ‘zbekiston Respublikasi

m ustaqilligining dastlabki nishonasi edi.

K adrlar tayyorlash m illiy dasturi bo'yicha 0 ‘zbekiston Respublikasida „T a’- lim to ‘g ‘r is id a “gi q o n u n 1997- yil 29- avgustda qabul qilindi va 1997- yil 1- iyulda

„K adrlar tayyorlash milliy dasturi“ qabul qilindi.1998- yil 24- fevralda „Akademik litseylar va kasb-hunar

kollejlari tashkil etish hamda ular faoliyatini boshqarish“ haqida qaror qabul qilindi.

0 ‘zbekiston jahon hanijamivatida

O kzbekiston Respublikasini 200 ga yaqin davlat tan oldi. Jahonning 130 ga yaqin mamlakatlari bilan rasmiy d ip lom atik aloqalar o krnatildi. T oshkentda40 gayaqin m am lakat o ‘z eichixonalarini ochdi va 20 dan ortiq chet el davlatlari 0 ‘zbekiston Respublikasida birgalikda ish olib borish uchun akkreditatsiya qilindi.


1992- yil 6- martda Toshkentda birinchi bo ‘lib Amerika Qo‘shma Shtatlari o kz elchixonasini ochdi.

0 ‘zbek istonn ing b irinch i e lch ix o n asi G erm an iya Federativ R espublikasining poytaxti B onnda 1994- yil 1- sentabrda ochildi.

0 ‘zbekiston Respublikasi 1992- yil 2- m artda Bir- lashgan M illatlar Tashkilotiga a ’zo boMdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1993-yil 2 4 -oktabrda CVzbekistonda o ‘z vakolatxonasini ochdi.

O 'zbekiston ko‘plab xalqaro tashkilotlarga a ’zo bokldi.

M ustaqillik uchun kurash

Eslang. Vatan mustaqilligiga erishish uchun ku-H rash O ktabr to 'ntarishiga qadar bo ‘ldi. C hor Ros- siyasining Turkistondagi mustam lakachilik siyosati

shafqatsiz harbiy-politsiyachilik tartib in ing o ‘rnatilishi, 1892- yili Toshkentda („Vabo q o ‘zgko lo n iu ), Farg‘ona viloyatida (1898- yilda Dukchi Eshon — M uhammadali qo‘zgkoloni), Buyuk Turkistonda (1916- yil podshoning mahalliy aholidan mardikor olish to ‘g‘risidagi farmoniga qarshi) bir necha minglab aholi ketm on, bolta, pichoq- lar bilan zamonaviy qurollangan, jang qilish usullarini egallagan rus qokshinlariga qarshi chiqdi. Afsuski, kuchlar teng emas edi: minglab kishilar qirildi, surgun qilindi, mol-u mulki talandi, shahar va qishloqlar xarob bokldi.

Rossiya podshosining taxtidan tush irilish i, sovetlar (bolsheviklar) hokim iyatining o ‘rnatilish i Turkistonga ozodlik keltirm adi, aksincha, shariat sudlari bekor qilindi, dindorlar qattiq ta’qib ostiga olindi, eski maktablar berkitildi, rus tili majburan joriy qilindi, oziq-ovqat raz- verkasi, jam oatlashtirish, 1400 rus bolsheviklarini olib kelib, rahbariy o'rinlarga qokyilishi, bu tun siyosiy, iqtisodiy, harbiy huquq larn ing Rossiya Federatsiyasida boMishi m ahalliy aholida katta va keskin noroziliklar keltirib chiqardi:

1. Jadidlar harakati 1917- yildan so kng jadidchilik, m a‘rifatchilik harakati bilan siyosiy kurash qo‘shib olib


borild i. M . Behbudiy (1875— 1919), M unavvar Qori (1878— 1931), A. Fitrat (1886— 1938), F. Xo‘jayev (1882— 1938), M. Cho'qayev (1890— 1941), Ahmad Zakiy Validiy To‘g‘on (1890— 1970) va boshqalar „Sho'royi Islomiya“, ,,Sho‘royi U lam o“ , „Turon“ , „Ittifoqi M uslimin“ kabi tashkilotlar tuzib, 0‘lkaning mustaqilligi uchun kurashdi- lar, am m o ulaming kokplari qamalib, otildilar yoki ayrimlari chet elga qochib ketishga majbur boMdilar.

2. Turkiston muxtoriyati 1917- yil 28- dekabrda (yangi hisob bilan 11- noyabrda) Qokqon shahrida tashkil etilib, faqat 72 kun faoliyat ko'rsatdi. Yevropaliklardangina iborat bo lgan Toshkent bolsheviklar Soveti arman „Dashnaq- qutyun“ qurolli kuchlari bilan kelib, Qokqonni o‘qqa tutdi, okn mingdan ortiq aholi qirildi, shahar xarob bo'ldi.

3. 0 ‘lkada m illiy ozodlik harakati — a h o lin in g Sovetlar siyosatiga qarshi qurolli kurashi 1918- yilda boshlanib, 1935- yilgacha davom etdi. Madaminbek o ‘ttiz ming q o kshini bilan, Shermuham mad keyinroq yetmish ming, Ergash qo 'rboshi sakkiz ming kishilik qo 'shini bilan kurashdi. H atto Madaminbek Sovetlaming Farg‘ona o‘lkasi b o ‘yicha qo‘mondoni Veryovkin-Rasalskiyni Far- g‘ona vodiysida muvaqqat muxtoriyatni tuzish to kg‘risida b itim ga q o kl q o kyishga m ajbur q ild i. M adam inbek oMdirilgandan keyin ham Sherm uham m ad Ibrohimbek (1889— 1932), A nvar Posho (1881 — 1922), Junaidxon (1857— 1938) boshchiligida kurashlar davom etdi.

M ustaqillik uchun kurashda o ‘n minglab odam halok bokldi, o klka xarob bold i.

4. M ustaqillik uchun kurashgan davlat arboblari T. Risqulov, N. To‘raqulov, Qayg'usiz Otaboyev, A. Ra- him boyev, I. Xidiraliyev, F. X okjayev, A. IkromovA. Fitrat, A. Qodiriy, C ho lp o n , U. Nosir kabi dunyoga m ashhur kishilar, shoir va yozuvchilar 30- va 50- yillardagi q a tag konlik davrlarida surgun qilindilar, otib tashlandilar, ba’zilari chet elga qochib qutuldilar. 0 ‘sha paytlarda Abdulham id Sulaymonov (C hoklpon) shunday yozgan edi:


QoMimda so‘nggi tosh qoldi,Yovimga otm oq istayman.Ko'zimda so‘nggi yosh qoldi,Amalga yetmoq istayman.

Abdulla Qodiriy 1929- yili m atbuotda ochiqdan-ochiq o 'zbek kinosida o ‘zbek urf-odatlari suyagigacha singib ketgan o ‘zbeklar o ‘ynasalargina haqiqiy o 'zbek k in o san’ati vujudga keladi, deb yozdi.

M ustaqillikka erishilgandan keyin istiqlol deb jo n in i fido qilganlam ing ilmiy-ijtimoiy faoliyatlarini okrganish va asarlarini nashr qilish uchun doim iy hukumat kom is- siyasi tashkil etildi, ulaming xotiralarini abadiylashtirish uchun muzeylar va xiyobonlar ochildi, haykallar o ‘m a - tildi, ko 'cha va xiyobonlatga ulam ing nomlari berildi.

1-topshiriq.„Musxaq\\\\k — o\\y ne’mat“ mavzusida insho yozing.

0 ‘ZBEK TILI - 0 ‘Z B E K IS T 0N RESPU BLIKASIN IN G DAVLAT T ILID IR

Jamiki ezgu fazila tlar inson qalbiga, avva-lo, ona allasi, ona tiiining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili — bu millaining ru - hidir. 0 ‘z ona tilini yo'qotgan har qanday mil/at o ‘zligidan ju d o bo ‘lishi muqarrar.

1SLOM KARIMOV

0 ‘zbek tiliga davlat till maqomining berilish i

Bilib oling. 0 ‘zbekiston Respublikasining Oliy• Kengashi 1989- yil 21- oktabrdagi majlisida o ‘zbek

tiliga Davlat tili maqomini (statusini) berish to ‘g‘risida Qonun qabul qildi.

1992- yil 8- dekabrda qabul qilingan 0 ‘zbekiston R espublikasining Konstitutsiyasida ham , ,0 ‘zbekiston R es-

9


publikasining Davlat tili o'zbek tilidir“ deb yozib qokyildi (O kzbekiston Respulikasining Konstitutsiyasi, I bob, 4- modda).

Qonunni am alga oshirish bo‘yicha O 'zbekiston Hu- kumati tadbirlar belgilab, unda „Davlat haqida Qonun qabul qilingan kunni Ona tili kuni deb e’lon qilish“ to ‘g‘risida qaror qabul qildi. H ar yil Qonun qabul qilingan kun — 21- oktabr — Ona tili kuni sifatida keng nishonlanadi.

0 ‘zbek tiliga D avlat tili maqomining berilishi 0 ‘z- bek iston R esp ub likasin ing m ustaqillik sari q o ‘ygan birinchi qadami edi. O radan ikki yil o ‘tmasdan — 1991- yil31- avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqil deb e ’lon qilindi va 1995- yil 21- dekabrda Oliy Kengash mazkur Qonunni yangi tahrirda qabul qildi.

Respublikadagi ijtim oiy sharoitlarni hisobga olib, Q onunga ja m iy a t o soy ish talig in i m ustahkam lashga qaratilgan ba’zi o ‘zgarishlar kiritildi.

D avlat tili qonunining mohiyati

i | Bilib oling. Qonunning 2- moddasida kolrsatili- '• shicha, „O 'zbek tiliga Davlat tili maqomining beri

lishi Respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o ‘z ona tilini q o ‘llashdan iborat Konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi“ .

0 ‘zbekiston Hukumati okz hududida yashab tuigan 130 ga yaqin millat, xalq, elatlaming tillari, urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta ’minlaydi, ulaming rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. „H ech kim o ‘z millatini boshqalardan ustun qokymasligi kerak‘k — deydi 1. A Karimov.

D avlat tili h aq id ag i Q onunni ikki qism ga bo‘lish mumkin:

I. Boshqa m illa t va xalqlarning tiliga hurmat

1. Fuqarolar o ‘zaro muomalani va ta ‘lim olishning qaysi tilda boMishini o kz xohishlariga ko‘ra tanlab olishlari, boshqa millat va xalqlar zieh yashaydigan joylarda mak- tabgacha bo'lgan tarbiya va bolalar muassasalarini tashkil


etishlari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralariga o ‘z tillarida murojaat qilishlari mumkin. U lar sudlov ishlari bilan okz tillarida ham tanishib chiqishlari va so‘zlashlari mum kin. K orxona, muassasa va b irlashm alarda, agar ko‘pchi!ik davlat tilini bilmasa, ish yuritish, hisob-kitob, statistika va m oliya hujjatlari boshqa tillarda ham olib borilishi mumkin. Xalqaro anjumanlaming tili va hujjatlari davlat tili bilan barobar boshqa tillarda ham o'tkazilishiga ruxsat etiladi. Agar talab etilsa, notarial harakatlar davlat tili bilan barobar boshqa tillarda ham olib boriladi.

Fuqarolar ariza, taklif, sh ikoyatlarin i o ‘z tillarida berishlari, radio, teleko‘rsatuvda o ‘z tillarida gapirishlari, kitob, maqola yozishlari mumkin.

2. 0 ‘zbekiston Respublikasi q o n u n la ri, H ukum at qarorlari, nizomlari, ko‘rgazma qurollari, ish yuritish va fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar davlat tilida va boshqa tillarda olib boriladi.

II. Davlat tili ijtimoiy hayotning hamma sohalarida, o ‘zaro muomaiada boshqa tillar bilan barobar qo‘llanadi.

Shu bilan birga, muassasa va tashkilot m uhrlari, tam- g‘alari, ish co g ‘ozlari ham da hudud larn ing , m aydon, ko‘chalarning va geografik obyektlaming nomlari davlat tilida bo‘ladi. Shuningdek, Qonunning 4- moddasida kokr- satilishicha, „Fuqarolarga davlat tilin i o ‘qitish bepul amalga oshiriladi“ .

2-topshiriq. „Davlat tili haqida“gi Qonunning quyidagi moddalarini izohlab bering.

3- modda. Fuqarolar millatlararo m uom ala tilini o ‘z xohishlariga ko‘ra tanlash huquqiga egadirlar.

6- modda. O kzbekiston R espub likasida yashovchi shaxslarga ta ’lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi.

7- modda. Yangi ilmiy asoslangan atam alar jam oat- chilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qo ‘- mitasining roziligi bilan o ‘zbek tiliga joriy etiladi.


14- m odda. 0 ‘zbek iston R esp u b lik asi h u d u d id a yashovchi shaxslarga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta ’m inlanadi.

22- modda. Respublikaning m a’muriy-hududiy birlik- lari, m aydonlari, ko‘chalari va geografik obyektlarining nomlari davlat tilida aks ettiriladi.

3- topshiriq. Oilaviy ahvolingiz to‘g‘risida mahalla rahbariyatidan litsey rahbariyatiga ma’lumotnoma va litsey kutubxona- siga a’zo bo‘lish to‘g‘risida ariza yoziné.

4 - topshiriq. ,,0na tilim —jon-u dilim“ mavzusida insho yozing.

Sinov savollari

1. 0 ‘zbek tili davlat maqomi berilguncha qanday holatda edi?

2. 0 ‘zbekiston hududidagi o‘zbek bo'lmagan millatlarga qanday huquqlar berilgan?

3. Davlat tili Qonunini amalga oshirishga to‘sqinlik qilgan yoki uni mensímagan kishilarga qanday chora ko'riladi?

4. Respublika qonunlari va boshqa hujjatlar qaysi tilda yoziladi? Mahalliy hokimiyat hujjatlari-chi?

5. Davlat tilining qoilanish sohalarini sanab o'ting.

ONA TILID A N 0 ‘TILGANLARNI TAKRORLASH VA MUSTAHKAMLASH

IMll Eslang. 1) kirill alifbosidagi u harfi o ‘miga s yoki ts H M harflari olingan;

2) o harfí orqa qator keng unli (ona-ota) va chet til so ‘zlarida o rqa qato r o ‘rta keng unlini (boks, to m a ) ifodalash uchun qollanadi;

3) j harfi jarang li qorishiq undoshni (jon, vaj) va jarangli sirg‘aluvchi undoshni {gijdd) ifodalaydi;

4) kirill alifbosidagi ui, m, ar yangi o ‘zbek alifbosida sh, ch, ng tarzida ifodalanadi;

5) o4 va g4 kirillcha y va f harflari o kmida qo'llaniladi;


6) h undoshi sirg‘aluvchi bo‘g‘iz undoshini (bahor, hasip), X undoshi esa sirg‘aluvchi til orqa undoshini (xabar, mix) ifodalaydi.

5- topshiriq. Quyida berilgan so‘zlarda uchragan ц harfini hoziigi o'zbek alifbosi bilan yozing.

цех, цирк, дикция, доцент, аппеляция, авиация, декломация, делегация, дикция, диссертация, станция, рецепт.

6- topshiriq. Quyidagi sokzlamj yangi o‘zbek alifbosi bilan yozing:1) поезд , талон, агрон ом , директор, тер м о с ;

омон, куёш, ба*о, мукофот.2) жийда, ривож, тижорат, ж а\он ; прож ектор,

аждар, тираж, мужда.3) шох, ш оир, паш ш а, теш а, тош , ош , м ош ;

чорсу, ЧОПИК,, nÿ40K, Kÿ4, бурч; кунгил, син ги л , тонг, бонг, тонгги, сунгги.

7- topshiriq. Quyida berilgan so‘zlardagi nuqtalar o ‘rniga x yoki h harflarini qo‘yib chiqing:

za...ar, ze...n , za...m , z a ...ira , za...m at, z u ...ra , ya ...lit, ya...sh i, ya...udiÿ, guvo ..., ...abar, . . .o d a , ...o‘roz, ta ...sil, ta...ta, til...a t, ta...t, tu...fa, to ‘y ...a t, tasbe..., timso..., ta...ir, tu ...um , sa...ar, se..., sur...on , su...sur.

8- topshiriq. Quyidagi so‘zlarga egalik qo‘shim chasini qo'shing:

qoshiq, bek, erk, yuq, hudud, tayoq, yurak, ravnaq, qorin, burun, o‘g‘il, bo‘yin, parvo, avzo, orzu, mavzu, obro \ dohiy.

9- topshiriq. Quyidagi so‘zlarga jo ‘nalish kelishigi qo‘shimchasini qo‘shing:

tog‘, bogk, chapoq, qishloq, barg, bug1, sog‘.

10- topshiriq. Quyidagi so‘zlar bilan yasalgan qo‘shm a so‘zlami qo‘shib yoki ajratib yozing:

noma, ham, rang, sifat, kam, har, hech, qay, bir.


11- topshiriq. -u (-yu), -chi, -a (-ya), -ku, -da yuklamalari so4zlarga qanday qo‘shiladi? Misollar keltiring.

12- topshiriq. Badiiy asar nomlari, tarixiy sanalar, davlat va mukofotlar nomlari, qisqartma qo‘shma so‘zlarga uchtadan misol keltiring.

13- topshiriq. Tinish belgilarini qo‘Uash qoidalarini eslab, quyidagi jumlalarda ishlatilgan tinish belgilarini izohlab bering.

Qatrada quyosh aks etadi, deydilar. Bu to kgkri, Inson fazilatida qatra nuqson boMsa-chi, uning um r faoliyatiga dog' tushmaydimi? B a’zi kishilar nega buyuk inson degan nomga befarq qaraydilar! „Xom sut emgan bandam izda“ , deb o‘zlariga taskin beradilar. Axir inson hayotda aqlan peshlangan, kam olotga erishgan zot-ku! Unda qatra dog‘ ham boklmasligi zarur.

Rostgo‘ylik — h aqgo‘ylikdir. Bu fazilatga m usharraf b o ‘lgan kishining yuzi doim yorug‘ bo ‘ladi.

Insonning b ir-b iriga b o ‘lgan chin vafo-sadoqatini, qalblarning qalblarga m ehr-u oqibat, abadiyatini yarat- moq, qadr tuyg‘usini kuchaytirmoq uchun unga tinchlik, osoyishtalik va turm ush tarzida saxovatli m a'm urlik kerak bo'ladi. Bu muborak nurli yoklda kurashgan, zahmat chek- kan kishilar chinakam oliyjanob va adolatli kishilardir.

Insondagi hasad, ko‘rolmaslik — uning eng jirkanch, eng qabih va yovuz tuygkusidir!

Inson ezgulik, xayrixohlik, hamiyat, ijodkorlik, fidoyilik, m ehr-u oqibat, samimiylik va qadr his-tuyg‘ulari bilan hayotda oliyjanobdir.

Kamalakda turfa rang mavjud. U tabiatga ko‘rk bagkish- laydi... Inson zotida esa turfa fazilat, xislat muhayyo. Bular naqadar xushnud, ijobiy sifatli, ifTatli va ibratli bo'lsa, bir-birimizdan shuncha bahra olamiz.

Shirinsuxanlik, shiringuftorlik nafis va beg‘ubor b o l sa, qalbni yayratadi. Agar suhbatga istehzo va nosami- miylik aralashsa, kul bosgan chog'ga o ‘xshab, tabiatingiz xira tortadi...

Shirin so ‘zdan dil bo‘lar masrur,Shunday zotga tuhfam tashakkur.

(Sh. Orifiy)


14- topshiriq. Berilgan matnlarga zaruriy tinish belgilarini qo‘yib chjqing, ularning qo‘yiJish sababini izohlab bering.

Notiq dedi Taqdir shul Bu jahoniy iroda Tillar yo‘qolur butkul Bir til qolur dunyoda

Ey voiz pastga tush Bu gap chiqdi qayerdan Navoiy bilan Pushkin Turib keldi qabrdan

Kim darg‘azab kim hayron Chiqib keidilar qator Dante Shiller va Bayron Firdavsiy Balzak Tagor

Va’zingni q o ‘y birodar Sen aytganing bo‘lmaydi Barcha dedi barobar:Ona tilim o ‘lmaydi

(E. Vohidov)

Uyimni sog'indim bu nechuk sayr 0 ‘zga yurt manzara iqlimi o ‘zga Qasd qildim ertaga degayman xayr Vatanim tuprog‘in ko‘zimga surib Elimni sog‘indim nechuk ayriliq 0 ‘zga yurt turm ushi rusumi o ‘zga Bu yerga qilmasin yana qaytgulik Hijronda bag‘rim ni tutam an muzga Tilimni sog'indim nechuk soqovlik O kzga til tushunm am bironta so‘zga Yorug‘ jahon zulm at ko‘rindi ko‘zga 0 ‘z yurtim o ‘z elim o ‘z tilim bor b o ‘l Men seni sog‘indim yalovbardor bo ‘l

(B. Boyqobilov)

15- topshiriq. Mumtoz adabiy tilga oid matndagi so‘z va qo‘shimchalami aniqlab, ularning hozirgi shakllarini ayting.


Bir kun Muso Fir’avnga yorliq tegurgali borurda bir tilanchi o ‘tru keldi. Musodin nansa tiladi. Muso aydi: „Manda narsa yo‘q senga bergali“ . Tilanchi aydi: „Yavloq mung- lug 'm an“, teb yolvordi. Qorun Musoga salom qilg‘ali kelur erdi. Qorun yiroqdin darvesh birla ko‘rdi. Musoni kokrsa narsa tilagay teb yalundi. Muso aydi: „Munda tuig‘il Fir'avndin evga kelmishda sang‘a narsa berayin“ . Darvesh aydi: „Yavloq benavomen, sabrim yo‘q“ tedi. Muso umasig'a tegdi ersa aydi: „Yerda ko‘ringan o ‘tlami yig‘gil, qurutg‘il. Andin so‘ng bir ancha temur, yo tuch , yo qo‘rg‘oshin, yo bakir sen buldung ersa eritgil. Bu qurutg‘an o ‘tdin ozgina anga kemshigil. Qamugk qizil oltun bo‘lg‘ay‘\

Darvesh bilur erdikim , yolg‘on so‘z M usodin chiq- .mas. U sokzga inonib yondi.

/ R abg'uziy, Qissasi Rabg'uziy, XIV asr. „Yozuvchi“ nashriyoti. 1991-y., I l -1 2 -b e t la r .)

16- topshiriq. Quyida keltirilgan ilmiy matnlardagi atamalami ajratib yozing va ma’nosini izohlab bering.

1. Elektron mikroskop yordamida hujayralarning o‘ta nozik tuzilmalarini aniqlash imkoni mavjud. Uning yordam ida ribosomalar, endoplazm atik to ‘r, mikronaychalar kash f etilgan. Keyingi yillarda elektron mikroskopning takom illash tirilish i natijasida uch oicViamli tasvirlar, y a ’ni strukturalaming fazoviy tasvirlarini olishga muvaf- faq bo‘lindi. („Biologiya “ darsligidan)

2. 0 ‘qotar quro llardan belgilangan tartibni buzgan holda otish — qurol va o ‘q-dorilam i musodara qilib yoki m usodara qilmay, eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha m iqdorda jarima solishga sabab bo lad i ( 0 ‘zR m a ’muriy javobgarlik to ‘g ‘risidagi kodeksi, 185- modda).

17- topshiriq. Quyidagi jumlalarda o‘zingizga notanish boklgan so‘zlami kokchirib yozing va ma’nosini izohlang.

Bir tajribali o ‘qituvchi aytadi: Shogirdning ilmga bo‘l- g an sh ijoa t-g ‘ayrati, o d o b i, fazilati — ustozning sha- rafidir.


H ar bir kitobning zarvaraqlarida, sahifa-qatlarida bir dunyo ma’no-iqtidor joylashgan. Kitoblar insoniyat ilm-u madaniyatining xazinasidir. Unda jamiki yaxshiliklar: vafo- sadoqat, do ‘st-u birodarlik, jasorat-u m ardlik, m ehr-u oqibat, latif tavoze, vatanparvarlik, insonparvarlik va qutli ishlar ilmiyoti, hikmati jo! Bunday muqaddas kitoblarni toabad e’zozlamoq, asramoq va hayotda uning saboq- o ‘gitlaridan bahram and boMmoq — fozil insoniylikdir. C hunki m azm unan te ra n , shukuhi b a la n d k itob lar odamlarning dunyoqarashi, tafakkurini oshiradi, m a’naviy dunyosin i boy itad i va u larn ing q a lb ig a ad o la t, muruwat, himmat, iymon va diyonat baxsh etadi....

Niyati pok kishi — ezgulik ishi.

Har kishida bo‘lsa mehr-u oqibat,Yuksak boklg‘usidir unda qadriyat.

Chehrasidan nur tomib turgan kishisamimiy va himmatli bo‘ladi.

Dili yorug‘ning — yuzi yorug‘ boMadi.

Odob — insonning zeb-ziynati.Qo'pollik o btaketgan pastkashlik va to kporiIikdir.

(Sh. Orifiy)

18- topshiriq. Yoshlar „Kamolot“ tashkilotiga qabul qilishni so‘rab aríza va taijimayi holingizni yozing.

19- topshiriq. Sinov diktanti o‘tkazish.

1. Qaysi qatordagi so‘zlarda tutuq belgisi to ‘g ‘ri qo‘yilgan?

Quyidagi test savollariga to4g ‘ri javobni belgilang

A. Vad’a, ta’zim. Nizomiy nomliB. M a’no, ba’zi. T D P U

kutubxonasiC. Mas’um , m az’ur,D. M a’sul, m a’sud.E. Shul’a, eti'bor.

2 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo‘jayeva 17


2. Qaysi qatordagi so‘zlar kichik harflar imlosiga oid yozilgan?

A. Shimoliy Kavkaz, markaziy Qizilqum.B. M ustaqillik kuni, markaziy Osiyo.C. 0 ‘rta Osiyo, fanlar Akademiyasi.D. Tilshunoslik instituti, Markaziy Osiyo.E. M arkaziy Qizilqum, Birlashgan Miliatlar tashkiloti.

3. Q aysi qatordagi so ‘zlarda unlilar ketm a-ket keladi?

A. M u...m ola, Ta...m , Shuk...r.B. M usho...ra, manfa...t, ba...dan.C. So‘...m , sho...r, qiro...t.D. Insho...t, ma...no, ma...r.E. M ajm u..., m a .J u m , shu...r.4. Q aysi qatordagi so ‘zlarda ikkita bir xil unli

yoziladi?A. Ta...ssurot, shu...r, ba...bro‘.B. Ta...ssub, madofa..., na...nki.C. Tasarr...f, tab...iy, ito...t.D. M anfa...t, m utoL .a , ta...lluq.E. M u...llaq, badi...y, ma...rif.

5. Misollardagi qaysi gap ritorik so4roq gap?A. N im adan xafasiz?B. Ibrohim misiz?C. Ahvolingiz qafay, do ‘stim?D. Shundan beri qancha soylar oqib ketdi.E. Q achon keldingiz?

6. Kirish gap qatnashgan jumla berilgan qatomi toping.A. M ana shulam i xo‘p o ‘yladim-u, men sizga aytsam,

ariza tashlashga jazm qildim.B. Yaxshisi, dushmanni o ‘z quroli bilan urish kerak.C. Niyatingga yetkur, quloq sol.D. U nsun uchun, bechora qiz uchun, bu qanday

sitam.E. A va D.


7. Kirish so ‘z ishtirok etgan gapni toping.

A. 01, singlim, bolalarga kiyim-bosh qilib berarsan.B. Inson tez o ‘tuvchi orzu-havaslarga o ‘yinchoq bo‘1-

masligi kerak, T o‘g‘onbek.C. Kunduzi b o isa , o lzingizdan o ‘ta r gap yo‘q, ish

oson hal boladi.D. Koshki, bu gaplar rost bo isa .E. Doktor opa, rahmat, juda m innatdorm an.

NUTQ MADANIYATI, BOG‘LANISHLIOG‘ZAKI VA YOZMA NUTQNI 0 ‘STIRISH

LUG‘AT, UNING TURLARI VA ULARDAN FOYDALANISH

Lug‘at turlari

j | Bilib oling. Tildagi jamiki so‘zlar, ularning izohi, tarixi, imlosi, boshqa tillarga taijim asi kabi masalalar bilan lug'atshunoslik (leksikologiya va leksi-

kografiya) fani shug‘ullanadi. M ukam m al tuzilgan lu- g‘atlar tilning boyligini, millatning aqliy, madaniy savi- yasini ko‘rsatadi.

Lug‘atlar ikki turli boladi:Umumiy lug'atlar. Filologik lug‘atlarUmumiy lug'aîlarga qomusiy (ensiklopedik) lug'atlar,

izohli lug‘atlar kiradi.1. Dastlab, 1967— 1970- yillarda 14jildli Ensiklopediya

(Qomus) nashr etildi. Mustaqil 0 ‘zbekiston hukum a- tining 1997- yilgi qarori bilan 2000- yildan ,,O kzbekiston milliy ensiklopediyasi“ nashr etila boshladi. (H ar ikkala ensiklopediya , ,0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi“ nashriyoti tom onidan nashr etildi.)

Ensiklopedik lug‘at mashhur olim , shoir, muhandis, jam oat arboblari haqida, dunyo xalqlari, shaharlari, geografiyasi, iqtisodi, madaniyati to ‘gkrisida keng m a’lumot beradi.


Masalan:Beshbaliq, Beshbalig‘ (turkiycha Beshshahar, xitoycha

Beytin (Shim oliy shahar) — Sharqiy Turkistondagi qadimiy shaharlardan (1— 14-asrning 1-yarm i). Xitoydagi qadimgi Szim us shahridan taxminan 10 km shimoldagi Xipiszi qishlog‘i yaqinida xarobalari saqlanadi. 658- yildan Beytin Xitoyning mudofaa markazi bo‘lib, uni boshqarish xitoy noiblari, ba’zan turkiy xonlarga topshirilgan... VIII asrning oxiriga borib turkiylar va tibetliklar Beytinda xitoy hukmronligiga chek qo‘yganlar. Beytin uygkurlar q o ‘liga o ‘tgan. 791- yili esa qarluqlar egallagan. „H udud ul o lam “da Beytin Panjikat („Besh shahar“) deb qayd etilib, to 'qqiz o ‘g‘uzlar qabila boshliqlarining yozgi qarorgohi sifatida tavsif berilgan. M o‘gkullar davlati paytida Beytin gubernatori M as’ud Yalavoch boMgan, u 1275- yili Chig'atoy ulusi xonlarining hujumini qaytarishga erishgan... Beytin va Qoraxobja Chig‘atoy ulusi tarkibida bo'lgan. Shahar Chigkatoy ulusidagi o ‘zaro ichki urush- !ar n a tijas ida vayron boklgan“ . ( „ O 'zbekiston m illiy ensiklopediyasi “dan).

Ikki jildli , , 0 ‘zbek tilining izohli lug 'ati“ 1981- yili nashr etilgan b o ‘lib, 65000 ga yaqin so‘zlarni izohlashga bag‘ishlangan. Izohli lug 'atda eng m uhim va am alda qo‘IIanadigan so‘z!ar izohlanadi, ayrim shaxslar, geografik nom lar, xalqlar, iqtisodiy, siyosiy ahvol ifodalanmaydi.

Masalan:Gavda. 1. Inson yoki hayvon vujudining ko'rinishi,

jussa, qad. 2. Tana. 3. Murda, jasad. 4. Biror narsaning b o rlig ‘i, v u ju d i, tanasi. („У збек тилининг изошли лугати “дан)

Izohli lu g katda so kzning turli m a’nolariga m isollar (odatda, b iror adabiyotdan) beriladi.

Qomusiy lug‘atlar ayrim fan sohalari bo‘yicha bo‘lishi ham m um kin.

Fiiologik lug ‘atlarga eng aw alo ikki va ko‘p tilli tarjima lu g 4atlari k irad i. M asalan, „Р у сча-узб екч а лугат“ . „У збекско-русский словарь“ o kzbekcha so‘zlami rus-


chaga va aksincha taijima qilishga bag‘ishlanib, 50 mingdan ortiq so‘zlami qamrab oladi. H ar b ir so‘zning turli m a’- nolari taijima qilib beriladi.

Masalan: Akt sokzining 4 xil m a’nosi (ish-harakat, rasmiy hujjat, teatr pardasi, majlis zali) taijima qilinadi.

Bet so‘zi ais tiliga 5 xil m a’nosi bilan taijima qilinadi. (лицо, шека, лицевая сторона, сторона). (У збекско- русский словарь 63- bet.)

Filologik lug‘atlaming doirasi keng bo‘lib, unga yana ma’lum fan va texnikaga oid atam a lug‘atlari, frazeologik, idiomatik lug‘atlar, sinonim sokzlar lug'ati, imlo va to ‘g‘ri talaffuz lug‘atlari, sheva, kasb-hunar, tarixiy, toponimik va boshqa lugkatlar kiradi va har qaysisi o ‘z sohasidagi sokzlami izohlab beradi. Bundan tashqari, mashhur shoir va yozuvchilaming asarlari lug‘ati ham bo‘ladi. Masalan, P. Shamsiyev, S. lbrohimov (N avoiy asarlari Iug‘ati, Toshkent, 1972) va E. Fozilov boshchiligida tuzilgan to krt jildli „Navoiy asarlarining izohli lug‘ati“ (Toshkent, I— II - 1983, HI— 1984, IV—1985). O datda, lugkatlarda bosh so‘zlar alifbo sirasi bilan beriladi. So‘zIar birinchi harfdan keyin kelgan harflar sirasini inobatga olib joylashtiriladi. Masalan: Aa harfida: abad, abgor, abdol, abira, abjad, abiah, abr, abstrakt, abxaz, abzal kabi.

0 ‘zbekistonda turli fanlar b o 'y ich a o ‘nlab a tam a- lug‘atlari, sheva, frazeologik, e tim olog ik , sinonim ik , toponim ik sokzlar, imlo va talaffuz ham da kasb-hunar lug'atlari tuzilgan va nashr etilgan.

Lug‘atdan foydalanish

im Bilib oling. Odatda, har b ir lug‘atning so‘zboshi- !• sida (yoki muqaddimasida) lug‘atdan foydalanish

yo‘llari kokrsatiladi.

1- mashq. Quyidagi matnda sizga notanish bo'lgan so‘z va iboralarning ma’nolarini lug‘atlardan topib, bilib oling va lugkat daflaringizga yozib qo'ying.

N a m u n a . toabad— doimiy, yo‘q bo'lmaydigan; av- valambor— avval: eng awal; muallif— asami yozgan shaxs.


...Tanasi boshqa dard bilmas, degan gap bor. Orol ofatining nimaligini shu mintaqada yashayotganlar, awalo, qoraqalpoqlar yaxshi bilishadi. Biz mehmondo‘st xalqmiz. Kim bo‘lish idan q a t’i nazar, m ehm onni boshim izga ko'taramiz. Lekin ular ham bizni tushunishsin-da. Endi shunchaki Orolni tomosha qilib ketish, hamdardlik bildirish, tavsiyalar berish bilan ish bitmaydi. Endi gap boshqacha bolishi kerak. Niyati xolis odam bu yeiga kelganda albatta o‘zi bilan nimadir olib kelsin, o‘zidan nimadir qoldirsin. Orolga og‘izda emas, am alda yordam bergan kishigina insoniy burchimni bajardim, deya olishi mumkin...

(I. Karimov)

Olimlar m e’yor, mezon va mutanosiblikni mushtarak etuvchi bir m anzum a sifatida insonning og'zidan chiqa- digan h ar b ir ka lim an i m uayyan aso sla r bilan izga soladilar. So‘zning foyda-zararini o ‘ylab so‘zlagan kishi odamlar oldida buyuk o‘rin olgani kabi Alloh taolo qoshida ham marhamatga tegishli odam boladilar. Aqli bor odam har vaqt o ‘ziga zarar keltiradigan so‘zlardan saqlanur...

(U lfat Mahkamov. „Axloq-odob saboqlari,e)

B'^ = j Eslang. Arxaik so'zlar qadimiy tushunchalarniI ifodalaydigan sokzlardir. Agar eski (arxaik) sokzlar

m a’lum darajada tushunarli bo‘Isa, u tarixiy so‘z bo‘ladi. M asalan, 1) oz—dara, o ‘zak, en—oknqir-cho‘n- qir yer, o ‘y—qora—arxaik so‘zlar;

2) esh—ham roh , o krtoq, o'ch—aql, alp—botir, em— davo — tarixiy so‘zlar.

Arxaik va tarixiy sokzlar m a'lum tarixiy davrni ko‘r- satish uchun yoki asar qahramonining eski davrga moyil- ligini ko‘rsatishda qo‘llanadi.

2- mashq. Quyida berilgan sinonimlar orasidagi nozik ma’no farqlarini lug‘atlardan foydalanib aniqlang va so‘zlab bering.

N a m u n a : yasanmoq — chiroyli kiyinmoq, bezanmoq — turli taqinchoqlarni taqib olmoq; kulmoq — bir gap yoki ish ta’sirida kulmoq, jilmaymoq — yengil kulmoq.


Azamat, polvon, kuchli; azob, aziyat, jabr, zahm at, a lam , iz tirob , uqubat, s ita m ; ayb, gunoh , j in o y a t , yoziq ; ayyor, m ug‘am bir, h iy lag ar, quv, u s ta m o n , makkor, dog‘uli, m oltoni, qilvir, shayton, tulki, tu llak, qirriq, qirpa, maston; aylanay, aylansin, o'rgulay, g ir- g itton , qoqindiq , sadaqa; ay tishm oq , jan ja llash m o q , koyishm oq, m ojarolashm oq, urishm oq, q izarishm oq , tikiashmoq, olishmoq, sokkishmoq.

20- topshiriq. Quyidagi so'zlarning sinonimlarini toping va har qaysi sinonimning o‘ziga xos ma’nosiga moslab gaplar tuzing.

O dam , aytm oq, aks, a lb a tta , aldam chi, a lo q ad o r, anqov, aniq, arang, ataylab, afzal.

21- topshiriq. „Узбек тили синонимларининг изошли лурати"dan foydalanib, a harfi bilan boshlanadigan sinonim- larni uslubiy, ijobiy va salbiy m a’noda qo‘Hanishiga ko‘ra guruhlarga bolib chiqing.

г Щ Eslang. Sinonim so 'zlarning shakli har xil bo ‘Iib, M l m a’nosi bir-biriga yaqin bo‘ladi: kuldi, jilm aydi,

xoxoladi.Antonim so ‘zlar esa m a’nosi bir-biriga zid b o 'lg an

so 'zlar guruhidir: do'st-dushman, oq-qora, uzoq-yaqin.

22- topshiriq. Quyidagi so'zlardan sinonimik qatorlar tuzing va ular orasidagi ma’no farqlarini izohlang.

N a m u n a : yuz — yuz, bashara, aft, turq, bet; y u z— kishi boshining old tomoni; chehra,jamol — ijobiy ma’noda; bet, aft, bashara, turq — salbiy ma'noda.

Arang, kiyinmoq, atrof, badnom , bajarm oq, balli, b a’zan, baxtsiz, begona, bezovta, bekinm oq, bekorga, beparvo.

23- topshiriq. Quyidagi so‘z!aming antonimini toping va gap tuzing.

erta, bugun, oq, yer, katta, qish, issiq, yorug\ yosh, past, do‘st, keldi, kecha.


24- topshiriq. Quyidagi juft so‘zlaming umumiy mazmunlni aniqlang va gap tuzing.

qozon-tovoq, o sh -n o n , el-yurt, m ehr-shafqat, asta- sek in , u c h - to ‘rt, k iy im -k ech ak , q o p -q o p , b a lan d - baland, ich-ichdan, ishlay-ishlay, baxt-saodat.

25- topshiriq. Berilgan so‘zlarning ma'nolarini izohlang.N a m u n a : та 'zur — uzrli, mahbus — bandi, h ib s—

qamoq ,fiqh — qonun.aruz, aftodil, a 'yon , dastmoya, zakotchi, zafar, zer-u

zab a r, zukko , k a jra f to r , m ajnun , m azh ab , m oziy, mohiyona, munaqqid, mutanosib, saboq, surur, qiblagoh.

Н'*= = [ Eslang. Juft so ‘zlar umumiy bir tushunchani ifo- № dalovchi so 'zlardir. Ular aynan tushunila bermay,

umumiy tushunchalarni ham ifodalaydi. Masalan: qozon-tovoq faq a t q o zo n b ilan to v o q n ig in a em as, umum an ro‘zgkorni ham bildiradi.

26- topshiriq. ,,0 ‘zbek tilining imlo luglati“dan A, B, D, E harflari tarkibida x va h harflari qo'llangan so'zlarni ko*chirib yozing va yodingizda saqlang.

27- topshiriq. , ,0 ‘zbek tilining imlo lug*ati“dan А, I, M, К, E, S harflari tarkibidagi qolsh unli va qo‘sh undosh qoMlangan so‘zlarni topib, lug‘at daftaringizga yozib oling va bu xil so'zlar imlosini esda saqlang.

N a m u n a : aerobús, jamoa, manfaat, adl, kilogramm, elektr, eiektron kabi.

28- topshiriq. , ,0 ‘zbek tilining imlo lug‘ati“dan tarkibida A,B, D, E, F harflari bo'lgan va tutuq belgisi qo‘yilgan so'zlarni ko‘chirib yozing, imlosini esda tuting.

29- topshiriq. ,,Okzbek tilining imlo lug‘ati“dagi S, Z, M, P harfli so'zlarda ц harfining yangi o4zbek alifbosida yozilishi shakllarini lug'at daftaringizga ko'chiring va bunday so‘zlar shaklini esda saqlang.

N a m u n a : цирк — sirk, лицей — litsey, милиция — militsiya, принципиа*! — prinsi pial kabi.


30- topshiriq. ,,0 ‘zbek tilining imlo lug'ati“ dan B, Q, S harfïari bilan boshlanadigan so'zlarning birinchi bokg‘inida o aytilib, a yoziladigan so'zlarni ko'chirib yozing.

N a m u n a : sovol — savol, bohor — bahor.31- topshiriq. ,,0 ‘zbek tilining imlo lug‘ati“ dan foydalanib.

so‘z oxirida talaffuzda undosh tovushi tushib qolgan so'zlaiga 15 ta misol keltiring va bunday so'zlarning imlosini esda saqlang.

N a m u n a : Samarqand, go ‘sht (talaffuzda: Samarqan,go'sh).

32- topshiriq. Quyidagi so‘zlaming hozirgi paytda qollanish shakllarini toping.

N a m u n a : avtor — muallif, doklad — ma'ruza^ tekst — main, agitator — tashviqotchi, propagandist — targUbotchi, aktiv — faol.

arbitr, bilet, vznos, viza, vizit, garan tiya, g ruppa, g u m an izm , dek ad a , d ia lo g , dogm a, z a k a z , id ey a , ideologiya, invalid, injener, kandidat, kassir, kvartal, kvartira, kollektiv, kom itet, kontrol, kopiya, kosm os, meditsina, ministr, morojenoye, pochta, orden, pechat, plan, programma, protokol, protsent, rayon, redaktor, rem ont, reforma, sekretar, sovet, spravka.

33- topshiriq. A. Qahhoming „Sinchalak“ romanining birinchi va ikkinchi bobida uchragan notanish yoki kam qo'IIanadigan so‘zlarni toping va lug'atlar yordamida ularning ma’nosini aniqlab yozing.

34- topshiriq. A. Qahhorning „Qo'shchinor chiroqlari“ romanining birinchi, ikkinchi, uchinchi boblarida qoMlangan frazeologik birliklarni ko‘chirib chiqing va ularning mazmunini tushuntirib bering.

N a m u n a : Qazisan, qartasan, ash zotingga tortasan — qanchalik yuqori ko'tarilsang ham asli zoting past bo‘lsa, shunday qolasan.

35- topshiriq. ,,Y36eK th .ihhhht m30\jih JiyFaTH“ (Moskva, 1981) dan A harfidagi ko‘p ma’noli (polisemiya) va ma'nodosh


(omonim) so‘zIarni topib, ma’nolarini izohlagan holda lug‘at daftaringizga ko'chirib yozing.

Eslang. Tilimizda ayrim so‘zlardoim qo‘llani!adi. M | Bunday sokzlar fa o l so'zlar deyiladi. Masalan:

qalam, daftar, keldi, yaxshi, bir, ikki va b.Ayrim so‘zlar esa tilim izda kam qo‘llaniladi. Bunday

so‘zlar fa o l boimagan deyiladi. Masalan: fanga va kasb-hunarga oid so‘zlar: neytron, proton, kvadrat, ildiz, poshna , tagcharm, betlik , andov, qolip, sa g ‘i (e tik - do'zlikda) kabi.

Tildagi ayrim so‘zlar kokp m a’noli bo'lib, bular polisemiya so‘z!ari deyiladi. Masalan, k o ‘z — odam a ’zosi va ishning ko 'zi.

Ayrim ko‘p m a’no bildiradigan so‘zlar omonim so‘z- Jar deyiladi. M asalan: 0/ — ism, b iror narsani otish, m iniladigan ot. Ular orasidagi farq shundaki, polisemiya so 'z la r orasida m azm unan bogkliqlik bo‘ladi, om onim sokzlarda ana shu bogliqlik bolm aydi.

Tilda ayrim jum lalar qo'llanadiki, ular mazmunan bir tushunchani ifodalaydi, doim bir shaklda qo llanad i va uslubiy mazmunga ega boMadi. Masalan: boshi osmonga y e td i— ju d a m am nun bokldi. Bunday ibora va gaplar frazeologik birliklar deyiladi.

36- topshiriq. Quyidagi tuyuq (tazod) janrida yozilgan to‘rtlikda qo'llangan omonim so‘zlaming ma’nosini izohlab bering.

Kechti um ru tushmadi ul yor Ha,Q okrqaram ko'nglim bu gkamdin yorila.Bu vafosiziikki sendan ko'rmisham,E’tiqodim qolmadi hech yor ila.

( Lutfiy)

Bodasiz betobm en bu kecha men,La’ling islab endi jondin kechamen,Sohili maqsadg‘a yetkaymanmu, deb,K.okz yoshim daryosida suv kechamen.

(Muqimiy)


37- topshiriq. „Узбекско-русский словарь“ (Тошкент, 1988) dan foydalanib, quyidagi so‘zlami rus tiliga taijima qiling. Taijimada o'zbekcha so'zlaming ko‘p ma’noligini e’tiboiga oling.

N a m u na : baayni — точь в точь, badarg‘a — ссылка, ba- diha — экспромт, badnom — опороченный, bayoz — сборник стихов, bay — сделка (savdoda), b a yn a lm ila l— интернационал, bama ’ni — разумный.

bangi, mato, baraka, barzangi, barkash, baror, barra, bastako r, b a tto l, baxsh, b a c h k a n a , bachk i, b ash ar, baqaloq, baqbaqa, daha, bahr, beandaza, baddol, beva, bebosh, bejo, bezavol, bezaxa, bekat, belangi, beminnat, bemavrid, benavo, beor, besaranjom besarishta, betavfiq, betakalluf, betob, befarq, bexud, bisot, borona, botmon, boqiy, bulamiq, bunyod, burro, burch.

38- topshiriq. „"Узбек тилининг изох^и лурати‘̂ ап (Москва, 1981) А, В, V, D, Е harflaridagi: 1. Kasb-hunarga, to‘y- tomoshaga, urf-odatga oid so'zlar ro‘yxatini tuzing.

2. Hozirgi kunda kam qollaniladigan va qo‘llanilmaydigan (arxaik) so'zlarni topib, ma’nolarini izohlab bering.

Namuna: 1. a d ra s—• to'qimachilikda: ipak yoki ipdan to‘qilgan mato; aybaki — etikdo'zlikda: mol terisidan ishlangan past charm; alak — to‘qimachilikda: paxtadan to‘qilgan mato; banoras — to’qimachilikda: qo‘lda to'qilgan ipak mato.

2. adii — to‘g'ri, tikka; d a h a — 1) shaharning bir qismi;2) oxirgi yosh — qurt dahaga kirdi (oxirgi yoshga kirdi); aza — motam marosimi; azm — qat’iy qaror, ayil — otga bog'lanadigan

qayish.3. ajiva — xunuk, ko'rimsiz; alalxusus — xususan; a'¡am —

tug‘, bayroq; a la f— yowoyi o‘t.

39- topshiriq. „Узбек тилининг изошли лугати“ (Москва, 1981) va „Узбек тилининг этимологик лугати“ (Тошкент, 2000)dan foydalanib, quyidagi so‘zlarning ma'nosi va kelib chi- qishini (etimologiyasim) izohlang.

N a m u n a : I. Abas — foydasiz, behuda; abgor— nochor, xarob; abjad — arabcha harflaming son qiymatiga asoslangan sakkiz sokzdan biri.


H

Abzal, ab itu riyen t, abro1, avans, avbosh, avvalam- bor, avj, avzo, avom , avra, avtogen, avtol, avtoreferat, agent, agrégat, adab , adad, adib, adir, adovat, adras, ayoz, a jdod , a jrim , ajriq, aza, azm , ay il, ayam oq, a y n am a , a y n iy a t , aysh , a y q a sh m o q , ay irm o q , ayg‘oqchi, akvarei, akvarium, aksa, aksiom a, akustika, alaykum, alak, alaf, alahlamoq.

2. Ata, bari, bezbet, bekin, belkurak, to ‘qson, sakson, qayrag‘och, bilaguzuk, bilan, bitta, bosvoldi, boshmaldoq, bugun, buzuqi, bukri, bokysun, vizildoq.

4 0 -topshiriq. Otangizning tug‘ilgan kuniga taklifnoma va mashhur yozuvchi bilan uchrashuv o ‘tkazish tokg‘risida e’Ion yozing.

41- topshiriq. ,,Navro‘z“ bayramini qanday o'tkazdik“ mavzusida insho yozing.

Sinov savollari1. Qomusiy lug‘at bilan izohli lug‘at orasida qanday farq-

lar bor?2. ïmlo !ug‘ati bilan adabiy talaffiiz o ‘rtasidagi farqlarni

aytib bering.3. Sinonimik lugkatda so'zlar qanday tartib bilan izohla-

nadi?4. Taijima lug‘atlar va ularning tuzilishi tokg‘risida nima

bilasiz?

Quyidagi test savollariga to‘g ‘ri javobni belgilang

1. Sanobar maktabga kelganda, hech kim yo ‘q edi.Ushbu gap qanday gap bo‘ladi?A. Soddagap.B. Ajratilgan bo'lakli soddagap.C. Keng yoyiq gap.D. Q o'shm a gap.E. M urakkab gap.

2. Tasviriy ifoda qaysi qatorda qo'llangan?A. Qingkir ishning qiyigki chiqdi.


B. Uning ko'ngliga qil sig‘maydi.C. 0 ‘zbekning g ‘ururi paxtasi — oq oltini dunyoga

mashhur.D. Ayagan ko‘zga cho‘p tushadi.E. Chiranma g‘oz — hunaring oz.

3. Nutqning ta’sirchanligini oshiruvchi tasviriy ifodalar, asosan, qaysi so‘z turkumlari doirasida keng qo‘l- laniladi?

A. Ot.B. Sifat.C. Fe’l.D. Olmosh.E. Barcha so‘z turkumlarida.

4. Qaysi qatordagi gap uslubiy jihatdan xato q o i- langan?

A. D o‘stlikni ardoqlash kerak.B. Bolaning tarbiyasi kichikligidan boshlanadi.C. Eshik ochiq bo‘lsa-da, so‘rab kir.D. Yaxshiga yondosh.E. Barcha gaplar uslubiy jihatdan to ‘g‘ri tuzilgan.

5. O'shanda ham sizdan bir gap chiqmadi-da.Ushbu gapda ham va -da yuklamalari qanday uslubiy

mazmun ifodalaydi?A. Ta’kid.B. So‘roq.C. Ayblanish.D. A va В.E. A va C.

6. Qaysi qatordagi gapda dam so‘zi lahza ma’nosida qollangan?

A. Issiqdan kishining dami qaytib ketadi.B. Otiga biroz dam berib, yana yolga chiqdi.C. Uy egasi dam o ‘tmay choy tayyorladi.D. Quyoshning damini g‘iz-g‘iz shabada kesar edi.E. Choyni dam yegizmay keltirdi.


7. Qaysi qatordagi so‘zning tasviriy ifodasi noto‘g‘ri berilgan?

A. Samo lochinlari — fazogirlar.B. Paxta — dala malikasi.C. Rassomlar — m o‘yqalam sohiblari.D . Shaxmat — aql gimnastikasi.E. Uchuvchilar — q o ‘rqmas lochinlar.

8. Bizning o (rganganlarimiz k o ‘p edi, ammo inson peshonasiga yoziiganini ko irar ekan.

ïnson peshonasiga yoziiganini ko ‘rar ekan fraziologik birikmasining mazmunini ta’riflang.

A. Taqdir.B. Orzu.C. Natija.D. Qismat.E. A va D.

MATN

M atn va matn tuzilishi

| | Bilib oling. M atn m a’lum maqsad yoki fikrni sodda, qo ‘shma va murakkab gaplar orqali ifodalovchi tii birligidir.

M atn nasr yoki nazm shaklida boklishi mumkin.Tuzilishiga ko‘ra matn ikki xil bo‘ladi:1. Sodda tarkibli matnlar.2. M urakkab tarkibli matnlar.M atn og‘zaki yoki yozma usulda amalga oshirilishi

m um kin.Sodda tarkibli matn bir yoki bir necha gaplar (qo‘shma

gap lar)dan iborat bo 'lad i. Sodda m atnlarga talabalar tom onidan tuzilgan ayrim jum lalar va kichik m atnlar kiradi. Bunday matnlarda xabar, maqol, matai, masallar ifodalanib , hajmi jihatidan kichik bo ‘lsa-da, m a’lum maqsad to ‘liq ifodalanadi. Masalan:

1) Toshkent viloyati paxta topshirish rejasini bajardi (xabar).


2) Sichqon sig 'm as iniga, g 'a lv ir b o g ‘lar dumiga (matal).

3) Qo'shning tinch — sen tinch (m aqol).Murakkab tarkibli matnda b iror g koya bilan bog‘liq

bo‘lgan murakkab fikr ifodalanib, uning tarkibi qismlar, boblar, paragraflardan tashkil topadi. Agar bu qismlar mustaqil bo ‘lsa, ular orasida nuqta, so ‘roq, undov belgilari qo‘yiladi, har bir fikr xatboshi (abzas)dan boshlanadi. M urakkab matnlarga tarkibi keng tasvirlar, hikoya, masal, ertak, farmon, povest, rom an, risola, maqolalar kabi adabiy, ilmiy, rasmiy nutq uslublari kiradi.

42- topshiriq. Quyidagi matnlardan sodda va murakkab matnlarni ajrating. Har bir matnning tarkibini tahlil qiling. Matnlarda ifodalangan g‘oyani tushuntirib bering.

\. Dovud alayhissaiom aytgan ekanlar: „Ilm egalariga ayting, tem irdan aso olsin, te m ird an kavush kiysin, so‘ng hassasi sinib, kavushi yeyilib ketguncha ilm izlasin“ . (Rivoyat)

2. Yerdan o‘zga joyda hayot yo‘q emish,Y o‘q emish samoda b iror b ir jonzod. Olim lar shundayin qarorga keimish,Sira ajablanmang bu holdan, ustod.U lar xo‘b tinchibdi, toleyi kulib,Asli yo‘q narsani axtarm oq bekor.M en esa to hanuz umidga to ‘lib,Izlayman zaminda do‘sti vafodor.

(A. Oripov)3. Buyuk ingliz yozuvchisi S hou haddan tashqari

semiz bir kishi bilan uchrashib qoldi. Baqaloq tarashadek qotma Shouga qarab dedi:

— Sizni ko‘rgan odam, butun Angliyada ocharchilik ekan, deb o ‘ylashi mumkin.

— Sizga qarab turib esa, — dedi Shou unga javoban, — bunday o fa tn in g sababchisi shu ek an , deb o ‘ylashi mumkin.

„ Shifokorlar va dardmandlar xandasi “


43- topshiriq. Matnning mazmuniga ko‘ra sarlavha qo‘ying.D o‘stlik qudratli va buyuk kuchdir. Bu muazzam va

muborak so‘z butun dunyoda mag‘m r jaranglaydi. Sadoqatli do'stlik tufayli xalqlar bir-biriga hamisha beg‘araz yordam berib keladilar. 0 ‘zbek xalqi do‘stlikni azaldan e’zozlaydi...

D o‘stlik — sharaf-u shon. Do'stlik — kamolot bayrog‘i. D o'stlik — qalb quvonchi. Va nihoyat, do ‘stga sadoqat chin insoniy fazilatdir. Bunga muyassar bo'lgan kishilar esa eng baxtli kishilar sanaladilar.

Kulib boqsang dokstlarga doim,Taning yayrar, b o la r muloyim.

D o‘stlik — bebaho oltin va qudratdir. D o‘stlik — bu qadrdonlik. D o ‘stlik — muqaddas, chin ulfatchilikdir.

H am do‘stlik so‘zi... bu— lug'at xazinasining durri noyobi. H am do‘stlik chamanini sof holda ko‘kartirish g‘oyat mushkul ishdir. D o‘stingning boshiga og‘ir mushkulotlar tushganda, yordam qulochini yoz. D o‘stIik ipini uzma, unga ham isha ham dard bo‘l. D o'stingni joningday saqla, sadoqatli do ‘stingni yurak tokchalariga o ‘tqaz!

(Sh. Orifiy)

M atn mazmuni

□ Eslang va yodda tuting. M atn funksional uslubning tu rli sohalarin i qam rab oladi. M atn uslubning

bayon, badiiy, ilmiy, ommabop, rasmiy turlarini tashkil etishi m um kin.

1. Bayon (befara]) aslabiáagi m atnga tasvir, rivoyat va m uhokam alar kiradi.

Tasvirda biror tabiat manzarasi, voqea, hodisa, xatti- harakat tasvirlanib, aniq shaxslar ishtirok etmaydi.

Rivoyat b iror voqeani bayon qilish bo ‘lib, aniq shaxslar va u lam ing dialogi bo‘lishi mumkin.

M uhokama bayon qilinadigan voqea, hodisaga so‘z- lovchining munosabati va hukmidir.

2. Badiiy uslub maqol, matal, masal, hikoya, ertak, povest, rom án, drama kabi janrlardan tashkil topadi.


Badiiy uslubga oid m atnning xususiyati undagi ta ’sir- chanlik, tasviriylikdir. Bunday matnlarda tasviriy vositalar qoMlaniladi.

J . Ilm iy uslub shaklidagi m atnlar monografiya, ilmiy maqola, risola, taqriz bo lish i mumkin. Bunday m atnlarda ilm va fanga oid tushunchalar sof ilmiy yoki ilm iy-om - mabop uslub shaklida ifodalanadi. Shuning uchun bu xil matnlarda ilmiy atamalar, form ula va o'ziga xos ilmiy iboralar qollaniladi.

4. Ommabop uslubga o id m atn lar m atbuo tga xos xabar, maqola, reportaj, intervyu kabi shakllarda bo‘ladi. Bu xil matnlar o'quvchiga tezda ta ’sir etuvchi ixcham , ifodali jumlalardan tuziladi.

5. Rasmiy uslubga oid m atnlarga qaror, shartnom a, buyruq , kokrsatm a, ish q o g ‘ozlari (ariza, x a t, te le - gramm a va boshqalar) kabi huljatlar kiradi.

Bu xil matnlarda badiiy-tasviriy vositalar q o ila n il - maydi.

44- topshiriq. Quyidagi matnlar qaysi uslubga oid ekanligini aniqlang.

Oddiy g‘o‘za —gulxayridoshlar oilasiga mansub bir yillik texnik o‘simlik. Ildizi — o‘qildiz, yerga tikka kirib boradi. Poyasi tik o ‘suvchi, tukli, sershox, kuzga borib yog 'och- lanadi. Barglari poyada navbat bilan joylashgan, barg bandi sariq, yaprog‘i 3—5 bo‘lak!i. Gullari yirik, sariq, odatda, ertalab ochiladi. Ochilgan gul bir kundan so‘ng to ‘kiladi. Gullari chetdan hamda okz-o‘zidan changlanadi.

(„Bota ni k a “ darsligidan)2. „Ey farzand, o ‘z nasibangga , o ta -b o b o n g n in g

martabasiga, mansabiga g‘ururlanib, ilm-u hunar o ‘rga- nishdan zinhor or-u nomus qilm a, ota mansabiga m ag‘- rur bo‘lib, mehnatdan qochm a, ilm-u hunar o ‘rganm ay qolish johil va nodon kishilar ishidir. Oqil va dono la r m ehnatdan qochm aydilar, ilm -u hunar o ‘rganad ila r. Shuni yaxshi bil, o iiynasab lik b o is a n g -u , aq l, d o - nishing, hunaring bo'lm asa, undan nima foyda?“

(A. Sog'uniy)3 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo‘jayeva 33


3. 2003-yil payshanba kuni soat 15.00 da O kzbekiston Y ozuvchilar uyushm asida (M ustaqillik m aydoni Javo- harla ’l Neru ko‘chasi, 1-uy) yozuvchi M um toz Mu- ham m edov tavalludining 90 yilligiga bag‘ishlangan xotira kechasi bo‘ladi.

Xotira kechasiga adibning safdoshlari va do ‘st-u birodarlari taklif etiladi. (Gaz-)

4. ASOSSIZ DA’VO

Am udaryo tum anidagi , ,0 ‘zbekiston“ ferm er xo‘ja- liklari birlashmasida yashovchi fuqaro X. U. Otajonovning tah ririy a tg a y o ‘llagan arizasi tum an q ish loq va suv xo‘jaligi boshqarmasi mutaxassislari tom onidan arzgoky ishtirokida ko‘rib chiqildi.

X. Otajonovga qonuniy ravishda tomorqa sifatida ajratilgan, solig‘i to ‘lab kelingan yer maydoni 0,25 gektarni tashkil etadi.

X. Otajonov arizasidan da’vo qilinayotgan 0,10 gektar yer maydoni arzgo‘y tom onidan o ‘zboshimchalik bilan egallab olinganligi, yer solig‘i to ‘lanmasdan noqonuniy foydalanib kelinganligi aniqlandi. Ushbu yer maydoni hozirgi kunda faoliyat ko‘rsatayotgan ferm er xo‘jaligi hisobida turganligi ham da u yerda dehqonchilik qilish uchun xo‘jalik rahbariyati bilan shartnoma tuzish talab qilinishi arzgo‘yga tushuntirildi. (Gaz )

M atnning shakllanishi

Eslang va yodda tuting.

M atnning asosi — sodda gaplar, qo 'shm a gaplar va mumkknb gaplardir. Shuning uchun ham m atnni tuzishda sodda gap, uning turlari (darak, so‘roq, undov, buyruq gaplar, bir va ikki tarkibli gaplar), gap bo‘laklarini, m urakkab gapni tashkil etgan kirish so‘z va so‘z birikmalari, kirish gaplar, undalm a hamda sifatdosh, ravishdosh qu rilm ala rin i, qo 'shm a gap va uning tu rlari — bog‘-


lovchisiz bog‘langan ergash gaplar va u larning tuzilishi ham da m azmuni bo ‘yicha quyi sinflarda olingan m a’- lum otlami bilish va eslash kerak.

45- topshiriq. Matnning uslubini va tarkibini aniqlang.Ustozni unutish jinoyat. Senga bilim -shuur, chin in-

soniy fazilat, insoniy tarbiya bergan bag‘ri keng ustozni bir um r unutib b o ‘larmikin! D arhaqiqat, ustoz, o ‘qituvchi inson qalbining yorug4 m ash’ali.

Hamid Sulaymon — zukko va saxovat sohibi, ilm-u madaniyatning pushtipanohi, ziyo targ‘ibotchisi va tafak- kurim izning durri noyobi edi. U ning tabarruk ishlari qadimiy avlod-ajdodlarimizning jahonshum ul e ’tiqodini, m uqaddas fan shukuhin i, m illiy iftixo r b ilan bilim - m a’rifat xazinasini bunyod etdi. Ming chandon ofarin bu ustozga!

G ‘afur G ‘ulom falsafiy-publitsistik sh e’riyat m akta- bini, Oybek nazm va nasr mulkini, H am id O lim jon tabiat latifligini, M aqsud Shayxzoda donishm andlik poetikasi koshonasini va nihoyat, Sobir Abdulla g ‘azalnavislikning buyuk maskanini yaratib ketdilar. Ularning badiiy dahosi yoshlarga ta ’lim-tarbiya beruvchi m ahorat kalitini hadya etdi. Bu xazina kalitini topib, undan bahram and bo‘lishlik o ‘quvchiga huzur bag‘ishlaydi.

Dunyoda uch shaxs eng buyuk va m uqaddas hisoblanadi: ota, ona va ustoz. Bu oliyjanob, buzrukvor kishilarni hamisha e’zozlash hamma uchun zaruriyatdir...

O kqituvchi — ustozlaming o ‘zlari ham hikm atli, dono o ‘gitlarga amal qilishlari oltin uzukka la’l ko‘z qo ‘yishga o ‘xshaydi. Demak, bu ta ’lim-tarbiya sohiblarining savi- yasi balandligidir.

Ustoz -murabbiylarning yuksak m a’naviyati, har bir ishga sadoqat, fidoyilik bilan qarashi ibrat ko ‘zgusidir. U la r bu m uqaddas m erosni yosh larga q o ld irad ila r. Yoshlar esa bunday tabarruk va qutlug1 udum ni o ‘z ish faoliyatlarida hamisha qoMlaganlaridagina ularning istiqboli durkun va barkamol bokladi.

(Sh. Orifiy) 35


Yozma va og‘zaki matn ustida ishlash

( O g‘zaki va yozma nutqni takomillashtirish)

| f Bilib oling. Matnning h a rb ir uslubiy turi o ‘ziga xos mazmunga, leksik hamda grammatik belgilar-

ga ega. M atn turlarini aniqlash va uning ustida ishlash shunday m atnlam i tuzish yo‘llarini bilib olishga yordam- lashadi ham da turli xil m atnlam i mustaqil tuzishni o‘rgatadi.

M atn ogfzaki va yozma usullarga bo‘linadi. Matnning har ikki tu rida ham fikr ravshan, qisqa, anglashilarli bo‘lishi, gaplar grammatik qoidalar asosida tuzilishi kerak.

Og‘zaki nutqni o ‘stirish

Esiang. Tayyor matn turlari ustida og'zaki mashqlar adabiy nutqni o ‘stirishda alohida ahamiyatga ega.

Buning uchun adabiy til qoidalarini, m e ’y o r l a r in i eslash, m atnning tarkibini sintaktik tahlil qila bilish zarur.

3- mashq. Matnga sarlavha qo'ying va uning qaysi nutq uslubiga oidligini aytib bering. Gaplar tarkibidagi gap bo‘laklarini ajrating. Zarur o‘rinlarda ergash gaplami sodda gaplarga aylantirib, matn mazmunini so‘zlab bering.

1. Endilikda ( 0 ‘zbekistonda) aholi sonining o ‘rtacha o ‘sish su r’ati yiliga 2,0 foizni tashkil etmoqda.

Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 25 mln. dan ortiq kishi yashaydi. 0 ‘zbekiston aholi soni bo‘yicha Osiyoda 14, ja- honda 38- o ‘rinda turadi. Aholi soni odamlarning doimiy yashash joyidan boshqa joylarga ko'chib borishi natijasida ham o ‘zgaradi. Aholi sonining bunday o kzgarishi, aholining bir joydan ikkinchi bir joyga ko‘chib borishi mig- ratsiya deyiladi.

0 ‘zbekiston aholisi, asosan, tabiiy ko‘payish hisobiga ortib borm oqda. Rossiya Fanlar Akademiyasi qoshidagi demografiya va ekologiya markazi bilan Fransiya demografik tadqiqotlar instituti tarqatgan m a'lumotlarga kokra,


2025- yilga borib 0 ‘zbekiston aholisining soni 42 min. kishidan ortadi.

( „ 0‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografîyasi“ darsligidan)

2. Tog‘am Mirzakalon Ismoiliy o ‘zlarini qamatishga sababchi bo ‘lgan odamlar haqida hech gapirmagan edilar. Faqat bir marta xastalik paytlarida yo ‘qlab kirgan shoir qo ‘shnilar ch iq ib ketgach: „Bu ju d a bechora odam - da“ , dedilar. „Nimasi bechora?“ deb so‘radim. „Becho- raligi — q o ‘rqoq lig ida , — d e d ila r to g ‘am , — q o ‘rqoq boMgani uchun ham qam alganim da ro ‘param da o ‘tirib olib, ko‘zlarini m oltillatib yolg‘on guvohlik bergan...“

0 ‘sha shoir o'rtoqlari tog‘am bilan Berlinga qadar birga jang maydonlarini kechib borishgan. Meni ajablantirgan narsa — togkam qam oqdan ch iqqan laridan keyin ham o‘sha shoir va boshqa yolg‘onchi guvohlar bilan do‘stlikni davom ettirganlar. Islomdagi odam ning kechirimli bo‘lishi fazilatini men shunda ko'rganman...

(T. Malik)

4- mashq. Matnning qaysi nutq uslubida yoziiganini ayting. Matn tarkibidagi dialogik nutq shakllarini o ‘zlashtirma gaplaiga, qo'shma gaplami sodda gaplaiga aylantirib so‘zlab bering.

1. Bir o ‘rmonda boita paydo b o ‘lib, daraxtlarni kesa boshlabdi. 0 ‘rmon ahli unga chora topolm ay, donishmand Eman huzuriga boribdilar.

— B oita d egan laring n im a d a n ish lan g an ? — deb sokrabdi Eman voqeadan ogoh boMgach.

— Boita deganimiz temirdan ishlangan, — deb javob qilishibdi.

— Dastasi-chi, dastasi ham tem irm i? — deb so'rabdi Eman.

— Yo‘q, dastasi ternir emas, yog‘ochdan.— Eh, attang, dastasi o ‘zim izdan ekan, endi boltani

to ‘xtatishning hech qanday iloji y o kq , — degan ekan donishmand Eman.

(T. Malik) 37


2. A. Qodiriy — yorqin iste’dod egasi. Uning asarlarida o'zbek tilining butun jozibasi nam oyondir. Badiiy nutqning shakllanishida titimizning muhim boyligi sanaladigan tasviriy vositalar qatnashadi. Badiiy nutqni esa tasviriy vositalarsiz ta saw u r qilib boMmaydi. Bularni o ‘z o ‘rnida qo‘llab, go 'zal, o ‘lmas asar yaratish esa, aw alo , mohir so‘z ustasi — muallifga bog‘liq. M uallif qanchalik notiqlik sirlaridan voqif b o ‘lsa, asarlari shunchalik e ’tiborli, qiziqarli bo‘ladi:

Kecha kelgum dur debon ul sarvi gulro‘ kelmadi,Ko‘zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi.

Lahza-lahza chiqtim -u chektim yo‘lida intizor,Keldi jo n og‘zim g‘a-yu ul sho‘xi badxo1 kelmadi...

(Navoiy, „Adabiyot “ darsligidan)

5- mashq. S h e’riy matnga sarlavha qo‘ying. Matnning mazmunini, q o 'sh m a gaplarni sodda gaplarga va aksincha, zurur o‘rinlarda sodda gaplarni qo‘shma gaplarga aylantirib so‘zlab bering. Bunda gap tuzilishidagi o'zgarishlami izohlab bering.

1. Insonning do‘sti hunar erur,H unar qalbni qiladi masrur.

H unar birla yuzingdir yorug\H unar birla oboddir borliq...

H unar aziz, a ’lo, m o‘tabar,H unar birla turmushing gavhar.

H unar nomin yuqori tutgil,Hunaringdan baxt-shodlik kutgil.

Yoshlik husni kasb-u hunarda,Y arar mudom yaxshi kunlarda.

H unar erur yoshlikning shijoati,H unar erur ezgulik sharofati.

(Sh. Orifiy)


2. Yosh do‘stlarim, bu tani sogliq ,Har kimsaning o ‘ziga bog‘liq.

Sog‘lig‘ingni yoshlikdan asra,Undan olur hayoting bahra.Jahlni kolp oshirm a zinhor,Hayotingni aylar xor-u zor!

Asablaring tortilsa tarang,Boshingni u qiladi garang.

6- mashq. Matn qaysi nutq uslubida yozilganini aytib, zaru r sarlavha qo'ying. Gapning m azm uniga ko 'ra turlarini (darak, so‘roq, buyruq, undov) aniqlab, ularning grammatik va ohang xususiyatlarini sokzlab bering.

1. M onito r kom pyuterning ish jarayonida vujudga keladigan axborotlarning zarur qismini ekranda yoritib berishni ta ’minlaydi. M onitor m atn yoki grafik rejimda ishlaydi.

Disk yurituvchi — disklarni aylantirishga xizmat qiluvchi m otor moslamasi hamda ularga m a’lumot yozish va o ‘qish magnit boshchasidan tashkil topuvchi qurilma.

(„Informatika va hisoblash texnikasi asoslari“ darsligidan)

2. Mening maqsadim davlat ishlarida adolat va tartibni, qonunchilikni tiklashdir. F uqaro lar tinch-totuv yasha- sinlar deyman... Men shariat va qonunchilikni o lrnatay. Endilikda mening maqsadim m am lakatlarni zabt etish emas, qo‘lga kiritilgan davlatlarni idora qilishdan iboratdir.

( „Zafarnoma“ dan)3. Sodir etilgan m a’muriy huquqbuzarlik kam ah a -

m iyatli b o ‘lgan taqdirda, shu ishni ko ‘rib ch iq ishga vakolati bo‘lgan organ (m ansabdor shaxs) huquqbuzarni m a’muriy javobgarlikdan ozod etib , uni ogohlantirish bilan kifoyalanishi mumkin.

(„ M a’muriy javobgarlik to ‘g ‘risidagi kodeks21- m oddadan)


4. Bir yunon yigit xo‘jayiniga rokpara boklib, jilmay- gancha uyga borib kelish uchun uch kunga ruxsat so‘rabdi.

— Uch kun uyingda nima qilasan? — deb sokrabdi xo‘jayin.

— Otam o klibdilar, kokmib kelaman, — debdi yigit.— Otang o klgan boMsalar, nega jilmayib turib ruxsat

so‘rayapsan, — deb ajablanibdi xo‘jayin.— O tam ning oM imi — m ening dard im . G ‘am nok

qiyofaga kirib sizni dardimga sherik qilishni istamadim, — debdi yigit. (T. Malik)

5. Oramizda qonunni pisand qilmaydigan, o kzini xon, koMankasini m aydon deb biluvchi, hatto qonuniy talab bilan kelgan sud ijroch ilarin i ham ovora-yu sarson qiluvchi mas’ul shaxslarning uchrab turishi huquqiy davlat qurish niyatida yurgan har bir fuqaroni sokzsiz tash- vishga soladi. (Gaz.)

7- mashq. M atnning qaysi nutq uslubida yozilganini aniqlang. T o iiq siz gaplam i to kliq gaplarga aylantirib, matn mazmunini so‘zlab bering. M atn tarkibidagi bir tarkibli gaplarning turi va xususiyati to ‘g‘risida bilganlaringizni aytib bering.

1. Shoirlar kommunizmga madhiya yozib, „ana, ufqda ko‘rin ay o tir“ deb hayqirishard i. U m um an , sho irla r to ‘g‘ri yozishgan. Chunki... ufqda ko‘ringan narsaga yetib bo‘lmaydi. Siz ufqqa qarab boraverasiz, ufq esa sizdan qochib chekinaveradi. Yer yuzini ellik ming marta aylanib chiqsangiz ham ufqqa etolmaysiz. Kommunizm esa aynan oksha yerda ekan. ( T. Malik.)

2. M a'm uriy huquqbuzarlik to kg‘risidagi ish yuzasidan qaror chiqargan organ (m ansabdor shaxs) shikoyatni olgach, uni uch sutka ichida ish bilan birga ushbu moddaga muvofiq shikoyatni ko‘rib chiqish huquqiga ega boklgan organga (m ansabdor shaxsga) yuboradi.

M a’muriy huquqbuzarlik to kg‘risidagi ish yuzasidan chiqarilgan qaror xususida shikoyat bergan shaxs davlat boji to klashdan ozod etiladi.

( M a ’muriy huquqbuzarlik ishi yuzasidan chiqarilgan qaror xususida shikoyat, 315- modda)


3. „A LPOM ISH“ TU RK TILIDA

Turkiyada, O taturk M adaniy M arkazi B oshqonligi tom onidan (san ’at va nashriyot qurum i B oshqonlig i ishtirokida) nashr etilgan. „Alpomish“ dostoni ikki qar- dosh xalqni m a’rifiy jihatdan bog‘lovchi m uhim halqa- lardan biri bo ‘ldi. D ostonning birinchi q ism ini Aysu Shimshek — JonpoMat, ikkinchi qismini d ok to r O ynur Uz turk tiliga o ‘girganlar. Asliyat sifatida 1998- yili Hodi Zarif domla va professor T. Mirzayev nashrga tayyor- lagan, m ashhur baxshim iz Fozil Y o‘ldosh o ‘g lidan yozib olingan variant asos qilib olingan. ( Gaz.)

8- mashq. M atnning qaysi nutq uslubida yozilganini aniqlab, mazmunini so‘zlab bering.

O 'qituvchini bamisoli quyoshga teng qilgim keladi. Quyoshning zarrin nurlari dunyoni nurafshon qilsa, tabiatga hayot bag‘ishlasa, o'qituvchi esa yoshlar qalbiga ilm-u shuur, m ehr-u oqibat bag‘ishlaydi:

Fikri teran misli bir dengiz,Tunlar bedor, ishlaydi hargiz.

Dengizda paroxod mayog‘i oldinni yoritadi va yo ‘l ko'rsatadi. O kqituvchi esa yoshiarning aqli va kelajagini yorituvchi mayoqdir:

M a’rifat bo'stonida noyob gul — ustoz-ziyokor, Yoshiarning sohibi darsda bulbul — ustoz-ziyokor. Axloq-u odob birla insonlar ichra m o'tabar,Ilm-u fan dengizida gavhar, dur — ustoz -ziyokor.

0 ‘qituvchining bilag‘o n -m a ’rifatparvar donolig i va uning kamtarinligi behad buyuklikdir. Bunday tabarruk ustozni ham isha qadrlam oq har bir kishining sharafli burchidir.

(Sh . Orifiy)

9- mashq. Quyidagi matnda ishtirok etgan shaxslami rollarga b o lib , dialog turidagi gaplar tuzib so‘zlab bering.


1. QAYRAG‘OCH

Assalom, azizim, qayrag‘och og‘a,Balki men jiyanm an, sen menga tog‘a.

Farqimiz bittadir: Sening tiling yo‘q,Yurarga oyog‘ing, ketar yo‘ling yo‘q.

Lekin baxtlidirsan, soya solursan,Bahra olganlardan duo olursan.

Togkajon, m ening-chi, ahvolim mushkul, Mendan panoh topgan qarg'aydi nuqul.

Bitta iltimos bor: o ‘rin almashsak,Men ham daraxt kabi yashasam andak.

Sen-chi, bu dunyoga inson b o iib boq,Mayli, bir kun m eni o ‘tin qilib yoq.

(A. Oripov)

2. Bir qari mushuk o ‘lar oldidan go‘yo insofga kir- ganday b o ‘libdi-yu, rozi-rizolik tilash maqsadida sich- qonlarga maktub bitib, tavbalarini izhor etibdi, ziyofat qilib rozi etsam deb, ulami ziyofatga taklif qilibdi. Sich- qonlar bu tavba maktubiga ishonishni ham, ishonmaslikni ham bilm ay, donishm andlariga yuzlanibdilar. D onish- m and ishonmaslikni aytibdi. Sichqonlaming yoshlari bu keksa don ishm andning nasihatlarini quloqqa ilmay... borishibdi... Nodon sichqonlar o ‘sha tong keksa mushuk- ning mazali nonushtasiga aylanishgan ekan.

(T. Malik)

Yozma nutq va uni o ‘stirish

10- m ashq. M atnda berilgan maqol hamda hikmatli gap va iboralami ko‘chirib yozing. U laming mazmunini so‘zlab bering.

1. To bahamdiki alomati bo ‘lug‘ zohir bo‘lib, onasining to ‘g ‘ri so‘zlaganiga egri so‘zlay boshladi. Onasi qabz- lanib aytdiki: — Ey bolam, ko‘nglingiz er tilar o ‘xshar, hovluqm ang. Oshuqqan qiz erga borsa, yorchimas. Anda


qiz xitob qilib aytibdiki: — Ey ona, siz bizga sabr va taxammul sari yo‘l ko‘rsatursiz, m eni oladurgan yigitni ham otasi aytdikim: — Bosh omon b o lsa , b o ‘rk topilur...

Yapaloq K o‘rqushni imlab olib, aytdiki... Boyo‘g‘lining bir chiroylik qizi bor emish. Bizni tarafdin sovchi b o ‘lub boring. A nda K o‘rqush aydi: B or m aqtansa topilur, yo‘q m aqtansa chochilur degan yaxshilarning masalidir... ( Gulxaniy, „Zarbulmasar)

| f Bilib oling. Yozma nutqni o ‘stirish yozm a ish tur- '• larini bajarish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Yozma matn (yozma ish turlari)ga o ‘tilgan dars mavzu- larini mustahkamlash uchun dars paytida ishlash yoki uy vazifasi qilib berish, insho, bayon yozish, konspekt tuzish, maqola, xabar, annotatsiya ham da referat yoza bilish, intervyu olish, ish yuritish hujjatlarini tuza bilish, taqriz kabilar kiradi.

Yozma ish turlarining har biri o ‘z xususiyatlariga ega.46- topshiriq. Quyidagi hikmatli iboralarn ing m azm unini

so‘zlab bering.

Ko‘pincha, so‘z aytib b o id im pushaym on, Aytmagan so‘zimdan doim o shodon.

(Rudakiy)Kimki ko‘p so‘zlaydi, besharm -u hayo, Topolmas izzat-u obro4 u aro.

( Firdavsiy)Qarashg‘a noravo narsaga ko‘r b o ‘I,Tinglashga noloyiq gap-so‘zga kar b o ‘l.

(Nosir Xisrav)Yumshoqlikdan juda ko‘p dil rom b o ‘lur, Qo‘pollikdan pishiq qayta xom b o ‘lur.

( Nosir Xisrav)So‘zlaganda lozim dur tizmoq,BoMmasa, gung bo‘lgan yaxshiroq.

(Sanoiy)43


Xush gap-u, xushchehra bo'lgil, ey axiy (do‘st), Toki noming dunyoda bo‘lsin saxiy.

(Farididdin Attor)

A w al o ‘ylangiz, so‘ngra so‘ylangiz,D evordan aw al qo‘yilur negiz.

(S a ’diy Sheroziy)

II Bilib oling. Gaplarni ixchamlashtirish berilgan gaplar tarkibidagi gapning umumiy mazmuniga

ta ’sir etm aydigan b o ‘laklarni tushirib qoldirish orqali boMadi. Gaplarni kengaytirish esa berilgan gapda tasviriy vositalarni qo‘shish yoki oldingi gapdan ma’lum bo‘lgan boMaklami tiklash orqali roky beradi.

47- topshiriq. Quyida berilgan gaplarni ixchamlashtiring.N a m u n a :1. Sen dangasa odamga ish buyurm a — Dangasaga ish

b uyurm a . 2. A n jum anga ko 'p la b k ish ila r ta k l i f e tild i — Anjumanga kelganlaming hammasi zalga taklif etildi.

1. K o‘ngli to kq kishilaming erta kuni porloq bo lad i.2. K ishining ko‘ngli to ‘g‘ri bo‘lsa, uning yo‘li ham to kgkri b o ‘ladi. 3. Q ayerdan sham ol essa, shu tom ondan yomg‘ir ham keladi. 4. Kimda-kim ishlamasa, u tish- iamaydi. 5. Kenja botir qayerdan kirgan bo'lsa, shu yerdan qaytib chiqdi. 6. Kecha majlisga kelmagan talabalar oldinga chiqsin.

48- topshiriq. Quyidagi jumlalami kengaytiring.N a m u n a :1. Shu sho'rlik ayolni bir kirib ko'raylik! ...o ‘n yil dard tortish

osonmi!— O'n yil? 0 ‘n yildan beri kasal ekanmi?(A. Qahhor)2. Bahor keldi — gullar ochilib, biz Я° ‘msagan bahor yengil

nash ’a, yengil ruh bag‘ishlab keldi.

1. Q ish havosi sovuq. 2. G o ‘zalxon — guruh im iz a’lochisi. 3. Kitob foydali. 4. Havo ochiq. 5. Bilasizmi?6. Tanidim . 7. Toshkent — O kzbekistonning poytaxti.


49- topshiriq. Gapning asosiy mazmunini saqlagan holda, gap shaklini o‘zgartiring.

N a m u n a : Dadam: ,J3ugungi ish n i ertaga q o ‘y m a " , deganlar — Dadam bugungi ishni ertaga qo ym aslik kerakligini aytganlar.

1. Kim to ‘g ‘ri bo lsa , ishi ham to ‘g ‘ri bo lad i.2. Yolg‘on gapirgan odam oxirida uyalib qolishini

bobom aytgan edilar.3. Q o‘shning tinch — sen tinch.4. El-u yurting omon b o is a , rangi ro ‘ying som on

bolm as.

50- topshiriq. Quyidagi murakkab gaplardan sodda gaplar tuzing.

N a m u n a : Odiljondan eshitgan gaplarimning hammasini o 4rto g ‘imga aytd im — Odiljondan n im a eshitgan bo 'lsam , hammasini o ‘rtog4imga aytdim.

1. Quyosh chiqib , ham m a yoqn i charog‘on qildi.2. Amaling b o lm asa , boyliging b o im a sa , shon-shuhrating bo im asa, to ‘y-hashamlarda senga poygakdan joy tegadi. ( T'. Malik) 3. Kaltak yegan bolaga tasaili berib- dilar: — Ranjimagin, tayoq jannatdan chiqqan.

— Yaxshi bolganida jannatdan chiqarm idi? (T. Malik)4. Akademik Yunus Rajabiyning m usiqa olamidagi jo - zibali sehri... kishilarni hamon m aflun qiladi. (Sh . Orifiy)5. Yoz kelganda, butun mevalar pishadi.

5 1 - topshiriq. Ikki va undan ortiq gaplarni birlashtirib, qokshma gapning turlarini tuzing.

N a m u n a . Issiq kunlar tugadi. Biz orziqib kutgan kuz hamkeldi.

1) issiq kunlar tugab, biz orzigib kutgan kuz ham keldi;2) issiq kunlar tugadi va biz orzigib kutgan kuz ham keldi;3) issig kunlar tugadi, biz orziqib kutgan kuz ham kirib keldi.

1. Darslar tamom bold i, sinovlar boshlandi.2. Kuz kelib, osmonda bulutlar paydo b o ld i, yom -

g'irli kunlar ham boshlandi.


3. D ehqon bo 'lsang, kuz hayda.4 D onolar debdilarki, eng kam bahslashuvchilar eng

oqil muallimlardir. ( T. Malik)5. Y axshilikka ixlos qo‘ysang, yom onlikdan xalos

bo‘lasan. ( T. Malik)6. Inson tili shirin so‘z aytib, o ‘likni tiriltirishi yoki

zaharli so‘z aytib, tirikni oldirishi m um kin. (T. Malik)

11-mashq. Matndagi joy va tabiat manzarasini ko‘chirib yozing.

...Kechasi b ilan yomg‘ir daraxtlar shoxini savalab chiqdi, Ertalabga kelib qorga aylana boshladi. Keng va c h e k s iz f a z o d a n o p p o q p a rs im o n y u m sh o q q o r uchqun lari ajib b ir raqsga tushib , darax tla r shoxiga oppoq harir hoshiya chizardi... Zam in uzra kumush to ‘n kiygizardi... G u z a r k o ‘chalari, to m la r , hov lila r b ir zumda qor bilan qoplandi. Maktab hovlisida u yoqdan bu yoqqa chopishib , bir-biriga qor koptogini otishib qu- vonishayotgan bolalar uchun maza bo‘ldi. (Sh. Orifiy)

12- mashq. Matnning mazmuniga qarab sarlavha qo'ying va reja tuzing.

1. Yoshlami hayotga puxta tayyorlash — ulami kasb- hunarga bo‘lgan qiziqishlarini orttirishdan boshlanadi. Har bir o ‘spirin biror kasbga mehr bilan qarab, uni astoydil o ‘rgansa, kasbning o‘ziga xos xususiyatlarini mu- kammal egallasa, o ‘rgangan kasb-hunar bo ‘yicha fidoyilik bilan m ehnat qilsa, turm ushda qoqilm aydi va hayoti farog‘atda o ‘tadi.

0 ‘qituvchi, ustozlam ing shogirdlarini kasb-korlik sirlaridan ham isha voqif qilib borishlari chin murabbiylikdir.

K eltiradi hunar farog‘at,Quvonchlaring ortadi albat.

H unar bilsang, mushkuloting osondir, H unar bilsang, hayoting farovondir.

H unar bilan yetdim maqsadga,Inson uchun keldim hamdardga.


Kasb-hunami aylaylik e ’zoz,Xizmatda u q ish-u , bahor, yoz.

Hunarga et joningni fido,Ushalgusi har b ir muddao.

Hunarsizning ishi chatoqdir,Bekor yursang, um ring sayoqdir.

Behunarlik fazilat emas,Seni zukko aqlli demas.

Hunar-kasbni o ‘rgatar Vatan,Unga fido bo‘lsin jon -u tan!

(Sh. Orifiy)

2. Biosfera, atm osfera, stratosfera... B undan ta sh - qari, Yerni o ‘rab turgan yana b ir qatlam bor. B un i axborot oqim lari qatlam i deyish m um kin. Kimki shu qatlam ning m a’lum qism i b ilan bog‘lan ibdi, sh u n g a yarasha ilmga ega bo‘libdi. N yutonga qadar necha m ing odam ning boshiga olma tushgandir, lekin ulam ing hech biri Yeming tortish kuchini ixtiro qilmagan. Arximedga qadar ham necha ming odam vannada cho‘milgan, lekin suvga tushgani ham on G iyeron tojidagi tilla va kum ush miqdorini aniqlashga doir ilmiy masalani hal qila olm agan. Arximeddan keyin ham necha milliardlab odam vannada ch o ‘m ilyapti, am m o eram izdan aw algi ikki yu z in ch i yildan buyog‘iga hali hech kim „Evrika!“ („T opdim !“ ) deb yalang‘och holida uyiga yugurgani yo‘q. Demak, o lm a va vanna voqeasi daqiqasida bu olimlar biz aytayotgan axborot qatlamiga kirganlar. ( T. Malik)

13- mashq. Quyidagi ilmiy uslubga oid matnlaming asosiy mazmunini betaraf uslub bilan yozing.

1. Davlat fuqarolaming Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinlildarini ta ’m inlaydi. Agar u yoki bu shaxsning huquq va erkinliklari buzilsa, sud orqali himoya qilish huquqiga ega.

(„ Inson huquqlari“, maxsus kurs)


2. 0 ‘zb ek iston R espub likasi K o n stitu ts iy a s in in g 78- m oddasi 22- band iga m uvofiq, davlat m ukofotlari va unvonlarini ta ’sis etish 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining mutlaq vakolatiga kiradi. Konstitutsiyaning 9 3 - moddasi 1 8 -bandiga ko‘ra, 0 ‘zbekiston Prezidenti 0 ‘zbekiston R espublikasining ordenlari, m edallari va yorliqlari bilan mukofotlaydi.

( „Inson huquqlari“, maxsus kurs)

3. Trigonometrik funksiyalar va Pifagor teoremasidan foydalanib, o ‘tkir burchakning ixtiyoriy qiymati uchun o ‘rinli bo‘ladigan form ulalam i hosil qilish mumkin. Bu formulalar trigonom etrik ayniyatlar deb ataladi.

( ,,iGeometriya “ darsligidan)

5 2 - topshiriq. Quyidagi hikmatli iboralaming mazmunini o ‘z so‘zlaringiz bilan so‘zlab bering.

Jism oniy poklik h a r kimning ishi, m a’naviy poklik vijdonning ishi.

M antiqsiz gap haqn i buzar, yolg‘on gap shaytonni tuzar.

G o ‘zal!ik to ‘qqizdir, shundan sakkizi rostgo‘ylik.

Loqayd kishi insofsizning eng kattasidir.

Johil bilan kengashgandan oqilga ergashgan yaxshi.

Insof — uzoq um r garovi.

Mablag‘ barakasi egasining harakatiga bog‘liq.

Yozma va og‘zaki matn yaratish ustida ishlash

Il Bilîb oling. M atn yaratish matn ustida ishlash- ' • ning eng m as’uliyatli davridir. M atnning turli

uslubiy tu rlari (adabiy, om m abop, rasm iy, il-


miy, betaraf) o ‘zining leksik, gram m atik xususiyatlariga ega. So‘z, atam a, sheva, jargon, chet til so ‘zlari, badiiy til vositalari, gram m atik shakllar va sin tak tik qurilmalar matn uslubining b iror yoki bir-biriga yaqin turlarigagina xosdir.

Yaratiladigan m atnlar sodda tarkibli yoki murakkab tarkibli boMishi mumkin.

Sodda tarkibli yozma matnlar o ‘tilgan dars mavzulari bo‘yicha bo‘lib, talabalar mustaqil ravishda qisqa mavzuli misollar yoki m atnlar tuzadilar.

53 - topshiriq. Badiiy til vositalaridan foydalanib, bahom i tasvirlang.

5 4 - to p sh iriq . y u z , chehra, b ashara , a f t va kulm oq, kulimsiramoq, irjaymoq, qah-qahlamoq so‘zlarining m a’nosini izohlab, ular yordam ida jum laiar tuzing.

55- topshiriq. Xolis niyat g'olib keladi, ezgulikni olib keladi iborasini izohlab, matn tuzing va og'zaki so 'zlab bering.

56- topshiriq. Esdan chiqarmoq, esida turmoq, esda tutmoq, esi ketdi, esim qursin frazeologik ibo ralarin ing m azm unini izohlab, matn tuzing va so4z!ab bering.

| | Bilib oling. Murakkab tarkibli yozm a matnlar '• yozma ishningturli sohalariga oid bo‘ladi: insho,

bayon, intervyu, reportaj, m aqola, xabar, annotatsiya, konspekt, rasmiy ish qog‘ozlari, taqriz.

Insho m atnning ko‘p uslubiy turlarini (bayon, badiiy, ilmiy) o ‘z ichiga oladi.

| | Bilib oling. Insho yozma nutqning bir turi bo'Iib, i« ijod qilish, fikmi yozma ifoda etish demakdir. Ona

tili va adabiyotdan o ‘tilganlami amaliy nutqqa tadbiq qilish m ashqlaridan biri — insho o ‘q uvch i bilim ining hayotiyligini, mustahkamligini tekshirib ko ‘rishda eng samarali usul sanaladi. Hayot va tabiat hodisalari haqida, fan, m adaniyat, axloq yoki texn ikan ing b iro r sohasi bo‘yicha shaxsiy fikr-muiohazalar insho shaklida bayon etiladi. Yaxshi insho mustaqil fikr natijasida yuzaga keladi.4 — G \ Abdurahmonov. D. Xo‘jayeva 49


Moddiy olam to ‘g‘risida shaxsiy his-tuyg‘uga ega bo‘lgan, bizni o ‘rab olgan narsalami o‘zaro qiyoslay oladigan va uni o ‘z gapi b ilan bayon eta biladigan shaxsning inshosi hamisha go‘zal va ta’sirli bo‘ladi:

Tong. O ppoq tong otadi. J o 'sh q in h ayo t o fziga c h o r la y d i. U ydan ch iqam an . O dam lar oqim iga qo ‘shilaman. Hammasida yaxshi kayfiyat, ezgu bir niyat, intilish a k s sado berib turadi. Ularni biroz to ‘xta tib so ‘ragim keladi:

— Siz qayerga ketyapsiz?Bilam anki, javoblar turlicha bo iadi:— Zavodga.— Fabrikaga.— Laboratoriyaga.— M aktabga.— Universitetga.— B og‘chaga.— Safarga.U lardan a q a lli b irortasi b ilan izm a -iz borsam ,

qiladigan ishini zehn bilan kuzatsam, qanchadan qancha taassurotlar olgan bo iardim. Chunki ular yaratuvchilar, ijodkorlar.

Ana shunday fldoyi, saxiy qalblar haqida yozgim keladi. Mening orzum — jum alist bo iis h.

Insholar katta nazariy bolim lardan so‘ng chorak yoxud o ‘quv yili oxirida o ‘tkaziladi. Insho uchun mavzuni o ‘qituvchi beradi yoki u erkin mavzuda bo‘ladi.

Insholar ta'lim iy, nazorat, ko‘rik maqsadlarida yoziladi.

14- mashq. 0 ‘qing. Inshoning sizga yoqqan tom onlarini ayting.

She’riyatni juda-juda sevaman. Yana kino-teatrlarga borish, badantarbiya bilan shug‘ullanish ham jon-dilim .

0 ‘rta m ak tabn i tam om lash arafasida em asm izm i, dugonalar o ‘rtasida, albatta, kim ni qaysi kasb qiziqti- radi, degan gap bo‘ladi. Men ham niyatimni aytaman: to kquvchi boMmoqchiman.


Ba’zilar hayron qolishadi: she’riyatga shunchalar qizi- qadigan qiz to ‘quvchi bo‘lm oqchi-ya, deyishadi.

Axir zam onamizning o ‘zi shunday-ku! Oddiy ishchi ham ko‘p narsani bilishi kerak.

0 ‘qishni ham davom ettirish fikrim bor. To‘qimachilik institutida, albatta.

Inshoda g‘oya, mavzu, reja

| f Bilib oling. Insho, aw a lo , mavzu tanlashdan '• boshlanadi. Mavzuni tanlash talabaning qanday

g‘oyani targ‘ib qilishiga bog‘liq. Mavzuni izoh- lashda asosiy g‘oya (yaxshilik, m ardlik, halol m ehnatni yoritish va boshqalar) o‘z aksini topishi kerak. Mavzuni yoritish talabaning kuzatishlari va oigan bilimlari asosida bo‘ladi.

Mavzuni yoritish unga to ‘g‘ri sarlavha topishga bog‘liq. Sarlavha asosiy g‘oyani o ‘zida aks ettirishi, o ‘quvchini qiziqtirishi zarur.

Inshoning muhim qismlaridan biri mavzuning rejasini tuzishdir. Reja mavzudagi asosiy fikrlarni aks ettirishi kerak. M asalan, mavzu:

„Farhod timsoliga (obraziga) tavsifnom a“ :I. Kirish: „Farhod va Shirin“ dostoni, uning yaratilish

tarixi haqida.II. Asosiy qism:a) Farhod — ilm va hunar sohibi;b) Farhod — mehnatsevar yigit;d) Farhod — vatanparvar inson;e) Farhod — buyuk insonparvar;0 Vafodorlik — oliy insoniy fazilat.III. Xulosa.Farhod biz uchun jasorat va tafakkur timsoli.

Insholarning turlari

Insholar quyidagi turlarga b o ‘linadi: ilmiy, badiiy, erkin (ijodiy), muhokama insholari.


If Bilib oling. Ilmiy insholar — ilm -fanning biror '• sohasiga oid bo'lib, talabalaming turli fanlardan

olgan b ilim la rin i qanchalik o ‘zlashtirganlarin i k o ‘rsa tad i, ilm iy ta savvurin i k en g ay tirad i. Bu xil insholarda ilmiy a tam a va iboralar q o ‘llaniladi. Ilmiy in sh o la r u c h u n tu r l i fanga oid m ak tab darsiik la ri, qomusiy lug‘at, ilmiy maqolalar manba b o lish i mumkin.

N a m u n a l a r :

NAQSHBANDLIK TARIQATI

N aqshbandlik tariqatin ing asoschisi — komil inson, ulug1 avliyo Xoja B ahouddin Naqshbanddir (1319— 1389). Bu zot Buxoro yaqinidagi Qasri Orifon qishlog‘ida tavallud topgan. 0 ‘zi tem ir va boshqa narsalarga gul soluvchi bo‘lgani uchun laqabi „Naqshbandiy“ bo‘lgan.

Naqshbandiylikning asosiy mohiyati quyidagi shiorda o‘z aksini topgan: „D ast ba kori, dil ba yor!“ („Q o‘l ishda, Olloh dilda“ .) Bahouddin ayrim shaxsva oilaga „Kam yegil, kam uxla va kam gapir!" deganlar. Hazrati Sohibqiron Amir Temurdek, Jomiy va Alisher Navoiydek ulug‘ zotlar ham Naqshbandiy tariqatiga am al q ilganlar. N aqshbandiy dinni m ustahkam lash uchun xizmatlari katta boMgani sababli „Bahouddin“ — dinning faxri, bebahosi deb atalgan, karomatli inson b o lg an i uchun unga „Balogardon“ — balolami qaytaruvchi deb nom berishgan.

SUV0TLAR1

S u v o 'tla r (a lg a e) xlorofilli tuban o ‘simlik guruhi. Qilchalar, diatom lar, yashil, q o ‘ng‘ir, qizil va kolk-yashil suvo‘tlar kabi bir necha guruhlarga b o ‘linadi. U larning dengizda o'suvchi turkumlari bor. Ko‘pchiligi tuproqda, suvda va daraxt qobiqlarida yashaydi. Suvda yashovchi suvo'tlarining o ‘zi ham bentos va plankton suvo‘tlariga b o ‘linadi. Baliqlar uchun oziq manbayi hisoblanadi. Ba’zi suvo‘tlari yeyiladi. D orivor turlari ham bor. (% .3 o K u p o e , )K aM 0A 08 ,MomaHUKadaH p ycna -y36eK H a 3Hu,uKJioneduK n y r a m “)

57- topsh iriq . Darsliklardan foydalanib, quyidagi mavzularda ilmiy insho yozing: „A lisher Navoiy — so‘z mulkining sultoni“ ,


„N utqning tasviriy vositalari“ , „Issiqlik“ , ,,G ko ‘zani zararli hasharotlardan biologik yo‘l bilan mudofaa qilish“ .

| | Bilib oling. Adabiy-tasvïriy insholarda adabiy asar lar, ulardagi voqea-hodisalar, shaxslar, narsalar, hayvonlar, m a'lum joy va tabiat hodisalari badiiy

vosita lar bilan tasv irlanad i. Inshoda ad ab iy -ta sv iriy vositalar, badiiy so‘z va iboralar bo‘yoqlari, o ‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, m ubolag‘a kabi badiiy vositalardan keng foydalaniladi.

58- topshiriq. A. Qodiriyning „M ehrobdan chayon“ rom anida Ra'noga berilgan tasvirni kengaytirib (uning shoiraligi, badiiy asarlar o ‘qishi va h. k.) yozing.

...Ta’birimiz bu go‘zal qiz, och ra’no gulining tusida yoki oq-sariq tusda yaratilgan edi.

...R a ’noning sochi q o kn g kir-q o ra ..., yuzi c h o ‘ziq emas, oykulcha ham deb bo'lm as, kishiga kulib qaraganda qizil olma ostlarida ikkita zam m a ravishdek shakl hosil b o ‘lar, go‘yo bizga chin ra ’no guli ochilgan ho la tda ko 'rinar edi. Sochlari juda quyuq, sanoqsiz kokillar orqa- o ‘ngini tutib ketgan...

Adabiy insho uchun mavzular:1. A. Qahhorning ,,Anork‘ hikoyasi.2. Mening birinchi o ‘qituvchim.3. Ona.4. Bir salomning kuchi.5. Kamalakdek jilo (A. Oripov ijodi haqida).

5 9 - topshiriq. Sinfdoshingizdan birining tashqi qiyofasini tasvirlab insho yozing.

| | Bilib oling. Rivoya-insho — adabiy inshoning bir ’• turi. Bu tur kichik hikoyaboTib, tarkibi tugun,

voqea-hodisaning rivojlanishi va yechimidan iborat bo ‘ladi: tugun — hal bo ‘lishi zarur bo ‘lgan m uam m o, rivoj — shu tugunning ochilishi bilan bog‘liq boklgan voqea-hodisa, yechim — muammoning hal bo‘lishidir.


HAYO LIBOSI

Bekatda avtobus kutib turgandim. Bexosdan yarim yalang‘och kiyingan o‘zbek qiziga ko‘zim tushib, to‘g‘risi uyalib ketdim.

Negadir, keyingi paytlarda bunday holatlaiga beparvo qarashga ko‘nikib qoldik. Shuning uchun bo‘lsa kerak, kundan kunga behayolarcha kiyinadigan qizlarimiz ko‘payib bormoqda.

Yaqinda bir gunah qizlar bilan suhbatlashib qoldim. Gap aylanib, hozirgi qizlaming qanday kiyinishi haqidagi mavzuga ko‘chdi. Shu yerda bir qizning gapini eshitib hayron boldim. Uning aytishicha, ota-onalarini norozi qilmay, hozirgi modaga mos kiyinishning oson yo‘li bor ekan. Uyidan o‘zbekona kiyinib chiqqan qiz, dugonasinikida uni zamonaviy kiyimlarga almashtirib olarkan. Uning bu gapini eshitib, hech narsadan bexabar ota-onasiga achindim. Qizining uyidagi yurish-turishi, kiyinishidan ko‘ngli to‘lib yurgan ota-ona farzandini ko‘cha- ko‘yda yarim-yalang‘och holda ko‘rib qolsa, qanday ahvolga tusharkin? Qizning gapiga qaraganda, u modaga mos kiyinish, qolaversa, dugonalaridan ajralib qolmaslik uchun shunday qilarkan. Bu gaplarni eshitib hayronlar qolasan... Nahotki tor shim kiyib, beli ochiq kiyimda yurish moda boisa? Axir Zebunniso-yu Nodiradek momolarimiz o‘zlarining ibo-hayosi, kiyinish madaniyati, did-farosati bilan tilga tushgan-ku. Xalq bu ayollarni bilimdonligi uchun yuz chandon izzat qilsa, ularning hayosi va ibosi, madaniyati bilan ayollarga xos kiyinishi uchun ming chandon hurmat qilgan.

Kiyinish qiz bolaning did-farosati, madaniyati qay darajada ekanligini ko‘rsatuvchi o‘ziga xos ko‘zgudir. Shunday ekan, milliy ruhiyatimiz, axloq-odobimizga to ‘g‘ri kelmaydigan kiyimlarni kiyish madaniyatsizlik ekanligini unutmaylik.

(Gaz.)

60- topshiriq. „Bizning oila“ mavzusida rivoya-insho yozing.61- topshiriq. „Uch og'ayni botirlar“ mavzusida ertak yozing.62- topshiriq. „Bir salomning kuchi“ mavzusida rivoya-insho

yozing.


Rivoya-insho mavzulari:

1. Bu bo‘lgan voqea.2. Yong‘indan qutqarilgan bolalar.3. Hayvonot bog‘ida.4. Dehqon bo‘lsang — kuz hayda.5. Chiranma g ‘oz, hunaring oz.

Bilib oling. Muhokama insho talabaning saviya-• sini, mulohazasini, o ‘z fikrini isbotlashda asosli

dalillar keltira bilish qobiliyatini ko‘rsatadi. M uhokama inshoda m uallif ma’lum masala bokyicha o ‘z fikrini bildiradi yoki unga xolis baho beriladi va xulosa chiqariladi.

N a m u n a l a r . Mavzu:

BIZ QURAYOTGAN BUYUK IM ORAT

H arqanday siyosatning hayotiyligi uning millat manfaatlarini nechog'lik ro‘yobga chiqara olishi bilan belgilanadi. Mustaqtl 0 ‘zbekistonimiz ham m a sohada ham o ‘zining mustaqil siyosati, nuqtayi nazarini allaqachon aniqlab oigan. Jum ladan, xalqaro maydondagi muammolarimiz ham, aw alam bor, xalq manfaati, millat ravnaqi, mamlakat tinchligini ta ’minlashga qaratilgan.

Biror-bir davlat bilan bordi-keldimiz yoxud munosabatimiz kimlargadir yoqish uchun emas, balki xalqim iz va davlatimiz- ning tub manfaatlarini ko'zlaydi. Poytaxtimizda Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan „M otamsaro ona“ haykali poyiga gul- cham bar qo‘yish marosimida Prezidentim izning ijodkor ziyolilar bilan suhbatida ham aynan shu masalalar o 'rtaga tashlandi.

Xalqimiz tinchlikni qadrlaydi. Tarixda nainki o ‘tgan katta urushlar, balki har qanday mayda xurujlar ham odam larni bezovta qilib kelgan. Prezidentimiz olib borayotgan siyosatining barcha jihatlari aynan ana shu oliyjanob maqsadga qaratilgan.

Kishi o ‘tganlam i qaysidir bir kuni xotirlaym an deb yasha- maydi. Aslida xotira doimo yodimizda, qalbimizdadir. 9- May — Xotira va qadrlash kuni o ltgan insonlami ko‘pchilik bo‘lib yodga

olish, istiqbolga ham bir nazar solish, aslida.


Xotira maydonidagi muioqot chog‘ida, Prezidentimiz ta ’kid- laganlari singari, bugungi kunda olib borilayotgan siyosatimizda ertangi kunim iz ruhi aniq aks etib turishi lozim. Zero, biz qurayotgan m ana shu muhtasham koshonada aziz farzandlarimiz — kelajak avlodlar yashaydilar, ijod qiladilar. (A.Oripov, 0 ‘zbe-

kiston Qahramoni)

Mavzu:

Y O ZU VCH I O 'TKIR H O SH IM OVN IN G „D U N Y O N IN G ISHLARI“ QISSASI HAQ1DA

M en yaqinda sevimli adibimiz 0 ‘tkir Hoshimovning „D unyoning ish lari“ qissasini o 'qib chiqdim . Qissadagi ,,Oq oydin kechalar“ , „Tasalli“ , „Tush“ , ,,Qarz‘\ „G ilam paypoq", „Bola yig 'isi“ , „ S u ra t“ , „H avas“ , „Alla“ , „ lltijo “ , „Oq m arm ar“ hikoyalarining biri ikkinchisidan yaxshi. Ehtimolki, hech kim O ltkir H oshim ov darajasida onani shunchalik ulug'lab yoz- magan bo‘Isa kerak.

„Tasalli“ hikoyasini o ‘qiganimda beixtiyor ko'zim da yosh halqalanadi. 0 ‘z volidayi beozorini dafn etgan farzand ko‘z yoshlarini to ‘xtata olmaydi, qabr ustidan turolmaydi.

Ayniqsa, g o ‘rkovning quyidagi so'zlari etlarimni jimirlatadi. „B o‘ldi en d i, bolam. Bunaqada o ‘zingizni oldirib qo ‘yasiz. D unyoning ishlari shu ekan, iloj qancha? Volidayi m ehri- boningiz ko‘p yarlaqagan odam ekanlar. To‘shakda yotmabdilar, birovga zoriqm abdilar... bunaqa beozor o ‘lim har kimga ham nasib etaverm aydi“ .

M en hikoyaning oxirida m uallif keltirgan quyidagi fikrga ham isha sodiq qolishni istayman: „Ilgarilari bir haqiqatni bilardim. O na uchun bolaning katta-kichigi bolmaydi. Endi yana b ir h aq iq a tn i angladim . Bola uchun onaning katta-kichigi bo‘lmas ekan. Ona — ona ekan. Unga boshqa sifat kerakmas“ .

D arhaqiqat, onaning barcha sifatiarini sanash uchun, baJki o ‘zbek adabiy tilidagi so‘zlar xazinasi yetishmas. Ha, ja n n a t o n a la rn in g o y o g ki ostidadir.

( 0 ‘quvchilaming iaqrizidan)


Muhokama insho mavzulari:1. Kim bo lsam ekan...2. Odil Yoqubovning U lug'bekning toj-u taxt va ilm-

fan haqidagi fikrlariga qanday qaraysiz?3. Haqiqiy do‘st kirn?

63- topshiriq. Quyida 0‘qituvchi aytib (yoki o‘qib) bergan she'riy parchalarning mazmunini tushuntirib, unga bo‘lgan o‘z munosabatingizni yozma ravishda bildiring.

I. Qirq yillik adovat unutilar sekin,U nutilar hatto yurakdagi dard.Yaxshilarning mehri unutilm as lekin, Unutilmas ular oldidagi qarz.

(A. Oripov)

II. Ta'nadir dunyoda yom ondan yomon,N on berib rangingni etgaylar somon.Aqling butun bo‘lsa, to ‘rt muchaling om on, Hargiz iltimosga kuning qolmasin.

(A. Oripov)64- topshiriq. 0 ‘zbek tilshunoslarining ayrimlari „Ko'pgina

tishlari tushgan, lekin hali sochlari qora bir kish i so ‘zga aralashdi “ jumlasidagi tishlari tushgan va sochlari qora iborasini ergash gap, butun jumlani qo‘shma gap hisoblaydi. Ba'zilar bu iboralami murakkab aniqlovchi hisoblab, butun jumlani sodda gap hisoblaydi.

Sizningcha qaysi fikrto‘g'ri? Nima uchun?

65- topshiriq. Boshiga baxt qushi qo *ndi. Yuzi ochiq. Ko ‘z — ko'ngil bulog'i. Yelkasi yerga tegmagan. Q o iin i yuvib qo itig iga

artdi. Q o i i qimirlaganning o g 'zi q im irlayd i. Gapni gapir uqqanga. TU — dH tarjimoni kabi iboralarning mazmunini izohlab bering.

15- mashq. Keltirilgan gaplarda ega bilan kesim orasida nima sababdan tire qo‘yilganligi yoki qo'yilmaganligini tushuntirib bering. Matnlarga sarlavha qo‘ying,

1. Ishq g o ‘yo nodir gavhardir. Ishqsiz yurak — bu kesak, deydilar. Bu haq. Sevgi b ilan odam zod kamol


topadi. Sevgi ila inson hayot tarzini baxtiyor o ‘tkazadi. Bu noyob ishq bilan kishi yuragining mayda tom irchalari ham oziqlanadi...

Sevgi bilan dunyo yasharadi, nafis-la tif ohanglarga burkanadi. H ar bir soha rivoji ham ishq bilan. M ehnatni sharafli ado etishda muhabbat ila yondoshiladi. Ishqsiz dunyo ishlari bitm aydi, ishqsiz odam go‘zallashmaydi.

Demak, ishq-m uhabbat dunyoda eng ulug‘, eng oliy, eng m um toz tuyg‘udir.

(Sh. Orifiy)

2. Salom lashish — insonlararo sam im iy munosabat- ning ko‘zgusidir. Salomlashish — tinchlik va farog‘at sari undovchi yo‘lchi yulduz. Bu sokz bilan bag‘rimiz to 'ladi, qalbimiz ezgu hissiyotlar ila to ‘lqinlanadi...

Salom eru r tongday musaffo,Vujudlarga bag‘ishlar safo.Salom qarim aydi, yashaydi mangu,Salm og‘i atom dan zo‘r-u ziyoda.Salom -u assalom — tinchlikka kokzgu,Shu so‘z qanot yoysin butun dunyoda!

(Sh. Orifiy)

[ jg j l f Bilib oling. Erkin (ijodiy) mavzudagi insho, odatda, talabaning o ‘zi tanlab oigan insho turidir. Erkin

mavzuda yozilgan insho — bu talabaning ijodi, mustaqil fikridir.

Erkin (ijodiy) insho namunasi:

M1NNATDORLIK

Ishxonada o ‘tirgandim , uydan turm ush o ‘rtogkim telefon qilib, ikki oylik chaqalog'im izning mazasi qochib qolganini aytdi. So‘ng tezlik bilan uch-to lrt xil dori topib kelishimni tayinladi.

Cho'ntagim ni kavlab ko‘rsam, pulim ozroq. Ishxonadagi bir- ikkita ham kasbim dan qarz so‘radim, aksiga olib ularda ham pul yo“q ekan. N im a qilish kerak? Vaqt esa o‘tib borardi.


Ishxonamdan chiqdim-da, to‘g‘ri „Mustaqillik maydoni“ metro bekati yonidagi dorixonaga yo‘f oldim. U yerga kirishim bilan ikki dori sotuvchi yigit „Assolomu alaykum“, deya kutib olishdi. Dorixona kichkina boklsa-da, gavjum. Sotuvchilaming qo‘li-qo‘liga tegmaydi. Ularning xushmuomalaligini aytmaysizmi? Dorilarning narxiga qarasam, boshqa dorixonalardagiga qaraganda ancha arzón. Sotuvchi yigitlardan biriga sekin vaziyatni tushuntirdim. U o‘ylanib ham o‘tirmasdan qo‘limga men so‘ragan dorilami tutqazdi-da:

—Pulini topganingizda tashlab ketarsiz, — dedi. Eng hayrat- lanarlisi, hatto ¡smimni ham, qayerda ishlashimni ham so‘ra- madi.

Ko‘cha-ko‘yda, ba’zan odamlar aynib ketyapti, hech kimda insof qolmadi, degan gaplami eshitib qolaman. 0 ‘ylab ko‘rsam, bu gaplar unchalik ham to‘g‘ri emas ekan. Men buni yuqorida tilga olganim — dorixona sotuvchilari misolida ko‘rdim. Istagim, yurtí- mizda shunday yaxshi, insofli, diyonatli odamlar ko‘payaversin.

( Gaz.)

66-topshiriq. 0 ‘zingiz ham bironta mavzu tanlab, insho yozing.

67- topshiriq. „Mehrobdan chayon“ romanini o ‘qing. „Qo'rqinchli bir jasorat“ bobi asosida „Mardlik va munofiqlik“ mavzusida insho yozing.

68- topshiriq. Quyidagi jumlalar asosida insho yozing.

Nodonlardek yuzlab so‘zni qilma qator, Donolardek bir so ‘z degil, lek m a'nodor.

(Jom iy)

Bilimdan lof urm oq asli nodonlik,Nodonlikni bilsang, shu bilimdonlik.

(A. Navoiy)

69- topshiriq. Quyidagi matnni mazmuniga qarab tugallang.1. Ona yurting omon bolsa...2. Kindik qoning to ‘kilgan yurting ham isha aziz va

muqaddas boladi...


3. Shahrim izning kundan kunga obod b o ‘lib, ko‘rkam b ino lar qurilib, chiroyli keng yo 'ila r ochiiganini ko‘rib k o ‘ngling gkurur b ilan to ‘ladi. Shaham ing qaysi burchagiga boram an desang, m etro ham , avtobus ham , tro lleybus ham tayyor... Shu go‘zal shahringga, tug‘ilib o ‘s- gan vataningga ko‘z tegm asin deysan...

70- topshiriq. Quyidagi insho mavzularidan birida insho yozing.

1. Vatan.2. Jinoyat va jazo.3. Yaxshilik va yom onlik.4. D onishm andlik va nodonlik.5. Saxiylik va xasislik.

Insho u s tid a umumiy ish lar

71- topshiriq. Quyidagi gaplarni uslub va mazmun jihatdan tuzating.

U ko‘pgina rom an va proza, povestlari va she’rlari bilan o kzbek adabiyotiga kirib keldi. G kafur G kulom urushdan keyingi davrda h am o kzbek adab iy o tin in g m arkazin i egalladi.

H. O lim jonning adabiyotdagi poem achilik janri...A. Q a h h o r bu povestda an iq , toMiq va t o ‘g ‘ri aks

ettirilgan.YoMchi boylarga nafratlanadi.

72- topshiriq. 0 ‘qing. Gap mazmunini tahlil qiling.

C hin sokz m o 'tab a r, yaxshi sokz muxtasar.Qoidaga amal qiling: so‘ziarga joy tor bo‘lsin, ma'noga esa

keng.16- mashq. 0 ‘qing. O kzingizga notabiiy eshitilgan, ifodaga u

qadar mos tushmagan so‘z va iboralami ajrating. Shunday til materiallarini nutqda qoMlashga o‘z munosabatingizni ayting.

I. Endi majlisni ochsam , maylimi? X o 'p, majlis ochiq. (A.Q .) 2. O yoqdan yiqilasan, zantaloq! — deydi esh it-


tirm asdan M irsoa t (A. Qod.) 3. H a , b o b o y , shay ton uyasini to ‘zitgan , hoy M am atohir! 0 ‘z ingn i burchak- ka tortm asdan , m undoq qaddingni kerib , 0 ‘rtaga chiq- sa n g -c h i, x o ‘roz! ( H . N.) 4. A rd o q la d i o n a m m eni ham da yer, bag‘rida shataloq otib yugurd im . ( H. Xudoy- berdiyeva.) 5. —E ndi nem is podshosi d a ry o tagiga uy solib kirib ketganligi masalasiga kelsak, — dedi rais, — m en buni gazetada o ‘qiganim yo‘q. A gar G itle r shundoq

qilgan bo‘lsa, askarlarimiz orasida suvchi bo lalar ham ko‘p, birontasi kirib, g irdobidan b o ‘g‘ib o lib ch iqad i. (A.Q .)6. Yer yutkur Q osim jon, kir uyga! B o‘la r o ‘ynaganing.7. — A hvo llar qa lay? — M ixday! 8. — D a d a n g iz du - nistmilar? — Ha, go‘iga durust.

73- topshiriq. Yozilgan insholami o‘zaro tekshiring.74- topshiriq. Yozilgan inshoiarga taqriz yozing.75- topshiriq. Yozilgan insholaming xatolarini tuzating.

Inshoning tuzatilgan qoralama shaklini oqqa ko‘chiring.76- topshiriq. Quyida berilgan matndagi gaplarning bosh va

ikkinchi darajali bo'laklarini aniqlab bering.

1. Bem or allaqachon jarrohlik sto lida yotardi. Uning yoniga yosh sh ifiko r keldi. B em or a sab iy lash ib , unga tom on o ‘girildi.

— lltim os, hayajonlanm ang, — dedi unga shifokor.— H arakat q ilam an , doktor, ax ir u m rim d a birinchi

marotaba operatsiya qilinishim.— T ushunam an , tushunam an , — ded i sh ifokor uning

gapini m akqullab.— Lekin m en d an ibrat olsangiz boM adi: m en ham

b irin c h i m a ro ta b a o p era ts iy a q i lis h im , a m m o hech qo ‘rqayotganim yo‘q.

2. — Q a d rd o n q o ‘sh n i, bugun k e c h q u ru n m enga saksofoningizni berib tu ra olmaysizm i?

— Siz ham uni chalishni o ‘rganm oqchim isiz?— Yo‘q. Faqat bugun vaqtliroq uxlam oqchiydim .

(„Shifokor va dardmandlar xandasF)


i« Bilib oling. Bayon o 'tkaz ishdan asosiy m aqsad so ‘zlam i to ‘g‘ri tanlash va q o ‘llash, ulam i m an tiq a n to ‘g‘ri bog‘lash, talabaning idrok qilish va

t o ‘g ‘ri ifo d a la s h q o b iliy a tin i h a m d a sav o d x o n lig in i s inashd ir. B ayonda o ‘qituvchi to m o n id an b iro r m atn o ‘qiladi va talaba eslab, o ‘z bilganicha yozadi. Bunda badiiy a sard an o ‘q itu v ch i to m o n id an o ‘qib berilgan m atn n i ta la b a m atnga yaqinlashtirib b ay o n yozish i, o ‘zin ing m u lohazala rin i ham ifodalashi m um kin . Bunday m atn rasm , tab ia t hodisasi asosida o ‘q ituvchi to ‘qigan m atn kichik e rtak , hikoya b o ‘lishi ham m um kin.

B ayonn ing ikkinchi turi qo ‘shimcha topshiriqli insho bo‘lib, ona tili b o ‘yicha o‘tilgan biror mavzuga bagkishlanishi m um kin (m asa lan , „Uslubni yaratuvchi vositalar“ yoki „sintaktik sinonim iya“). Bunda o ‘qituvchi o ‘tilgan mavzu bo‘yicha m ateriallari bo‘lgan m atnni tanlab olishi kerak.

B ayon tu r la r i : J) t o ‘Jiq b a y o n ; 2) qisqa b ay o n ;3) q o ‘sh im cha topshiriqli bayon.

1. B ayonn ing asosiy turi to ‘liq m atnli bayon b o ‘lib, m avzu to ‘liq bayon etiladi.

T o‘liq bayon

O T A VA O N A HAQINI B /LM A K ZIK R ID A

Ey farzand , bilginkim , aql yuzasidan farzandg‘a o ta- onani izzat va hurm at qilish vojibdur, nedinkim uning asli o ta va o n ad u r. O ta va onan i n im a uchun hurm at q ilu rm an , deb ko‘nglingga kelturm ag‘il, bilgilki, u lar sening u c h u n o klim g‘a ham tayyor turadilar.

H ar farzandk i, oqil va dono b o ‘lsa, hech vaqt o ta- onan ing m e h r haqini ado qilm oqdin xoli bo‘lm ag‘usidir. O ta-ona farm onbardordur. Bu farm onbardorlikda ham ish b o 'lgkay va ham farm on bo‘lg‘ay. O ta-onaning ishi seni parvarish q ilm oqdur va farm oni senga yaxshilik o ‘rgat- m oqdur. Ey farzand, shul vajdin o ta-onangni sagkal ham ran jitm ag‘ii.


A ytishlaricha, am ira lm o ‘m inin A lidan s o krabdilarki: „F arzandda o ta -o n an in g haqi qan ch ad u r?“ H az ra t Ali d e d i: „ H a q ta o lo b u a d a b n i ra su ln in g ... o ta - o n a s i o lu m id a kokrguzdi. N ed ink im , bu hazrat o ta-onasin ing hayotlik ayyomini topsa erdi, ularni o kzidan ilgari tu t- m oq, ulam ing haqini bilm oq va ularga farzandlik yuzidan tavoze’ ko‘rguzm oq vojib b o klur erd ikt.

( „Qobusnoma " dan)

Z in h o r m eros o lm oq hirsi bila o ta -o n a n g o ‘lim in i tilam ag‘ilki, ularning rizqi bilan sening rizqing yetishur. O ta-onaning o klim ini tilam agkil, chunki o ta -o n a o ‘lm ay yursalar ham rizqing yetishaveradi, ned ink im , rizq m a- qu m d ir (m aqsum — taqsim langan , b o ‘lingan) va u har y o kl bila vosil b o klur. R o‘ziy nasiba uchun o ‘zingni ko‘p m ashaqqatga q o ‘ym ag‘il, ro ‘ziy rangi va azo b -u q u b a t bila ziyoda bo‘lmag‘usidir.

A gar m olsiz likdan qashshoq b o ‘lsang , a q ld a n boy b o ‘Im oqqa erishgilki, m ol b ilan boy b o ‘ig‘o n d a n , aql bilan boy b o klg‘on yaxshiroqdur, nedinkim aql b ilan mol jam etsa bo‘lur, am m o mol bilan aql o ‘rgan ib b o ‘lmas. Bilg‘il, aql bir m ol erurki, un i o ‘g‘ri o lo lm as, u o ‘tda yonm as, suvga oqm as.

Bas, agar aq ling b o ‘lsa h u n a r o ‘rgang il, n e d in k im h u n a rs iz aq l — b o sh s iz t a n , s u ra ts iz b a d a n d e k d u r . U ndoqkim debdurlar: al-adab — suratil aql.

( „Qobusnoma “dan)

Qisqa bayon

HIKOYAT

O ldin o ‘tgan k ish ilam in g k ito b la rid an sh u n i o ‘qib biJdimki, ajam shohJari bir d o ‘kon yasab, uni o tga yukJab sahroga olib borarkanlar, toki o ‘sha joyda yigkilgan m azlum larni ko‘rib, h a r birining arzini eshitib o lish m um - kin b o ‘lsin. Buning sababi shu ediki, a g a rd a podshoh b iror joyda o ‘tirib qolsa, u yerda dahliz, eshik va parda


paydo bo 'lad i. G ‘arazli kishilar va sitam garlar shundan f o y d a la n ib , zu lm c h e k a y o tg a n la rn i p o d sh o h o ld iga q o ‘ym aydilar.

( Nizomulmulk. ,Siyosatnoma yokiSi'yar ul muluk “ dan)

T O ‘G ‘R ILIK

Insondagi ajoyib xulqlardan biri to ‘g ‘rilikdir. T o ‘g‘riIik odam dagi ham m a ishiarning tartib va m arom da ketishini t a ’m in layd i. T o ‘g‘rilik izdan chiqdim i, dem ak, ham m a ish lar tartib i buziladi. Xoh katta va ulug1 ishlar b o ls in , xoh k ich k in a va a rz im as am alla r b o ls in , agar d iqqat k o ‘zi b ilan qarasang, ularda to ‘g‘rilik b o ‘lmasa, ham m asi xarob b o ‘ladi. Barcha turdagi ishiarning bari to kgkrilik bilan barqaro r, shu ishlarni am alga oshiruvchilar esa to ‘g‘rilik bilan bardam va ustuvordir. {Gaz.)

Q o‘shimcha topshiriqli bayon

0 ‘qituvchining topshirigki bilan qisqa bayon yoziladi.

77- topshiriq. Okqituvchining aytib yoki o‘qib bergan hikoya yoki ertakning qisqa mazmunini yozma bayon qiling.

DIKTANT

f t p ? Bilib oling. D ik tan tn ing ko ‘rsatish, eshittirish, saylanma, erkin d ik tan t kabi tu rla ri asosan bosh -

lan g ‘ich sinflarda va qism an yuqori sinflarda o ‘tkazilsa ham , litsey va kollejlarda ularning ayrim larini takrorlab, d ik tan tn in g saylanm a va nazorat (kontrol) turi ustida ham ish o lib boriladi.

D ik tan tla r odatda o ‘tilgan til qoidalarini o kquvchilar q anchalik o ‘zlashtirganini bilib olish va shu orqali o ‘tilgan til qo idalarin i m ustahkam lash uchun o ‘tkaziladi.

f f j B f Bilib oling. Saylanm a dik tan t o 'tilgan ayrim tilqoidalari bo‘yicha b o lib , tanlangan qoidalarga o ‘qi-

tu vch i m iso llar (sokz, ibora, gap, m atn) top ib , o kquv- 64


chilarga yozdiradi yoki o ‘q ituvch in ing topsh irig ‘i b ilan o 'quvch ilar yoddan yozadilar.

78- topshiriq. 0 ‘zbek alifbosi sirasini yozing. Harflarni izohlang.

79- topshiriq. kesma, osma, qatlama, bosma, moslama, qovurma, yozma, olma, o ‘sma, suzma, yigitcha so‘zlaridagi urg‘uning o ‘rnini o‘zgartirib, mazmuniga mos gaplar tuzing.

80- topshiriq. Quyidagi so'zlar tarkibidagi ng harflarining bir yoki ikki tovush ifodalashiga qarab, ikki ustunga ajratib yozing (si-ngil va sin-gan kabi)

A nglam oq, angor, ang ishvona, o hang , ohangi, b u - gungi, burungi, gangimoq, dangal, dangasa, kitobingiz, dinga, dongdor, durang, tajang, ko 'ringan , lagan, jangovar, ja ra n g li, zang , zangori, in g ic h k a , ingram oq, in - dinga, keyingi, kengroq, kengaym oq , kengash, kunga, ko‘ngil, m ang, ming, m ingan, m ungli.

81- topshiriq. So‘zlami bo‘g‘inlarga ajratib yozing.

televizor, teaír, opasi, onangiz , uyushqoq, m udofaa, m u d d ao , ra d io , tanga , o n g i, m e n g a , sing il, m a ’n o , ju r 'a t, qadr, vaqt, sabr, 2003- yil.

82- topshiriq. So‘z)arning imlosiga diqqat qilib yozing.A chch iq-chuchuk , e rta -ind in , m ayda-chuyda, b irin -

k e tin , c h a rs -c h u rs , k a m -k o ‘s t, k e c h a -k u n d u z , o ta - ona , o c h in - to ‘qin, och-yalang‘o c h , ketm a-ket, kokrp a- yostiq , sek in -a sta , sovg‘a -sa lo m , a ft-b ash a ra , sh a ra q - shuruq .

83- topshiriq. Berilgan so‘zlarni tahlil qilib, birinchi ustunga qo'shib yoziladigan qo'shma so‘zlarni, ikkinchi ustunga ajratib yoziladigan qo‘shma so‘zlami, uchinchi ustunga juft so‘zlarni guruhlab yozing.

Saylanma d iktant

ASALARI

Asal asalari uyasidagi m um k a tak la rid an o lin ish in i ham m a yaxshi biladi. A sa la rila rn i b o la r ila r deb h am5 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 65


atashadi. A salari n e ’m atidan qadim zam on lardan beri foydalanib kelinayotganiga qaram ay, yaq in-yaq ingacha odam uning fe ‘l-a tvori haqida deyarli hech narsa bilmas edi. K uzatish lardan shu narsa m a’lum b o ‘ldiki, „razved- k ach i“ a sa la r ila rn in g raqsga tu sh ish ig a qarab boshqa asalarilar uyadan qancha masofa uzoqda gulzor borligini, ular qanday gui ekanligini va oz-ko ‘pligini bilib olishar ekan! B o‘la jak o n a asalarin i b o q ad ig an m axsus a ra - lashm a — asalari suti ham qim m atbaho shifobaxsh dori hisoblanib, u yu rak faoliyatini yaxshilaydi.

DASHT

D a sh tn in g q a y e rig a qaram ang , h a m m a yerda o ‘t - o ‘lanlam i ko‘rasiz. N am yetishmasligidan u yerda daraxtlar o ‘sm aydi. E r ta bahorda, qo r erishi b ilan dastlabki o ‘sim liklar p ay d o b o ‘ladi. U lar yirik em as, bo 'y i atigi 10—20 san tim etr, ildizi ham qisqagina — 10 santim etrga yaqin. B ir oy m ob ay n id a bu o ‘tla r rivojlanib , gullab, urug4 tugib, qovjirashga ham ulguradi. K eyinchalik bu o ‘tla r o ‘rn in i u y q u li o ‘tlar, sum bul, m u sh u k o ‘t egallaydi. U larning gullari och rangli, ko 'rkam .

84- topshiriq. So‘zlarda u harfini qo'llamaganda ham, ma’no anglatadigan sokzlaming tagiga chizing.

L ug'at diktant

1. Yigit, yil, y iroq , yirtiq, yirtqich, yig‘ilish, yig‘im - terim , yig‘in, y ig ‘ind i, yirik, yigkiq, yig‘m a, yod, y o ‘l, y o ‘l-yo‘l, y o klka, y o ‘ldosh, oy, oyi, q iyin, kiyik, o 'y in , qayiq, ayiq, v ay ron , yo‘g‘on.

2. Z iyrak, b iy ro n , siyla, tuynuk, jiy d a , m ayna, jiy - ro n , q iym a, x a y r, fayz, tiy rak , k o ‘y lak , z e b -z iy n a t, oilaviy, siyosiy, om m aviy, adabiy, tarbiyaviy.

3. Asliy, ax loqiy , axloqli, aqliy, aqlli, qadim iy, m a’- noli, lim on, lirika, bolalik, bolali, litr, vodiy, gerbariy, gulli, doim iy, teo re m a , yeyishli, yow oy i, doim , poem a, diam etr, N aim a, fidoyi, jism oniy, m ayna, nina, milliy, ilohiy, hiyla, iy lam oq.


17- mashq. y harfi talaffuzda eshitilib, ammo yozilmaydigan so‘zlaming tagiga chizing.

N azorat diktanti

Y IL FASLLARI

Y er quyosh atrofini b ir yilda bir m arta aylanib ch iqad i. Shu davrda u o ‘z sirtini Q uyoshga har xil vaziyatda ,,tu - tib “ beradi. Quyosh osm onga baland ko 'tarilganda, un ing nurlari Yerga to ‘g‘ri tushib, uni kuchliroq q izd irad i va Yer yuzi issiq b o ‘ladi. Q uyosh u ncha baland k o ‘tarilm ay , uning nurlari Yerga qiyalab tushganda, Y erni paypaslab o ‘tib ketgandek b o ‘Iadi va Yer yuzida sovuq turadi.

Q ishdan keyin bahor, bahordan keyin yoz keladi. Y ozning qoq o lrtasi — 22- iyunda yozgi Quyosh tu rish i yuz berad i. E ndi yoz o ‘zining haq iq iy kuch in i k o ‘rsa tad ¡. K unlar ju d a isiydi, bo lalar suvdan ch iqm ay qo lishad i. Biroq hadem ay kuz yaqinlashib, uning ba ’zi a lom atlari paydo b o ‘la boshlaydi... K unlar qisqarib, tu n la r uzayadi. Asta-sekin daraxtlam ing bargi sarg‘ayib to ‘kila boshlaydi. H adem ay daraxtlar y ap -ya lang 'och b o ‘lib, shum shay ib qoladi, tabiat qom i kuta boshlaydi. Shu tarzda fasllar a l- m ashina-alm ashina yil o ‘tadi. Azaldan bu jarayon tak ro r- langani-takrorlangan.

Lekin Yer sharining ham m a joyida ham yil fasllarining bir-biridan farqi unchalik sezilarli emas, shim oliy va ja - nubiy qutblar atroflarida yil davom ida sovuq: u yerlarda Quyosh nurlari har doim yer sirtini yalab o ‘tgandek tu - yuladi va uni uncha qizdirmaydi. Ekvatom ing ikkala to - m onida, tropiklarda esa yilning ham m a fasllarida ham issiq. U yerda Q uyosh h a r doim tik tepada tu rad i, sh u n in g uchun ham bu yerlar Quyosh issiqligini ko‘p qabul qiladi.

(„ Bolalar ensiklopediyasi “dan)

M ASHINA

Kuni kecha Farhodga adasi o ‘yinchoq m ash ina olib keldi. 0 ‘ziyam shunaqangi xushbichim ki, uni G ‘ayratga juda-juda ko‘rsatgisi keldi.


G ‘ayrat o krtogkining q o lid a eshiklari ochilib-yopiladigan m ashinani ko‘rib, anqayib qoldi. Farhod mashina biqinidagi m u rv a tn i b u rab -b u rab , polga q o 'y ib yuborgan ed i, u g kizillab yurib ketdi. D evorga yaqin lashay-yaqin lashay deganda, sekin burilib, orqasiga qaytdi.

— Q anday yaxshi m ash in a-y a , buni kim yaratgan? Q an i, qaysi biringiz ayta olasiz!

— Zavoddagi am akilar! — deyishdi chugkurlashib ikki o ‘rtoq.

G kayrat o ‘zida ham xuddi shunday mashina boklishini juda-juda istadi. Shu kunning ertasiga Farhodlam ikida yana o ‘shanday mashina paydo bo‘ldi. Lekin uni Farhod G ‘ayrat- lamikiga olib chiqa olmadi. Chunki u negadir isitmalay boshlagan edi. O y o q -q o lla ri ham zirqirab og‘ribdi, tom og‘i achishibdi. Oyisi o ‘g‘lining ahvoliga achinibdi:

— T erlab turib sovuq suv ichm a, deb doim aytam an senga!

O yisining gapi Farhodning qu log lga zokrg‘a kirardi. C h u n k i u e rtaga G ‘ay ra tn in g tu g ‘ilgan kuni ekan in i eshitgan. M ashinani shu kuni sovgka qilam an, deb o ‘y- lagan edi. Shuning uchun ham dabdurustdan so‘radi:

— Oyi, ertaga tuzuk b o klam anm i?— D orini vaqtida ichsang tez tuzalasan. (K S.)

AKVAREL

„A kvarel“ so‘zi lo tincha „akva“ — „suv“ so‘zidan kelib ch iqqan . Bu suvli, jilo lanuvchi b o ‘yoqlar qadim da ham m a ’lum b o ‘lgan. Lekin M isr va antik davr ustalari unga oq b o ‘yoq q o ‘shib foydalanishgani uchun rassomlik asarlari y o rq in c h iq m a g a n . H o z ir fo y d a lan ilay o tg an akvarel b o kyoqlarim iz (oq b o kyoq qorishm asisiz) 15 asrdan beri q o lla n ilib kelinm oqda.

Akvarel b o kyoqlarining ajoyib xususiyati tiniqligi, „ha- voday m usaffolig id ir“ . Akvarel b o ‘yoqlarini ishlatishda yum shoq ju n d an tayyorlangan m o‘yqalam lardan foydalaniladi. O q bo 'yoq ishlatilm aydi. Oq qogkoz b o ‘yoq vazifasini bajaradi.


Akvarel b o ‘yog‘i qog‘oz sirtiga yupqa qatlam b o klib yopishadi, bu qatlam nurni yaxshi o ktkazad i. Shuning uchun akvarel b o kyoqlari bilan rasm ish langanida dog‘siz silliq qog‘oz tan lanadi. Akvarel b o kyoqlari b ilan ilk bahor faslining tin iq osm onini, ariqlarda suvning sharqirashini, dalalam ing so f havosini, tabiatning nafis m anzaralari tas- virini nafosat bilan yaratish m um kin.


AKROBAT

„A krobat“ sokzi yunon tilidan o lingan b o ‘lib, u „Oyoq uch ida y u ram a n “ , „Y uqoriga c h iq a m a n “ m a 'n o la rin i anglatadi. A krobatika sirk sa n 'a tin in g alifbosidir. Sirk sahnasiga chiqishni xohlovchi har b ir kishi o kz tanasini m ukam mal idora qilishga o‘rganishi kerak. Shuning uchun akrobatika sirk gum bazi tagida trapetsiyadan trapetsiyaga sakrovchi g im nast uchun harn, sim u stid a yuguruvchi do rbozlar u ch u n ham , turli n a rsa la rn i epch illik bilan yuqoriga o tib va ilib oluvchi jonglyor u c h u n ham , uchqur otdagi m ohir chavandoz uchun h am , h a tto xushchaq- chaq m asxaraboz uchun ham zarur. A krobatika sirk san'ati turlari ichida eng qadimgisidir.

Hoziigi kunda akrobatika sirk san 'ati boMibgina qolmay, Sport turlaridan biri ham hisoblanadi.


ARTIST

San'atga astoydil m ehr q o kyib, unga havotin i baxshida etgan va yuksak m ahorat cho 'qq ilarin i egallagan har bir san ’at kishisiga nisbatan „Q anday a jo y ib , ilhom baxsh artist!“ degan ibora ishlatiladi.

Artist pyesa yoki filmdagi turli qahram onlar qiyofasiga kirib, ular hayoti bilan yashashni, u lar nom idan harakat qilishni biladi. U o ‘zi yaratayotgan qahram on tovushi bilan gapira oladi, unga o ‘xshab yura oladi. Bugun u zam on- doshimiz qiyofasini yaratsa, ertaga o ‘rta asr podshosi yoki ertaklardagi qirol bo‘la oladi. Grim , kiyim va bezaklar artistga

69


o ‘z q a h ram o n in i yanada yaxshiroq k o ‘rsatishga, tom o- shabinlarda xursandchilik va quvonch, tashvish va achinish, nafrat kabi tuyg‘ular uyg‘onishiga yordam beradi.

Ba’zan s a n ’atga a ioqador bo 'lm ag an kasb egalari — shifokor, o ‘qituvchi va tikuvchilarni ham , agar u lar o ‘z ishlarining m o h ir ustasi bo‘lsa, artist deb atashadi.

AYLANAVADOIRA

A tro fim izd a dum aloq narsa lar ju d a ko‘p. U larn ing b a ’zilari d o iran i eslatadi. Bular — obi non va quym oq, m edal va ta n g a ia r , lim on b o ‘lag i... Y ana b oshqalar, m asa lan , h a lq a , v e lo sip ed g ‘ild ira g i, uzuk k ab ila r aylanaga ju d a o ‘xshaydi.

A y lanan ing do iradan n im a farqi bor? A ylana bilan cheklangan narsalarning hammasi — doira. Aylana esa shu doiraning chetlarig ina, xolos.

A y lana — faq a t ch iziq . O q q o g 'o z ustiga s takann i q o kyib, a tro fid an qalam yurgizib chiqsak, hosil b o ‘lgan ingichka dum alo q chiziq aylana b o la d i. Aylana chizish uchun sirku ldan ham foydalanish m um kin. Agar sirkul b o klm asa, q o g 'o z varagkini yog‘och taxtacha ustiga q o ‘- yib, o lrtasigab itta knopkaqadang, tagiga pihiq ip bogklab q o kying, ip n in g ikkinchi uchiga qalam bogklang. Q alam - ni ip bogklangan joyidan ushlab, tarang torting-da, ay- lanm a chiziq chizib chiqing, shunda aylana hosil bo‘ladi.

D oira — yassi shakl, uni q irq ib tayyorlash m um kin. Hali ch izgan aylanangizni atrofidan qaychi bilan qirqib chiqsangiz, do ira hosil bo'ladi. Sirkul q o ‘yiladigan yoki haligi knopka qadaladigan nuqta aylana va doira m arkazi hisoblanadi.

Ijodiy d ik tan t

18- mashq. Sutday, qahramonlarcha, yigitcha, suyna, tugma so'zlari ishtirokida gaplar tuzing va ma’nosini izohlang. Ajratilgan so‘zlaming oxirgi bo‘g‘ini urg‘u olganda qanday ma’no, urglu olmaganda esa qanday ma'no bildirishini o‘zaro qiyoslang.


Шf Bilib oling. Intervyu — m uxbirning (um um an• so‘zlovchining) b iror m ash h u r shaxs bilan b iro r

m asala b o 'y ich a savol-javobidir. M uxbir o ld indan o ‘z savollarini tayyorlab qo‘yadi. Savollar shu kunda ham m ani qiziqtirgan muhim masalalar haq ida b o ‘lishi shart.

O d a td a , savol bir xil rangdag i h a rfla r b ilan , jav o b boshqacha harflar bilan beriladi.

N a m u n a :

GENERALN1NG RAF1QASI

Bu suhbatning qahramoni — 83 yoshli onaxon, yurist, général Berdiyor Ahmedovning rafiqasi Komila Nasimova...

— Komila opa, 80 yoshdan ortiq um r ko‘rish — baxt. Shu yoshga yetgan insonning hayotda o ‘z falsafasi boisa kerak...

— Hayotning o ‘zi muallim degan gapning mag‘zini yoshing bir joyga borgandagina angiab yetar ekan kishi...

— 2002- yil — Qariyalarni qadrlash yili, deb e lo n qilin- ganda, xayolingizdan nimalar kechdi?

— Avvalo, har bir insonga qarilik gashtini surish nasib qilsin... Qariyalarni qadrlash va ularga mehr ko‘rsatish bizda azaliy odat. Yurtboshimiz bu odatni davlat siyosati darajasiga ko‘tarib dunyo ahliga bag‘rikeng xalq ekanimizni ko'rsatib qo‘ydi.

(Gaz.)

85- topshiriq. Biror qo‘shma korxona yoki mashhur kishilardan intervyu oling.

REPORTAJ

Bilib oling. Reportaj — m uhim va qiziqarli voqea,• hodisalar ro ‘y berayotgan jo y d an m atbuot, rad io

yoki telekokrsatuv orqali beriladigan xabar. B u n - day xabar qisqa, lo‘nda, v o q ean in g asosiy m o h iy a tin i ifodalaydi.

Reportaj odatda radio va te leko 'rsa tuv esh ittirish larida beriladi.


M u x b i r : M ana biz Qamchiq devoni qurilisbidamiz. Bepoyon, tekis yo‘l, atrofda lolalar ochilib turgan osmono‘par toglar... Qurilish boshIig‘ini gapga solamiz.

M u x b i r : Y o‘I qurilishi qayerdan boshlanib, qayerda tugaydi?

Q u r i l i s h b o s h l i g ‘ i; Yo‘l Angren shafaridan boshlanib, Qo'qongacha davom etadi. Zamonaviy tfllablarga javob beradigan bu yoMlardan ikki qator transport bemalol yurish imkoniyatiga ega. Bir qancha joylarda haydovehilar uchun dam olish va ovqatlanish binolarini ham qurish rejalashtirilgan.

M u x b i r : Haqiqatdan ham endi qurila boshlagan meh- monxona va oshxonalarni kolrib ko'zingiz quvonadi. Turli xil yengil va yuk mashinalari tuma qator bo'lib o‘tib turibdi...

MAQOLA

Bilib oling. M aqola — adabiy yoki ilmiy mazmunda• bo‘lib, hajm jiha tdan ancha katta boMadi. M aqola

hayotning m uh im va dolzarb masalasiga bag lsh lan ish i yoki ilm -fanning b iro r sohasini yoritishi m um kin.

N a m u n a :

FOSH ETUVCHI SAVOLMumtoz shoirimiz Bobur bir she’rida „Bori elg‘a yaxshilig*

qilglilki, mundan yaxshi yo‘q, kim degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshilig“ 1 deb yozadi. Darhaqiqat shunday. Ammo yaqinda, aniqrogli, noyabr oyining yigirmanchi kuni yuz bergan hodisa menga qattiq ta’sir qildi.

O'sha kuni vaqt ancha kech bolib qolgan edi. Sigaretim tugab qolgani uchun mashinaga o‘tirib, shaharga yo l oldim. Qarasam yo‘1 chetida ikki kishi o'tgan-ketgan mashinaga beto‘xtov, besaranjom qo‘l ko'taryapti. Biron gap bolganligini koknglim sezib, mashinani to'xtatdim . O'zlarini tanishtirishdi. Toshkent kino- texnikumida o'qishar ekan.

— Bir kursdosh qizimizning mazasi boMmay, hushidan ketib yotibdi. Taksi to'xtam ayapti, to‘xtagani ham kasalxonaga olib borishga rozi bo'lishmayapti. Iltimos, aka, yordam bering,— deyishdi.

Zilolani o‘ziga keltirib, ikki o‘rtog‘i bilan kasalxonaga olib ketdik.


Dunyoda qancha odam bo‘lsa, shuncha fe’l-atvordagi kishi bor deganlari rost ekan. Fe’l-atvor o ‘z yo‘liga, kishi aw alo o ‘z burchini bajarishi kerak. Biroq shifokorlar bemorga yordam ko‘rsatishga shoshilishmasdi. Bir-ikki iltim osim izga x o ‘p deyishdi-yu, o ‘zgarish bo‘lmadi. Ovozimni biroz ko‘tarib gapirishimga to ‘g lri keldi. Shunda shifokorlardan birining javobidan uchalamiz ham dong qotdik, u ikki talabadan ham ko‘ra ko‘proq menga tekkizib dedi:

— Bemor hech kimingiz bolm asa, buncha jon kuydirasiz? Yo o‘rtada biror gap bormi?..

Men ne deyman-u, qo‘bizim ne deydi, deb shunga aytsalar kerak. Bu shunchaki savol emas, o ‘z egasining ma’naviyatini, dunyoqarashini fosh etuvchi savol edi.

Bilishimcha, o‘sha shifokor Boburning yuqoridagi misra- larini o ‘qimagan, mabodo o‘qigan bo‘lsa ham, uqmaganligi aniq. (Gaz.)

86- topshiriq. Quyidagi mavzularning biri yoki ikkinchisi bo‘yicha maqola yozing.

„X otira — m uqaddas, qadrlash esa burchdir“ , „ M a n - gu toshning m angu sadosi“ (Q adim gi toshbitik lar h aq i- da), „Badiiy did tadriji“ , „M illiy g koya va m illiy istiqlol m afkurasi“ , „M ovarounnahr faq ih lari“ .

XABAR

[Ш |П | Bilih oling. Xabar — biro r m uhim voqea, hod isa , yangilik va boshqalar haqida beriladigan m a’lum ot.

Bunday m a’lum otni b iro r idora, tashkilot yoki m uxbir beradi.

N a m u n a :I. Madaniyat vazirligi yozuvchilar va kompozitorlar uyush-

masi, ...jamg'armalar „Qariyalar — yurt ko ‘rki, ziynati“ deb nomlangan publitsistik va badiiy asarlar tanlovini e’lon qiladilar.

...otaxonlarimiz, onaxonlarimiz siymosi yorqin bo 'yoqlarda... va ta'sirchan uslubiarda aks ettirilgan eng yaxshi nasriy, she’riy, musiqaviy, tasviriy, publitsistik asarlar tanlovga qabul qilinadi...

{Gaz.)


M a’lumki, Toshkent musiqa kolleji 2001- yili ta ’lim sohasidagi yutuqlari uchun Meksikaning xalqaro „Oltin kuz“ belgisi bilan taqdirlangan edi. Yaqinda shu kollejning II kurs talabasi Anna Zaxarova Buxarest shahrida bo'libo'tgan „PRPIANO-RO- MANIA“ xalqaro tanlovida g'oliblikni qo‘lga kiritdi. Kollejni shu yil tamomlagan Tatyana Jukovaga esa Germaniyaning Kyoln shahridagi Xoxshule Fyurmyuzik oliy musiqa maktabi professori Arbo Valdm janoblaridan o'qishini Germaniyada davom ettirish to‘g‘risida taklifnoma keldi. {Gaz)

87- topshiriq. Mahallangizda yoki shaharda, biror korxonada ro‘y bergan voqea-hodisa to'g'risida xabar yozing.

f Bilib oling. A nnotatsiya — nashr qilinadigan bi- • ro r ilm iy, badiiy, falsafiy va boshqa asarlarning

asosiy m azm uni va foydalanish sohasini ifodalovchi m a’lu- m otnom a.

N a m u n a : „Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy uslubi“ monografiyasiga (Toshkent, „Fan“ nashriyoti, 1984) quyidagicha annotatsiya yozilgan.

Mazkur monografiya o'zbek tilshunosligida kam o‘rganiigan stilistika muammosiga bag'ishlangan. Ishda ilmiy uslubning eks- tralingvistik belgilari, leksik-semantik, morfologik va sintaktik xususiyatlari yoritilgan. Adabiy til birliklarining ilmiy uslubda qo‘ilanish xususiyatlari, ularning boshqa funksional uslublardan farqli belgilari tahlil qilingan.

Monografiya tilshunos-turkologlar, aspirantlar, oliy o ‘quv yurtlari filologiya fakultetlarining o'qituvchi va talabalari hamda tahririyat, nashriyot xodimlariga mo‘ljallangan.

88- topshiriq. Biror darslik, monografiya, risola to‘g‘risida annotatsiya yozing.

f Bilib oling. Konspekt — katta hajmdagi o ‘quv m ate-• riallarini qisqa qilib, m azm unini yozish. Konspekt

ANNOTATSIYA

KONSPEKT


tuzishda m asalaning asosiy tom onlarig ina qayd etiladi. N atijada kichik hajm dagi material paydo b o ‘ladi.

M asalan, tarix fanining „Amir Temurning harbiy san ’a- //"mavzusidagi katta hajmdagi materialni quyidagicha konspekt qilib yozish m um kin:

...D unyoning 27 m am lakatini zabt e tishda A m ir Tem ur- ning harbiy san ’ati bosh om il bo‘ldi. T e m u r q o ‘shinlari piyoda va otliq askarlardan tuzilgan edi. Q o ‘sh in la r o ‘nlik, yuzlik, minglik, o ‘n minglik qismlarga b o ‘lin ib , h a r b in ning boshida bir boshliq turardi. 100 m inglik lashkarga 12 am ir boshliq edi. Jang paytida har b ir q ism n in g o ‘z jang qilish usuli b o lg an , m a’lum qismlar zaxirada turgan. Jangda ikki safda o ‘ng qano t (barong‘or) va chap q a n o tla r joylashgan, o ld inda kuchli ikki safli ilg‘o r (av o n g ‘o r) turgan. U ning oldida ayg‘oqchi q o ‘shinlar (razvedka) b o l ib , jang- ni boshlab bergan. Zaxira zaruratga qarab jan g n in g oxirida jangga tashlangan.

89- topshiriq. Quyidagi mavzular bo‘yicha konspekt tuzing.

1. V atanim iz hudud ida m arkazlashgan dav latlam ing tashkil topish (IX —X III asrlar).

2. A lisher N avoiyning „Xam sa“ doston i.3. XIX afrning ikkinchi yarm ida T urk istonn ing zabt

etilishi oqibatiari.4. XX asr boshidagi xalq ozodlik harakatlari.5. 0 ‘zbekiston — mustaqil davlat.

RASMIY 1SH QOG'OZLARl

|f Bilib oling. Rasm iy ish qog 'ozlari (q aro r, qonun, ' • ariza, bayonnom a, shartnom a, ish o n ch n o m a va

boshqalar) yozish ham m atn tuzilishining b ir turidir.

TAQRIZ

II Bilib oling. T aqriz m a’lum bir adab iy asar, m aqo- I ; la, ilmiy m aqola, dissertatsiya to^g 'risida yozilgan

salbiy yoki ijobiy fikrdir. A lbatta, taq rizch i asarga baho berishda o ‘z fikrini asoslashi, o ‘quv ch in i ishontiri- shi lozim.


M E’YORNI UNUTMANG, MUALLIF!

Yaqinda Mahmud Rahmatulloning „Namangan“ nashriyotida nashretilgan „Kimligimni e! bilsin“ sarlavhali badiiy-publitsistik qissasini o ‘qib chiqdim. Ochig‘ini aytsam, „qissa“ deb atala- digan bu asardan ko‘nglim mutlaqo tolmadi. Negaki, unda badiiy saviya o ‘rnini tahrirbop gkaliz jumlalar, me’yoridan ortiq hamd-u sanolar, balandparvoz o‘xshatishlar toklib-toshib yotibdi. M uallif „qissa“ qahramoni — qo‘shiqchi hofiz yigitni chuno- nan oshirib ta ’riflaydiki, asti qo‘yaverasiz.

Asar muallifimng „Bugungi yosh xonandalardan kimlarni yoqtirasiz?“ degan savoliga hofiz: „Nasiba Sattorova, Maryam Sat- torova, Gulbahor Erqulova, Mahmudjon Yo‘ldoshevlarni“ deb, „Estradaga munosabatingiz?" degan savolga esa: „Botir Zokirovdan keyin estradani ko‘rmayapman‘\ deb javob qaytaradi.

Kitobda me’yor sarhadlaridan oshib ketgan ajabtovur ta’rif- tavsiflar shunaqa ko‘pki, ba’zilarini o ‘qib hayratga tushmaslik aslo mumkin emas. Emishki, TavakkaJ Qodirovday ustoz san’atkor Muhiddin hofizga tan berib: „Men ovozni senga berib bo‘lganman, endi m ening o ‘ynaydigan davrim keldi...“ , degan emish. ,,Dog‘m an“ qo‘shig‘ini Muhiddin hofiz ustozidan ham o ltkazib kuylar emish...

Nahotki, shunday bo‘lsa?..Q okqonlik Muhiddin hofizni yaxshi taniyman. Qo‘shiqJarini

ko‘p bor tinglaganman. Darhaqiqat, ovozi shirali, o'ziga yarasha iste'dodi bor. Mumtoz qo‘shlqlami maromiga yetkazib kuylaydi. Ammo „Kimligimni el bilsin“ qissasini o'qigan kishida M uhiddin hofizning oldida Jo'raxon Sultonov, Komiljon Otaniyozov, M a'm urjon Uzoqov, Tavakkal Qodirov hech nima emas ekan- da, degan fikr paydo bo‘ladi. Yuqorida tilga olingan san’atkorJar tokgkrisida qanchadan qancha maqolalar yozilgan. Ammo ular juda kamtarinlik bilan, odob doirasida yozilgan.

„Kimligimni el bilsin“ni nashr etishda muallif, noshir dokst- larimiz m e’yor degan tushuncha ham borligini unutib qokyganga okxshaydilar.

M. Ahmedov90- topshiriq. Taijimayi holingizni yozing.91- topshiriq. Imtihonlarga qatnashmaganligingiz haqida lu-

shuntirish xati yozing.92- topshiriq. Majlis qarorini yozing.


M a tn la r ustida umumiy m a sh q la r va topsh iriq lar

93- topshiriq. Berilgan matnlarning qaysi uslubga oidligini aniqlang va mazmunini so‘zlab bering.

1. M adaniyat ustun bo‘lgan jo y d a urush chiqmasligi aniq. I!m -u m a’rifat e ’zozlangan m am lakatda hech kim urush haq ida bosh qotirm aydi. C h u n k i ilm -u m a’rifat insonni yuksaklikka ko‘taradi. XXI asrda, m en ishona- m an, m adaniyat uchun, ilm -u m a ’rifa t uchun jon in i beradigan va buni hayotning asosiy m aqsad i qilib q o ‘yadigan yangi avlod paydo b o ‘ladi. Biz a n a shu avlod u chun yashayapm iz. Biz ana shu oliyjanob m aqsadlarni odam lar qoniga singdirish uchun harakat qilyapm iz. Biz kutayot- gan avlod m ana shu boylikni dunyodag i eng katta boylik deb bilsa, hayotini shunga baxshida e tsa , bilingki, odam zod yorug‘ kunlarga erishishi muqarrar!

(/. Karimov. „ Maqsadimiz — tinchlik, barqarorlik, ham korlik “)

2. D iam etrga tiralgan barcha ichki chizilgan burchaklar to ‘g‘ri burchaklardir.

Bitta yoyga tirkalgan barcha ichk i burchaklar o‘zaro tengdir.

(„ Geometriya “ darsligidari)

3. Sum bul (ferula muskusnaya— F eru la m oschata) Jiz- zax, Sam arqand, Qashqadaryo va S u rxon-daryo viloyat- laridagi tog‘li tum anlarda, tog 'la rn ing chakalakzor, tosh- tuproqli ochiq qiyalarida o ‘sadi.

Y uqorida ko‘rsatilgan ferula tu rla rin ing ildizi tarkibida kovrakka okxshash smola, e firm oy i, yelim , ko‘p m iqdorda kraxmal bor. Xalq tabobatida bu k o ‘rsatilgan o ‘sim liklar smolasini sut bilan qaynatib, zaxm , yara va shishlarni da- volashda ishlatiladi.

(O'zbekistonning shifobaxsh o'simliklari)


4. ...uyning to ‘riga solingan atlas k o ‘rpa, par yostiq quchog‘ida, sovuqdan erinibmi va yo boshqa sabab bilan- m i, uyg‘oq yo tgan b ir qizni ko‘ram iz. U ning qora zulfi par yostiqning tu rli tom oniga tartibsiz suratda to ‘zg‘ib, quyuq jingalak k ip rik ostidagi tim qora ko‘zlari bir nuq- taga tikilganda, n im ad ir bir narsani ko‘rgan kabi..., qop- qora kam on, o ‘tib ketgan nafis, qiyiq qoshlari chim irü- ganda, n im ad ir b ir narsadan c h o ‘chigan kabi... to ‘lgan oydek g‘uborsiz o q yuzi biroz qizillikka aylangan-da, kim - dandir uyalgan kabi... Shu vaqt ko‘rpan i qayirib ushla- gan oq qo‘llari usta q o ‘li bilan qo‘ndirilgan qora xolini qashidi va boshini yostiqqa olib o‘tirdi. Sariq rupoh , atlas ko‘y!ak- ning ustidan u n in g o ‘rtacha ko‘kragi b iroz ko‘tarilib tu r- m oqda edi. T u rib o ‘tirgach, boshini b ir silk itdi-da, ijirg‘a- nib q o ‘ydi. S ilk in ish orqasida uning yuzini to ‘zg‘igan soch tolalari o ‘rab o lib , jonsiz bir suratga kirgizdi. Bu qiz su- ratida ko‘ringan m alak qutidom ing qizi — Kum ushbibi edi!

(A. Qodiriy)

5. ...bu hujraning egasi ham boshqacha yaratilishda: og'ir tabiatli, ulug‘ gavdali, ko‘rkam va oq yuzli, kelishgan qora ko‘zli, m utanosib qo ra qoshli va endigina m urti sabz urgan bir yigit!. Q an d ay d ir bir xayol ichida o ‘tiruvchi bu yigit T oshkentning m ash h u r a’yonlaridan b o ‘lgan Yusufbek ho- jining o ‘g‘li — O tabek.

(A. Qodiriy)

6. K attaqo‘rg‘o n shahri m arkazidagi SoTi O lloyorxiyo- bonidayangi „N ik o h uyi“ qurilib, foydalanishga topshirildi. U n ing b u n y o d e tilish id a viloyat ad liya boshqarm asi, K attaqo‘rgkon sh a h a r hokimligi ham da b ir qa to r korxo- n a - ta s h k ilo tla r tashabbusko rlik va hom iy lik q ilishd i. „S ham s-Q am ar“ xususiy savdo-qurilish firmasi b inokor- larining sa ’y-harakatlari tufayli shahar m arkazida qad rostlagan b ino g o ‘zal va ko'rkam ko‘rinish kasb etib, shahar husniga husn q o kshdi.

7. „Q ariyalarni qadrlash yiJi“ ham da „K o ‘zi ojizlarjam i- yati“ tashkil topganlig ining 70 yilligi m unosabati bilan


Pastdarg‘om tum anida o ‘tkazilgan tadbir to kp langan larda katta taassurot qoldirdi. K o‘zi ojiz nogironlarni ijtim oiy him oyalash, ularning o ‘ksik k o ‘ngillariga m a’naviy dalda berish m aqsadida uyushtirilgan ushbu an jum anga tu m a n - da istiqom at qilayotgan 70 nafarga yaqin nog iron lar tak lif etildi. U lar sha’niga iliq fikrlar bildirildi. V iloyat „ K o ‘zi ojizlar jam iyati“ va tum an hokim ligi tom onidan ularga ki- y im -kechak va sovg‘a-salom lar ulashildi. T adbir so 'n g id a u lar uchun dasturxon bezatilib, tum an badiiy havaskor- lari ijrosida konsert q o ‘yib berildi (Gaz.)

8. Konservatoriyada o ‘tgan m aqom haqidagi davra suh - batidan so‘ng m ashhur kom pozito r Ikrom A kbarov b i- lan suhbatlashishni dilim ga tugib q o ‘ydim:

— Shu o ‘rinda kompozitor va bastakor atam alariga to ‘xtalsangiz.

— K om pozitor operadan boshlab ashulagacha yoza o ladigan, professional ijodkor. Biz bir vaqtlar faqat o ‘zbekcha kuy yozadiganlarni bastakor derdik , shunday y o n d o sh - sak to ‘g‘ri b o la d i, deb o ‘ylaym an.

— Ikrom aka, keyingi vaqtlarda yoshiarimiz maqom ashulalarini estrada yo ‘li bilan ijro etmoqdalar...

— Shaxsan o ‘zim bunga qarsh im an. C hunki m aqom ham ... bir ovozli usulda yozilgan. A n’analarni buzish kerak emas. U m um an, m aqom yangilanishga m uhto j em as.

9. „D evon-u lug‘atit tu rk“ allom a Solih M utallibov to m onidan tarjim a qilinib, nashr etilganiga qirq yil to ‘ldi. Asarning asosiy adadi o ‘sha yillari, ya’ni 1963- yiliyoq M oskva, Sankt-Peterburg turkshunoslari va boshqa tu r- kiy respublikalar olim lariga yetib borgan edi. U n ing q o l- gan nusxalari ham kitob d o ‘konlarida ko‘p tu rm adi. H ozir u nod ir yodgorlik b o ‘Iib qoldi. T o ‘g ‘ri, keyingi yillari „ D e v o n “ qadim gi arab tilidan ingliz, uyg‘ur, q o z o q , fo rs tillariga taijim a qilindi. A m m o ehtiyoj o ‘sha-oksha. R espub- likam izda ham asarga b o klgan ehtiyoj tobora kuchayib bo r- m oqda. Sababi ayon: M ahm ud K oshg‘ariy asarida b u n d an m ing yil aw a l turkiy qabila va elatlarning tili, tarix i, u rf- odatlari, geografiyasi, adabiyoti b o kyicha noyob m a ’lu -


m o tla r to ‘plangan. A kadem ik V.V. Bartold bu m a’lum otlar o lim tom onidan qishloqm a-qishloq yurib yozib olingani u c h u n uni tengi yo‘q asar deb hisoblagan edi.

M ustaqillik yillari maflcura sohasidagi tub o ‘zgarishlar tufayli tarixim izni yangidan, to ‘g‘ri talqin eta boshladik. Bu ,,D evon“ga boMgan qiziqishni yanada kuchaytirdi. Shu sababli uni qayta nash r qilish zarurati tug ‘ildi. Inchun in , keyingi yillardagi tadqiqotlar ,,D evon“dagi ko‘plab so‘zlarni tuza tib , to ‘g ‘rilab yozish lozimligini ko 'rsatm oqda. Xal- q im iz ichida M ahm ud K oshg‘ariyning ruhi pokini xur- san d qiluvchi, savobtalab, m illatparvar borm i? A lbatta, bor! D em ak, „D ev o n -u lug‘atit tu rk “ ning yangi, fan n ing bugungi talablariga to ‘la javob beradigan nashrini umid b iian kutamiz!

(Ergash Umarov, „ 0 ‘zbekiston adabiyotiva san ’ati“ gaz.)

94- topshiriq. Matndagi qo‘shma gap turlarini aniqlang. Qokshma gapni tashkil etgan sodda gapiaming o lzaro boglanish vositalarini belgilab chiqing.

Bilim o ‘rganm oq uchun m ehnat qilish, badanni dan- gasalikdan qutqarish foydalidir. C hunki dangasalik, ish- yoqm aslik badanning buzilishiga, kasallanishiga sababchi boMadi. Agar m eh n a t qilib badann i o ‘zingga b o ‘ysun- d irm asang, sogMom va baland m artabali b o ‘la olm aysan, ch u n k i badan harakatsizlikni, rohatni d o ‘st tu tgani sab ab li, o ‘z ixtiyori b ilan senga b o ‘ysunm aydi, shuning u ch u n ham badan o ‘z -o ‘zidan harakat qilm aydi, u haraka tn i farm on bilan qiladi va sen buyurm aguncha, badanning hech ishga rag‘bati b o ‘lmaydi.

Bas, ey farzand, badanni o ‘zingga b o ‘ysundir va uni q a h r bilan itoat qilishga buyur. H ar bir kishi o ‘z badanini o ‘ziga b o ‘ysundira olsa, o ‘zgalarning badanini ham o kziga q ara ta oladi. H ar kishi o ‘z badanini o kziga bo 'ysundirsa, ilm -m a ’rifat o 'rgan ish bilan ikki jahonning baxt-saoda- tin i topadi.

( „ Qobusnoma“ dan)


95- topshiríq. Matndan kirish so'zlami topib, uning mazmunini aniqlang.

Gap ko'p, k o ‘m ir oz. M aza-m atrasiz , t a ’sirsiz, hech qanday sam arasiz gap b o ‘lib tu rganda m an a shu ibora qo ‘llanadi. A ñidan , tem irchi-kosiblar dastgohi yonida yaratilgan ibora b o ‘lsa kerak. K o‘m ir yo‘qligi, bosqonning ish- lamasligi, dem akki, foydali m ehnatn ing to ‘xtab, tem ir- chining q o ‘li b o ksh qolishiga sabab b o ‘ladi.

(M . Sattor)

96- topshiriq. Yozma nutqning nasr, nazm va drama shakilari bo‘lgan quyidagi matnlaming bir-biridan farqlanadigan grammatik va uslubiy xususiyatlarini so‘zlab bering.

X orazm ning qishloqlaridan birida o ‘xshatib tiqilgan xa- si pdek tarang , juvozkundadek yog‘d an yaltiragan gim - nastyorka-yu, galife shimi qom atiga yop ishgan , qorinchasi o 'ziga ko‘p yarashgan bir yigit bor.

Shu taxlitdagi yigit bir o ‘sha yerdam i, boshqa har qayerda ham topiladi, dersiz? To‘g‘ri, shu tax litdagi yigit topilar, lekin shu xildagí odam topilm aydi, garov boylasham an, topilmaydi! U ning o ‘zi bir nusxa!

(A.Q.)

2. T a ’nad ir dunyoda yom ondan yom on ,N o n berib rangingni etgaydir som on.Aqling bu tun b o lsa , to ‘rt m u ch an g om on, Hargiz iltimosga kuning qolm asin .

(A. Oripov)

3 . R ohila. Voy, Z uhra buvi! E sonm isiz ... Eson- om on keldingizm i... Q achon keldingiz?Z u h r a . Kecha... T o‘ylar q u lluq b o ls ín ...Ñ a s ib a . Rahmat.R o h i l a . T o ‘ygakelm adingiz...

(A. Qahhor)

19- mashq. Matnda berilgan otlami ma’nosiga ko‘ra (shaxs nomlari, kasb-hunar, joy, qBvm-qarindoshlik kabi) tasnif qiling.

6 — G ‘. Abdurahmonov. D. Xo‘jayeva 81


N a m u n a : bog'bon, Salim — shaxs otlari; sinch, vassa — kasb-hunar; Do'rmon, Yormozor — joy nomlari; nevara, cheva- ra — qavm-qarindoshlik nomlari kabi.

Z ah ar tilli odam kirib, podshohning oyoqlarini o ‘pibdi. Shunda vazir:

— A ’lo hazra tn ing itlari qay ahvolda? — deb so‘rabdi.—It b ech o ra o ‘lib qoldi, — debdi zahar tilli odam . Vazir

bu gapdan a jab lan ib ,'podshohn ing ogohlantirishini unutib, so‘rashni davom ettiribdi:

—It nega o ‘ldi? Ilon chaqdim i?— Y o‘q. Podshohi olam ning sevgan oq tuyalari o ‘lgan

edi. It ana shun ing go‘shtini yeb, b o ‘kib o ‘libdi.— Iye, o q tuya n im adan o‘ldi?— P o d sh o h i o lam ning qiblagohlari, u lug‘ m alikam iz

vafot e tgan edilar. T obutni shu tuyaga o rta qolgan edik, yo‘lda c h id o lm a d ijo n iv o r .

Bu xabardan keyin podshohning yuragi yonib, zahar tilli odam ni so ‘roq qila boshlaganini o ‘zi ham sezmay qoldi:

— O nam qanday xastalikdan o ‘ldilar, tabiblar yaxshi qarashm adim i?

— V olidayi m uhtaram angiz xastalikka chalinm adilar. R afiqangizning vafotidan kuya-kuya o ‘ldilar.

— R afiqam qanday xastalikka chalinibdi?— R afiqangiz ham sog‘ edilar. A m m o o ‘g‘illaringiz,

qizlaringiz b irin -s irin chechakdan o ‘ld ilar-u , rafiqangiz bu ayriliqqa dosh berolm adilar. Y uraklari yorilib oMdilar, deb taxm in q ilam an.

— E voh! — deb nola qilibdi podshoh, — dem ak, xo- nadon im dan hech kim qolm abdi-da?

Z ah a r tilli odam bu savolga darrov javob berm abdi. Av- val ch u q u r „ u f ‘ to rtibd i, so 'ng k o ‘ziga yosh olib:

— U n isin i an iq bilm aym an, podshohim , m en chiqib kelayotganim da saroy ahlining yarm idan ko‘prog‘i o ‘Iatdan o ‘lib b o ‘Igan edi. H ozir qanchasi tirik — yolg‘iz Xudoga m a’lum , — debdi.

Podshoh safarini oxirlatmay iziga qaytibdi-yu, ahli bayt- ni sog‘-o m o n k o ‘rgach, zahar tilli odam ni jazolashni bu- yuribdi. ( T. M alik)


97- topshiriq. Darsga sababli kelmaganingiz to‘g‘risida tushuntirish xati yozing.

98- topshiriq. „Men sevgan qahramon“ mavzusida insho yozing.

Sinov savoliari

1. Matn nima? Oddiy jumlalardan nima bilan farqlanadi?2. Yozma nutqning qanday turlari bor?3. Og‘zaki nutq nima? Uni o ‘stirish uchun nim alar qi-

lish kerak?4. Insho va bayonning qanday farqi bor?

Quyidagi test savollaridan to ‘g‘ri ^ javobni belgilang

1. 1981- yili nashr etilgan „O 'zbek tilining izohli lug‘a ti“da nechta so‘z bor?

A. 100000B. 80000C . 60000D . 70000E. 20000

2. Qaysi qatordagi frazeologizmlar hayrat mazmunini bildiradi?

A. Yoqasini ushladi.B. Y uragigagkulg‘u la tu shd i.C . M eni m ayna qildi.D. K o‘z ig a q o n to ‘ldi.E. O g‘zi qu!og‘iga yetdi.

3. Quyidagi iboralarning qaysi b in ruhiy holat n a tija - sini ifodalaydi?

A. D um ini tugmoq.B. K o‘zlari yashnam oq.C. K o‘z tikmoq.D. Qalbi egri.E. Jig‘ildoniga urm oq.


4. Qaysi qatordagi ibora mug'ambir so‘ziga sinonim boMadi?

A. Oyoqni tirab o lm oq.B. Dilini og‘ritmoq.C . Ilonning yog 'in i yalagan.D. Teshik tosh.E. Y ulduzni benarvon urm oq.

5. 0 ‘zbek tiliga fo rs-to jik tilidan o ‘zlashgan old qo 'shim chalar qaysi so ‘z turkumlarini yasaydi?

A. Ot.B. Sifat.C . F e ’l.D. Ravish.E. A, B, C.

6. Dadil-dadil so‘zlari shakl va ma’noga ko‘ra qanday so 'z la r hisoblanadi?

A. A ntonim .B. Sinonim .C. O m onim .D. Paronim .E. Jiddiy so*z.

7. O zbek tili uchun qadimiy so‘z berilgan qatom i belgilang.

A. D unyo.B. Olam .C. Jahon .D. O chun.E. Borliq.

8 . Fuzuliyni oldim qo‘limga, Majnun bo‘lib yig‘lab qichqirdi baytidagi „Fuzuliy“ so4zi ma’nosidagi ko'chishni toping.

A. SinekdoxaB. M etonim iya.C . M etafora.


D. 0 ‘xshatish.E. M a’no k o ‘chgan emas.

9. Quyidagi gaplarda toponomik m a’no ifodalangan so‘zni aniqlang.

A. U tarvuzning bir pallasini paqqos tush ird i.B. D erazaning singan ko'ziga p lyonka yopishtirilgan.C. Q ishlog‘im izda sam ovar ochildi.D. M aktabning biqinida kitob d o 'k o n i ochild i.E. Polga eski taq ir gilam solingan.

YOZUV, ALIFBO, IM LO , TALAFFUZ

YOZUV VA UNING TARIXI HAQIDA

Har so‘zki ko'ngildin o ‘ldi mavjud, Xat bo'lmasa, bo'lgay erdi nobud.

( Munis)

Bilib oling. Yozuv fikrning tashqi shakliy ifoda-• sidir. Yozuv orqali kishilar o ‘z fikrlarin i bir-bir-

lariga bildiradilar, avlodlarga qo ld irad ilar. Yozuv orqali biz m inglab yillar oldin o 'tg an voqealar, shaxslar, ilm va odatlarto‘g‘risida ma’lumotga ega bo'lam iz. Ana shunday qiymatga ega b o ‘lgan yozuv birdan paydo b o ‘lmagan.

D astlabki yozuv rasm lar o rqali (bu xil yozuv pik- tografîk „p ictus“ — chizilgan, „g raphe“ — yozaman, yozuv deyiladi) b o lg a n . Bunda har bir rasm (yoki narsa) b iror m a’no ifodalagan (quyosh — k unduzn i, oy — tun- ni, toshbaqa — baxtni kabi).

Yozuvning keyingi davri — ideografik yozuvdir (grek- cha „idea“ — tushuncha, „graphe“ — yozam an). Bu xil yozuvda har b ir yoki bir guruh tu sh u n ch a u ch u n bir xil ramziy simvolik shakl olinadi. M asalan, k o ‘z —O , asir —O , oy — <C, tog‘ — 'W k a b i.

Piktografik va ideografik (uning b irinchi bosqichlarini logografik („ logo“ — so‘z* „graphe“ — yozaman) yozuv ancha m urakkab b o klib, yuzlab shakllarni ch iz ish va ular-


ning m azm un in i bilishni talab etgan. Shuning uchun kishU lar yozuvning yangi bosqichi — fonografik (yun. „phane“ — tovush , „ g ra p h e “ — yozamari) yozuvga — a w a lo ayrim

b o ‘g‘in la m i, keyinroq ayrim tovushlarni b iror belgi bilan ifodalash usuliga o ‘tadilar. Fonetik yozuvning kelib chiqishi qadim gi Finikiya yozuvi bilan bog‘lanadi.

X alq lar fonetik yozuvning turli — lotin, arm an, gruzin , slavyan, arab yozuvlari va u larning ayrim o ‘zgargan turlari kabi shakllarini yaratganlar.

Q adim gi yozuvlar tosh, suyak, yog‘och, qam ish kabi qa ttiq jism larga , sokngra pergam ent va qog'ozga yozilgan. Y ozuvlar o ‘ngdan chapga, chapdan o kngga yoki yuqoridan pastga qarab o kqilishi m um kin.

T u rk iy va o ‘zbek yozuvlarining ta rix i

j Bilib oling. Sobiq Ittifoq tarkibidagi turkiy va boshqa p i « x a lq la r (arm an, gruzin, B oltiqbo‘yi xalqlaridan

ta sh q a ri) 1940- yil 8- m ay kuni qabul qilingan farm onga k o ‘ra rus (kirill) alifbosi asosida tuzilgan alif- bodan foydalanib keldilar. U ngacha O kzbekiston va boshqa respublikalarda lotin alifbosi jo riy etilgan edi.

0 ‘zb e k is to n M arkaziy Ijroiya K om ite tin ing 1928- yil m art oy idag i III sessiyasida lo tin alifbosini davlat a lifbosi d eb q a ro r qabul q ilindi. Sobiq Ittifoq M arkaziy Ijroiya K o m ite ti P rezidium i va Xalq K om issarlar Soveti bu q a ro rn i 1929- yil 7- avgustdagi m axsus qarori b ilan m a’qu llad i.

L o tin a lifbosiga o ‘tishdan avvaJ b u tu n m usu lm on xalqlari va e la tlari arab yozuvini q o ‘llar ediiar. XX asr- n ing 20- y illari arab alifbosi m a’lum darajada isloh q ilin di. C h u n k i arab alifbosida unli tovushlarn i kokrsatadigan a loh ida belg ilar y o kq edi. Z er-u zabar (harfning osti va ustida q o ‘llanad igan belgilar) faqat „Q u r’o n “ va arab tilida yozilgan d in iy asarlardagina qoM lanar edi. 1921- yil 1 - 5 - yan v ard a T oshkentda chaqirilgan til-im lo qu ru l- toy i, bo sh q a m asalalar bilan birga, arab harflarining so ‘z


boshi, o ‘ftasi va oxirida q o ‘llan ish shak lla rin i soddalash- tirdi. 0 ‘zbek tiliga xos bo‘lm agan sod, zod, itqi, izg 'iharf- lari a lifbodan chiqarildi, u, o ‘, i, a tovush lari uchun a lo - hida harflar belgilandi. 1922- yil ap rel oyida boklgan m aorif va m adan iyat xodim larining ikk inch i quru ltoy i ham b i- rinchi qu ru ltoy qarorlarini m a’qu llad i.

Eski T urkiston x a lq la riju m lad a n , o ‘zbek xalqi, qad im - dan yuksak m adaniyatli xalq sifa tida dunyoga tanilgan. M ovarounnahrda run, uyg‘ur, sug‘d, moniy va braxma (brax- mon) yozuvlari qo llan ilgan . D in iy m azm undagi asarlar braxm a yoki m oniy yozuvida, rasm iy hu jja tlar uyg‘u r yoki sug‘d yozuvida yozilgan.

Qayd etilgan yozuvlarda bitilgan k o ‘p yozm a yodgorlik- lar hozirgacha saqlanib keladi. Runiy yozuvda — 0 ‘rxun- Enasoy to sh b itik lari, uyg‘ur yozuvida (uni M ahm ud K oshg‘ariy „ tu rkcha yozuv“ deb nom layd i) — qadim gi tu rk iy y o d n o m ala r (VII I—X a s rla r) ; „O ltin yo rug“ \ „M aytri s im it“ , budda va xristian d in iga oid yodnom alar, yuridik huijatlar esa sug'dyozuvida bitilgan. Moniy yozuvida „X uastuanift“ yodgorligi yozilgan. U yg‘ur yozuvi, arab yozuvi b ilan barobar, XV asrgacha q o ila n a d i. „Q utadg‘u bilig“ ning V ena (H irot) nusxasi (XI asr), „H ibatul haqoyiq“ (X II asr)ning A nusxasi, , , 0 ‘g ku z n o m a “ ning qadim iy nusxasi (X III asr oxiri), Xorazmiy qalam iga mansub ,,M u- h a b b a tn o m a “ (1353- yil) a sa r in in g qad im gi nusxasi, „L atofa tnom a“ , „D ahnom a“ , „M ah zan u l asror“ (X IV — XV asrlar) kabi asarlarning ayrim nusxasi yoki parchalari uyg‘ur yozuvida bitilgan. Uyg‘u r yozuvi sug‘d yozuvi asosida kelib chiqqan. Runiy yozuvi ham qadim gi orom iy yozuvi asosida kelib chiqqan, degan nazariya hozir asosiy o ‘rinni egallaydi.

ALIFBO

Bilib oling. O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi-• n ing o 'n uchinchi sessiyasi (1992- yil 2- sen tabr)

„Lotin yozuviga asoslangan o ‘zbek alifbosini joriy qilish


to ‘g‘risida“ Q o n u n qabul qildi. Bu d u n y o fan i va texn i- kasiga y aq in la sh ish , o ‘zbek tilining o ‘ziga xos xususiyatlarini to la ro q va an iq roq ifodalash m aqsadida bo'ldi.

Yangi o ‘zbek alifbosi 29 harf va b ir tu tuq belgisidan iborat b o ‘lib, ay rim harflarning shakliga o ‘zgartishlar kiritildi va alifbo sirasidagi yolashgan unlilar (yo, yu, ya , ye) h am d a y u m sh o q lik va q a ttiq lik b e lg ila ri (b, ô), shuningdek, 11 harfl chiqariJdi. Ayrim tovushlar harflar birikm asi b ilan berild i (sh , ch, ng). H arflar sirasi ham o ‘zgardi.

0 ‘zbekiston Respublikasining Q aroriga k o lra, yangi o 'zbek alifbosiga toMa o ‘tish 2005- yil 1- sentabrgacha bo 'lib , ungacha rus (k irill) harflariga asoslangan am al- dagi yozuv ish latilaverad i. Rus tili o ‘qiti!ishi m unosabati bilan o ‘zbek m ak tab la rida kirill yozuvini ham o ‘qitish davom etadi.

YANGI 0 ‘ZBEK ALIFBOSI

Bosma Yozma Harfnomi

Bosma Yozma Harfnomi

Aa a Qq qeBb ¿dé be Rr f t z erDd D d de Ss esEe 6 c e Tt r t teFf f f ef Uu K u uGg

&ge Vv l/ t r ve

Hh he Xx X x xeIi A i i Yy yeJj je Zz Z z zeKk JCÂ ke 0 ‘o‘ o‘LI ¿ 4 el G ‘g‘ g‘e

Mm M m em Sh sh Ô h * k sheNn JVn en Ch ch Oh ch cheOo O* 0 Ng ng

y

ngePp Pfl, pe 1 tutuq

belgisi


20- mashq. Quyidagi she’riy parchalarni yangi o'zbek alifbosi bilan yozib chiqing. She’riy parchalaming mazmunini tushuntirib bering.

Х ак йулида ким сенга бир *арф у^итмиш ранж ила, А йлам ак булмас ало о н и н г ^акин м инг ганж ила.

(Алишер Навоий)

Алифбодур хат-у савод беш иги,У бирлан очилур билим эш иги. Кузларнинг нури, диллар гурури,У билан зо \и рдур еллар шуури.

(Р. Жуманиёз)

99- topshiriq. 1. Harflar sirasini yoddan aytib bering.2. Yangi alifboning kirill alifbosidan farqi nimada?3. Oo va O ‘o‘ harfli, Jj va Vv, Ch ch, Sh sh, Ng ng harfli

so‘zlarga 2 tadan misol yozing.

21- mashq. Quyidagi maqollami yangi o'zbek harflari bilan yozing.

1. О з-оз урганиб д он о булур,К,атра-катра йигилиб даре булур.

2. Билмаганни сураб урганган — олим, О рланиб сурамаган — узига золим.

22- mashq. Quyidagi parchalarni kirill harflari bilan yozing.

Dunyoda yechilur h a r qanday tugun,Lekln birdan em as, oh ista , sekin.

( Nizomiy Ganjaviy)

Eshit dushm aningdan xatoingni butun, K okringay gokzal har ishing d o ‘st uchun.

(Sa ’diy)

Diogen: Boriga qanoat qilgan odam gina chinakamiga boy- dir. 0 ‘zida bor narsadan ko 'p roq boylik orttirishga haraka t qilgan odam , oz boklsa harn, boriga qanoat qilgan o d a m - dan kam bagkalroqdir.


Yodda tuting.

1. Kirillcha ю harfi ikki harf —yu bilan (yurak); я harfi — ya (yashik, yashif) va a shaklida ( — oktabr, — sentabr); ë harfi — yo (yordam, yosh) va о ( rejisor, likor) shaklida yoziladi.

2. K irillcha ц harfi so ‘zbosh i va oxirida, so‘z o ‘rtasida (undoshdan keyin) s harfi bilan yoziladi: ц и рк — sirk, центнер — sentner, акцент — aksent, абзац — abzas kabi.

U nli tovushdan so ‘ng ts yoziladi: м илиция — militsiya , агглю тин ация — agglutinatsiya.

3. K irillcha e harfi: l ) s o ‘z boshida ye shaklida ( ep— yer); 2) so‘z o ‘rtasida e tarzida o kqiladi (keldi).

4. C het el so‘zlarida qo‘Hanadigan yum shoqlik (ь) va qattiq lik belgisi (ъ) yangi o‘zbek alifbosida tushirib yozilad i: а л ь б о м — a lb o m , и ю н ь — iyun , р е л ь с — rels, съезд — syezd, субъект — subyekt.

100- topshiriq. Quyidagi so‘zlarni yangi o'zbek alifbosi bilan yozing.

аф ф и ксац и я , акц и о н ер , аннотация, авиация, аттестация, доцент, делегация, диссертация, брю целоз, эволю ц и я, эм и гр ац и я .

Eslang. T utuq belgisi ( ’) arabcha ayn o ‘rnida q o 'l- lanib, bu tovush o ‘zidan oldin kelgan unlini c h o ‘- ziqroq ay tilish in i (m a'no, n e 'mat, N u ’mon kabi)

yoki o ‘zidan o ld ing i undoshn i ajratib talaffuz qilishni ko‘rsatadi (su r’at, qal'a kabi).

23- mashq. Quyidagi she’riy parchadagi tegishli so'zlarga tutuq belgisini qo'yib ko*chiring.

Shaklim m itti vergul go‘yo,M ano , Rano m en-la ro ‘yo.K aba, qala, vada, surat M eyor-u etibor, ju rat D avat, talat, suniy, sanat M ensiz yozilmasdir, albat.


E tiroz-u , elon, ezoz H am isha m en bilan ham roz.

(R. Jumaniyozov)101- topshiriq. 10 ta tutuq belgisi qollangan so‘zli gaplar tuzing.

0 ‘ZBEK AL1FBOSINING ASOSIY IM LO QOIDALARI

I f i j j f Bilib oling. O 'zbekiston Respublikasi V azirlar M ah- kamasi „L otin yozuviga asoslangan o ‘zbek alifbosini

joriy etish to ‘g‘risida“ gi Qonunni am alga oshirish uchun 1995- yil 24- avgustda , ,0 ‘zbek tilin ing asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haq ida“ qaror qabul qildi.

Bilib oling. Tilda so‘z!ar va q o ‘sh im cha!ar m a’lum• bir qo idalar asosida yoziladi. Bu q o idala r m utaxas-

sislar to m o n id an tuzilib , ja m o a tc h ilik m a ’qu llagach , 0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy K engash iga tasdiqlash uchun taqdim etiladi.

Im loquyidagi qo idalar (prinsiplar)ga asoslanadi:

Fonetik yozuv

0 ‘zbek tili im losining qoidalaridan b iri fonetik yozuv b o lib , kokp so‘z va qo 'shim chalarni esh itgan im iz b o ‘yicha yozish m um kin. M asalan, odatda jo ‘nalish kelishigi -ga q o ‘shim chasi bilan yoziladi: o ‘tga, ishga; -k , -q tovushi bilan tugagan so 'zlarga -ka, -qa shaklida q o ‘shiladi, shunday 0‘qiladi va yoziladi: ko'kka, terakka, buloqqa kabi. Le- kin pedagogga, Lafargga, miîingga kabi ruscha (va b.) so‘zlar ga bilan yoziladi.

1. Ogïz, ko 'ngil, burun, singil, o ‘g ‘il kabi so ‘zlarga egalik q o lshim chalari q o kshilganda, negizidagi - i yo -u tovushi tushib qoladi va shunday yoziladi: o ^ lim , singlim, ko'nglim, og'zida boli bormi, burni, ulg*ay (ulug) , sarg‘ay (sariq).

2. Yosh, ot, son, ong kabi s o ‘z !a rg a -a yoki -la q o ‘shim chalari q o ‘shilganda, o tovushi a tovushiga aylanadi va shunday yoziladi: angla, ata, yasha, sana.

3. ikki, yetti sonlariga -ov q o kshim chasi q o kshilganda,


sokz ox irida -i tushib qoladi va shunday yoziladi: ikkov, yettov.

4. -a yoki -ya(-ya) bilan tugagan so ‘zlarga -v yoki -q qo‘sh im chalari (ot yasaydigan) q o kshilsa, o ‘zakdagi a to - vushi o tovushiga aylanadi va shunday yoziladi: so ‘ra+q — so‘roq, b o ‘ya+q — bo(yoq, sayla+v — saylov, tanla+v — îanlov, sana+q — sanoq.

5. F e ’l n isbatlari yasovchi q o ‘sh im chalar qanday eshi- tilsa, sh u n d a y yoziladi: kuldir, o 'tkaz, ko'rgaz, îutqaz, eshittir, oldir...

6. Q o ‘shm a fe’llarning ayrim lari ajratib ham , talaffuzga ko 'ra q o ‘shib ham yozilaveradi: ishlay ber — ishlayver, kela oldi — keloldi, o'qiy oidi — o(qiyoldi.

24- mashq. karavot, patnis, marja sokzlarining asli shaklini tik- lang.

25- mashq. N uqtalaro‘rniga -ga, -ka, -qa qo*shimchalaridan mosini qo‘yib yozing.

1. H ayo t daraxtlari o ‘sgan bogklarda Sokzni payvand e ting h a r b ir yurak..., Toki u b itta dard , bitta ishq bilan Z a m in . . . o kr n a s h s i n , o ‘s s in fa la k ... (N . O stonov)2. T oshken t... kelib, Navoiy bog‘ini sayr etdilar. 3. Ba- diiy so‘zin i nu tq ... nisbatan ishlatish m um kin. Badiiykishi- lar, dey ish xa to , yosh son 'atkorlar deyilsa, m a'qu lroq . (A. Rustamov) 4. Tepdim — terak... chiqdim .

102- topshiriq. Qishloq, pishloq, yong‘oq, etak, bilak so‘zlariga egalik qo'shimchalarini qo'shing. Negizdagi tovush o ‘zgarishini (bilagi) kuzating. Qanday yozish haqidagi qoidani eslang. Ana shu so 'zlar ishtirokida gap tuzing.

Morfologik yozuv

Bilib oling. M orfologik yozuv qoidasi — sokz o kzagi ! va q o ‘shim chaiarni aynan yozish dem akdir. M asa -

lan , fe ’lning zamon va shaxs q o kshim chasi -di qan day aytilishi va eshitilishidan q a t'iy nazar, doim o -di yoziladi : ketti — aytilishi, ketdi — yozilishi; o ‘qipti — eshitili- shi, o ‘qibdi — yozilishi; aytipti — aytilishi, aytibdi — yozilishi kabi.


-dan, -da q o ‘shim chalari aynan talaiTuz qilishdan ( dala - da, eldan) tashqari, -tan , -ta tarzida ham aytiladi, lekin ham isha -dan, -da yoziladi: ishda, maktabdan, balandda, Toshkentda va b.

Jo ‘nalish kelishigi (-ga) negizida -k, -q, -g , -g ‘ to - vushlari bo lgan so‘z!arda fonetik yozuv qoidasi asosida yoziladi (buloqqa). Qolgan o ‘rinlarda bir xilda (-ga) yoziladi: boshga, ishga, maktabga, Samarqandga, o ‘tga, tuzga va b. -iston, -inchi (tartib son yasovchi), -ib (ravishdosh), -il, -in (fe ’l n isbatlari) yasovchi q o 'sh im ch a la r, -ish , -im q o lshim chalari negizida -u boklgan fe'llarga qo‘shilganda -u (-yu) tovushlariga moyil aytiladi: kulub, tug'uldi, uchunchi. Lekin har vaqt aslicha (-ib, -il, -inchi) yoziladi: kulib, tug'ildi, uchinchi, urishdi (xafa qildi) va b. Lekin urush (o t), yuvundi (ot) so‘zlari -u bilan yoziladi. S huningdek , bir o 'zak tarzida o kqiladigan va yoziladigan kuyundi, tushun- moq, qutulmoq fe’IIarining h a r ikki b o 'g 'in id a u (-yu) yoziladi.

Q o‘shm a vajuft so‘zlar ko'm -ko'k, qip-qizil kabi sifat- lar chiziqcha bilan, har vaqt kabi ravishlar ajratib yoziladi.

Shakliy yozuv

|S J ] f Bilib oling. O 'zbekcha so kzlam ing boshida va oxirida ikki undosh yonm a-yon kelm aydi, u la ro ra s id a ju d a

qisqa aytilsa ham -i yoziladi: bir, sir, qizil, bilan, qiz, chiroq va b. Am m o stol, stul, drama, shtab, kiub, kross, proku- ror, trotuar, trolleybus, stenograflya, traktor, fikr, z ikr kabi ko‘plab so‘zlar boshida va oxirida ikki undosh yon m a-y o n yoziladi va bunday yozuvni shakliy yozuv deym iz. B oshqa tillardan olingan bunday so‘zlarni o 'sha tillarda qan d ay yozilsa, shunday shaklda yoziladi: Nyu-York, gidrometr, gramm, kilovatt-soat, monolog, ftlologiya; bibliograf, geo- logiya, zoologiya, monografiya, litografiya, stansiya, sentner, konstitutsiya, koeffitsient, pasport, institut, universitet, fakultet, stadion kabi so‘zlar ham grafik yozuv asosidadir.

103- topshiriq. Misollar uchun berilgan yuqoridagi atam a- taming ma’nosini aniqlang. Bunda bilmaganlaringizni lug'atlardan


qarang yoki o‘qituvchilaringizdan so‘rang. N a m u n a : filologiya— ,,so‘zni sevaman“ .

104- topshiriq. Rus va Yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlarga 20 ta misol toping. Ulaming yozilishini tushuntiring.

26- mashq. Berilgan so'zlaming ma’nosini izohlang. Bunda im- loning tutgan o‘mini tushuntiring.

x u sh — h u sh , tu z s iz — tu ss iz , yod — y o t, h o ‘p — x o ‘b , s a f — sof, s o f — sop , b o t — b o d , h am — xa m, yog‘du — yog‘di, j u d o — juda, sa’va — sava, yondosh — y o n d a s h , a h il — ahl , q u r t — q u ru t, sa h n a — s a h n i,

t a ’qib — taq ib , rahm — rahim , asl — asil, ch inn i — ch i- n i, siylash — silash, yuvundi — yuvindi.

27- mashq. Ajratilgan so‘zlaming qanday yozuv qoidasi asosida yozilganini izohlab bering.

1. O g‘zida boli b o rm i, asal tom ar so‘zidan. 2. O g ‘zi y o m o n , so ‘zi b ilan qopad i. 3. Yaxshi kishi doim topadi. (Qiiichev) 4. K o 'ng ilda til ja ro h a ti bitm as. A nga hech n im ay i m arham yerin tu tm as. (N .) 5. Til jam iyat hayo- tid a m ehnat, o ‘t, suv va n u r kabi buyuk hodisalardan sanalad i. 6. So‘z q anchadan qancha dilkash naqshlarni b ir to ‘lqin bilan yarq ira tib yuboruvchi dengizdir. (N ..)7. 0 ‘ting m angu b o ‘lsa, o ‘zing m angudir. ( „ Qutadg'u

8. O na tilida qalbing yashar ustivor. E rkda kam o- lo tin g y a sh a r b a rq a ro r. (K Jumayev) 9. — Ishon ing , A bdazxon o ta, S izn ing qovuningiz kosm osga ch iqadi. B irinchi „K osm onavt q o v u n “ b o ‘ladi, — dedi Shatalov. F a rg ‘ona yerining nafasi ufurib turgan ikki qovun „S alu t“ o rb ita l kem asi bortiga chiqarildi. ( Gaz■)

U n lila r imlosi

105- topshiriq. Quyidagi so'zlarning talafTuzi va imlosini eslang hamda izohlab bering.

te rm o s, ag ronom , poyezd , sovun, yovuz, m illia rd , tab ia t, lauréat, vakuum .


If Bilib oling. 1. gavda, savol, zamon, vaqt so‘zIarida '• o aytilsa ham , a yoziladi.

2. O o harfi o ‘zlashm a so‘zlarda o ‘ (kirillcha y) tarzida aytiladi: ton, boks, talon, rektor kabi.

3. i harfi olim, kefin , Salim kabi so ‘z la rn ing oxirgi b o ‘gkinida to r aytilsa ham , i yoziladi.

4. I unlisi kavush, sovun, tovush so 'zlarida i aytilsa h am , u yoziladi.

5. Y onm a-yon kelad igan u n lila r o rasid a y to v u sh i qo 'yilsa ham , y yozilmaydi: shoir, shariat, Said, m aishat, doim, oila, teatr kabi.

28- mashq. Nuqtalar o‘miga o, a, i unlilaridan mosini yozing.

g...vda, v ...hm , b...ks, bo‘l.,.m , o t...n , b ...zo r, b ., . la n , d irek t...r, term ...s, o r...q , ...vj.

29- mashq. Quyidagi qo‘sh unli va qo‘sh undoshli so‘zlarni daftaringizga yozib, imlosini yodingizda saqlang.

alkaloid, ellipsoid , m ozaika, ukrain , m illion , rad ia - to r, m illiard, stadion, biologiya, p ropeller, p u n k tir , se r- tavoze, m avzu, mavze.

3 0 -mashq. Nuqtalar o‘rniga zarur unli harflarni qo‘yjb ko‘chiring.

D ast...w al, „b ,..d ’a t“ , „xurof...t“ so ^ la r in in g lug‘aviy m a’nosi xususida: » B id \.. t— ,yoqimsiz* degan m a’noni anglatadi. Y ana „bid’...ti sayyia“ derlark im , bu „y..,mon o d ... t dem akdir.

T a’bir jo iz b o ‘lsa — dinga yot, yoqim siz bo'lgan odat- lam i „ b i d deb belgilaym iz. „X urof...t esa „asossiz“ dem ak, y a ’ni dinda yo‘q b ...huda ishlar, ...datlar.

( T. Malik)

A gar siz b il...m don bo‘lsangiz, bir...daringizga ham bering, toki and ...n sham chir...q larin i yondirib olishsin

Malik)


Y ...qsang — y...qib b o ‘lmas, C h...psang — ch...p ib bo‘lmas, T ild...n uchgan so ‘zlam i.

{T. Malik)

Undoshlar imlosi

[ y j f Bilib oling. 1, v harfi avtomobil, avtomat kabi so 'zlarning birinchi b o ‘g‘inida f aytilsa ham , v yoziladi.

2. F f unàoshï faryod,faxr,fason,filosof, tavsif sovzlarida p aytilsa ham , f yoziladi.

3. Dd harfi obod, zavod, sud sokzlarida t aytilsa ham , d yoziladi.

4. Z z harfi tuzsiz, k o ‘z$iz, izquvar so ‘zlarida s aytilsa h am , z yoziladi.

5. Sh harfi ikki alohida tovushni ifodalasa, ular o ra- sida tu tu q belgisi q o ‘yiladi va s ham da h kabi talaffuz qilinsa, tu tu q belgisi s dan keyin qo 'y iladi. Is'hoq, a s ’hob kabi.

6. J j harfin ing ikki xit undoshn i ifodalashini esdan chiqarm aslik kerak:

1) til o ld i, jarangli qorishiq undosh: jiyda, juda, tijorat, taj;

2) til o ld i, jarangli sirg‘aluvchi undosh: mujda, gijda, ju rna l kabi.

7. Nn h arfi yakshanba, yonbosh, yonm a-yon kabi so‘zlarda m aytilsa-da, n yoziladi.

8. Yozuvda va talaffuzda Xx va H h harflarini aralashtirish kerak emas: shoh — shox (echki shoxi), ham — xam (egil- gan, pasaygan), har — xar (eshak), hil — xil (tur) v. b.

9. Y o n m a -y o n kelgan u n d o sh la rn in g so ‘nggisi tu - shirilmay yoziladi: Toshkent, go ‘sht, poyezd, kilogramm, ¡congress kabi.

31- mashq. Nuqtalar o ‘rniga v, f, d harflarini yozing.

a...tonom , a ...tostansiya, a ...tom at, ...abrika, ...akultet, ta...akkur, tav...iq , ...an, Sam arqan..., qan ..., ba...qovoq,savo..., ...ala.


32- mashq. Nuqtalaro‘m igaz-s, n-m, x-h harflardan mosini qo‘yib yozing.

i...tirob , i...siq, i...siz, b o k...c h i, sha...ba, om ...av iy , jo ...bozlik , to ...m aslik , ko‘r i...m a s , e ...son , ...u sn i...a t, ...u r, ...ush , ...iyla, A ...m ad, ...a r ...il.

33- mashq. Sokzlarning o'qilishi va yozilishiga e’tibor bering. O'zingiz ulardan beshtasi ishtirokida gap tuzing.

anqov, bekinm oq, bayram , M aryam , jingalak, arava, Rahim , rahm dil, kunbotar, kungaboqar, kongress, c h in - qiroq, m anm an , yonm a-yon, ta n b e h , tanbal, tanga, ta n - gens, q o ‘nm oq, yalinmoq, q o ro n g ‘i, to ‘ng‘ich, q o ‘ng kir, otinbibi, yig‘lam siram oq, b o 'lin m o q .

34- mashq. 0 ‘qing. Ng harfmi to ‘g‘ri talafiuz qiling.

I. O nangni kiftingda tu tsang, singlingni — boshingda tu t. 2. O nan ing kokngli b o lad a , bo lan ing ko‘ng li-ch i?3. Odam tili yara qilganda h a r c h o g \ M ingta m alham ing ham tuzatm as biroq. (N. Ganjaviy) 4. Tulkiga o ‘t qo y - gilki, o ‘tga chang solmas, C hunki u o ‘t ila teng kela o lm as. (X. Jomiy) 5. „O na“ so‘zining o ‘zi h a r yurakka jarang li sado beradi. 6. Insonning b irinchi so ‘zi ham , so‘nggi so ‘zi ham — Ona! 7. Kitob o ‘qim agan kishining zehni o ktm a s- lasha boradi. 8. Rang ko‘r — hoi so kr.

106- topshiriq. Quyidagi mazmunda bayon yozing.

VATAN

Buyuk V atanim izning qudratin i oshirm oq va uning ja - h o n sh u m u l nufuzin i k u c h a y tirm o q , tin ch lik n i a b a d iy saqlam oq ham da m ehnatda, o kq ishda sam arali kokrsa t- k ich la rg a e rish m o q — h a r v a ta n d o s h n in g m u q a d d a s burchidir.

T inch lik — insoniyatning fa ro g ‘a ti, tinch lik — sa lo - m atlik, tinch lik —O na-Vatan ozod lig i, tinchlik — ijodkorlik, tinchlik — ilm -u tarbiya, taraqq iyo ti. T inchlik u c h u n kurash saflarida faoliyat ko‘rsatish — inson uchun n a q a - dar buyuk ish!7 — G “. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 97


Tinchlik tufayli shahar-u qishloq aholisi turfa gulshan libosini kiygan.

Tong nasim ida a lvon bayroqlar peshtoqlarda miltiraydi. O dam lar shod-u xu rram , yuzlaridan n u r yog‘iladi! Yosh- lam ing lablaridan kulgi arimaydi. Eh, naqadar chiroyli, d ilbar ayyom bu!

(Sh. Orifiy)

35- mashq. Quyidagi so'zlarga h yoki x harflanni to‘g‘ri qo‘yib yozing.

(H /X )iro t, m u (h /x )r , (x /h)ato , (h /x )osil, (h /x)alokat, A bdura (h /x )m o n , (h /x ) azil, (x /h ) ito b , d a ra (x /h ) t, (x /h )u m o r, (h /x )a m ro h , (h /x)ira .

36- mashq. Q o‘sh harfli (sh, ch, ng) undoshlami o‘z o'miga qo‘yib yozib oling.

b e ., . ik , . . .o y , . . .u . . .m o ‘m a , . . .a r q . . .u n o s , . , .e r , ...oynak , ta ra .. . , s o ‘ ..., m a ...lay, q u ..., i ...o n , ...ahar, ta ...lay, ke ...a ..., ra ..., do..., ...unki, ...o ir, ...iddat, tin...

37- mashq. J j harfi ikki xil tovushni ifodalashiga misollar keltiring.

N a m u n a : jiyda, vajvagijda, tiraj.38- mashq. Nuqtalar o ‘miga talab qilingan yolg‘iz yoki takror

unli yoki undoshlami (ikki bir xil harf) qo‘yib ko‘chiring.

K uch-qu...a t egasi, d ilishod odam. B ahom ingguli ochi- la r h a r dam . (A. Firdavsiy) 2. T ro ...eybusla r harakati bugun ju d a h am e rta boshlandi. 3. Y i...ar o 'tish i bilan, O na, N on , Suv so ‘zlari qatoridan A ...alom degan so‘z ham o ‘rin o lad i. K eyinroq ha...a — ka...a-yu kichik bu so‘zni aytganda y o eshitganda, chehralari yorishib, di...ari yengil to rtad igan b o ‘ladi. 4. N aqadar m ura ...ab, ajabo, Farzand deb a ta lm ish dunyo! (Rahima) 5. Z u . . .o —dur, bilim siz — b ir h o v u c h kuldir. {Y. X. Hojib) 6. O lim - lam ing ilmga katta m uha...atidan buyuk kashfiyotlar yuzaga keladi. 7. G a r m eh rd an o 'lm asa m una...a r, Q ilm as erdi lom ako...i anvar. (A^.) 8. O sm onda sayr e ta r m i...ion juft


ko‘zlar. (N .O .) 9. H ayot daraxtlari o ‘sgan bog‘larda S o ‘zni payvand qiiing har b ir yu ra...a , Toki bu bi...a d a rd , b i...a ishq bilan Zam inga o ‘rnashsin o ...in fala...a. (N. Ostonov)10. U ...atlarim uchun uch narsadan q o ‘rqam an: na fs-u havoga berilishdan, nafsoniy va shahvoniy h i...iyotga berilishdan, ilmli va m a’rifatli b o ‘la turib , g ‘ofillam ing ishini tu tishdan . ( ,flad is“ dan) 11. A ...a aytay, uxla o ...o g ‘im. G irgi...oning b o ‘lay doim . ( Qo ‘shiqdan)

Alifbo bo‘yicha umumiy mashqlar

107- topshiriq. Quyidagi so‘zlarda e(e) va e(y+e) harflarini farqlab, ikki ustunga ajratib yozing:

keldi, yer, yengil, pechak, yetarli, tergov, tea tr, eng, ezm oq, eiektr, poyezd, kechdi, yetakchi, yem oq, ch ek - ka, sem ent, term oq, zehn, ezgu, yelka.

108- topshiriq. Quyidagi so‘zlarni yangi o'zbek alifbosi bilan yozing.

аппеляция, центнер, асси м и л яц и я , б оц см ан , э м и грация, ф орм ация, ф ед ерац и я , интеграция, ц ар и зм , ц е зо р , ц е л л о ф а н , к о н т р и б у ц и я , н и т р о г л и ц и р и н , п о л и ц и я , о ф и ц и ан т , о п е р а ц и я , р ад и ац и я , ц е м е н т , цех, ц и ви лизация, р еп и ти ц и я , соц и али зм , с т а ц и о нар , трансф орм ация, ц и кл о н , циркул, ц и р р о з , о ф и цер.

109- topshiriq. Nuqtalar o‘rniga х yoki h harflarini q o ‘yib, so‘zlami ko'chiring.

ta .d id , ta.lika, ta .t, tan n a r., ta.lil, ta .q irlam oq, ta ri., ta .ir, ta.rir, ta.sil, tanbe., ta .lit, ta .m in , ta .ta , ta .s in , tu .fa , te .n ik a , til .a t, o sh .ona , to ‘ .ta , tasbe ., tim so ., tu .m a t , tu .um , ra.bar, ra.it, ru ., ru .sa t, ra.nam o.

110- topshiriq. Quyidagi so(zlami yangi o ‘zbek alifbosi bilan yozing.

ж абха, жахон, жаддол, ж урнал , ж елатин , ж е м п ер , ж азо , жем, ж авра, ж етон, ж ез, ж игар, ж и см , ж у в о з ,1 ж уз’ий , прож ектор, пруж ина.


111- topshiriq. Quyidagi so‘zlarda o va o‘ harflarini farqlab yozing.

обида, ношир, нос, новвос, обод, зебо, 3ÿp, угай, урм он, ÿKTaM, зиё, зиён , ёндир, зим -зиё, урин, ук;иш, новвот.

112- topshiriq. Quyidagi so‘zlarning yozilishíni eslab qoling va lug‘at daftaringizga ko‘chirib yozing.

1. affiks, allavaqt, a ttang , assistent, ateist, m ozaika, m illion, biologiya, ellipsoid, tabiat, shariat, said, maishat, lau réat.

2. fik r, film , f iltr , f ro n t, fisq, fahm , fahsh , fu n t, fa rz , fasl, b ah r, v a h m , vaqt, va tt, vazn, vasl, a rtist, p laneta.

3. flo t, fraksiya, frank , graf, g ram m , g ra n t, grek, g rim , grif, g ripp , aerobús, aeroflot, aorta, au t, psixo- logiya, prizma.

113- topshiriq. So‘z boshida, o ‘rtasida va oxirida qo'sh unli yoki undosh harflaryoziladigan so‘zlarga o ‘ntadan misol yozing.

So‘z o ‘zagi va qo‘shimchalar inilosi

H" Il Eslang. 1. Q o‘sh im ch aq o ‘shilishi bilan sobz oxiridagi unli o^zgaradi: sayra — sayroqi, aya —ayovsiz, oqi — oquv, sovi — sovuq, og‘riq — og'rig'i, qorin — qomi.

2. p a rvo , o b ro ‘, avzo , m avqe s o ‘z la r ig a e g a lik q o ‘shim chasi -yi shaklida {parvoyi, obro y F), mavzu, dohiy so ‘zlariga esa I, H shaxsda -yi, III shaxsda -si shaklida q o ‘shiladi: mavzuyim, mavzuying, mavzusi kabi.

3. Taqlid so‘zlarning tarkibida v yoki u tovushi bo 'lsa , -ilia yasovchisi -ulla shaklida yoziladi: shovulla, gurulla, lovulla.

4. 0 ‘tgan zam on uch inch i shaxs qo‘shim chasi har vaqt -d i yoziladi! ketdi, yotdi, kelmabdi.

5. k u n d o sh i b ila n tugagan so ‘zlarga q o ‘sh im ch a q o ‘sh ilganda , q o ‘sh im ch a la r k bilan , q bilan tugagan s o ‘zIarda, q o ksh im chalar q bilan boshlanadi: o'zakka, bi- lakka, k o ‘rikka, tekkach, toshloqqa, qirg'oqqa, chiqqach, yoqquncha kabi.


39- mashq. Quyidagi so'zlarga jo ‘nalish, o ‘rin-payt, chiqish kelishiklari qo'shimchalarini qo‘yib chiqing. TalafFuz va yozuvda- gi farqini aytib bering.

o t, o ‘t, to g ‘, Sam ärqand, qishloq.40- mashq. Quyidagi so‘zlarga egalik qo‘shimchasini qo‘shing.

Okzakdagi o'zgarishni tushuntirib bering.

y u rak , o g kiz , b u ru n , q o r in , b ila k , b u lo q , t irn o q , o ‘g ‘iJ, parvo, o b ro \ mavqe.

41- mashq. So‘zlami tarkiblarga ajrating. Tarkiblaming ma'nosini aytib bering.

N a m u n a : Oltiariq — olti va ariq, sarg'aydi — sariq va fe’l yasovchi -g‘ay qo‘shimchasi hamda -di — o‘tgan zamon, 3- shaxs birlik qo‘shimchasi.

1. saylov, b o ‘yoq, so‘roq, sayroqi, sovuq, o ‘quvchi, sana, tayog‘i, y o ‘g‘i, bokyni, kokngli, qayril, uig 'ay, ikkov, Sirdaryo, Zadaryo, Qayrag‘och , M uham m adsharif.

2. O ch qoringa achchiq sarim soq.Bu — o 'lganning ustiga tepgan, m en na deym an,

qo'buzim na deydi kabi m aqollarga o ‘xshash ibora. O'zim- ku o igudek ochman, uning ustiga sarimsoq berib yanada ochirasan, m a’nosi anglatiladi. S arim soq , odatda, ishtaha ochish uchun yeyiladi.

Bu ib o rad a istehzo , kesa tish , m azax , yengil hazil m a’nosi anglashiladi.

( Mahmud Sattor)

Q o‘shib, ajratib va chiziqcha bilan yoziladigan qo‘shma va juft so ‘zlar

H E slang.

1. Qo'shib yoziladi:U m um iy b ir tushunchani ifodalagan q o ‘shm a sokzlar:

bedapoya, d evs ifa t , otboqar, k a rn a y g u l , tokqaychi, so ‘zboshi, T o ‘rtko ‘1, Oltiariq, Shofayziquloq, fotoapparat, k ino tea tr , su vo sti, Sam D V , ish yo q m a s, devqom at, qirg^iyko'z, olaqarg'a, nosqovoq, suvilon.


2. Ajratib yoziladi:1) qo‘shm a fe’llar hamda ko‘m ak va to ‘liqsiz fe’llar: yozib

qo y, olib kel, tamom qil, yozgan ekan, kelgan emish kabi;2) hech, har, qay, bu, shu olm oshlari q o ‘shilib kelgan

so‘zlar: hech kim , har qaysi, qay vaqt, bu kun, shu zamon kabi;

3) sifat dara ja la rin i ifodalagan q ism lar yoki so ‘zlar: to ‘q sariq, och k o % jiqqa ho*l, tim qora, liq to'la: sovuqdan sovuq, ko ‘pdan ko (p, ochiqdan ochiq kabi. A m m o oppoq so 'z i q o 'sh ilib yoziladi.

3. Chiziqcha bilan yoziladi:1) ju ft so ‘zlar: oldi-qo ydi, oylab-oylab, mehr-shafqal,

bitta-bitta, uy-uyida kabi;2) kuchay tirm a daraja ifodalovchi qism lar: qip-qizil,

yam-yashil, to'ppa-to'gYi kabi;3) o ‘za ro -ma, ~ba qo 'sh im chalari b ilan q o ‘shilgan

so‘zlar: rang-barang, damba-dam, uyma-uy kabi;4) -chit -a (-ya), -ku, -u(-yu), -da yuklam alari: men-

chi, sen-a, boraman-a, yozdi-ku, borgan-u, bola-yu, senda, keldi-da kabi;

4. Ifoda b irikm alari o ‘zaklarini q o ‘shish uchun unli- dan so‘ng i o ‘m ig a yi yoziladi: oynayi jahon, tarjimayi hol, nuqtayi nazar.

114- topshiriq. 1 .so'zlov, oyiov, sinov, so'roq, boyoq, o ‘quvchi, sovuq, qaviq, og4riq so‘zlarining o‘zaklarini toping va yasovchi qo’shilgandan keyin tovushlardagi o'zgarishlami tushuntiring.

2. mavzu, avzo, dohiy, o'zak,parvo, yurak, bek, kuboksefi\añn\ egalik qo 'shim chasi bilan turlang. So 'z o'zagidagi tovush 0‘zgarishlarini tushuntirib bering.

3. Jo'nalish kelishigining, ravishdosh va sifatdoshlaming q, k bilan boshlanuvchi qo'shimchalarini oigan so‘zlarga to'rttadan misol keltiring.

N a m u n a : qishloqqa, kichikka, zerikkach, chiniqqach, îo‘kkan, taqqan.

4. So‘zlardagi tovush o‘zgarishi sabablarini tushuntirib bering.


115- topshiriq. 1. Nima sababdan voyvoyla, gyjijla; achchiqtosh, molboqar, SamDU; oppoq kabi juft so‘zlar qo‘shib yoziladi?

2. N im auchun Markaziy Osiyo, Yuqori Chirchiq; kun bo *yi, qishloq sari; bir yuz yetmish besh; ko ‘chama ko ‘cha, ochiqdan ochiq, guli ra ’no, nuiqayi nazar, X sinf XXI asr kabi so‘zlar ajratib yoziladi?

3. Nima uchun yor-u birodar, kecha-yu kunduz, kuppa-kunduz, rang-barang, men-chi, sen-a, 5- sinf, 70-yillar, kilovatt- soat kabi so'zlar chiziqcha bilan ajratib yoziladi?

116- topshiriq. 1. Gapning sanaluvchi qismlari tire va vergul bilan yoki yarim qavs bilan ajratilishiga misollar keltiring.

2. Qisqartma so'zlarga to‘rtta misol yozing va ulaming yozilishini tushuntirib bering.

S o ‘z b o ‘g ‘m larin i k o ‘c h ir ish q o id a la ri

n Eslang. 1. Birinchi va so ‘nggi b o ‘g‘ini b ir h a rfd an iborat bo‘g‘in oldingi qa tom ing oxirida q o ld i-

rilm ay, so 'nggi b o lg‘in b ilan b irga ko‘chiriladi: e-k in , e ’-tibor, a-dab, matba-a.

2. B ir va b ir necha h a rfd an yoki b o ‘g ‘in d an ib o ra t b o ‘lgan q isqartm a so‘zlar (B M T , AQ SH , 0 ‘zR, 10 gr, 20 sm, sh. k.)> shartli be lg ilar ( J s t e ’dod“—3} Boing— 767, 6- ,A “ sinf) ajratib yoz ilm ayd i.

3. Q isqartirilgan ism, o ta ism lar va fam iliyalar a jra til- m ay, birga yangi yo‘lga ko‘ch irilad i yoki oldingi q a to rd a qoldiriladi {S. S. Odilov, A. Q. — Abduiia Qahhor).

4. B ir b o ‘g ‘in li so ‘z la r ta rk ib id a q a n c h a u n d o s h b o ‘lish idan q a t’iy nazar to ‘liq k o ‘chiriladi: fikr , fr a n k , gramm kabi. Tarkibida ikki u n d o sh b o ‘lgan so‘zlam ing h a r ikki undoshi ajratilmay birga k o ‘chiriladi: ko-ngress, m e- taii, kiio-gramm kabi.

5. B ir tovushni ifodalovchi sh , ch , ng harflari a jra tilm ay, birga yangi yo‘lga ko‘ch irilad i: ko-shona, ach-chiq, ko ‘-ngil kabi.

Agar sh , ng ikki tovushni ifodalasa, ajratib yoziladi: A s ’-hob, Is'-hoq , tun-gi kabi.


Bosh harflam ing qollanilishi

117-topshiriq. 1. Ko‘chirm agaplardaboshvakichikharflar- ning qollanilishini eslang va gapirib bering.

2. Mashhur shoir va yozuvchilarning ismi, otasining ismi, taxallusi, ramziy otlariga misollar keltiring.

y Bilib o ling. 1. Joy nom lari bosh harflar bilan• yoziladi: Sam arqand, Qo'chqorchi (qishloq), Sir-

daryo, Shim oliy Kavkaz-2. Davlat, oliy tashkilo tlarn ing har biri bosh h a rf bi

lan yoziladi: 0 ‘zbekiston Respublikasi, Birlashgan Millat- lar Tashkiloti.

I Eslang. 1. A toqli qo‘shm a otlarning birinchi harfi- | gina bosh h a rf b ilan yoziladi: Oltiariq, Oqtepa, Sir-

daryo.2. Osm on jism lari, maxsus sayyora nom i b o ‘lib kel-

m aganda, kichik h a rf bilan yoziladi: Biz shaharga quyosh botganda kirib keldik.

3. Vazirlik, idora, korxona, tashkilot ham da m ukofot nom lari tarkibidagi b irinch i so‘zi bosh harfda yoziladi: Fanlar akademiyasi, O *zbekiston oliy va o ‘rta maxsus ta 'Urn vazirligi, , ,0 ‘zbekistonda xizmat ko'rsatgan fa n arbobi“, yMaorif a lochisi" kabi.

So ‘zlaganda lozim dur tizmoq,Boim asa gung boigan yaxshiroq.

(Abdulmajid Sanoiy)

ADABIY TALAFFUZ QOIDALARI

Bilib oling. 1. Adabiy talaffuz butun shevalar• uchun um um iy boMgan qoidalar asosida belgilana-

di. Adabiy talaffuz so‘z bo‘g‘inlariga urgkuni to ‘g ‘-ri qo 'yishga bog 'liq b o ‘ladi. O datda, ona tilidagi so‘zlar- n ing oxirgi b o ‘g‘iniga u rg ‘u tushadi: m aktab— maktab- dosh — maktabdoshim.


2. Y uklam alar va kishilik affikslari u rg ‘usiz talaffuz qilinadi: siz-a, siz-da, siz-mi kabi.

3. 0 ‘zlashgan chet, so‘zlarning k o ‘pida urgku birinchi yoki ikkinchi b o ‘g ‘inga tushadi: âq l,fikr, vâqt, uzr, hukm, tonna, muhim, mudir, munis, tipolôgiya kabi.

4. C het so ‘zlarn ing urg‘u o lm agan o ld ingi o tovushi a tarzida, keyingi b o ‘g‘indagi u rg ‘uli o va e tovushlari to ‘g ‘ri talafîuz etiladi: dotsent (datsent), izotop ( izatop), motfema (marfema) kabi.

5. obraz, traktor, direktor kab i s o 'z la rn in g oxirgi bo‘g‘inidagi a» o unlilari talaffuz q ilinm asa ham yoziladi.

6. Tutuq belgisidan oldingi unli yoki undosh cho ‘ziq, ajratib talafîuz qilinadi: a ’io, R a ’no, t a ’zim, ta ’b, ra ÿ ; mas'ul, q a t’iy, san ’at kabi.

7. O o harfi o kzbekcha so'zlarda o rqa q a to r keng o unlisi sifatida (ota, xo la ,fido ), chet so‘zlarda o ld q a to r to r o (o) unlisi (tonna, talon) kabi talaffuz q ilinadi.

8. Ff harfi fursat, talajfuz, so f sokz la rida p em as, f kabi talaffuz qilinadi.

9. J j harfi juda , tijorat, vaj so‘zlarida jarangli qorishiq undosh kabi, jurnal, mujda, tiraj kabi so ‘zlarda til oldi jarangli sirgkaluvchi undosh sifatida talaffuz etiladi.

10. Xx va Hh harflarining yozilishi va talaffuzida farq bokladi:

Xx — c h u q u r til orqa jarangsiz s irg ka luvch i undosh b o ‘lib, Hh — jarangsiz sirgkaluvchi b o ‘g ‘iz undoshidir. Bu undoshlarni farqlam aslik m a’no o ‘zgarishiga olib keladi: shox — shoh, har — xar, hil — xil kabi.

11. Talaffuzda b a ’zi tovushlar bo sh q a tovushlarning ta ’siri bilan o ‘zgarishi m umkin. B unday hollarda tovushlar imlo qoidalariga ko‘rayozilsa ham , talaffuzda rioya qi- linmaydi: tuzjsiz — tussiz, yozsa — yossa, u y q u —uyqi, kitob — kitop, zarar — zalal, uchta — ushta, daryo — dayro, shka f — ishkaf, Samarqand — Sam arqan, b ig i z - b i - yiz, bog‘bon — bog‘von kabi.

12. Sokz bo‘gkinlaridagi urg‘uni o ‘z o ‘rn ida q o kyib talaffuz q ilm aslik s o kz m a ’no larin i o ‘z g a rtir ish i m um kin:


bôg ‘lar — bog ‘lâr, sùrma — surmà, qishlôqcha — qishloq- châ, âtlas — atlâs, mexânik — mexanïk, flz ik — flzik, et(k — éîik, ôlma — olmâ kabi.

118- topshiriq. 1. Ko‘chiring. Qo‘sh unlilaming yozilishi va talaffuziga diqqat qiling: sharoit, iabiai, radio, million, maishaî, said, oila, ellipsoid, lauréat, okean, poema, aerostat, manfaat, inshoot, aorta, vakuum, muammo, tabiiy, rioya.

2. Qo‘sh unlili so'zlarga misollar keltirib, ular vordamida jumla tuzing.

42- mashq. Qo'sh unlili so‘zlar topib, to 'g 'ri talaffuz qiling.

119• topshiriq. 1. Aa va Oo unlilarining yozilish qoidalarini eslang: barobar, anor, biror, bahor, buloq, zamon, savol kabi so'zlaming birinchi va ikkinchi bo‘g‘inlarida a yoki o aytilishi va yozilishini izohlab bering.

2. 0 ‘zlashma so‘zlarda Oo ning yozilishi va talaffuzini izohlab bering: agronom, talon, direktor, termos, doktor.

3. Aa, Oo harflari ishtirok etgan talaffuzi bir xil, ammo yozilishi har xil so'zlarga to ‘rttadan misol yozing.

120- topshiriq. Unlilar yonma-yon keladigan o‘nta so‘z yozing va ulaming talaffuzidagi tovush o ‘zgàrishlarini aytib bering.

N a m u n a : milliard, radio, Stadion, ellipsoid, doim, oila, lauréat, poema.

12U topshiriq. 1. Ko‘chiring. So‘z o ‘zaklari qo‘sh undoshli so‘zlaming yozilishi va talaffuziga ahamiyat bering.

fikr, za rf, b a la n d , qand , m eta ll, g ram m , tafakkur, m uallim , sp o rt, transport, stakan, m uam m o, tibbiy.

2. Qo‘sh undoshli so‘zlarga misollar keltiring, ular yordamida gap tuzing.

43- mashq. Quyidagi so‘z birikmalaridagi so‘zlami zarur o‘rinda bosh va kichik harflar bilan yozib chiqing.

toshken t sharqshunoslik institu ti, o ‘zbekiston m aorif vazirligi, o ‘zbek iston qahram oni unvoni, o ‘zbekiston respublikasi oliy sudining raisi, navro‘z xayriya jam g‘arm asi, oy yoritad i, am m o isitmaydi, chig‘atoy mahallasi.


44- mashq. Quyidagi so'zlarni talaffuz etishdagi tovush o ‘zgarishlarini tushuntirib bering.

avtograf, gram m , kilovatt, flkr, ch iroq , koeffltsien t, pasport, institut, zoologiya.

45- mashq. Quyidagi so'zlaming to ‘g‘ri shaklini yozing.yossin, ussa, shamba, zarul, poshta, ushta, uchti, S ar-

yam, dayro, turpoq, yog‘mur, doyir, hukum, ishkof, o ‘raza, banka, pshiq, kshi, mamur, talim , daf, Sodat, drektr.

46- mashq. So’zlami to‘g‘ri talaffuz qilishga va yozishga o'rganing.*

fikr, z ik r (fikir, zikir em as); aka (oka em as); b a h o r, zam on, gavda (bohor, zomon, govda emas); qovun, so - vun, tovush (qovin, sovin, tovish em as); m illiard, ta b ia t, sharoit (milyard, tabiyat, sharoyit em as); qibla, tob la (q iv- la, tovla em as); avtobus, av tom at (aftobus, aftamat emas); fursat, fayz, fasl (pursat, payz, pasl em as); sud, zav o d , obod (sut, zavot, obot em as); iztirob , tuzsiz (istirob, tussiz em as); shanba, yonbosh, yonm a-yon (shamba, y o - mbosh, yomma-yon em as); g u g u rt, artist, d o ‘st (gugut, artis, do*s em as); uzuq, y u tu q (uziq, yutiq em as); o r - zum , orzungiz (orzuyim, orzuyingiz em as); parvoyim (par- vom em as); avzoyi, mavzusi ( avzosi, mavzuyi em as); d a r- vozabon , m asxaraboz (darvozavon, masxaravoz e m a s ) , ishda, m isdan, ketdi, kelm abdi (ishta, mistan, ketti, ke l- mapti em as), shovulla, lovulla, gurulla (shovilla, lovilla, gurilla em as).

47- mashq. Quyidagi qo‘shim chalam ing so'z o 'zakiariga qo‘shilgandagi yozilishi va talaffiiziga rioya qiling.

baVgga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘g u n c h a , (bakka, pedagogkka, buqqa, soqqa, oqqart, siqquncha emas).

48- mashq. So‘z!ami to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rganing va qaysi tovushda o kzgarish bo‘!ishini aytib bering.

1. Unlilar sohasida:N oto‘g ‘ri talaffuz: borayik, o ‘rday, bel, teray, b o riy la

yoki borlaring, ishlam iydila, b o h o r, qoror, uyqi, u rg ‘i,


qovin , sovin, d iyd i, yiydi, m ator, ka lonna, trak tr, d i- rek tr, m uhok im a, m uom ila , sabir, fikir, hukim , ayri- p lan , poyem a, tiya tr, diyametr.

To'g'ri talaffuz: bo ray lik , o ‘rdak , b e lk u rak , te rak , boringlar, ish lam aydilar, bahor, qaror, uyqu, urg‘u, qovun, sovun, deydi, yeydi, m otor, ko lonna, trak tor, di- rek to r, m uhokam a, m uom ala, sabr, fikr, hukm , aero- p lan , poem a, tea tr, diam etr.

2. Undoshlar sohasida:Noto'g'ri talaffuz:. kep , m aktap, dorvozavon, sarvoz,

m uyum , m u n d ay , ap tam ab il, d a p ta r , O rip o v , pan , paqat, shogid, zovut, tim m ay, oMlarcha, ruchcha, may- Lis, bosa, terag , bayga, tuym a, o ‘rtoq , saxla, Ibroyim , tanapis, pasha, g ish , m axîanchoq.

T o‘g ‘ri talaffuz: k e lib , m aktab, darvozabon , sarboz, buyum , bunday, av tom obil, daftar, O rifov, fan , faqat, shogird, zavod, tinm ay ; o ‘nlarcha, ruscha, majlis, bo‘lsa, terak , bargga, tu g m a, o ‘rtoq, saqla, Ibrohim , tanaffus, pashsha, g ‘isht, m aqtanchoq .

49- mashq. So‘zlami to ‘g‘ri talaffuz qiling va ular qanday so‘z o'zaklan va qo'shimchalaridan tuzilganini aniqlang.

b a k k a (b a rg g a ) , p e d a g o k k a (p e d a g o g g a ) , b u q q a (bug ‘ga), soqqa (so g ‘ga), oqqan (og ‘g a n ), s iqquncha (s.ig‘guncha), qogan (qolgan), ishlagincha (ishlaguncha), toxliq (toq luq), o d a m m i bolasi (odam ning bolasi), m ak- tapp i binosi (m ak tab n in g binosi), ishka (ishga), chetka (chetga), ishta ( ish d a ), atta (u yerda), ba tta (bu yerda), a ttan (u yerdan), sa n n an (sendan), c h e ttan (che tdan), ish lappan ( ish lab m an ), kevotti, kevutti (kelyapti), obordi (o lib bo rd i), q o kyv o r (qo 'y ib yubor), ch iq la ring (ch i- q inglar), opti (o lib d i) , opkepqopti (olib kelib qolibdi).

Sinov savoliari

1. Yangi o'zbek yozuvi bilan kirill yozuvi orasida qanday farqlar bor?

2. Qo‘shma so‘z bilan juft so‘z orasida qanday farqlar bor?


3. Adabiy talaffuz me'yorlari (qoidalari) nimalardan ibo-rat?

4. Qo'shma so‘zlarning imlosini aylib bering.5. Qanday qo'shimchalar qo‘shilganda so‘zning o‘zak va

negizlari o ‘zgaradi?

122- topshiriq. Kursdoshingizni yoshlar „Kam olot“ tashkilotiga a’zo qilib olish munosabati bilan ularga „tavsifnoma“ yozing.

123- topshiriq. Guruhingizda fanlami o‘zlashtirish haqida maqola yozing.

Quyidagi test savollariga to ‘g‘ri ^ javobni belgilang

1. Qadimgi turkiv yozuvlaming shakJini toping.

A. Arab, so ‘g‘diy, oromiy.B. R unn, arab , m oniy, so‘g‘diy.C. Braxm a, suryoniy, so‘g‘diy.D. Runn , uyg‘ur, moniy.E. C va D.

2. Qadimiy yozuv turlarin i aniqlang.

A. Slavyan, orom iy, fonografik.B. Piktografik, slavyan, lotin.C. Piktografik, ideografik, fonografik.D. A va B.E. A va C.

3. Tarkibida tovush va harflari bir xil b o 4lm agan sokzlar qaysi qato rda berilgan?

A. Sening, shahar, hech.B. Uyning, is’hoq, olm a, alanga.C. As’hob, tovush , senga.D. O ktin , pud, obod.

4. ,,Jk* harfi qanday talaffuz qilinadi?

A. Jarangli qorishiq undosh (Jon).B. Jarangli sirg‘aluvchi undosh ( tiraj).


C. Jarangli qorishiq va jarangli sirg‘aluvchi (Jon va tiraj).

D . T il o rqa sirg'aluvchi.

5 . „ O “ harfí qanday talaffuz qilinadi?

A. O rq a qato r.keng unli ( ona, ota).B. O rqa qa to r o ‘rta keng unli (boks, tonna).C . O rqa qa to r keng va o ‘rta keng unli.D . O íd qa to r keng unli.

6 . K irillcha ш , я , нг h a rf birikm alari yangi o ‘zbek aliíbosida qanday yoziladi?

A. S, ng , C.B. S, -ng, C.C . sh , ch , ng.D . sh , s, ng.

T I N IS H B E L G IL A R IN IN G Q O ‘L L A N ISH I

NUQTA

Har so ‘zning o ‘z joy i bor, Har nuqtaning makoni.

(& Sheroziy)

N u q ta quyidagi o ‘rinlarda q o ‘yiladi:1. T in ch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va un -

dov g a p la rn in g ox irida : Oydin kecha. B o (taboy aka Baqaqurilloqdan chiqib, Qo ‘shchinorga yuqoridan — katta yoUdan ketdi. Havo so f va salqin . (A.Q.) Valijondan saiom. (Sh. R.)

Ba }za n } lekin, biroq, chunki, shuning uchun, go ‘yo bog‘lovchilaridan oldin ham nuqta qo‘yiladi. Bunda ko‘rsatib o ‘tilgan b o g ‘lovchilar bilan bog‘langan gaplarda mazmu* nan m a ’lum m ustaqillik bo‘ladi va shunga m os ohang bilan ay tilad i: Q o‘lini tig'iga uzatdi. Lekin chol bu qimmatü buyumni q o ‘ldan chiqarishni istamadi. ( 0 .)


2. B irinchi qism ida n u q ta , k o ‘p nuq ta , undov y ok i so‘roq belgisi bo‘lgan ko‘chirm a gap o ‘rtasida kelgan m u allif gapidan so'ng:

— „ Yo ‘q har so ‘zdan hurka bermang unday, — dedi S a y - ramov.— Qalovini bilsangiz, qor yonar emish. ,J*echat“ qo'ldan ketsa... — dedi u. — M ana ketmon. Ernazarning zyenosiga bor desa, nima qilam an?“ (Ibr. R.)

3. Q isqartirilgan ism va fam iliyalam ing b irinchi harfi yoki qism idan keyin: A. Q. (Adbulla Qahhor), A. Qod. (Abdulla Qodiriy) kabi.

(Bu holda qavsga olingan m anbadan oldingi gap ox iri- dagi tin ish belgilari o ‘z o‘m id a saqlanadi. Q avsdan key in b iror tin ish belgisi q o ‘yilm aydi.)

4. Sanash yoki ayrim fikm ing qism larini va oy, k u n , yillam i b ir-b iridan ajratish u c h u n q o ‘llangan raqam yoki harflardan keyin. Maca^aH:

Buyuraman:1. Sinflam i jihozlash 10 avgustga qadar tugallansin.2. Darslar ertalab soat 9. 00 da boshlansin.3. 05. 07 .03 -yi! kabi.

SO‘ROQ BELGISI

1. S o‘roq belgisi so‘roq gap lardan so‘ng q o ‘llanadi: Sinovlarga qanday tayyorlanayotirsiz?2. K o‘pincha so‘roq gaplar b irdan ortiq b o ‘lib kelad i.

Bu holatda so‘roq belgisining q o ‘yilishi quyidagicha b o ‘ladi:1) so‘roq gaplam ing h a r b iriga aham iyat berish lo z im

deb topilsa yoki har qaysi so ‘ro q gap m azm unan o ‘ziga m ustaqil b o isa , har biridan so ‘ng so 'ro q belgisi q o ‘y ilad i: Komila so'zida davom etdi: „ H a, Jamol akam qanday? Toshkentdamf?“ (0 .)

2. Agar sokroq gaplar m azm u n an um um iy b ir f ik m i ifodalasa, so‘roq belgisi eng so ‘nggi so‘roq gapdan key inq o ‘yiiadi:

— Tag‘in mehmon boshlab keldingmi? Kim kelyapti:


Savrimi, Rahbarmi yo akangning bolalarini yetaklab kel- yapsanmi? (G ‘.G \)

E slatm a. Ba’zi sokroq gap shaklidagi jum lalardan so‘ng kelgan sodda gap so ‘roq gapdan anglashilgan m azm unga um um iy izoh beradi. Bu turdagi so‘roq gaplar bilan so‘nggi sodda gap orasida b a ’zan vergul, ko 'p incha tire q o ‘yiladi: Bu minora nima uchun qurilgan, m a ’lum emas; qadim zamonning yodgorligimi yoki yong'indan xabar beradigan jo y vazifasini o ‘taydimi — bu ham ma 7um emas. Bu ishim unga yoqdimi, yoqm adim i, qayta tekshirib ko ‘radimi — menga hali noma ’¡um.

3. S o‘z yoki ¡bora n o o ‘rin ishlatilsa yoki unda gum on ifodalansa: Ovqatga tajovuz (?) qilingandan so ‘ng, mehmonlar qo ‘llarini dasturxonga(?) artdilar.

UNDOV BELGISI

U ndov belgisi quyidagi o ‘rinlarda q o ‘yiladi:1. Kuchli h is-hayajonn i ifodalagan gaplardan so‘ng:a) „ Professor N azarov! M ana bu qanday odam

eka n l “ (Asq . M.)b) Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday falokat,

bu qanday mudhish motam! (0 .)2. Buyurish, tilak , o rzu , hayajon m a’nolarin i ifodala

gan gaplardan so‘ng: a ) fido boflsin sen uchun jon-tanim, onam! (H. P.) Jamila, tur o'mingdan, yalinma bu itlarga, b o ‘Imasa la ’nat deyman senday vafodor xotinga! (H. H.)

3. K uchli h is -h a y a jo n ifodalangan u n d a lm a la rd an , undov so‘zlar ham da ha va y o ‘q so‘zIaridan so ‘ng:

a) Seni unutolmas asio, Ey 0 ‘rta Osiyo, 0 ‘rta OsiyoH! (V. Inberg)\ Oh! Qanday go‘zal o ‘lka!

b) Yo(q, y o (q! Bu og'ir ishni bo‘ynimga ololmayman!50- mashq. / / belgisi o ‘rniga nuqta, so‘roq, undov belgilari-

dan birini qo‘yib ko‘chiring.

1. „ 0 ‘rtoqlarim orasida men juda qiynalganman“ , — dedi u past ovoz bilan. — „ Q iy n a lg a n s iz //“ — deb so‘radi sekingina. 2. „Soat ikki yarim bo‘ldi“ , — dedi q iz <// „Ikk i y a r im //“ „T u n nega bu qadar u z u n //“ (Asq. M.)


3. U quloq soldi. Aziz m uallim lar, aziz ustozlar! B ayra- m ingiz m uborak b o ‘lsin , / / (A. Oripov). 4. O nasidan qayg‘u-li xabar kelgan b o lm a s in / / 0 ‘tgan hafta T oshken t- dan kelib, keksa onasining bem orligi haqida sokzlagan e d i / / (Asq. M.) 5. „H asan a k a // U ring shu p ichoqni ja fokash ko ‘k rag im ga//u (H. H.) 6. , , 0 ‘g llim , bolam , sendan ju d o b o 'ld im m i/ /“ 7 .„Y o‘q / / B a n d it la r / / Bu qizil c h o ‘g ‘ b o ig a n tem irni yuragim ga bossang ham , m en senga bosh eg m a y m an //“ (K ) 8. H ech b ir vaqt tash larm i u k an i aka / / Y om onlik q ilarm i b a h o r c h e c h a k k a // ( / / . P.)9. „O najon / /M e h r ib o n la r im // N a ta lk a // Jo n im , a z i- zam , jigarim .“ (K ) 10. „M enda toqat qolm adi, to q a t / / O ta / / O ta jo n // M enga oq y o ‘l t i la / / (K ) U . , ,E h //Q a n i endi o ‘spirinlik chog‘larim qaytib k e lsa // 12. „ H a - h a / /— deb q o ‘y d i// — Birinchi m arta d e n g //“

51- mashq. / / belgisi o'rnida zarur tinish belgisini qo'ying.

DO‘ST K1RIB, DUSHMAN ISHINI QILMASIN

E r arafa kuni yuz m ashaqqatlar bilan pul top ib , pa lov uchun xarajat qilib k e ld i// E r-x o tin osh qilishib, q o ‘sh - nilarga ulashishdi, u lardan h am anchagina osh c h iq d i / / E r-xotin yeb to ‘yd iIa r// Biroz o rtib ham q o ld i/ /

Afandi yarim kechada turib, xotin ini uyg 'ota b o s h la d i //— X otin, xotin, tur, ch iroqn i y o q // Boshimga sh u n -

day ajoyib b ir fikr keldiki, e rta labgacha qolsa, u n u tib q o ‘y a m a n //

X otin turib chiroq yoqdi va so ‘r a d i / /— N im a gap e k a n //— D asturxon solib, qolgan oshn i olib kel, yeb b o lg a c h

a y ta m a n //X otin uning aytganini qildi, oshni yeb b o ‘l ish g a c h //— PaloV yaxshi ovqat, un ing tokchada turishi yaxshi

em as/ / ,,D o‘st kirib, dushm an ishini qilib ketad i“ , d egan m aqol esim ga tushib, sira uyqum k e lm ad i// Endi xo tiijam uxlayversak b o ‘ladi, — d e d i/ /



KO‘P NUQTA

Eslang. K o‘p nuq ta quyidagi o ‘rinlarda qo'yiladi:1. F ikm ing tugallanm aganligi, so‘zlovchining yana

n im an id ir ay tm oqchi ekanligini ko‘rsatish u chun (fikr- n ing davom ettirilm asligi odatda so‘zlovchining hayajon- ianishi, o ‘z fikrini to ‘liq ifodalashga botina olm asligi yoki gapn ing biror sabab b ilan b o ‘linishi tufayli ro ‘y beradi): „ Bilmayman, degan edingiz. Yana shuni aytdingizki..“ Shu payt adyutant kirib, polkovnikka bir qog‘oz uzatdi (A.Q.)

2. B a’zan k o ‘p narsa sô ‘zlovchining o ‘ylashi, m ulo- haza qilishini ko 'rsa tad i: Q o ' z i y e v (miyigHda kulib). Binokorlik ham hunarmi... taxta nobud bo Imasin dedim- da... (A. Q.) Uydagi ishlaming hammasini o fy qilsa, o*zi tartibga solib, o ‘zi bezasa... (Asq. M.)

3. B iror so‘z yok i gapning tush irilgan in i k o ‘rsatish u ch u n :

...Yudaxin fam iliyali bir rus kishi... rus bo'lishiga qara- m ay, hamma usta — mardikorlar bilan... o 'zbek tilida so ‘rashib chiqdi.

Asli: Yodimda, shiypon îagiga g'isht terilayotganda, Yudaxin fam iliyali bir rus kishi dadamni so ‘rab keldi va rus bo'lishiga qaramay, hamma usta — mardikorlar bilan „ horma, bor bo 7" qilib, o ‘zbek tilida so 4rashib chiqdi. (H. Qodiriy. „Otam haqida“)

KO'P NUQTA, UNDOV VA SO 'RO Q BELGILARINING BIRIKKAN HOLDA KELISHI

| H j Eslang. M urakkab m azm un ifodalangan gaplarda H B undov belgisi b ilan so ‘roq belgisi, undov belgisi b ilan ko‘p nuqta va so‘roq belgisi bilan ko‘p nuqta ko‘pincha birikkan holda keladi.

1. Undov va so ‘ro q belgisi birikkan holda kelishi (!?) aslida so‘roq m azm unidagi gap bo‘lib, so‘roq m azm uniga qaraganda h is-hayajon kuchli gaplardan so‘ng q o ‘yiladi:

Qani buyerda insof, buyerda adolat degan narsa!? (H. H.)2. So*roq va undov belgisi birikkan holda (?!) kuchli

his-hayajon, taajjub b ilan aytilgan so‘roq gaplardan so‘ng

m


q o ‘yiladi: Jamiki kam bag'alxalq qo ‘ln i-qo‘iga berib, yak- tan bo‘lib tursa, kimning haddi bor mardikor olishga?!{0 .) Men bo‘ri boid im m i?! (X )

3. U ndov belgisi va ko‘p nuqta birikkan h o ld a (L .) m az- m unan tugallanm agan ham da kuchli h is-haya jon ifodalangan o‘rinlarda qo 'llanadi: 1. Uyatni bilasiz/ni!... (A.Q.)2. „Yo‘q!... Hech qayerga bormayman! “ ( X)

4. So‘roq belgisi va ko‘p nuqta birikkan ho lda (?...) m azm unan tugallanm agan so‘roq gaplardan so ‘ng ishlatiladi: 1. Ayb kimda?... Ayb nimada? Yoki yer yomonmi?... ( U ) 2. „Bu odam ana shu nom a’lum odamga Qambar bilan Anton haqida gapirdî' . — „A?... Qambar bilan Anton haqida?...u (K )

Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgilarining birikkan holda kelishiga oid mashqlar

52- mashq. Tinish belgilarining qo‘yilish sababini va gaplarning ma’nosini izohlab bering.

1. Q o ‘ z i y e v . Juda yaxshi tarvuz ek an -d a , u rug‘ini qayerdan topgansiz?

M a v 1 o n o v (Hafizaga). Issiq ovqating h am borm i?H a f i z a (tovoqni ochib). M arham at m ehm onlar...M a v l o n o v . O ‘h - o ‘h -o ‘h! C huchvara-ku ... (Bittasini

og‘ziga soladi.) H ay-hay, og‘izda erib ketadi-ya!... ( Chuch- varaga tikilib, lekin yemay o ‘tirgan Rahimjonni ko'rib.) Oling, rais!

R a h i m j o n ( u / tortib). X am ir ovqat... sem irtirad i-da , qurg‘ur!... ( Ovqatga q o ‘l uzatib.) B oring, n im a b o ‘lsa, boMdü...

Q o ‘ z i y e v (ashula boshlaydi).0 ‘z yaratgan zam onam iz, um rim iz boqiy ,T o ‘planibdir oshnolam ing yaq in-y irog‘i.

(A. Q.)

2. M arziya! M arziya! Q anday pok, s a d o q a tli d o ‘st ed ing , M arziya!... (X.) 3. „Yo‘q! T oqatim qo lm adi. H oy zolim , bu yosh qizga rahm ing kelsin! T egm a u n g a“ . (X )


4. „D em ak , baxtdan yuksak narsa yo‘q ekan -d a?“ — dedi u astagina. 5. „H ali siz dehqonchilikdan menga saboq ham beradigan boMdingizmi?!“ (K ) 6. „Q ara, bizga, ey ulugk jah o n , bunday q u w a t, go‘zallik qayda!“ {H. R.) 7. O h, qanday chiroyli bu so‘z! (H. P.)

53- mashq. //belgisi o'miga ikki nuqta, vergul, so‘roq, undov belgilaridan mosini qo‘yib ko'chiring. Nima sababdan ko‘p nuqtaning qo‘llanganligini izohlab bering.

X onada tiq etgan tovush esh itilm as// hatto telefonlar ham jiring lam as// am m o ikki do‘stning suhbati tugam asdi//

/ /O b b o / / R asuljon-ey// — dedi K om iljon // oraga tush- g an b ir n a fa s lik su k u n a tn i b u z ib / / u n u tm a b s a n -a / / og‘a y n i / /

/ /S e n d a y d o kstim ni qanaqasiga u n u ta y // Hayotda sodir b o ‘lgan k o ‘p voqealarni unutish m u m k in // am m o ... eng aziz qad rdon ingn i unutib b o ‘la rk a n m i//

/ / Q o y i l / / o ‘z g a rm a b sa n // o ‘sh a -o ‘s h a s a n / / Y engil k u lis h d i//

/ /K im biladi/ / dedi K o m iljo n // a y tm o q ch i// uylan- dingm i yo haligacha so‘qqaboshm isan //

/ /B i r q iz / / ikki o ‘g‘lim b o r / / 0 ‘z in g -c h i// Kom iljon shoshib soatiga q a ra d i// / / 0 ‘h h o \ allam ahal b o ‘lib qop- t i - k u / / Y u r / / 0 ‘m idan qokzg‘a ld i / / uyga borsang, ham - m asini o ‘z ko‘zing bilan ko‘ra s a n //

( / Abdullaxonov)

VERGUL

W Ï Eslang. Vergul quyidagi o ‘rinlarda qo llanad i:S H 1. U yushiq bo 'lak lar orasida.

1) bog‘!ovchisiz birikkan uyushiq boMaklar orasida:

Andijon, Namangan, Qo'qon, Marg'ilon—0 ‘zbekning chamani, bog‘-u bo'stoni. (G \G ‘.)2) takrorlanuvchi b o g lovch ila r bilan birikkan uyushiq

boM aklar orasida: Saodat goh men bilan, goh atlas bilan m ashg‘u lf boyagi uyalib turishini bir yoqqa yig'ishtirib qo ‘ygan edi. {A. Q.)


3) zidlovchi bog lovch ilar yordam i b ilan birikkan uyushiq boMaklar orasida: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi boredi. (P.Q.)

2. U ndalm alarn i ajratish uch u n : D o‘stlarim, shu asl bahor haqida butun qalbimizdan yangrasin qo ‘shiq. ( H.O .) Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot. (E. J.)

3. K irish so ‘zlarni va tuzilish to m o n d a n m urakkab boMmagan kirish gaplarni a jra tish u ch u n : „ Modomiki, haqingizda shu qabilda so‘z yurar ekan, albatta, behuda bo'lmasa kerak deb oylayman'1. (O .) „Ko'nglingizga kelmasin-ku, izvoshga eshak qo‘shib bo'lm aydt“. (A. Q.)

4. ha va y o ‘q so ‘zlarini gap b o lak la rid a n ajratish uchun:— Xafa bo ldingizmi, xato gapirdimmi?— Yo‘q, y o ‘q. Siz haqli, — dedi Olimjon. (Sh . R.)5. U ndov so ‘zlam i ajratish u ch u n :,,Ey, yosh bolamisiz! Nega yig'laysiz? “ (A. Q.)

U Eslatm a. U ndov so 'zlam i yuklam a vazifasidagi -yu, -ye , -yo kabilardan farqlash kerak. U lar o ‘zlari qo‘shilib kelayotgan so‘z bilan um um iy ohangga ega

bo‘ladi va shu sababdan ular vergul b ilan ajratilm aydi, balki o kzidan oldingi so‘zga chiziqcha orqali yoziladi: nEhf sendaqa xayrixohni-yey! “ „ Voy la ’nati-ye? „Biram jo n - sarak eding-ey! “

6. G ap n in g ajratilgan bo‘lak la rin i a jra tib ko 'rsa tish uchun:

„Biz, 2 2 -guruhda o ‘quvchi qizlar, Xayriniso ham biz bilan yonma-yon turib o'qishini is ta y m it(Z u lf iy a )

Nihoyaly orqasini yostiqdan uzib, muhim savdo ishi bilan shug'uUangan kabi,jiddiy ravishda gapirib ketdi. ( O.)

7. BogMovchisiz b o g lan g a n q o ‘sh m a gap larda: Siz otam o 'rn ida o ta lik qildingiz, s izdan hech yom onlik ko'rmadim. (M . Ibr.)

8. va, ham, hamda, yoki kabi b o g io v ch ila rd an boshqa b og lovch ilar bilan bog langan q o ‘sh m a gaplarda: Yolchi shu choq, qancha aqchasi bo isa ham berishga tayyor edi, lekin yonida bir tiyin ham y o ‘q edi. (O.)


9. Ergash gap lam i ajratish uchun: 0 ‘g ‘rilar devordan tushmoqchi bo'lib, qorinhrini paxsaga qoyib , boshlarini eggartlarida Kenja botir ulaming kallaiarini uza berdi. (Er- takdan)

10. M uallif gap in i ko‘ch irm agapdan ajratish uchun: — Ostimizda olov daryo bo *lib o 4tadi, — dedi cho (pon ota, — bug( olov bo'lib yonadi. {Ibr. R.)

Vergulning qo'llanishiga oid mashqiar

54- mashq. KerakJi o ‘rinlarga vergul qo‘yib ko‘chiring. Nima sababdan vergul qo'yganingizni izohlab bering.

1. G o ‘zal sh a h a r qishJoqlar zum rad o ‘tloqlar Lola yop ingan tog‘lar oltin tup roq lar S h a rsh a ra la r irm oqlar kum ush bu loq lar G o ‘zal sh in am bog‘lar sobiq o ‘rtoqlar —B ulam ing ham m asi sen V atan im —onamF ido b o ‘lsin sen uchun jo n tan im onam ! (H. P.)

2. M anzura o ta -o ‘g‘il o ‘rtasida uzoqlaiga tikilib sal kulim- sirab c h u q u r xayo l surib b o rard i. (Asq. M .) 3. M eh - m onxonada qabul qilib bir katta xitoy laganda uyulgan qirg‘ovul kaklik g o ‘shti qovurmasi b ilan ziyofat qildi. (0 .)4. D astlabki vaq tlarda yordam bersangiz ishlar yurishib ketgandan keyin uncha og‘irligim tushm as deb o ‘y!ayman. (y4. Q.) 5. T u lk in ing yo‘lbarsning terisin i oldi; D ehqon- ning barisin i oldi. (M. G*.) 6. „H a sen to ‘g(ri aytding“ m u- h abba t — b u y u k s o 'z buyuk hissiyot!... 7. „H oy , hoy S h irm o n x o n n im a deysiz? M ayli s in a sh a m iz !“ (Y.)8. „A m m o m en o ‘rm ondan ham daryodan ham yerdan ham o sm o n d an ham bulutlardan h am har qanday m ay- sadan h am bax t ku tam an“ . 9. U zo q d a to ‘g‘rida y o ‘lni zavod d a rv o zasig ach a yoritib tu rad ig an p ro jek to r bor. (Asq. M.) 10. Biri yigirma uch yoshlarda baland bo'yli qora- chadan kelgan qush burun manglayi keng qalin lablarida m a’noli tabassum b o ‘lib kichik moviy ko'zlarini sal qisib fikrga c h o ‘m gan holda uzoqlarga tikilib chalqancha yotardi.11. „B u q an d ay hol! M u nchatitray san ey yurak!“ (Y.)


12. Zero xalq shunday bir daryoyi azimki u toshsa uning m avjidan na shohning qasri na darveshning k u lbasi qolur. (0 .)

55- mashq 0 ‘qing. Nima sababdan vergul qo‘yilishi yoki qo'yilmasligini izohlab bering.

1. U zoqda ozgina chang k o ‘tarilsa ham q ip -q iz il quyosh nurida alvon doka singari jim irlab k o ‘rinad i. (Asq. A/,) 2. M anzura xayolini b ir joyga to ‘plab olish maqsadida bo‘Isa kerak ishi b o ‘lm asa ham o‘z kabinetiga kirib ketdi. {Asq. M.)

3. Oydin kechamizga shum soya qo‘ndiOh la’nati soya keldi u!Shu vajdan oy emas oshnalik so‘ndiQarang-a arzimas sharpadan qayg‘u!

Agar lozim bo‘lsa tiz cho‘kay o ‘zimTilimda dilimda shu aytar so‘zim:— Kechir meni „m ayli“ de!Kechir meni maylimi?

0 ‘rtada o ‘tgandir gaplar g‘iybatlar Nainki gap-u so‘z ishq o ‘yin bizga?! Nahot shaftoliga to ‘lgan savatlar Bitta quit tufayli ta ’min yutqizsa?!N ahot bir daqiqa yillarni yengsa?!Bulbul oshyoniga boyo‘g ‘li qo‘nsa?!

— Kechir meni „m ayli“ de!— Unut unut maylimi?!U h yaxshilik maylimiKechir meni maylimi?!

(A/. Shayxzoda)

124- topshiriq. Tagiga chizilgan vergulning tushirilishi gapning mazmuniga qanday ta’sir elishini izohlab bering.

1. Abayning ostida oq* yo‘llik saman yo‘rg‘a. (A/. A.)2. Baraka topgur* Salimjonni h a r qancha maqtasa arziydi.


3. Yaxshi,_ gapingizda jon bor. 4. To‘g‘r*_ so‘z kasalni ham oyoqqaturg‘izadi. 5. Qurilish uchastkasida temir4 beton qaJashib yotibdi.

Eslang. Nuqtali vergu) quyidagi o krinlarda qollanadi:1. 0 ‘z ichida verguli bo'lgan yoyiq uyush iqbo‘- laklar orasida:

Mehnat, ijod, odam sharafi;Dil yorug'i, hayot quvonchi—Hammasining asli, manbayi —Sen, Vatanim — tinchlik tayanchi.

Qo'nonboy yonida bir gala xushomadgoyiari: Irg‘iz- boylardan Moybosar, Jaqib, fziquítifardek qarindoshlari; bu kunlarda Qo'nonboy tarafdori bo‘lib yurgan Juonta- yoq, Qorabotir, To‘pay, To‘rg‘ay ellarining oqsoqol — qo- rasoqollari bor. (M. A.)

2. 0 ‘z ichida verguli bo‘lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqillikka ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gaplarni o ‘z ichiga oigan qo'shm a gaplar orasida: Zunnunxoja, Síddiqjonning tarqfmi oigan bo'lib, kampir- ga qarab kovush otdi; Siddiqjonga nimadir demoqchi bo lib og‘iz ochgan qizini bir tarsaki urdi; so'ngra Siddiqjondan o'pkaiab, mayin tovush bilan gap boshladi. (A.Q.) Ishchi qozoq bir-ikki qum xomasining bu yog‘idan u yog4iga, u yog‘idan bu yog'iga o ‘tdi, ammo izdan nishin y o ‘q edi; eski izlar nari lursin, hatto qozoq o'z izini ham topolmas edi; har bosiigan qadam o ‘mi, qumga bosilgandek, oyoq ko ltarilgan hamon, ko'milar edi. (5. A.)

125- topshiriq. Vergul yok¡ nuqtali verguining nima sababdan qo'yilganligini izohlang.

NUQTALI VERGUL

(//. Nazir)

Nuqtali verguining qoMIanishiga oid mashqlar


1. Ko‘cha iflos, lekin suv qalin sepilgan; har yoqqa tarvaqaylab o ‘sgan beso'naqay qari tollarning koklankasi quyuq. ( 0.)

2. Go'yoki shokng‘ib ketar Peshonadagi terga;Xuddi kun shu’lasiday,Bug‘doy yoyilar yerga. {T. P.)

3. Turm ush, turm ushi Nur olib sendan,Shod qaraydi Ko'zlarga ko‘zlar,Seni dedik, bir piyola suvday Dengizni ham kokroldik bizlar. (H. P.)

4. U kokylakka o ‘xshash oq palto kiygan, ingichka bo'yniga havorang rokmolcha o ‘rab oigan; ezilgan poxol shlyapasi yonidagi maysa ustida yotardi.

5. G ar gunoh orttirsang o ‘zingga ogkir,Vijdon azobidan qovurilsang bot-bot,Hayhot! Kimga borib dod deysan, axir.Qayga bekinasan o ‘zingdan, hayhot!

(A. Oripov)

IKKI NUQTA

IIHIi Eslang. Ikki nuqta quyidagi o'rinlarda qo'yiladi:I. Uyushiqbo'laklardanoldinkelgandaumumlashtiruv-

chi sokzdan so‘ng: Xolmurodning do'stlari: Ergash, Jo'ra va Omontoy ham birin-ketin ta ’tildan qaytishdi. (P. T.)

Eslatma. Ba’zan umumlashtiruvchi sokz yashirinishi m um kin, am m o ohang va m azm unga k o ‘ra uyushiq bo‘lak!ardan oldin ikki nuqta qo‘yila beradi. Bu hoi ish qog‘ozlarida va ilmiy asarlarda kokproq uchraydi. Masalan: Majlisda qatnashdilar: Sobir Erkinov, Shokir Otaqulov, Abdulla Saidov.

2. Quyidagi ma’nolami ifodalagan bogMovchisiz qokshma gaplarda:


1. Bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko‘rsatsa: »Men u yil dekqonchilikdan hech narsa ololmadim: kuzgi bug ‘doyning boshoqlari shira olayotgan vaqtda havoda ola bulut paydo bo‘lib, boshoq- lar kuyib, qovjirab k e td t . (S. A.)

2. Bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko‘rsatsa: Xoja GHyosiddin Hirotdagi b a ’zi mashhur zotlarni go ‘zal taqlid qildi: o ‘tirgantar o'rinlaridan qo‘zg‘olmay qoldilar. ( 0 .)

3. A gar b iro r gap boshqa b ir gapning m azm unini t o ‘ld irsa yoki izoh lasa: Qosimmurod aytardi: agar qo‘rqmasangt eng odamxo'r daryo hech nima qilolmay- di — suvning o (zi qirg'oqqa chiqarib qoyadi. (0.)

3. K o‘chirm a gapdan oldin kelgan muallifgapidan so‘ng: Otam birdan samovarchiga buyruq beradi: — Musavoyga

joy solib ber, ozodaroq yostiq qoy. ( 0.)126- topshiriq. 1. Keltirilgan misollardagi gapning turini va gap

oxirida tinish beigilari nima uchun qo‘Uanganini avtib bering.2. 0 ‘zingiz ham darak gaplarda undov belgisiva qo‘sh tinish

beigilari qo'yilgan gaplarga 2 tadan misol keltiring.

1. U n i ham biz to r zindondan ozod qilamiz! (Y.)2. 0 ‘h o ‘, kapsanchilar qishlog‘i shunaqa chiroylimi. (A. Q.)3. Behudaga o‘g‘Um, egma bosh. (H. 0 .) 4. Bu qanday bedod- lik, bu qanday zulm! (K ) 5. Qanday quvonch! (S. Jo‘ra.) 6. O najonlarim , ham m a o‘zining eski devorini quchoqlab o ‘tira bersa, yurt qachon obod bo‘ladi! (A. Q.) 7. Zah- m atkash, d o ‘stparvar, jangovar, ahdiga vafoli, quvnoq o ‘zbegim. (G ‘. G‘.)

8. Seni, Zebo, zebi qiz deymi,Oydin kecha yo kunduz deymi,Sohibjamol yo dilbar deymi,Yo san’atkor, yo chevar deymi?!

(A. Umariy)9. „Yoshlik“ so‘zi luglatlar qatida go‘zal va mumtozdir.

„Yoshlik“ so‘zi jo 'shqin jaranglovchi tarona, qo‘ng'iroq


singan sado beradi... Yoshlik musaffo, bebaho gavhardir. Bu davrda dunyo bilimlarini, kasb-u hunam i egalla!

Um m ing eng shijoatli, eng qudratli davri yoshlik erur. Yoshlikda nim aga astoydil urinsang, m uddao ro ‘yobga chiqadi. Yoshlik ikkinchi qaytib kelmaydi. Demak, bu yoshlikning oltin fasllarini behuda o ‘tkazm a. U ndan samarali foydalan!

(Sh. Orifiy)

TIRE

Tire quyidagi o ‘rinlarda ishlatiladi:1. Ot, son, olmosh va harakat nom i bilan ifodalangan

ega bilan bog‘lamasiz kesim orasida:Aziz vatandoshim, bu — sening imzong. (G ‘.G‘.) Yur-

gan— daryo, o Uirgan — bo (yra. Hamma sizning tara- fingizda, chunki mana buni bajaruvchi — siz, (Asq. M.) Ikki karra ikki — to (rt,

2. Uyushiq boMaklardan so ‘ng kelgan um um lashtiruvchi so‘zdan oldin: Suv, yer, elektr — bular hayot ba- horiga yangi go *zallik va yangi nash \a bagHshlovchi kuchlar edi. (O.)

3. Ajratilgan bo‘lak bilan izohlanm ish bo‘lak orasida: 0 ‘zbekistondan sizga gullar olib keldim — xushbo ‘y, musaffo. (R. Otayev)

4. Kirish gaplar bilan gap bo‘laklari o ‘nasida:Oltinchi brigadaning g ‘o ‘zasi — mana men hozirgina

aylanib keldim — sira avj olmayapti. (O.)5. M uallif gapi bilan ko‘chirm a gap orasida: „JVega

buncha kech qolding, Manzura?“ — dedi Aziz mehribon tovush bilan. (Asq. M.)

6. Dialog taridagi ko‘chirma gaplarda:— Siz biror narsa buyurganmidingiz?— Buyurganim qachonlar edi. Kutaverib sabrim tugadi.— Nima buyurgan edingiz?— Buni qarangki, sizni eslolmayapman.

(„Shifokor va dardmandlar xandasV*)


— Menga yozib bergan doringizni ichishga uigurmasim- dan hammasini qayt qilib tashladim.

~ Qayt qilganingiz durust boHibdi. Chunki dori ichishga emas, badaningizga surtishga berilgandi.

( ,£hifokor va dardmandlar xandasi **)

7. K utilmagan voqea-hodisalarni ifodalagan gaplardan oldin:

„Men darrov idoraga yugurdim — y o ‘qsiz“- (0.) „Men unga tikilib o ‘tiraman-da, rohat qilaman — faqat shuu.

8. Zid m a ’noli gaplar orasida: Jismimiz yo'qolur — o'chmas nomimiz- (G'.G*)

T ire, vergul, ikki nuqtaning qoMlanilishiga oid mashqlar

56- mashq. / / belgisi o‘miga kerakli tinish belgisini, nuqtalar 0‘rniga kerakli harflarni qo'yib ko‘chiring. Nima sababdan tire yoki ikki nuqta qo‘yi1ishini izohlang.

1. M anzura deraza pardasini ochib qarad i// yangi kelib to ‘xtagan „P ...b ed audan D an ilov // d ...r...k tor va bosh m uh...ndis tu shd i. {Asq. M.) 2. Hali ham eslaym an// bittasi yuk t...shuvchi bukri chol Proxorov bobo edi. (Asq. M.) 3. J im -jit, ko‘m -ko ‘k tepalar, togMar, ser- daraxt bogMar //ham m asi jim -jit. 4, Biz bir bog‘ning devo...larini pana qilib oktd ik // ko‘rmay qoldilar. (0.)6. Men yigirma yildan ortiq Alisherga qarshi harakat qil- d im // Ne ishlarqilganim sizga m a’lu m // A lisher// yuragi toza odam . (O.) 6. it h u rad i// karvon o ‘tadi. (Y.)1. O m adim iz ke...gan ekanmi, yo qur... tit...shni sog‘inib qolgan ekan m izm i// biram bo‘li... berdi, qani endi terib t...mom qilsak. (A. Q.) 8. M uallim a// yosh xotin/ / uni jondan sevadi. (G ‘.G\) 9. Yuqorida kokrgan bogkimizdan uz...qr...qda/ aholi yashaydigan joy larda // bir qishloq boredi. (S. A.) 10. Vasiliy Ivanovich yana ancha savollar bermoqchi e d i / / profe...or tokxtatdi. (Asq. M.)

57- mashq. Tinish belgilarining qo‘yilish sababini izohlab bering.


— T o‘g‘ri aytding, plebeyman... — Jum anov hirqira- di, — Qulman... Norasmiy qui... Sen-chi? Sen qui em as- misan?

— 0 ‘chir! — Koryagin sîolni mushtladi.— Qulsan! — Jum anovning afti battar qiyshaydi. —

Boshliqlarning oldida qulsan! Sendayam plan bor. Y o‘q gunohimni qanchalik tez bokynimga qo‘ysang...

— 0 ‘chir ovozingni! — Koryagin tag ln stolni m ushtladi. Bo‘sh stakan zirillab ketdi. — Ertagayoq M oskvaga, Butirkaga jo ‘nataman. Obkomingning yoniga!

— Juda yaxshi! Vijdon b o isa aytsin, qachon pora berib- man unga?

— Obkoming kim bo‘pti? Kerak boisa, respublika rah- barlarining o ‘ziyam tiz cho‘kadi hali...

— Yaxshi boladi! — Jumanov hamon tebrangan ko‘yi boshini shaxt bilan koktarib chaqchaydi. — Qo‘lingdan kelsa, Brejnevni tiriltirib kelgin-da, uniyam so'roq qil! — dedi vishillab. — Pripiskani o ‘ylab topgan! Hamtovoqlari bilan, yo‘q paxtani olti million tonna qilasan, degan o ksha! — Ju manovning qon quyilgan ko‘zlari kosasidan chiqib gapirdi.— Paxtakorni eshak qilib mingan — o ksha! ( 0 ‘. H.)

58- mashq Tegishli tinish belgisini (vergul, tire, ikki nuqta) qo‘yib ko‘chiring.

1. Bog'imizda turli mevalar Olma o‘rik shaftoli gilos Anor noklar o ksar kun sayin Bogkbon bunga qo‘ymoqda ixlos (A. U.)

2. Yoshmiz xunuk bedavo em asm iz tentak em asm iz al-batta baxtni qolga kiritamiz. ( T.) 3. Ahmadjon yotgan yerida birpas ashulaga qo‘shildi-yu keyin bo‘lmadi adirga chiqibketdi. (A. Q.) 4. Birlashgan yovni qaytarar. ( Maqol)5. Ko'rdingmi burgutning bolasiga o'xshaydigan yovqur zabardast yigit. (K ) 6. G ulning go‘zalligi ham pok qalbli insonning go4zalligi tufaylidir. (/?. F.) 7. Lekin yoshligida zo‘r qilichboz oktgan Q o‘nonboy bo‘sh kelmadi m ayyor- ni qimirlagani qo‘ymadi. (A/. A.) 8. Y olchi dalaga katta


yerga kelgandan boshlab bundagi qarollar mardikorlar b ilan apoq-chapoq bollib ketishdi. (0 .) 9. Ulug‘ sabzavoming erka o ‘g‘lini yo‘q qiluvchi kim? 10. Solijon mashinani tez- latdi otaning smenasi tugaydigan vaqt bo'libdi tezroq uyga borib mashinani zavodga yuborishi kerak. (Asq. M.) 11. Uy sohibi shoir o ‘z odaticha bir nafas qo'nm adi. ( 0 .)

QAVS

1. Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo ‘lagiga q o ‘shim cha izoh beruvchi so‘z yoki iboralar qavsga olinadi: Viktor (Lizaning ukasi) ishchi yoshlar maktabini, kichkina Liza bilan Karomat (bunisi Salomat xolaning qizi) ikkinchi smenada o ‘qishadi. (Asq. M.)

® E slatm a. Q avsdan oldingi tinish belgilari (vergul, tire , ikki nuqta, nuqtali vergul) qavsdan keyinga ko‘chiriladi: Erkaklaming biri — markaziy

gazetaning muxbiri, ikkinchisi — injener (Mavlonbek uni Fyodor Makarovich der edi. U qiz esa Moskvada institut- ni bitirib, hozir shu injenerning qo'lida tajriba ko‘rib y urgan ekan). (A.Q.)

2. K irish gap lar yoki rem arkalar qavsga o linadi: QirgHz 0 (roz belbog4iga mahkam chandib tugilgan bit- tagina soHkavoyni (kim biladi, buni qachonlardan beri saqlab yurgan) chiqarib, sekingina tashladi. (0 .) Maryam- xonim (yigiab): Majburiyat keltirdi meni! (H. H.)

3. M isol yoki ko 'ch irm an ing m anbayini ko ‘rsatadi: Oh, Hirot, H irot!(0.) „Turkona uslub“ (Navoiy) turkiy tillarga xos uslubdir. Otam ,Mirzo “ va ,,G‘ulom “ taxalluslari bilan talay she 'rlar yozgan. (G ‘.G \)

4. Izoh m a’nosidagi so‘z yoki iboraga oid tinish belgilar qavsning ichiga olinadi: ’

Bu yerlarda u, kuychi, xayolchan yurdi,(Bolalikdan chanqoqdi bilimga, kuyga!)Fikrida ne-ne go'zal rejalar qurdi. (0.)


QO'SHTIRNOQ

Eslang. Q o 'shtim oq quyidagi o ‘rinlarda qo‘yiladi:1. K o‘chirm a gaplarni ajratib ko ‘rsatish uchun:

„ O ‘rtoq Ahmedov, — dedi O \rmonjon, — ertaga bayram oldi majlisimiz bo‘ladiu. (A. Q.)

2. Ayrim so‘z va so‘z birikmalari ham qo‘shtim oqqa oli- nishí mumkin. Qo'shtimoqqa oiingan bu xil so‘zlar ko‘chma m a’noda yoki kinoya m a’nosida qo‘llanishi, shartli nom yoki taxallus bo ‘lishi mumkin: Metallurglar to ‘pni yana Jushman " darvozasiga qarab haydab ketdilar. (Asq. M.) Odamlar noiloj ,pcosiyatli" giyoh tomiridan voz kechdilar. (P. T.) Telefonistka (suyunib): „To'rtinchi!“ „To‘rtinchi!“ ,,Yigirma“ga quloq sol!... (X) „Qahramon “ jamoasi paxta rejasini bajardi.

n Eslatma. Agar qo'shtím oqqa olinishí zarur bo'Igan so‘z turlovchi qo‘shimchaga ega b o ‘lsa, bu qo‘shimchalar q o ‘shtirnoqdan keyin q o ‘yiladi:... erining

,Jcirdikori“dan xabardor boUganday o'smoqchiladi Shakarxon. (H. N.)

Qavs va qo‘shtirnoqning qo‘llanishiga oíd mashqlar

59- mashq. Tinish belgilarini qo‘yib ko‘chiring. Nima sababdan qo‘shtimoq yoki qavsning qo‘llanishini izohlab bering.

1. Men nim a qila olaman doktom ing o ‘zi yaxshi biladi dedi Solijon M anzuraning oldida janjal bilan ovora bo‘lib qolganiga o ‘ng‘aysizlanib. (Asq. M.) 2. G ‘abitxon ham ki- tobxon edi. Abay uning kitoblari orasidan o ‘zini qiziqtira- digan ko‘p asi narsalami topdi. Bular Firdavsiy, Nizomiy, Fuzulíy, Navoíy, Bobur asarían Jam shid Saidbattoi yozgan kitoblar edi. (M. A.) 3. Shodm on aka kulib Umid xo‘jaligining a ’zolarini ko‘rsatib m ana shu yigitlar menga hech tinchlik berishmay qo‘ydi dedi. ( /. Sh.) 4. Uning mehribonchiligidan ta’sirlanib titroq tovush bilan qulluq raisdedi. (tí. G\)


60- mashq. Kerakli tinish belgiiarini qo'yib kokchiring. Nima sababdan u yoki bu tinish belgisi qo'yilishini izohlab bering.

Pan Kovalskiyga qarz bergan odamlardan biri qo‘ng‘iroq qüdi

— M endan oigan qarzingizni qaytarasizmi yo‘qmi— H ozir hech ilojim vo‘q— Yaxshi unda bilib qo'ying kimdan qarz oigan bokl-

sangiz ham masiga qo‘ng‘iroq qilib Pan Kovalskiy menga pulni qaytardi deyman

* * *

D engizda kuchli to ‘fon ko'tarildi Kema kapitani odamlarga qarab

— Janoblar vahima qilinmasin Vaziyat nazorat ostida Men onalar va bolalarni qayiqlarga o ‘tqizib kemadan uzoq- roqqa olib ketishlarini buyurdim Sababi hamma ketgandan so‘ng erkaklarga bitta latifaaytib bermoqchiman (Gaz.)

61- mashq. Kerakli tinish belgiiarini qo‘yib ko'chiring. Nima sababdan u yoki bu tinish belgisi qo‘yilishini izohlang.

1. Sobir jangda mehnatda qotgan dag'allàshgan barmoq- laridan handalak sharbatini shir-shir oqizib xursand qichqirdi: O jonim Farg‘ona oq oltinim bog‘im (O.) 2. Nur qo‘ynida erkin suzdim oh qanday huzur (H. P.) 3. Uning o ‘n besh yoshlar chamasida bir o ‘g‘li bor edi u bizga juda o‘rganib qolganidan har kuni b ir bahona bilan kelib turar edi. 4. Qiz barvaqt turar kun bo‘yi m utoîaa qilar edi imti- honlaming deyarli hammasini a’io darajada topshirib bo‘ldi.5. Jarrohlar ig n a v a ip bilan kesilgan joyni tiksalar, Afri- kada esa xalq jarrohlari tikish uchun „tirik“ asboblardan foydalanadilar. Ya’ni ular jarohatni chum oli yordamida tikadilar 6. Abay ulam i kutib turdi-yu yetib kelishgach uchovi goh unisi goh bunisi o ‘zib uzoq-uzoq ot chopishdi (M. A.) 7. Esiz taqdir ekan qaydin bilibmiz Azizim dunyoga bevaqt kelibmiz (U. va I. Sulton) 8. Otajon deyman o ‘yinga usta ekansiz dedi O krm onjon kulib {A. Q.)


9. Zavol ko‘rma hech qachon oklkam Zavol bilmas shu yoshing bilan Muzaffar bo ‘l g‘olib b o ‘l o'ktam D o‘sî-u yoring qardoshing bilan Mangu yorug‘ maskanim manim 0 ‘zbekiston — V atanim manim.

(A. Oripov)

10. Boshqa nom qurib ketganmi Axir u menga m u- nosib emas-ku dedim ruhim g‘azablanib Nahotki ch u - qurga yiqilib o klish qahramonlik bo ‘lsa

11. Tuman gazetasida uning ikkita maqolasi bosilgan edi dedi maktab boshqoni Bu m aqolalarda maktabimiz tarixi haqiqiy yoritilgan. U maktab shuhratiga shuhrat qo 'shdi.

(H. Tursunoy)62- mashq. Tinish belgilarini qo'yib ko‘chiring. Har bir ti-

nish belgisining qo‘yilish sababini aytib bering.

ONATILI

Paxtakor xalqimizning dilidek jo ‘shqin Bahordek ilhombaxsh ona tilimsan 0 ‘zbekcha she’r o ‘qir Lermontov Pushkin Tuganmas xazina bitm as bilimsan Navoiy g‘azalin har b ir satrida Nafosat go‘zallik shu tilga xosdir Shunchalar qudrat bor so‘?ning atrida Har bir so‘z durdona yoki olmosdir Tongotar fayzini nay navosini Dalalar shukuhin ob-havosini Visol choglarini dil sadosini Odamning jamiki muddaosini Barini barini kuylamoq mumkin Odamda ne bo‘lsa o kylamoq mumkin Shu qadar serma’no ona tilimsan Tarjirnon eng dono ona tilimsan Dunyoda eng ulug‘ muqaddas sokzni



Shu tilda aytganim hilan baxtliman Yurak mahzanining ochqichi sensan Sening boyliging-la men qudratliman Paxta degan bitta oddiy so‘zingda Jahonga arzirlik ulug‘ m a’no bor Nega maqtanmayin o ‘z ona tilim Dilrabo sokzlarni o ‘ynatsa dilim

(H. Nuriy)

127- topshiriq. Qo‘yiigan tinish belgilarini izohlab bering,

i. OQCHAVANDOZ

Ana u, oq otda, boshdan oyoq oq rido kiygan bahodir! Ko‘ylagining chap va o kng yelkalarida ko‘k-yashil rangda arabcha „nun“ harfi tikilgan.

Bu — 1453- yilning 29- may — jum a kuni Istanbul os- tonalaridan turkiy q o ‘shinlar jang qilib, g‘alabaga erishgan, Istanbulni ozod etgan kun sodir bo ‘ldi.

Turk sultoni M uham m ad II o ‘z hujumlarining foydasiz boklayotganidan x u n o b — shaharni uzoq qamal etish- ga ham tayyor edi. Ammo... shu soat oq otli, oq ridoii, afsonaviy kelbatli jangchi... qaydan keldi? Uning „Ozod! H ur qavm! Zafarga b ir qadam! Xanjar dastasi — g‘anim qabzasida!“ hayqirigkidan Sulton qo'shinida go‘yo qanot paydo boladi...

Bahor guldiragan, keskin epkin chavandoz yuzidan hijobni parpiratib ochadi. Hushyor Sultonni bu fayziyob siymo shu qadar larzaga keltiradiki, tasaw iirida okrnashib qolgan ilohiy chehrani rassomlarga obdan chizdiradi va boshqa yurtlarga ochiq-pinhon choparlar yo‘llaydi.

Samarqand. Jum a. 29- may. 1453- yil. Valiyni tongdan o ‘z hujrasida topolmagan murid-shogirdlar hayron — chor tarafga ot surib ketadilar.

Qarshi yo‘lida — chap tomondagi tog‘lar tirsagini aylanib o ‘tayotib, Jom qishlog'i janubida, balandlikda, kun- botarga qarnb birdaniga ikki qo‘lida qilichni o kynatib, kim- lar bi!nndir jang qiiayotgan Shayxni ko‘rib qoladilar.


Shayxning „olishuv“ harakatlari shu qadar shiddatli ediki, hoynahoy, necha yuz minglik yov bilan e ’tiqod- iymon yo'lidagi ,jih o d “ga kirgan edi! Ammo yov q o ‘shini ko‘zlarga ko‘rinmasdi.

Bu — Valiyning hatto yaqinlashayotgan m urid larin i ham payqamay kirishgan tilsim muhorabasi edi.

U b irdan o ‘ziga keld i, o tdan tu sh ib b ir to shga o'tirgancha, toliqib uzoq o‘yga toldi. Ikki qilichni yerga shunday qo‘ydiki, arab alifbosidagi „nun“ harfi o ‘qildi. Bu — naqshband tariqati Fidoyilik zikri — Haq suvrati dilda, ish, ijod, bunyodkorlik uchun imkon asnolari edi.

Samarqandga qaytdilar. Moturid qishlog‘iga yaqinlashib, Abullays mahallasidan endigina o ktganlarida Sulton M uhammad II ning maxfiyi Valiyni ko‘rib, hayron qotib qoldi. Q o ltig ïd an Valiyning siymosi sharhini chiqarishga urindi.

„Q o‘yaver, — jilmayib choparni to 'xtatdi Valiy. — Sen izlayotgan odam — menman! Zarur asno Sulton lashka- rining ilg‘orida men bordim! Endi Sultoningizga navbat — xalqining himoyasiga ko‘krak kerib, bori hunarm and ko- sib-u tujjor, bunyodkor elga himoyatda bo‘lsin! Taraq- qiyning bosh me’mori, ustuvor tayanchi o kzi bo ‘lsin! Kel- tirgan qimmatbaho hadyangizni qayta olib keting! Kimki xudoning xohishiga ko‘ra baja^gan ishiga mukofot talab qilsa, u xudoning bandasi em as...“

( 0. Matchori)

2. Sokzi e’tiborli, ahdi vafoli, ajoyibBir xalqsan — topilmas tengi. (G‘.G‘.)

3. Buzurgmehr shunday naql qiladi:Men ustozimdan so‘radim va u javob qaytarardi.Dedim: Mardlikdan dalolat beruvchi narsa nim a?Dedi: Imkon boricha avf etish.Dedim: Odamlarga ko‘p zarar keltiradigan narsa

nima?Dedi: Xalq ko‘zidan yashirin ayblari.Dedim: Umming qaysi soatini zoye ketgan deb hisob-

lamoq kerak?


Dedi: Birovga yaxshilik qilish mumkin bolgan, ammo qilinmagan soatni.

Dedim: D o‘stlikka rahna soladigan illatlar qaysi?D edi: U lug‘lardagi baxillik, donishm andlardagi

kibr-u havo, ayollardagi besharmlik va erkak- lardagi yolgkon so'zlash.

Dedim: Odamlarning ishini barbod qiluvchi narsa nima?

Dedi: Zolimlami ulug‘lash.Dedim: Xo‘rlikka sabab nima?Dedi: Yalqovlik va axloqsizlik.Dedim: Nom us-u hamiyatni nima barbod qiladi?Dedi: Tama. („Zafamoma“ )

128- topshiriq. Kursdoshingizga tavsiyanoma yozing.129- topshiriq. Saylanma diktant o‘tkazish.

1. Umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bolaklardan keyin- kelganda umumlashtiruvchi so ‘zdan oldin qanday belgi qo‘yiladi?

A. Vergul.B. Nuqtali vergul.C. Ikki nuqta.D. Tire.E. Hech qanday belgi qo ‘yilmaydi.

2. Bog'lovchisiz qo‘shma gaplaming mazmuni bir-biriga zid sodda gaplar orasiga qanday belgi qo‘yiladi?

A. Vergul.B. Tire.C. Nuqtali vergul.D. Ikki nuqta.E. Nuqta.

3. Bog‘lovchisiz qo'shma gaplarning bir sodda gapi ik- kinchisining mazmunini izohlagan gaplar orasida qanday belgi qo'yiladi?

Quyidagi test savollariga to‘g‘ri javobni belgilang


A. Tire.B. Ikki nuqta.C. Nuqtali vergul.D. Vergul.E. Nuqta.

4. Yozuvda his-hayajon ifodalagan qaysi gaplardan so‘ng ikki tinish belgisi qator qo'yiladi?

A. Darakgaplar.B. Sokroq gaplar.C. Buyruq gaplar.D. Undov gaplar.E. A, B, C, D.

5. Qaysi qatorda ega bilan kesim orasida tire noto‘g‘ri qo4yilgan?

A. Mening eng yaqin do‘stim — sensan.B. Bilim olish — yuksalish.C. Besh karra besh — yigirma besh.D. Hunarlining yo li — gul.E. C hiranm a — g‘oz, hunaring — oz.

6. Jismi yo‘qolur// o'chmas nomi jum lasida qaysi belgi qo‘yiladi?

A. Vergul.B. Undov belgisi.C. So‘roq belgisi.D. Tire.E. Nuqtali vergul.

7. Gapda tinish belgilari ishlatilm asa, gap qaysi tomondan o'zgaradi?

A. M azm unan.B. Shaklan.C. Sintaktik.D. M azmunan va sintaktik.E. A va B.


8. Undoshni kuchaytirish uchun undalmadan oldin- kelgan undov sokzdan so‘ng qandav tinish belgi qokyiladi?

A. U ndov belgisi.B. Vergul.C. Chiziqcha.D. N uqtali vergul.E. H ech qanday belgi qo‘yilmaydi.

9. Q aysi gap tarkibida tire (—) ishlatish kerak?

A. M en uchuvchiman.B. D o ‘stlik o klkamning qudrati, shoni.C. Bilim baxt belgisidir.D. Suvning tezlanishi boshlangunchadir.E. Siz endi o ‘qituvchi bo‘ling.

USLUB1YAT

0 ‘z tili tagida maxfiydir odam.(Farididdin Attor)

130- topshiriq. Berilgan tavsif, ta’riflami o'qing. Ayni bir narsa nima uchun turli tarzda ifoda etilgan. Munozara yuriting. Olz xulo- salaringizni og'zaki bayon qiling.

1. 0 ‘rik guiladi — Derazamning oldida bir tup o'rik oppoq bo ‘lib guiladi.

2. N a’m atak — atirgullar oilasiga mansub, bo‘yi / — /,5 meir, guli yirik, pushîi, sariq, kishini o ‘ziga maftun qiladigan butadir. Hozirgi xilma-xil ajoyib atirgullar shu na \matakdan kelib chiqqan. (5. Salohiddinov)

Nafts chayqaladi bir tup na 'matak, Yuksaklikda, shamolning belanchagida, Quyoshda ko ‘tarib bir savat oq gui,Yiroq-la o ‘shshaygan qoya tagida.Nafis chayqaladi bir tup na 'matak,Mayin raqsida hech qoniqmas ko‘ngil.Vahshiy toshlarga ham u berar fusun,


So *nmaydi yuzida yorqin tabassum,Yaproqlarni tugib oltin bolsa-chun,Quyoshga tutadi bir savat oq gul.Poyida yigiaydi kumush qor yum-yum,Nafis chayqaladi bir tup na 'matak,Shamol injulari separ chashmadek,Boshida bir savat oq yulduz chechak,Nozik salomlari naqadar ma ’sum!

( Oybek)

j | Bilib oling. Har ikki m uallif ham bir gul butasi haqida fikryuritadi. Lekin botanik olim na’m atak belgisi to ‘gkrisida ilmiy izoh beradi — ta ’riflaydi.

Shoir esa ana shu buta haqida rang-bo‘yoq chizadi, obraz yaratadi, buning uchun tildagi ham m a ifoda boyliklarini izlaydi, topadi, na’matak haqida ta ’sirli okxshatishlar, sifatlash va mubolag'alar, jonlantirish va metaforalar, hatto ba’zan eng oddiy ifodalash vositalaridan foydalanadi. Jo n - siz predm etni jonlantiradi: „Q uyoshga bir savat oq gul tu tadi“ , — deydi.

Bundan tashqari, shoir bu m isralarda o ‘z h is-tuy - g ‘ularini, tabiatga muhabbatini yuqori uslubda, yorqin bo‘yoqlarda ifodalaydi.

131- topshiriq. Quyidagi matnni o'qing. Mazmunini so‘zlab bering, lnversiya qollanishi orqali ifodalangan mazmunini izohlang.

1. Navrokz keldi, olam-olam surur va shirin hissiyotlar bosib bag‘riga. Navro‘zi olam borliq tabiatning ko‘rki bo‘lib, shaffof va yorqin maysa ko‘katlar, boychechaklar hadya etdi adir-u dalalarga... D araxt shoxlarini yam -yashil yaproqlar-u, oq, qizglsh g‘unchalar birla yasantirdi. Q ush- lar yana nag‘ma qila boshladi.

Navro‘zbayram i hozirgi kunda yanada ulug‘lik, yanada ko'rkamlik baxsh etdi. Kishilar bu qutlug‘ kunni yuksak ko‘tarinkilik va shodiyonalik bilan nishonlaydilar. Maktabda navrokz shukuhining tantanasi o kquvchining tabiatsevar- ligi va go‘zallikka oshiftaligi nishonasidir. (Sh. Orißy)


2. Birinchi sen tabr tongi fayzli, bag‘oyat m unawar. Bu nurafshonlik m aktab quchog‘ini tinchlik nashidasi va o ‘ktam shukuh bilan to ‘ldiradi. 0 ‘qituvchi ustozlar qalbiga tiniq shu’la baxshida etadi. Ustoz esa bu mumtoz oq tongdan oigan tuyg‘u ilhomini, yangi quvonchini, issiq mehrini o ‘z shogirdlari — okquvchilarga hadya etish uchun erta subhidamdayoq hayajon bilan maktab sari oshiqadi... Bundan ham ortiq qutlug4 qadam bormi bu oliyjanob kasb sohiblariga! (Sh. Orifiy)

132- topshiriq. Matnni ko‘chirib yozing. Quyidagi savollarga javob bering: 1) nutqqa qanday talabiar qo‘yiladi? 2) nutqning ta'sirli bolishi nimalarga bog'liq?

Bir-biringizni yom on ko‘rmanglar, bir-biringizga hasad qilmanglar, aka-uka tutinib, Ollohning solih bandalari boling. M usulmon odam birodari bilan uch kundan ortiq arazlashmasin!

Munofiqlik belgisi uchta: yolgkon gapirgay, va’daga vafo qilmagay, om onatga xiyonat qilgay.

Awalo onangga, yana onangga, sokng otangga yaxshilik qil!Qarindoshlariga oqibatsiz odam jannatga kirmaydi.Har bir ezgu ish sadaqadur. Yomonlikdan o'zini ti-

yish ham sadaqa. Shirin so‘z ham sadaqa hisoblanadi. (Imom Buxoriy)

Bilib oling. Uslub — so‘zlovchi yoki yozuvchining• ifodalanayotgan fikrga, voqea, hodisaga shaxsiy mu-

nosabatini ifodalashdir. So‘zlovch¡ yoki yozuvchi biror narsa, harakat, holat haqida xabar beribgina qolmay, xabarga boklgan o kzining salbiy yoki qokshimcha sub- yektiv (modal) m unosabatini og'zaki (sokzlashuv) nutqida ham, yozma nutqida ham ifodalashi mumkin. Modal m a’nolar ohang, m im ika, qokl harakatlari bilan (og'zaki nutqda), leksik, fonetik va grammatik vositalar yordami bilan ifodalanadi (ogkzaki va yozma nutqda). Masalan: OI jiyan, yo ‘¡ yurib ke/gansan. (O.)

Bu jum lada sokzlovchi suhbatdoshiga qarindoshligini bildirish bilan birga, unga o ‘z m ehribonchiligini ham kokrsatmoqchi.


63- mashq. Ibratli maqollardan topib, asosiy va qo'shimcha mazmun ifodalanishini so'zlab bering.

If Bilib oling. Hamma so‘z, ibora va sintaktik qurilm a- lar ham ma’lum bir nutq uslubini yaratishga xizmat qila bermaydi: qalam, kitob, dafîar va shunga

o ‘xshash so‘zlar o ‘z asl ma’nosida biror uslubga be taraf so ‘zlardir. U lar nutqning b iro r turini tashkil e tish lari uchun ko‘chm a ma’noda qo'llanishi kerak.

Nutqning ijtimoiy vazifasiga qarab uslub turlari har xil bo ladi: har bir ijtimoiy qatlam , toifaning o ‘z nutq uslubi boMadi. Shunga ko‘ra uslub aw alo so‘zlashuv va yozma nutq uslublariga boiinadi. So'zlashuv nutq uslubi — um um so‘zlashuv nutqidir.

| | Bilib oling. Turli sohalarda xizmat qiluvchi kishilar (ziyolilar, ishchilar, qishloq xo‘jalik xodimlari, am al- dorlar, kosiblar), ijtimoiy guruhlar (masalan: tad -

birkor, san’atkor, jinoyatchilar) o ‘rtasidagi o ‘ziga xos suhbat — so‘zlashuv nutqi boladi. H ar bir hududda yashovchi- laming gaplari, suhbatlari ham og'zaki nutq boMadi. So‘z- lashuv nutqi o ‘z qonun-qoidalariga ega, so‘zlar tartibi erkin, asosiy m aqsadni ifodalovchi gap boMagi a jra tib kokrsatiladi, fikr so‘zga mantiqiy urgku berish bilan ifodalanadi. Jumlalar qisqa va ta’sirli boladi.

So'zlashuv nutqida ona tilidagi bor im koniyatlardan foydalanilsa ham, har bir toifaning nutqida o kziga xoslik seziladi: olimlarning suhbati bilan ishchi, xizmatchi, deh - qonning so'zlashuvida farq bo‘ladi. Shunga qaramay h am ma toifa kishilarning suhbati, sokz va gaplari tushunarli boMadi. Chunki umumiste’moldagi so‘z, ibora va jum lalardan foydalaniladi.

Yozma nutq ishlangan, m a ’lum bir fonetik, leksik, grammatik qonuniyatlarga asoslanadi. Yozma nutq adabiy til me'yorlari asosida tuzilgan rasmiy tildir.

Yozma nutq uslubi asosan quyidagi turlarga boMinadi: Rasmiy ish qog‘ozlari uslubi, ilmiy uslub, ommabop u slub, badiiy uslub.


65- mashq. Gaplami qo‘shimcha (modal) mazmun ifodalagan shaklda qayta tuzib chiqing. Og'zaki yoki yozma nutq shaklidagi o‘zgarishni so‘zlab bering.

N a m u n a : Kechagi bo Igan voqeadan bexabarmiz-1. Afsuski, kechagi bo ‘igan voqeadan bexabarmiz — yozma va

og'zaki nutq.2. Kechagi bo'lgan voqeadan bexabarmiz? — og‘zaki nutq.1. Litseyimizda ham m a narsa bor.2. Kutubxonamizda turli fanlardan darsliklar va badiiy

adabiyotlar bor.3. Bizga oliy darajali fan mutaxassislari dars beradi.4. Darsdan sokng biz jismoniy tarbiya zalida shug‘ul-

lanamiz.Jonli so‘zlashuv uslubining lug‘at qatlami juda boy,

xilm a-xil, sokzlashuvchilar uchun bir xilda tushunarli bo'ladi.

O g‘zaki sokzlashuv uslubining gram m atik qurilishi sodda, qisqa, m azm unan ta ’sirchan bokladi. Bunda xalq maqol va masallari, rivoyat va ertaklar, latifa va qo‘shiqlar, so‘z o ‘yinlari — pichinglar, hazil-mutoyibalar, askiya va qochirim lar muhim manba sanaladi. Jonli nutq jarayonida u s lu b iy b o kyoq ib o ra la r id a n ( Onaginang o'rgilsin! Qoqindig'ing bo lay!) keng foydalaniladi. Badiiy asarlarda ham ana shunday xalq boyligidan nodir misralar keltiriladi: 0 ‘g ‘iichangni yangi yaslida ko‘rdim, qo‘zichoqday


o ‘ynab yurardi (U) Oh tilginam, shirin so‘zginam, Bax- tingga tasadduq bo Hay o ‘zginam! (Sh.)

Jonli so‘zlashuv nutqida ,,xom“ ibora va gaplar, behayo so‘zlar ham uchraydi. Ba’zan shunday qatlam lar badiiy asarlarda ham o‘rin oladi.

Hoy xotin, tavba qildim, endi ichsam, birovdan pul olsam, go‘rimda to‘ng‘iz qo'pay. (S. Ahm.) Bitliqi, kelgindi hayvon, behayo turqingga tuf! Gitler otlig‘ m al’uningga, qon ichar irqingga tuf! (U)

Yozma uslub adabiy til qonun-qoidalariga muvofiq tuzilgan tildir. Shuni bilish kerakki, adabiy til m e ’y o r la r i bir xil bo'lsa, har bír davming xususiyatlari (leksik, grammatik, uslubiy) ham bir xil bo ‘ladi.

YOZMA USLUB TURLARI

||B ilib oling. Rasmiy ish qog'ozlarí uslubi. Bu uslub U turi eng ko‘p va keng tarqalgan nutq ko'rinishlari

bo‘lib, shaxslar bilan shaxslar orasidagi, shaxs bilan davlat idoralari orasidagi ijtimoiy munosabatlam i ifodalash uchun xizmat qiladi: ariza, tilxat, adres, xat, telegramma, ishonch qog'ozi, m a’lumotnoma, tavsiyanoma, qaror, taijimayi hol, buyruq, farmoyish, guvohnom a, e ’lon, hisobot, shartnom a, aloqa xatlari ana shunday nutq uslubining ko‘rinishidir.

Qisqalik, aniqlik, soddalik rasmiy ish qog‘ozlarining bosh belgilaridir. Ibora vajumlalar bir qo lipda bo‘ladi. Davlat hujjatlarida, shaxsiy xatlarda so kzlar ko ‘chm a m a’noda ishlatilmaydi.

133- topshiriq. Oiiy o‘quv yurtida o‘qiydigan akangizga yo opangizga xat yozing.

134- topshiriq. Sinfda o‘qiydigan o‘itoqlaringizdan birigaishonch- noma yozing.

|f Bilib oling. Fan va texnika tili ilmiy uslub deyiladi. '• I lm iy tilning asosi atama, ta ’riflar, qoidalar,

qonunlard ir. Jum ladan , atam alar faqat b ir m a ’noda qoMlanib, o ‘zi ifodalayotgan tushunchaning tub m ohiya-


tini ko‘rsatadi, masalan, o ‘zak, negiz, yasovchiqo‘shimcha, turlovchi va tuslovchi qo'shimchalar kabi atamalar — so‘z tarkibiga oid lingvistik tushunchalarni ifodalaydi.

135- topshiriq. Fizika fanining akustika sohasida qo'llanadigan atamalar ro‘yxatini tuzing.

If Bilib oling. Ommabop uslub — matbuot, radio, '• te leko‘rsatuvga xos bo‘lgan tildir. Bu uslub rasmiy

va dolzarb xabarlar, axborotlar, e ’lonlar, reportaj, bosh m aqolalardan iborat bo ‘ladi. Ularda kichik hajmdagi om m abop jum lalar orqali fikrlar izchil ifodalanadi, zarur o ‘rinda asoslar keltiriladi. Shuning uchun ham rasmiy xa- barlarda „muxbirimizning xabar berishicha, elchixono xo- dimining so ‘ziga ko ‘ra, muxbirimiz voqea ro ‘y bergan joydan xabar b e r a d i va hokazo iboralar qo‘llanadi, har bir xabarga ta ’sirli, xabaming asosiy mohiyatini ifodalovchi sarlavhalar qo ‘yiladi ( „ Qonun barchaga barobarmi?“, „Kafolat — v a ’da em a s„ C h etla tilg a n mutaxassis“, „Tuya k o ‘rdingmi yo 'q„ C hum chuq soysa ham qassob soysin“). Ayrim hollarda vaqtli matbuotda, felyeton, kichik hikoyalar, romandan parchalar ham beriladi. Bu holda om m abop uslub badiiy uslub bilan qo‘shilib ketadi. O m m abop uslub kundalik ijtimoiy hayot ko‘zgusidir.

O m m abop uslubni shakllantiruvchi vositalar ijtimoiy- siyosiy so‘zlar qatlami bo‘ladi: fuqarolik burchi, iqtisodiy tejamkorlik, siyosiy vaziyat, siyosiy va ijtimoiy kuchlar, iqtisodiy vaziyat, hukumat tangligi va b.

Badiiy uslub. Badiiy asarlar o ‘ziga xos uslubda yoziladi. Badiiy uslub turlari umumiy xususiyatlarga ega boklishi bilan birga, uning har bir turi (nazm, nasr, hikoya, qissa, rom an, novella, doston, felyeton, esse, fantastika, ertak, qokshiq va b.) o ‘z yo‘li, o ‘z vositalari, okz uslubiga ega bokladi.

136- topshiriq. She'rlarning mazmunini o‘z so'zlaringiz bilan tushuntiring. Badiiy uslubni yaratuvchi vositalami ajratib ko‘rsating.

Keturdilar bir hangi bodpaymoy,Ravon mindi shafaq gulgunida oy.


Aningdek teshadin sakrab ushoq tosh,Ki hozir bir yog‘ochdin qochirib bosh.

(Navoiy)Chiroylidir go'yo yosh kelin,Ikki daryo yuvar kokilin.

( / / . Olimjon)Ko‘zing osmonga tushganda,Lovillab oftob kuygay.

(H. Olimjon)

66- mashq. Gaplami o‘qing. Uning qaysi nutq uslubiga oidligini aytib bering.

1. Botir topsa barcha yer, baxil topsa bosib yer. 2. Añidan bu yerdagi tuproq organik jism larga boy boMsa kerak: ular parchalanib , dastlab azotli kislota tuzi hosil bo‘ladi, bu tuzlar esa suv bilan uzluksiz yer betiga koktariladi. (»Fan va turmush“dan) 3. Tabassum qil, so‘lim tabassum, Xa- fani sevmaydi go‘zal Farg‘ona. Bu yurtning dilrabo husniga Quyosh ham , bahor ham parvona. (Sh.Toshmatov)4. Togk va adirlarda to kppi gul degan o ‘simlik o ‘sadi. May, iyun oylarida gullab yetiladi: hidi yo‘q, guli to ‘q havorang boklib, ustki qatlami jigarrang. G ullaganda terib, quritib oling. Keyin qaynatib, suvini ichsangiz, angina kasalligini qokzgkatuvchi toksinlar o ‘lib, shifo topasiz. ( ,,Taqvim“dan)5. Dasturxonga taomlar shunday joylashtiriladiki, meh- monda oktirgan kishi okmidan qo‘zg‘alm asdan o'ziga kerakli narsani ola bilsin. M ehmonlar choy ichib, yaxshi ovqatlardan tamaddi qilishgach, dasturxonga suyuq ovqat tortiladi. Birinchi kosa yoshi ulug‘roq kishiga uzatiladi. Quyuq ovqatlar ziyofat tugashi oldidan beriladi. (K. Mahmudov). 6. Sirdaryo qirgkog‘ida M ingbuloq degan so‘lim bir qishloq bor. Namangan — M arg‘ilon avtobusi shu yerdan o'tadi. Har yarim oyda yoki b ir oyda ellik yoshlar chamasidagi bir ayol keladi-da, qishloq chetidagi qabris- tonga yokl oladi. Q oklida bir dasta qizil gui. Yangi qabrlardan biriga kelib tiz chokkadi va qo‘lidagi gulni qabr shohsu-


pasiga qo‘yadi. Bir daqiqa sukut saqlaydi. Chuqur xayol- larga botadi. M ingbuloq ahli bu ayolning qabrga kelishini ham, sukut saqlab turishini ham yaxshi biladilar. (T. So- birov)

137- topshiriq. Alisher Navoiyning shunday ulug‘ gapi bor: Bu gulshan ichra yo'qdir baqo guliga sabot, Ajab saodat erur yaxshilik bila qolsa ot.

Bu fikmi Bobur ham takrorlaydi: Ki degaylar dayraro qoldi falondin yaxshilik.

Yaxshilik g‘oyasi barcha buyuklar uchun mushtariydir.Siz ana shu yaxshilik tushunchalarini izohlang. Hayotda kim-

dan qanday yaxshilik ko‘rgansiz — ayting yoki yozing. Siz o‘zingiz kimga qanday yaxshilik qilgansiz?

67- mashq. 0 ‘qing. Nutq me’yori buzilgan o‘rinlarni aniqlang, jumlani yana qay yo‘sinda tuzish mumkinligini izohlab bering.

1. Lekin bu xayrli ishni boshlaganlar, unga bosh-qosh bo‘lganlar, boshqarm a boshlig‘ining o ‘rinbosari, bo‘lim boshliqlari, m uhandisi, tovarshunoslar, inspektorlar, ul- guiji savdo d o ‘koni xodimlaridan I. Bogatireva, B. Yoqu- bov, I. Kazior, A. Asanova, A. Nasriddinova, V. Pudovkin,A. Nizamova, K. Ametov, A. Ibrohimov va boshqalar ,,o‘lik mol“dan qutilganlar, izlab topa olmayotgan buyumlami xarid qilganlar quvonchini aytmaysizmi? ( Gaz) 2. Ter- gov davom etadi. X o‘sh, Gdlyan va Ivanovning Xudoy- berganovni, K am olovni m ol-m ulkini yashirishda ayb- lashdan ham da undan bir necha millionlarni talab qilishdan asl m aqsadi nim a edi? (Gaz.) 3. U m a’lum m a’noda, barcha dili pok kishilar kabi tuzalmaydigan odam yo‘q deb inonadigan idealistlar sirasiga kiradi. U ning fikri shundan iborat ediki, ochiqdan ochiq gaplashishi (hatto bu shafqat- sizlik bo‘lsa ham ) bu kishilar o ‘rtasidagi munosabatlar- ning yagona im koni, aks holda m unosabatlar aql bovar qilmaydigan darajada chigallashadi va og‘ir oqibatlarga olib kelishi m um kin. (A. Quijonov) 4. Shunday ekan, hind filosoflari aytganidek, hech bir aqlli odam o‘zining tabiiy, go‘zal fazilatini yo'qotib, o ‘z aqlini mol-dunyoga al-


m ashtirm aydi. Bu, ya’ni o ch k o ‘zlik, boylik xayolidan so‘nish demakdir. („Kalila va Dimna“dan)

68- mashq. Ulug‘ olimlaming quyidagi gaplarini o'qing. Maz- munini o ‘z so‘zingiz bilan ifodalab bering.

1. Zarur so‘z, gaplar takrorlanm asa, uqtirib turilm a- sa, beparvolik qilinsa bolalik u yoqda tursin, o 'spirinlik , yoshlik, o ‘rta yoshlik, keksalik chog‘larimizda ham xa- tolarga yo‘l qo ‘yish hollari sodir b o ‘lib turishi ajablanarli emas. ( V Abdullayev) 2. Til va ko‘ngil yaxshiroq a’zolardir. Odam til orqali boshqa hayvondan imtiyozli va shu orqali boshqalardan ko‘ra afzalroq bo 'lad i. Til buncha sharaf b ilan nutq (sokzlashish) qurolidir va ham nutqning o ‘zi nomaqbul yuzaga kelsa, tilning ofatidir. Baxt keltiruvchi musafTo rux manbayi ham til, yomonliklar, nahs yulduzi- ning chiqar o ‘m i ham til. Til shirinligi ko‘ngilga yoqim li, yumshoqligi foydali. Chuchuk til achchiqlikka aylansa, zarari umumiy bo‘ladi. G o‘zal so‘zli va yoqimli bo‘lgan til, agar- da ko‘ngil bilan bir bo‘lsa, yaxshiroq bo‘lur. Til aloqa vositasi ekan, so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o ‘lchab ko‘rsatadigan tarozisidir. H ar bir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadigan sinayi hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yo‘qotmoq — millatning ruhini yo‘qotm oqdir. (A. Avloniy) 3. Binobarin, o‘zbek ham ulug‘. Uning o ‘zligi ham, qadriyati ham, sha’ni ham , sharafi ham, m adani- yati ham , tili ham ulug1. ( Q. Karimov)

69- mashq. Parchalami yodlang.

K o‘ngil duiji ichra guhar so‘zdurur,Bashar gulshanida sam ar so‘zdurur,

(Navoiy)

Mansabing unutsang, mayliga, unut, Martabang unutsang, mayliga, unut.Agar sen unutsang ona tilingni,Zaharga aylansin ona bergan sut.

(Sh. Loyiq) 143


138- topshiriq. Yaxshilik haqidagi xalq maqollaridan namunalar keltiring.

YOZMA USLUBNI YARATUVCHI VOSITALAR

Bilib oling. H ar bir uslub turi biror leksik, gram-• matik (morfologik, sintaktik) va fonetik vositalar

yordami bilan tuziladi.Biz shaxslacga, predmetlarga, hodisalarga ikki xil baho

beramiz: ijobiy baho — bunda moyillik, sevish, hurmat qilish, mehr-muhabbat tuyg‘ulari ifodalangan bo‘ladi: ofarin, yoqimli, ajoyib, go‘zal, shirin, chiroyli, saxiy, baxtli kabi.

Salbiy bahoda nafrat, xafa bo‘lish, ranjish, haqorat, dil og‘rishi kabi tuyg 'ular ifodalanadi. Masalan, xasis, beva- fo , badnafs, ochko % ßribgar, va ’daboz,, badbaxt va boshqalar.

70- mashq. H. Olimjonning „Nihol“ she’ridan olingan parchalami o'qing. Ijobiy ma’noli so‘zlarni ajratib yozing. She’rda aytilgan g‘oyani ham tushuntiring.

0 ‘zing o ‘tqazib ketgan nihol 0 ‘sib b o ‘yingday bo‘ldi,N ovdalari barg chiqardi,Boshi gulga ko‘mildi.Bog‘im izda gul ko‘p juda,Juda ham ko‘p nihol bor.Lekin uni yorim ekkan,U eng aziz yodgor.Q achon seni ko'rgim kelsa,T ikilam an o‘shanga.K o‘p narsalar aytgan kabi,Qarab turadi menga.Zoriqtirm ay kelsang-chi bir,Intizor qilding buncha!Deb yaproqlar tebranadi To charchab uxlaguncha.Quyosh chiqib isitsa ham,Sendirsan, deb o ‘ylaydi.


Tunda oy kezib o ‘tsa (ham ),Sendirsan, deb o'ylaydi.Agar shamol qo*zg‘ab qolsa,Titrashadi keldi, deb.Yerga qadar egiladi,Aytganlarim bo‘ldi deb.Noyob yigit bosib o kt, deb,To‘kiladi yoMingga,Gul barglari uchishadi,Tushayin deb qoklingga,Yolg‘izgina nihol emas,Butun bog‘ izingga zor.Intizordir senga tamom Olm azor-u olchazor.Nihol emas, bog‘ ham emas,Men senga intizorman.Ko‘zlarimga surtmoq uchun Jindek gardingga zorman.Men gullardan ham, bog‘lardan ham Sog‘inganman ortiqroq.Ertaroq kel, yurak-bag‘rim,Yovni yengib, kel tezroq.

71- mashq. A. Qahhoming ,,Ko‘k konvert“ hikoyasidan olingan quyidagi parchani o‘qing. Uslubiy bo'yoqli iboralarni ajratib yozing.

U oddiy qismda oddiy askar bo‘lib urushib yurganida, bo'linm a komandiri bir kuni, „M a, qora qosh, qora kokz yigit“ , deb kichkina bir sovg‘a berdi. Mirzayev hayron bo‘ldi, keyin qarasa, bu gap adresda yozilgan ekan: ,,G ‘arbiy front, o ‘ntadan ortiq fashistni o ‘ldirgan qora qosh, qora kokz yigitga tegsin“ .

Sovg‘ada 200 gram m cha tam aki, bitta g ‘alati batist rokmolcha, ko‘k konvertga solingan ikki enlikkina xat. ,,O krtoq askar! Tam akini o ‘rtoqlaringiz bilan cheking, rokmolcha omonat. Urushdan keyin sokrab olam an. Lato- fatxon G ‘ulomova“ .10 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 145


139- topshiriq. Berilgan matndan quyidagi so‘zlami ajratib, qayta yozing. Imiosiga e’tibor bering:

konvert, komandir, front, fashist, enlik, gramm.

72- mashq. She’mi o‘qing, yod oling. Ijobiy bo‘yoqli iboralami ajrating.

Oy siladi boshingni,Yel siladi qoshingni,Yig‘lamagin, do ‘mbog‘im,Asió ko'rmay yoshingni.Ko‘k oqar yulduz bo‘lib,Yer boqar kunduz bo‘lib,Sen chiqasan bag‘rimdan M unavvar kunduz bo‘lib.

(M. Murodová)

LEKSIK VOSITALAR

M a'nodosh so ‘zlarni o ‘mida ishlatish so lz san ’atkori uchun farz. Tilimizning shu tovlanib turishida shoir uchun nene bitmas-tuganmas xazinalar bor.

(M. Shayxzodá)Biror uslub turini yaratish uchun sinonimlar, so‘zlar-

ning ko‘chm a ma’nolari, shevaga oid so‘zlar, arxaik va tarixiy so‘zlar qo ‘llanadi.

Sinonimlar

iy Bilib oling. Sinonimlar — yozilishi va talaffuzi har '• xil, am m o umumiy bir m a’noni ifodalovchi so‘z-

lardir. Bu xil so‘zlarorasida nozik m a’no yoki uslubiy farqlari boMadi va har bir tu r biror sinonimik qatom i ta sh k il q ila d i ham da har b ir tu r tu rli em o ts io n a l bo ‘yoqlarni ifodalaydi: avaylamoq, ayamoq, ehtiyot qilmoq, ardoqlamoq, e ’zozlamoq; botir, jasur, dovyurak, qo‘rqmas, shijoatli, mard.


140- topshiriq. Quyidagi sinonim so'zlaming ma'no farqlarini aniqlab, sinonimik ma’no qatorlariga ajrating.

1 . butunlay , butkul, b a tam om , tam om ila, tam o m , mutlaqo, paqqos, birato‘la.

2. Y orug\ nurli, charog‘on, yorqin, m unawar, porloq, ravshan, nurafshon.

So‘z ma’nolarining ko‘chishi

| f Bilib oling. So‘z Ia ro ‘z m a’nosi bilan betaraf bo ‘l- ’• salar ham {ota, ona, suv, non, go'sht, ishonch,

o ‘rmon, gilos va b.), am m o uslubiy m a’no ifodalashi uchun ularning ma’nosi kontekstda (iborada, ju m - lada) ko‘chm a m a’noga ega bo‘lishi shart. Gulning chiroyli belgisi odamga (gui yuz), o krin-joyga (gulbog \ gulbahor), biror harakatga (go li gui odam) ko ‘chiriladi, natijada gui so‘zi qo‘shimcha uslubiy mazmun oladi. Shuningdek, ko % til, ona kabi so‘zlaming ma’nosi ko‘chirilishi mumkin.

Ayrim so‘zlar esa o ‘z leksik m a’nosi bilan qo‘shim cha modal mazmun ifodalaydi: do(st, yer, qahramon, go'zal, aglli, mehr, ishbilarmon kabi so‘zlar ijobiy m a’no, bo'hton, yolg'onchi, yalqov, sassiq, dushman kabi so'zlar esa salbiy m a’no ifodalaydi.

Sokzning o ‘z m a’nosidan ko‘chishi ko‘proq badiiy uslub, b a ’zan om m aviy uslub va o ‘rni b ilan o g ‘zak i so‘zlashuv tilida uchraydi.

M etaforalar. Biror predmet belgisining, harakatning o ‘xshash tom onini boshqasiga ko‘chirish metafora deyiladi. Masalan: Po'lat qilichingni k o ‘rganman o*tda (H. O.) Quyoshning oltin galami nur taratar edi.

M etaforalarga juda yaqin b ir vosita — o‘xshatish lar bo‘lib, ular yordamida shaxs-predm etlar bir-biriga yaqin- lashtiriladi, qiyos qilinadi. U nda -dek, -day, goyo, yang- lig\ singari, xuddi kabi shakl va so ‘zlardan ham foydalaniladi: Quyoshli osmondek mag'rur chehrangga Aslo yo ‘latmaysan g ‘am bulutin sen. (T. T.) Bahor kelinchak- dek yasanib keldi. Ulug'bek — misoli oftob. Adashgan it kabi Furqat gayon borgum bilolmasman. (F.)


Metonimiya. Shaxs yoki predmetni unga bogMiq boklgan boshqa bir nom (o kzidagi a’zolar yo belgilar) bilan ifodalash metonimiya deyiladi: Osmonga tikilar million juft ko'zlar. (U.) Osmon fonarini ham yoqdi shu onda. Zal oyoqqa turdi. Auditoriya sukutda.

Sinekdoxa. Kokchishningyana bin — sinekdoxa (nazarda tutish) vositasida shaxs yo predmetning nomi o ‘rnida biror bo‘Iak (tur) orqali o ‘sha tushuncha beriladi. Besh qo'l barobar emas. Dunyoda o‘zimizdan keyin qoldiradigan tuyog'imiz--. faqat shul Otabekdir, deb yozdi Yusujbek hoji (A. Qod.)

Kinoya. Sokz kinoya m a’nosida qollanadi. Yozuvda bunday m a’no ko‘chishlar qo ‘shtirnoqqa olinadi:

,№atematik “ sinfdoshimning bir nozi algebrani ,$uv qilib ichmoqqa “ yo ‘Uadi. ( M. Murodov) Bizni ,homiy “Jordan himoya qilgil, degan sharqxalqida piching — duo bor. Xo‘sh, „ janobi oliylari“, qaysi sho'rlik xalq Sizning „ himoyan-

gizga“ qilmish ixtiyor. (G ‘.G\)141- topshiriq. Berilgan so'zlaming ma'nosi va qo'llanish che-

garasini bilib oling.

1. Stil — uslub, So‘z vagaplardan okrinli, chiroyli foydalanish yo‘llari.

2. Leksikologiya — tildagi jamiki so‘z!ar boyligi. Sokz qatlamlari.

3. Morfologiya — sokz shakllari haqidagi bilim.4. Sintaksis — so‘z birikmalari va gap tuzish haqidagi

ilm.5. Kompozitor — bastakor, musiqa asarlari yozuvchi.6. Arxitektor — bino va inshootlarni loyihalovchi yoki

quruvchi mutaxassis, me'mor.7. Rejissor — sahna asarlarini, kinossenariylarni sahna-

lashtiruvchi badiiy rahbar.8. Orator — chiroyli so'zlovchi kishi, notiq, sokz ustasi.9. Auditoriya — m a’ruza qilinadigan, dars oktiladigan joy.10. Hokim — m ansabdor, am aldor, hukum at siyosa-

tini o'tkazuvchi rahbar.11. Klassifikatsiya — tasnif, bo‘lish, guruhlash.


142~ topshiriq. Navoiy she’rlaridan (o ‘zingiz yodlagan) mubolag‘aga misollar keltiring.

143- topshiriq. „Sinchalak“ povestidan piching-kinoya bildi- ruvchi gaplardan misol keltiring.

Ko‘p ma’noii so'zlar

7 3 -mashq. Gaplarni okqing. Po‘lat va kumush so‘zlarining qo'llanishini <o‘z ma’nosidayo ko‘chma ma’noda) tushuntiring.

1. Po‘lat — tem irning m a’lum miqdordagi uglevod bi- Ian qo‘shilishidan hosil bo lgan kulrang, qattiq metall.

2. Yangi mashinalar po‘lat izlar uzra qanot qoqmoqda.3. Traktorchi b o lib , p o la t otni o ‘ynatam an. Po 'lat im-

zolarda gullar atri bor. (Sh.)

144- topshiriq. Hamid Olimjon asarlaridan ko ‘z so‘zi qatnashgan birikmalarni, iboralarni tanlab olib, daftaringizga yozing. Ma'nolarini izohlang.

N a m u n a : Xayr, o'g‘lim, oq yo V bo ‘¡sin, Xayr, ko‘zitn qora-si. (H.O.)

145- topshiriq. Furqat she'rlaridan gw/so‘zi ishtirokida hosil bo'lgan iboralarni topib yozing. Gul so‘zining nutqiy vazifasini tushuntiring.

Eslang. Sokz m a’nolarining kengayishi, o kzgarishi, bir so'zning bir necha ma’no ifodalashi polisemiva deyiladi va lug‘atni ham, uslubni ham boyitadi: Ish-

ning ko'zini biladi, ko ‘z ilg'amas, qaro k o ‘zim> ko ‘z-ko‘z qilmoq, ko‘z ostiga olish, ko ‘zmunchoq, ko'zimning nuri, ko‘z boylag'ichlar kabi iboralarda ko‘z so‘zi turli m a’noda qo‘llangan. qo'l, til, yurak, ona, bosh kabi so 'z lar ham ko‘p m a'nolar ifodalashi mumkin.

M a’nosi ko‘chgan so‘z ikkinchi bir so ‘z bilan yaxlit qoMlansa, har ikkisining o'rniga bir so‘z (sinonim ) qo‘yish mumkin.

Masalan: ovi yurgan — omadli; dili pora — xafa.146- topshiriq. „Do'stlik —umrgavhari“ mavzusida uy inshosi

yozing. Bunda „Farhod va Shirin“ , „Layli va Majnun“ dostonlariga ham murojaat qiling.


Sifatlash va mubolag‘a

Sifatlash (epitet) — biror shaxs, predmetning voqea- hodisaning belgisini ifodalashdir. Masalan:

Nay misol shim kiygan ul,Sandiqdayin tufli bilan,Hurpayib turgan savatdek Soch aning boshindadir. (£. V.)

Mubolag‘a (giperbola) — ifodalanayotgan voqea, hodisa, predm et va shaxslarni bo‘rttirib, muboIag‘a qilib ifodalashdir.

M asalan: andoq urdiki, gard-gard bo'lib ketdi. Gurzini qo iga oldi, oyoqlari tizzogacha yerga kirdiki, uni ko ‘tara olmadi. ( Dostondan)

M ubolag'a va ko'chm a m a’no, ertaklar, aytishuvlar, lofchilar, askiya san’ati yaratilishiga asos bo‘ladi.

Lof:— Bizning mahallada kecha shunday do i yog'diki, har

biri kallamday.— d o i emas oshqovoq yog(ibdi-da!Askiya:Yusuf qiziq bir eshak aravada g ‘o ‘zapoya olib ketishayot-

ganini k o ‘rib:— Hoy eshak, g ‘o lzapoya necha pul?— 500 so'm.— lye, nega shuncha qimmat? Eshagi bilanmi?— Yo‘q, eshaksiz!147- topshiriq. A. Qodiriyning ,,0 ‘tgan kunlar“ asaridan tas-

viriy ifoda va iboralarga 10 ta misol topib, daftaringizga ko‘chiring.148- topshiriq. Quyidagi she’riy parchada qoMlangan tasviriy

vositalami aniqlang.Ezgu, latif hislar bolm asin tahqir,Bulbulni boyqushga topshirmang zinhor. Xudbin va dilozor kimsaning axir,Og‘zi qon yirtqichdan qanday farqi bor?!

(E. Vohidov)


149- topshiriq. Quyidagi birikmalar o ‘miga boshqa solz (sinonim) topib qo'ying va uning ishtirokida gap tuzing.

O sm ono‘par binolar, tilini tishlab qoldi, tilini uzun qildi, oyog‘ini qo ‘liga olib, to ‘nini teskari kiydi, og‘zi qulog‘ida, ko'zingga qara.

150- topshiriq. „Tilga e’tibor — elga e’tibor“ mavzusida insho yozing.

Arxaik va tarixiy so‘zlar

74- mashq. 0 ‘qing. 0 ‘zingizga tushunarli bo‘lmagan so'zlarni ajrating va izohli lug'atdan ulaming mazmunini aniqlang.

1. Jism bo‘stoniga shahar so'zdir,Ruh ash’oiriga samar so‘zdir.Gulshane keldi jismi insoniy,N utq oning bulbuli xush alhoni.Bo‘yla bulbul navosi so‘zdadur bas,N e’mat jonfizosi so‘zdadur bas. (N.)

2. „Tuzuki Jahongiriy“ asarining ilmiy ahamiyati va afzalliklari ustida fikr yuritish uchun m aqola hajmi mu- soid etmaydi. 3. Taxayyul mayiga term ulam an jim , Men endi shunday aftoda. (R. Patfi) 4. N isho t-u xazz birlan ko‘rm ading ahdga vafosini, Y urak m ihvariga joylab go‘zalning ibtilosini. (S. Najmiy)

5. Mingtadan bir jonni ul dono H akam Iste’dod nuri-la etar mukarram.Inson bu ne’matni muhtaram aylab,Bahramand etsa shart boshqalarni ham!

( O. Matchon)

Lug'at Alhon — yoqimli ovoz; taxayyul— xayolga keltirish; aftoda — zaif, darmonsiz; nishot — sevinchli; xazz — ipakli mato; mihvar— yuradigan narsaning (yurakning)

o ‘qi; ibtilo — mubtalo bo‘lish.

Bilib oling. Arxaik va tarixiy so‘zlar o 'tgan davrni• eslatish yoki biror uslubiy m a’no ifodalash uchun

qo‘llanadi:


Zavrak ichra ul quyosh sayr aylamas Jayxunaro, Axtari sa di hilol ichra kezar gardunaro.Oyiamang ul oynikim, kema birla sayr etar,Yo hiloli mehr aksin el ko ‘rar Jayxunaro.

Zavrak so‘zi kema, qayiq so'zlariga sinonim bo‘lib, Na- voiy har ikki so ‘zni ham o‘z o krnida ishlatgan.

Zevak, munshiy, tanovul, xalfalik, nahv, sarf, mirza- boshi, hudaychi, moziy, onhazrat, mirshab, avom, hama kabilar ham shu xil so‘zlar sirasiga kiradi.

Bu so 'zlarning bir qismi bugungi tilda ishlatilmaydi. 0 ‘tmish tarix bilan boglangan tasvirda qo‘llanadi: ming- boshi, dodxoh, ellikboshi, cho‘ri, yasovul, bakovul, hudaychi, onhazrat, takyagoh kabi so‘zlami tarixiy so'zlar deymiz.

Zam on o ‘zgarishi bilan tarixiy so‘zlaming ba’zilari „tiri- ladi“ : hokim, madrasa, mufti, dorilfunun, dorilmuallim, ro‘za-fitr, m a ’ruza, mavzu kabi.

0 ‘z o ‘rnini boshqa bir sokzga bo‘shatib, o ‘zi lug‘atlarda qolsa, eskirgan sokzlar (arxaizm) deyiladi: sarf (morfologiya), nahv (sintaksis), yo'qsil (proletar), asig‘, ochun va b.

75- mashq. „M ehrobdan chayon“ rom anidan olingan m atnni o ‘qing. M azm u n in i uqishga urining. 0 ‘zingiz bilm agan so 'z lar im losini va m a ’nosini anglab oling. Arxaik so‘ztarni ajrating.

N a m u n a : ahkom — hukmlar.Bir jam oa m o‘minIarga amir boklgan zotning vazifayi

sha’riyasi shuldirkim , islomda ustivor turgay, ahkomi is- lomni kam okon ijro qilgay. Har bir amiriki arkoni islom- dan zarracha yuz o ‘girsa, u kimarsa jamoiy islom ustiga sam ar em as, sharirdir. N auzanbillohkim , Farg‘ona va Turkiston m am lakatining alhol amiri bo ‘lgan M uham mad Alixon Volidining mankuhasi, ya’ni volidayi ayni va rizosini o kz aqliga olibdir. (A. Qod.)

76- mashq. M atn qaysi nu tq uslubiga kirishini aniqlang. Q o 'llangan bad iiy vositalarni ko ‘rsating.

„Yusuf savdosiga beqaror Zulayho ismidan, Majnun ishqida yigklagan Laylo nomidan Sizga boshimdagi soch- larimning tuklaricha behad salom. O 'tgan ishga salavot.152


Chunki shu ikki yil ichida qaytadan boshdan kechirishlik singari: ul kunlarni Siz unuting-unutm ang, am m o m en unutdim. Shuning uchun so‘zim ni o ‘zimning oxirgi ham chin baxt islari hidlagan tarixim dan boshlayman.

Siz — qochqoqsiz, nari-beri til uchida menga bir narsa yozgandek bo‘lib qochgansiz. Ikki yil bo‘yi M arg'ilon kelib yurishingizni men okzimcha yechdim, lekin topib yechdim: Sizning barcha mashaqqatlaringiz — dushm anlarin- gizdan o ‘ch olish uchun bo'lganini angladim. Yo'qsa, meni ko‘rar edingiz, ko‘rgingiz kelm aganda ham, boshqalar Sizni ko‘rar edilar, tokyar edilar. M en kabi baxtsiz, m en kabi g‘avg‘osi ko‘p, Sizni zir keltirib, jondan to ‘ydirgan boklsa, ajab emaski, qocha boshlagansiz, qochgansiz, qo - chib ko‘ringiz, ammo men bu kundan boshlab birovlarni quvishga bel bog‘ladim. Otam bilan onam raqobatlarida xiz- matingizga — cho'riligingizga erta-indin yuraman. Sevga- ningiz — kundoshim oldida qadr-u qimmatimning nim a bo‘lishini ham bilaman. Siz oliyjanobsiz: eski qadrdonlik hurmatiga, ko‘ngil uchun kulib boqasiz. Loaqal shugina bilan ham baxtsizni mas'ud qilasiz! Ammo... sevganin- giz — kenjangizning jerkishlaridan, qarg'ishlaridan behad qo‘rqaman. Shu yaqin orada uning bilan bo‘ladigan m as’ud daq iqalaring izda Xudo yo‘liga v a ’da olingiz — m en i og'ritm asin, raqibam keldi, deb o'ylam asin, nihoyat m aq- sadim: ikki do ‘stga bir cho'rilik va shu munosabat bilan birovlarni ko‘rib yurish.

Xatim oxirida shuni ham aytib qokyay: o ‘ch qaytib, men ham ko'chadan haydalmasam, degan xavf ham isha ko'nglimda. Agar Xudo yorlaqab eshigingizga o 'rinlashib olsam, u yogkini o ‘zim bilar edim.

Erta-indin ko‘zimga yo‘l kokrinur,Yo‘l bosishlik ko‘ngilga bir um r ko‘rinur (3- ham al,

M argllon, Kumushingiz yozdi)“ . (A. Qod.)151- topshiriq. Gaplarni o'qib, ko‘chma ma’noli so’z va ibo-

ralarni guruhlang.

1. Zebining yuzlaridagi oyday tiniq va quyoshday yorug‘ bu holat ochiq ko‘rinardi (S. H.) 2. Aylanay m ehm on,


kimdan xafa bo lib turdingiz. Kim ozor beradi sizga? Ayting, qovog‘ingizni ochsangiz-chi. Yorug* dunyoga keldingiz! Shukur qiling. Sevining. Mundog4 birkuling. Kulimsirang. Jilmaying. Razzoq so‘fi o‘shanda ham kulmadi. (S. H.)3. Osh yesalar, o ‘r ta d a sarson ilik, X o ‘ja — chiroq yog‘i-yu , H akim jon pilik. (Muqimiy) 4. Bog‘lardagi q ip -q iz il lola, B o‘lib g o ‘yo yoqut piyola, Buloqlardan uzatad i suv, Ei k o ‘zidan qochadi uyqu. (H. 0.) 5. Kokz bo lm asa, peshana. ( Maqol) 6. Fuzuliyni oldim qoMimga, M ajnun bo‘lib yig‘lab qichqirdi. ( 0 .) 7. Sen, ona quyosh bo‘lib kunduzlari, oy b o klib kechalari farzandiga hayot va odob nuri, saxiylik va ulug‘vor odamgarchilik nuri, aql va botirlik nuri taratuvchi mo'jiza zotsan. 8. Yo‘rg‘oq otlar toychog‘i bir yoshga to ‘lgach, egar-jabduqqa va unda yurishga o ‘rgatiladi. Mashqlar esa bir yarim yoshligidan boshlanadi. ( 0 ‘rmonov)

152- topshiriq. Alisher Navoiy g‘azallaridagi yigiatdi fe’li bilan bog‘langan sinonimlar qatorini eslang. Yasanmoq, bezanmoq fe’ltari qatnashgan misrani ham yod oling.

Sheva va lahjalar

77- mashq. Qishloqdagi yosh va keksa odamlar bilan suhbatlashib, o‘zingiz yashayotgan joyda qo'llanadigan so'zlar ro'yxatini tuzing.

Har bir qishloq, shahar va viloyat aholisi tilida umumxalq tili bilan barobar shu joyga xos so‘zlar, iboralar q o i- lanadi. Bu xususiyatlami tilshunoslik fanining shevashunoslik bo‘limi okiganadi. O'zbek shevalarini o‘rganishda G ‘ozi Olim Yunusov, D. Polivanov, V. V. Reshetov, Sh. Shoab- durahmonov, M. Mirzayev, A. Aliyev, F. Abdullayev va boshqa olimlaming xizmatlari katta bo‘ldi.

0 ‘zbek shevashunoslik fanining m a’lumotlariga ko‘ra, o ‘zbek sheva va iahjalari 3 guruhga bolinadi:

I. Janubi-sharqiy guruh: qarluq-chigil-uyg‘urshevalari. Bunga kokpchilik shahar shevalari kiradi.


2. Janubi-g 'arbiy guruh: o ‘g‘uz shevalari — Xorazm, Qozog‘iston, Turkmanistondagi o ‘zbek shevalari.

3. Shimoli-g'arbiy guruh: bular qipchoq shevalari nomi bilan yuritiladi. Bu shevalarda y tovushi j ga o ‘tadi: yo*l, yo'q kabi so‘zlar jo 7, j o ‘q tarzida aytiladi.

H ar bir sheva yana bir necha lahjalarga bo 'linadi. M a- salan, shahar shevalari (Toshkent, N am angan, Q o‘qon, Farg‘ona) umumiy tom onlarga ega bo‘lsa ham , ayrim so‘zlarda (tancha, turshak — Toshkent) va b a ’zi qo ‘shim- chalarda, unlilar talaffuzida (kevotti, kelutti, kelyapti; Sho'kaí, Do'vlat, aíing nima? Kitobdi o'qidingizmi?) farqlanib turadi. Shevadagi u yóki bu so ‘z um um xalq Iugkatiga kirib, adabiy tildagi so‘zga sinonim b o ‘la oladi: dovuchcha — g ‘o ‘ra, eshik — uy m a’nosida, uy — hovli, tancha — sandal va b.

Ammo kelutti, alma, apa, ong'lar, biza, mayliya, nondi, devotsiz kabi talaffuz adabiy til me’yoriga to ‘g ‘ri kelmaydi. Ular faqat biror asar qahram onlari (biror shevaga mansub shaxslar) nutqida uchrashi mumkin: Ikkalasi bamisoli yalakat mag'iz- (Asq. M.) Adashmasam, ocharni boshqa hech joyda qilishmaydi. ( B. Daminov)

78- mashq. 0 ‘z shevangizdagi so‘zlar ro‘yxatini tuzing.153- topshiriq. Yuqoridagi to‘liq bayon namunalarini qisqacha

bayon qiling.154- topshiriq. 0 ‘qituvchi aytib yoki o‘qib bergan hikoya yoki

ertakning qisqa mazmunini yozma bayon qiling.155- topshiriq. 0 ‘qing. Shevaga xos so'zlarni ajrating. Adabiy

tildagi sokz bilan almashtiring.

1. Kechasi. 0 ‘jaki biram chiroyli, katta. Ertaga o ‘viz pi- shiramiz. Sen o ‘vizni yaxshi ko‘rasanmi? (0 \U .) 2. Ik-romjon taxmon chetiga tirab qo‘yilgan yog‘och oyoqni kiyib chiqib ketdi. — Yo‘q, shettan qayta qolay. (S . Ahm.)3. Betta bolalar haydovchilik hunarini o ‘rganishvotti. O ta- onalari boktka tez-tez kep ketishadi, o ‘z bolalari bilan qizi- qishvotti. 4. Uy ichiydan bir oxvosh chiqib, m ehm onlar oldiga cho‘li qo‘ydi. (/. Farmonov) 5. Chim olayni bu yer-


liklar navbahorning ilk tansiq ne’mati sifatida iste’mol qiladilar. 6. Biz, 3—4 keksa, sho‘tta to'planishib, boMajak choyxona rejasini tuzvotgan edik, bo lim boshlig‘i kelib qoldi. (Radio)

79- mashq. Berilgan so‘zlami lugkat daftaringizga ko'chirib oling, imlosim esda saqlang.

Sayyora, ufq, minora, muam m o, xayol, okop, polk- dosh, falak, koshona, saodat, poytaxt, professor, trassa, asfalt, nigoh, rekord, voqea, poema, duradgor, cham ba- rak, kislorod, shahar, marvarid, opera, ansambl, fele- ton , qissa, tragediya, simfoniya, shafqat, muruvvat, fer- m a, ferm er, birja, xushxabar.

| | Bilib oling. Sheva so'zlari asar qahramonining m a’* 1« lum bir hududga qarashli ekanini ko‘rsatib turadi.

M asalan, Xorazm shevasiga xos so‘zlar: 0 ‘gUing yomon boisa, o ‘zingdan ko ‘r. Miyman kiradi eshiktan, risqi kiradi teshiktan. Yaxshidan sharapat, yomonnan ka- sopat. Maig'a qarasangmol vo‘iadi, qaramasangshai voiadi. (F. Abduliayev)

Sheva xususiyatlarini badiiy adabiyotlarda ham ortiqcha ishlatish nutqni og'irlashtiradi, sun'iylashtiradi. A. Toshev va X. Do'stmuhamm ad kichik bir hikoyalarida o ‘nlab sheva xususiyatlarini ishlatadilar, bir qahram on tilida turli guruh sheva xususiyatlari ifodalanadi: — Shuyutmasak olar- man keimaydi, — dedim. (D. Toshev) — QoTimni qisvopti, qaniki qo‘yvorsa ( 0 ‘sha joyda)... Emasam, ikkinchi bo- zorga qadam bosmang. (O'sha yerda) — Qattasiz?— dedi Shabnam. — Yorug‘ bo‘b turishi kerak.... (X. Do'stmuhammad) Qo'rqmagan odam qollimi, Bozor? Paxta xonavayron qilli hammani! Men kimga yomonlik qillim? Devopman, oiiay-a, Bozor!... (X. Do'stmuhammad)

80- mashq. Turli shevalardan olingan jumlalarni adabiy til bilan tushuntirib bering. Jumlalarni sintaktik tahlil qiling.

1. Ayag‘i kichchi suyg'anini kiyadi, ayag'i ulli siygkanini kiyadi. O ktka tiysang okt ochar, qokngshig‘a tiysang, qo‘ng- shi ko 'char. Avval boshlap Xudani yod etali, yor-yor.


Payg‘am barlar rokvini shad etali, yor-yor. (Xorazm shevasi) 2. Yurgan dayra, o ‘tirgan bayra. A chani dadangga bepaddiz koksatm a. Birriki mingga, miyniki tumanga. Bo‘chchi belvakka yolchimas, chaxchi chahvakka. Girm kuyna kiymayman, yoqasini o ‘ydirip, Dangasaga tegmay- man yurakbagkrim qon qilip. ( Uychi shevasi). 3. Noqis- tadan qaz qim a, qaz qisangam xaj (xarajat) qima. Igilla (yigitlar) oldunga kelilla arkaya ketakkonakan qattig' pot- lash volipi, ikkitakattatosh kelip teg ip , ikki igillayam kallasini uchirip ketip ti.(Qarshi shevasi)

Ortiqcha (parazit) va noadabiy so‘z va iboralar

81- mashq. 0 ‘qing. 0 ‘zingizga notabiiy eshitilgan, ifodaga u qadar mos tushmagan so‘z va iboralarni ajrating. Shunday til materiallarini nutqda qo‘llashga o’z munosabatingizni ayting.

1. Endi majlisni ochsam maylimi? X okp, m ajlisochiq. (A. Q.) 2. Rivoyat, rivoyat! Xirmon b o klib yotipti-ku! Ishqilib, mana bu Nodirm atning qulogki yoqliq bolsin! ( //. H.) 3. Oyoqdan yiqilasan, zantaloq! — deydi eshit- tirmasdan Mirsoat. (A. Qod.) 4. Sen itdan to ‘ngkizni ajratish uchun Baytariy ilmida bob zam m adir. ( Q. G\)5. Shaharda O sipovning osiy harom ilari halqum dan bo‘g‘ar edi, och qanjiq bo'ri kabi. (G \ G \) 6. Ha, boboy, shayton uyasini to ‘zitgan, hoy M amatohir! 0 ‘zingni bur- chakka tortm asdan, mundoq qaddingni kerib, o ‘rtaga chiqsang-chi, xo'roz! (H. N.) 1. Ardoqladi meni onam hamda yer, Bagkrida shataloq otib yugurdim . (H. Xudoy- berdiyeva) 8. Endi nemis podshosi daryo tagiga uy solib kirib ketganligi masalasiga kelsak, — dedi rais, — men buni gazetada o kqiganim yo‘q. Agar G itler shundoq qilgan b o lsa , askarlarimiz orasida suvchi bola lar ham kokp, birontasi kirib, giribonidan b o kg kib ch iq ad i. (A. Q.)9. Yer yutkur Qosimjon, kir uyga! Boklar o kynaganing.10. — Ahvollar qalay? — Mixday! 11. Sut ko‘r qilgur, haromi G itler, oqpadar, Farzandning qadrini qayerdan bilsin? (G ‘.G ‘.) 12. Axir evida-da, xotini taloq, Jumla jahon seniki bo ‘lsin emish! (£/.)


| f Bilib oling. Bu so‘z va iboralar ortiqcha (parazit) so ‘z la r deb nomlanadi.

Lug‘atim iz manbalaridan yana biri jonli uchraydigan, lekin m atnda qoilanm ay, ayrim shaxslaming xulq-atvorini, tabiatini ko‘rsatib turadigan so‘zlar, iboralardirki, ularni zarur o ‘rind ag in a ishlatish m a’qul: innaykeyin, ho‘p bolmasa, haligi, shu desangiz, deylik, endi, xo‘sh.

Bu ifodalar ayrim obrazlarni ta ’riflash uchun adabiy asarlarda ham qo‘llanadi: Kechirasiz, o ‘rtoq rais! ( 0. Y.) Boshqa vaqtda zyonit qiling. (5. Ahm.)

Momoy, boboy, mamulya, bratishka, gardkam, zamri, atanta, errayim, xumpar, takasaltang, neudachnik. To yes, znachit, dalagay, mersi, danke kabi „shaxsiy“ ijod sokzlari, o ‘rinsiz og‘izga olinadigan iboralar, argolar, jargonlar, var- varizmlami q o ‘llash noto‘g‘ri boMadi.

82- mashq. Yuqorida keltirilgan ortiqcha va noadabiy iboralar nima maqsadda ishlatilganligini izohlang.

83- mashq. Gaplarni o‘qing. Mazmunini tushuntiring.

1. Yaxshini yaxshi desang, quyiladi. Yomonni yaxshi desang, suyiladi. 2. Qallob odam g‘arazgokylik qiladi, Fitna bilan sof dillarni tiladi. 3. Toshga yomg‘ir yog‘gan bilan ko‘r qilmas, Bezorilar qilmishidan or qilmas. (M. Ra- jab) 4. Egasiz sangkigan har daydi jonzot, Boshini sila- sang, qo'Iing tishlaydi (A. 0.) 5. Til shirinligi — ko'ngiiga yoqimli, yumshoqligi foydali; Chuchuk til achchiqlikka aylansa, zarari um um iy bo‘lur. (Avloniy) 6. Shirin til odamni baxtiyor qilsa, Achchiq til odam ni etar darbadar. (5. Akbariy) 7. Sokz bor: ko‘ngil bo 'lar beg‘ubor, So‘z bor: ko‘ngil yig4lar zor-zor. (A. Bobomurodov) 8. Bir shirin sokz olam ga asal bo lib tuyular. Bir achchiq sokz olamga zahar bo ‘lib quyilar. (T. Yo'ldosh)

0 ‘TILGANLARNI TAKRORLASH

84- mashq. Jadval chizing. Matnni so‘z turkumlari bo‘yicha joylang.


Ot Sifat Son 01-mosh F e’l

Ravish

K o‘-m ak-chi

Bog‘-lovchi

Yuk-lama

U n-dov

Otaning shifobaxsh qo‘lida qaldirg‘och hayotga qaytdi. U hozir boianing yelkasida vijir-vijir sayramoqda. Bun- dan bobo va nevara zavq olishardi.

— Endi uchirib yubora qol, bolam, — dedi bobo. — Uning ham oyisi bordir, kutayotgandir, balki. Mayli, endi

u yor-u birodarlarining oldiga borsin. Qani endi, m ening ham qanotim bo‘lsa, qaldirg‘ochday uchib ketsam!

Bu gap Alisherga xush kelm adi. Axir u qaldirg‘ochga ju d a o ‘rgan ib qolgan edi, le k in boboning gapi u n i o'ylantirdi:

— O dam da ham qanot bo ‘lishi mumkinmi? — so‘radi Alisher.

Bobo kuldi. Ular katta bog'ga chiqishdi. Boboning gapla- ridan sevingan Alisher qo‘llarin i — panjalarini qanday ochib yuborganini o‘zi ham sezmay qoldi. Qaldirg‘och o ‘rik shoxlari orasidan o‘tib, to‘g‘ri quyosh tomon uchdi. U go‘yo parvoz qildirgan shifobaxsh q o ‘llaming m aqtovini butun olamga so‘zlab uchardi.

— Qaldirg‘och meni esdan chiqarmasmikan?— Yo‘q, chirog‘im, — dedi bobo, — Yaxshilikni p ar-

randalar ham unutmaydi.Bobo o ‘ylab ketdi. Ehtimol u yana odam qanoti haqida

o ‘ylayotgandir.Ha, odam da qanot bo‘lmaydi. Lekin aql va zakovat u n -

ga qanot beradi. Inson ana shunga tayanib uchm oqda. Odam aql kuchi bilan Oy sirtiga q o ‘nmoqda. Zam onamizda yetishgan Gagarin kabi „qanotli“ odam lar „olam tom irini ushlab ko‘rishdek“ jasoratga q o ‘l urmoqdalar.

— Sen ham olam taniysan, bolam . Hademay aql va h ik- matdan qanot bogllaysan. {S. Anorboyev, S. Akbariy)

85- mashq. Matnni ko‘chiring. Qaysi nutq uslubiga oidligi va shu uslubni yaratuvchi vositalarni aniqlang.


Alisher N avoiy hazratlari o ‘zining orifona botiniy dunyosiga so‘z bilan ilohiy haykal qo‘ygan. Haykaltarosh- lar shoirning m azkur haykali haybatini uning tashqi qiyo- fasi tarzida aks ettirishni ham orzu qiladilar va o ‘zlarining bu orzu-umidlarini o ‘tgan asrda turli bir alfozlarda rokyobga chiqardilar. S h e ’riyatn ing bunday ,,qo ‘l bilan tiklab bo‘lmas“ haykalini qad rostlashiga Navoiy shahri ham hozirlik ko‘rm oqda. Haykaltaroshlar, um um an, butun majmua ijodkorlarining butun fikr-u zikri, oky-xayollari shunga qaratilganki, kelajakda bu maskanni ziyorat qilganlar va Navoiy merosini mutolaa qilishga ishtiyoq yanada kuchaysin, Navoiy merosini mutolaa qilganlar ko‘nglida esa bu majmuani ziyorat qilishga ixlos paydo bo‘lsin. Ana shundagina shoirning:

Ey Navoiy, hech gulshanning seningdek xushnavoBulbuli y o ‘q erkanin shohi suxandonimga ayt, — deb

bitgan faxriyasining shukuhli sadosi jaranglaydigan bo‘ladi.

(Gaz.)

Konstitutsiyadan:

4- modda. 0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat tili o ‘zbek tilidir. 0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf- odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi.

156- topshiriq. „Ona tilim — dono tilim“ mavzusida insho (uy inshosi) yozing.

86- mashq. O’qing. O'zbek adabiy tili me’yori buzilgan o‘rinlarni topib tuzating.

1. Hamid O lim jon okz qalami bilan dushm an bilan kurashdi. ( Inshodan) 2. Eganing kesimdan keyin kelishini normallashtirishga to ‘g‘ri keladi. 3. So‘zni yozuvda bir yo‘ldan ikkinchi y o ‘lga ko‘chirib yozish bo‘g‘in asosida ko‘chirib yoziladi. 4. Fútbol muxlislari m ahorat bilan tomosha qilmoqdalar. (Radió) 5. Bu voprosni bir necha marta


o‘rgandik. (Radiodagi suhbatdan) 6. Minsobes vazirlari- ning o‘rinbosarlari. Zapros beravuza. Napravit qilish haqida gap ketvotti. ( Teleeshittirishdan)

157- lopshiriq. Gaplarni o‘qing. Uslubiy bo‘yoq ifodalagan so‘z va iboralarni ajrating. Ajratilgan so‘zlar imlosini eslab qoling.

Turg'unboyingizga mashinadan tekkan. Tushida ham, okngida ham mashinani o'ylaydi. Tuzataman, deb urinadi, qani bu o lg u r yura qoJsa! Endi yurgizib, ko ‘chaga olib chiqadi-yu, 4—5 kishi birgalashib, itarishib yana ichkariga olib kirishadi. Yana kovlashga boshlaydi, deng. U ch yildan beri ahvol shu. Mayli, dadasi, yangisini ola qoling, dedim. Pul yig‘dik. Mashinaga yozilib qo‘ydik. Maoshdan oz-oz tashlab turdik. 0 ‘tgan yil kurortga ham bormadik. Bu yil ham bormasak kerak. Turg'unboy akangiz, okzim m ashinada o ‘ynataman, deyaptilar. Kecha do‘kondan qog‘oz keldi. Mashinalaringni opketinglar, deyishibdi. Turgkunboy akangiz allaqachon kassadan pulni opkep qo‘ydilar. Ertaga, xudo xohlasa, mashinani opkelamiz. (5. Ahm.)

158- topshiriq. She’r parchalarini yodlang. Mazmunini o ‘z so‘zingiz bilan tushuntiring.

1. Ona tilim, umgkingni tashla, ek, Ko'plab chiqar undan nurli kelajak; Men yasharman uning soklim tongida, Tashna dilga zilol orzu kelajak. (A.Turdaliyev) 2. G o kr- o ‘g‘liday so‘z so'zlagil, Bedil kabi oz so‘zlagil, Bobur kabi rost so'zlagil, Nutqing ravon boklsin, bolam . 3. Sokz duri noyob erur, Oni izhor qilur til, Husndin ne foyda, G ar bo‘lmasa durbor bil. ( K. Xorazmiy) 4. H ar bir kishining so‘zi o ‘z fazilatlarining dalili va aqlining ta iji- monidir. (Ahmad Xoja)

SINTAKTIK VOSITALAR

87- mashq. liyushiq bo'laklar turini aniqlab, ular orasiga zarur tinish belgilarini qo’yib ko'chiring.

1. Quyosh porlab turgan munavvar osmoni sharqirab oqqan daryolari kokzgudek tiniq ko‘l-u buloqlari purviqor11 — G k. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 161


tog‘lariga tirmashib chiqib ketayotgan azamatlar kabi ar- chazo r-o ‘rmonzorlari qir-adirlari chokl-u sahrolari to ‘qay- zorlar-u bedazorlari ko‘m -ko‘k yaylov]ari-yu paxtazor- g'allazorlarida hayot ne’mati bor yashash rohati va yasha- m oqning sirli hikmati bor! O kzbekiston jamoli tashqari- dan qaraganda ham nuroniy chehra kabi m unaw ar bo‘lib kokrinadi. (B. Aminov)

2. Inson olamdan o ktganda uning dafn marosimiga ta’ziya ayyom lariga qatnashish marhum ning qutlug‘ xotirasini e ’zozlash va oila a ’zolari qarindosh-uruglari hamda do‘st-u birodarlari g‘am -anduhiga hamdard bo‘lish — chin adab- ning muqaddas inoyati va buyuk odamiylikdir.

Marhumlami eslash — tiriklaming burchidir. (Sh. Orifiy)

Bilib oling. So‘z va gaplarning uslubiy bo‘yog‘ini* ochishda sintaktik vositalar katta o ‘rin tutadi.

Izohlovchilar {bahor — kelinchak, shabada — qiz, bulbul — navosoz), sifat va sifatlashlar (kumush qishdan, zum- rad bahordan, yam-yashil bog‘lar> gul yuz va b.), undal- m alar, undov sokzlar (oh, ona tilginam), ritorik gaplar (ay tm ay b o ia d im i) k o kproq usiubiy b o ‘yoq ta rz ida qo ‘llanadi. Oddiy so‘zlashuv tilida „Men bayramni qut- ladim“ gapini shoir E. Vohidov shunday tasvirlaydi: Gul bog'larga yetaklab bahor, Chechak terib bersa menga yetaklab bahor, qancha yozsang, oz, deb tursa, Yoz, deb tursa May, Bo ‘lurmi yozmay

Jonli so‘zlashuv uslubida ham , badiiy va ommaviy uslubda ham keng iste’molda bo‘lgan vositalardan biri — xalq m aqollari, matallar, iboralardir. Bular yordamida ayrim Uishunchalarga badiiy bo ‘yoq beriladi, so‘z va gaplarning ta ’sir darajasi oshiriladi.

M asalan: Boy 607/6 boitang yo (q, gadoy 607/6 xaltang yo'q. (A. Q.) Na xudoga shamchiroq, na gadoga kosov; go ‘sht bo Tib go ‘sht emas, baliq bo'lib baliq emas. Yaxshi topib so ‘zlar, yomon qopib so ‘zlar. Yaxshi so *z bilan ilon inidan chiqar, yomon so (z bilan pichoq qinidan chiqar.

Abdulla Qahhor, Said Ahmad kabi yozuvchilar o ‘z asarlarida maqol va matallarga, iboralarga keng o ‘rin beradilar.


Birgina „Sinchalak“ da yuzlab shunday iboralar qollangan: Osmon tushib ketsa, ko'tarib qolaman. (A.Q.) Men qich- qirmasam tong otmaydi. Dadam qoziqning o ‘rtasi bo 7, deb o'rgatganlarva b. Bu vositalar nutqni jozibali qiladi.

88- mashq. Ushbu gapni o'zingiz tahlil etib ko'ring:Bolaligim tutib ketdi va yotdim buloq yonida yastanib.BolaJigim tutib ketdi — yotdim buloq yonida yastanib.Bolaligim tutib ketdi, yotdim buloq yonida yastanib.Bolaligim tutib ketgach, yotdim buloq yonida yastanib.Bolaligim tutib ketgani uchun, yotdim buloq yonida

yastanib.Bu tizmani yana o ‘zgartirish (bolaligim tutib ketdi-yu,

ketganda, ketdimi...) bilan har safar o lzaro juda yaqin mazmunli gaplarning turli ko‘rinishIari shakllanadi (sabab, payt kabi).

89- mashq. Berilgan gaplarni oddiy darak gap shaklida ifodalang.

1. Shunday chiroyli tanqidga qu loq solm ay bo‘ladim i? (A. Q.) 2. Shu ham m a’ruzam i? N e-ne umidlar bilan kelgan, yig‘ilgan xaloyiqqa nim a berdingiz? (A.Q.)4. Dunyoda odam larni yaxshi ko‘rishdan ham buyukroq baxt boladim i? 5. Darhaqiqat mehnat ahlining tiniq jamolini tomosha qilishdan ham go‘zal zavq bormi? (T. P.) Ona qanilar? Xursandmisizlar? Xursand b o ‘lm ay-chi, aylanay! (R. F.) 6. Sokz aytsang, rost gapirm akni qil odat, rostlikdan yaxshi bormi so‘zga ziynat? (Jomiy)

Ritorik so‘roq gaplar

/59- topshiriq. 0 ‘qtng. Gaplarga javob topishga urining. Javob talab qilmasa, sababini tushuntirib bering.

1. Nahotki yerimiz chappa aylanib, N ahotki daryolar oqar teskari? (<7‘.<7‘.) 2. Onang seni nahotki shu umid bilan katta qilgan bo‘lsa? 3. Kurashadi ikki to ‘lqin, qarab turaym i? (O.) 4. Shu ham osh yey ishm i? (A. Qod.)5. Bo'lm asinmi shoir tili loi, Sham ol ko ‘chib o ‘ynasa


elda? (H.О.) 6. Ayb kimda? Ayb nimada? Yo yer yo- monm i, yo urugk yomonmi? Yo boMmasa ayb havodami? Yo yerga solingan o kg‘it yomonmi? ( V.) 7. H o‘kizmi? ...H im m ... O la ho ‘kiz? Yokqolm asdan burun bormidi? Yaxshi h o ‘kiz, birov yetaklasa ketaveradim i? (A.Q .)8. Opa, sen ham odam edingmi? Sen o ‘zingni baxtli de- dingmi? ( H.О.) M ehr-oqibat degan muqaddas boylikni odam odam dan olmay, yana qayerdan olishi mumkin?

ц Bilib oling. Ayrim gaplar so‘roq shaklida boMa- I* di-yu, javob talab qilmaydi. Badiiy tilda, ba’zan

om m aviy nutqda so‘zlovchi o ‘z his-tuyg‘ularini hayajon bilan ifoda etadi. Bunda turli nutq vositalaridan foydalaniladi. Jum ladan, ritorik so‘roq gaplar jumlaning ta’sirli bo‘lishida xizmat qiladi.

Masalan:Nega go‘zal ko ‘rinar olam,Nega qarab to ‘ymas ko‘zlarim? ( U.)

H ar ikki gapdan ham kuzatilgan niyat so‘zlovchiga m a’lum : savol beruvchi ham , javob beruvchi ham so‘zlovchining o ‘zi bo ‘ladi. T o lg‘rirog‘i, bunday gaplar javob talab etm aydi: Nahotki, Alimardonning shuncha mehnatlari bemaqsad ketsa? ( 0 \ H.) Bilmayman, bu ijod kishilarisiz qanday olar edim qalbimga o ‘tni? (Z.)

Frazeologik iboralar va gaplar

II Bilib oling. Frazeologik ibora va gaplarda ikki va un- '• dan ortiq mustaqil so‘zlar yoki gaplar bir ko‘chma

m a’noni ifodalaydi. Bu xil ibora va gaplar barqaror bokladi. U lar obrazliligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi.

Masalan: Yuragi qon boidi, ko ‘ngliga qil sig'maydi.Frazeologik ibora va gaplar so'zlarning ko‘p m a’noli

(polisem iya) boklishiga asoslanadi, shuningdek, ikki va undan ortiq m azm un ifodalaydi: o ‘zini qayerga qo‘yishni bilm adi— sev in ch d an , quvonchdan hayajonlanm oq, zerikib yoki bekorchilikdan toqatsizlanmoq va b.


Mazosi qochdi— sog‘lig‘i yomonlashdi yoki ishi inq i- rozga uchradi.

Frazeologiyaning tarkibida idiom alar ham boMib, u lar asosan ma’lum tilgagina xos bo‘ladi va boshqa tillarga so‘zm a- so‘z tarjima qilib boMmaydi: Ammamning buzog'i. Yuragi shuv etib ketdi. Gapning po‘st kallasi. Oyoqni qo‘lga olib chopmoq va sh. k. Idiomalarda mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan fikr, voqea, hodisa ifodalanadi.

160- topshiriq. Berilgan matnni o'qing. Gap bo'laklariga ajrating va namunada ko'rsatilganidek qilib joylang. Nuqtalaro‘rniga talab qilingan harflarni qo'ying.

Ot Sifat Son Olmosh F e’I Ravish Yordamchi so ‘z

To Berlingacha piyoda yo tank bilan jang yollarini o ‘t.an ming bir mashaqqatni eng .an , o ‘limlarga chap berib , m o'jizalar yarat.an g‘oliblar orasida juda ko‘p m .allim - lar bor edi. Reyxstag kolonnalaridagi har bir g‘ish.da u larning nomi yozilgan. Karim aka Burhonov, Siddiq Im o - mov, Lutfulla Rahmatullayev, Nurali Qobilov, Y usuijon Mamadaliyevlar ana shular jum lasiga kiradi. To‘gkri, u la r- ning ko‘pi og‘ir .angiarda .alok bolishdi, yo‘IIarda qoli. ketishdi. Lekin tari. ularni un.tm adi; tarixsa.ifaiarida u larning nomi olt.n harflar bilan qay. etib qo‘y.)di. Q ay.m jon otasi fron.ga ketishi bilan, m .orifga o ‘tdi va o ‘qituvchilik qilib, o ‘z otasining ishini d.vom et.irdi. Og‘ir ur.sh yillari qokr.q yerdagi maktablardan birida ilmiy mudirlik qildi. Qishlo.da mablag‘ ham, ishchi kuchlari ham yo‘. edi. Q a- yumjon qariyalami yig‘di, ularga ish.ndi, a.ollardan so‘radi. Ha, ko'pdan q.yon qochib qut.lm aydi, deydilar. M aktab rem on.dan chiqarildi. N e 'm a t aka bilan Rahim a xola o ‘g‘illarini uylash uch.n yig‘.an pullarini maktabga b erd i- lar. Taxta, yog'och olindi (o‘g‘il frontda edi). Makta.da ta ’lim olish sharoiti yaratildi. Og‘ir ur.sh yillaridan birida (1942- yil) ham qo‘riqdagi maktabda o kq.sh risoladagidek b osh - langan edi. ( Gaz.)


Savollarga javob qaytaringI I. 0 ‘zbek adabiy tiiidagi nutq uslublarini sanang. UlarII uchun xos bo‘lgan ayrim belgi-xususiyatlarni ayting.

2. 0 ‘zaro aloqa, fikrlash va uni ifodalash, xilma-xil ma’nobo‘yoqlarini ravshan bayon etishda keng qo‘llanadigan so‘zlarni (faol lug'at) sanang. Nofaol lug'at deganda nimani tushunasiz?

161- topshiriq. Berilgan gaplarning qanday nutq uslubiga oíd ekanligini aniqlang.

1. Malika so‘radi: — Olloh qaysi jannatda tubi daraxti yaratgandir?

Yigit aytdi: — Tubi daraxtini hazrat M uhammad alayhissalom turadigan jannatda yaratibdir. Bu daraxtning shoxlari oltindandir. Har shoxida farishtalar bo‘lib, biridan salsabil, ikkinchisidan zanjabil suvi oqadi. Hazrati Muhammad alay- hissalomning ziyoratlariga kelgan ahli behishtlar bu ajoyib chashmalar suvidan ichib rohatlanadilar.

2. Yaxshilarning yoshi bo‘lur behisob,Asrdan asrga o ‘tadi bedog1.

Yaxshilar qilgan ish bir olam kitob,Yaxshilar izining o ‘zi katta bir bogk.Yashirmoq ne baxt: bir burda nonga,Bir siqim tuzga zor bo‘lgan payt edi.Shunqorlar jangaro bo‘yalib qonga,Gitlerga g‘azabi to klgan payt edi.Shunda siz odam lik qadrini osmon,KokngIini tog‘ qadar dast koktardingiz.Zafar bizniki, deb jangdagisimon,G o ‘daklar yuzidan yoshini artdingiz.

(N. Boboxoj'ayev)3. O 'rtaOsiyovaSharqxalqlarining katta qismi 21-m art-

ni qadimdan Navro‘z (yangi kun), deb bayram qiladilar. Abu Rayhon Beruniy „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor- liklar“ kitobida quyosh yili hisobida Farvardin oyi tokg‘risida gapirib, bu yilning birinchi oyidir, deydi. Keyinroq bu oy


quyoshning Hamal burjiga kirishi, kecha bilan kunduz- ning barobar boklib qolishi (22- mart) kabi om illar bilan bog‘!anadi.

U Navro‘zning borliq-tabiat qonuniga muvofiq holatini asosladi, ayni vaqtda bahor haqidagi juda ko‘p m a’lum ot- larni hamda aqidalarni ham bayon etdi. N avro 'z degan tushuncha avvalo astronom ik tushuncha va dalillarn i o ‘z ichiga oladi.

162- topshiriq. „Ona tili“ haqida insho yozing.163- topshiriq. , ,0 ‘tgan kunlar“ romanini o‘qib, Otabekning

Kumushga, Kumushning Otabekka yozgan xatlaridan uslubiy bo‘yoq uchun qo'llangan so‘z va iboralarni tanlab yozing.

90- mashq. Berilgan umumlashtiruvchi so‘zlarga uyushiq bo'laklarini tanlang va tinish belgilariga rioya qilib yozing.

Biz, atrof, har yer, o ‘quv qurollari, barcha, shahar- lar, hamma fandan.

91- mashq. „Navro’z bayrami“ mavzusida uy inshosi yozing.

A jratilgan boM aklar

92- mashq. 0 ‘qing. Aniqlovchi va izohlovchilami ajrating. Ikki shaklda ifodalangan ana shu aniqlovchi va izohlovchilarning uslubiy ma’nosini (bo“yog‘ini) izohlang.

1. Sariq, qizgkish, ko 'kim tir yaproqlar oftobda tovlanardi. — Yaproqlar — sariq, qizg‘ish, ko‘kim tir — oftobda tovlanardi.

2. Ma’nan va jism an ezilgan Anvar boshini ikki qo ‘li orasiga olib, sandal ustiga engashdi — Anvar, m a’nan va jisman ezilgan, boshini ikki q o li orasiga olib, sandal ustiga engashdi.

3. 0 ‘zbekistondan Sizga xushbo‘y, m usaffaogullarolib keldim — O ‘zbekistondan Sizga gullar o lib keldim — xushbo‘y, musaffo (P. Otayev)

4. Ulug‘ xalq muallimi — ona tili — betakror xosiyatlari bilan hamisha uluglanib keldi. — Ona tili, ulug‘ xalq muallimi, betakror xosiyatlari bilan ulugManib keldi.


Eslang. Ajratilgan bo'laklar uslub vositalari ichida___ s katta va keng imkoniyatlarga ega boMgan sintaktik gu-

ruhlardir. Ular yordamida shaxs yo predmet belgisi qabartiriladi, tinglovchi-o'quvchi e’tibori tortiladi: Qalanda- rov, k o ‘ngil g ‘ash, g ‘o ‘za oralab kirib ketdi. (A. Q.) Qo'msab yoshligimni lolaga chiqdim — boshyalang, ko'ylakchang va yalangoyoq. (7 . T.)

A jratilgan b o ‘laklar gapda um um lashgan, mavhum m a’no bildirsa, u bolakning m a'nosini izohlaydi.

M asalan: Buyer, 0 ‘zbekiston, Butun Sharquchun ibratli mash’al bo‘lib qoldi. Biz, insonlar, ona deya ulug‘laymiz shu qalbni. (P. H.)

Ajratilgan bo lak lar biror belgi-holatni ta’kidlash, bu- tundan qismni ajratish, shaxs yo predmet haqida qo‘shimcha m a’lum otlar berishda ham xizmat qiladi. Ajratilgan b o la k la r ogkzaki nutqda o‘ziga xos ohang (asosan, pastroq) bilan aytiladi. Masalan: Ulardan biri, novcha, boshyalang, plash kiyib oigan — hadeb depsinardi.

Yozuvda ajratilgan bolaklam i ikki tomondan vergul yoki tire orqali chegaralaymiz: Pochcham, ya 'ni Saodatning dadasi, o ‘zi xizmat qilib turar edi. ( G‘. G‘.)

Agar ajratilgan boklaklar (asosan, aniqlovchilar) gap oxirida kelib, o kz ichida verguli boklsa, ulardan oldin tire qo ‘yiladi: S o ‘zi e ’tiborli, ahdi vafoli xalqsan — topilmas tengi. (G ‘. G‘.)

93- mashq. 0 ‘qing. Ajratilgan bo'laklami toping va nima maqsadda ajratilganini ayting.

1. Biz odamlarga, ayniqsa, yoshlarga parvoyimizni o ‘n baravar orttirishim iz kerak. (M. /.) 2. Davraga Obid Sodi- qov, respublika Fanlar akademiyasining haqiqiy a ’zosi, M ehnat qahram oni, kirib keldi. (T. P.) 3. Jomiy barcha xalqlarga, shu jum ladan, o 'zbek xalqiga, uning tili va m adaniyatiga chuqur hurmat bilan qaradi. 4. Biri olim — xushfe’l, yoqimli. (H. P.) 5. Davlatyor, Elmurodni kun-

duzi choyxonaga boshlab kelgan yigit, hansirab gapirardi.6. Ko‘ksoy bilan Oqsoy, ya’ni bahodir yigit, Jamila qiz, to ‘lib -toklib oqardi. (S. Azimov)


94- mashq. Nuqtalar o'rniga 0‘zingiz ajratilgan bolak topib qo'ying. Tinish belgilarini tokg‘ri ishlatib ko‘chiring.

!. M angu lik haykali y on ida y a n a b ir faxriya ... qokltiqtayoqda turar edi. 2. Manzilga ertalab ... yetib kelishdi. 3. Buyemi, ...javohirlaro‘lkasi deb yuritadilar. 4. Bola ulardan b irin i,... tez tanidi. (R.Tagor) 5. M e n .... 1976- yilda Maigkilon shahrida hunarmand oilasida tug'ildim.

? Bilib oling. Ajratilgan bo‘laklar badiiy, qisman ras-• miy uslubda qo‘llanadi.

U ndalm alar

¡64- topshiriq. Undalmalami aniqlang, ulaming okmini va tinish belgilarini izohlang. Qanday uslubiy vazifa bajarilayotganini tuvshuntirib bering.

1. Jangda halok bolgan ey aziz do 's tim , Baxsh etasan menga ham on harorat! (/?. Hamzatov) 2. O kgklim, ko‘ngil kokzday gap. Xat yozib tur, Xumor. (U.) 3. Umrimning bahori, senga y o l boklsin! 4. Ey aziz Toshkentim , buncha sen bugun boladek to 'polon qilding ertalab. (Shukrul- lo) 5. Ey farzand, qancha notiq b o klsang ham, okzingni bilganlardan pastroq tutgil. ( „ Qobusnomakk) 6. Bu yulduzni, dada, men ko‘rgan edim o ‘tgan kun. (Z D.)

Eslang. Undalm a so‘zlovchining nutqi qaratilgan li shaxsni yoki predmetni ifodalaydi ham da xilma-xil

uslubiy (sevgi, piching, k o ’ta rink ilik ) m unosa- batiarni, chaqiriq yo iltimosni, h is-tuyg‘ularni bildiradi. Ayniqsa, badiiy adabiyotda jonlí va jonsiz predmetlarga ham murojaat qilinadi, nozik m a’no, kuchli ehtiros ifodalanadi: O, gul bahor, sen ochil, sochil, Madh etayin men yoza-yoza. (£/.) Botir bo'ling, bolalarim, siz har chog‘. O, gul janub, shifo maskani, Yana keldim sohil- laringga. ( U.) Salom senga, polosonlik Haydar kapitanl (H. 0.) Men hamon zafarda, baxtda, shodlikda yod etaman sizni, ey o'qituvchim. (G \ Saidnazarov) Ey, mening bor-yo'gUm, yorug‘ niyatim. Nechog'li ezgusan, suyuk, ulug'vor! (Mirtemir)


U ndalm alar gap boshida ham, oxirida ham, ba’zan gap o‘rtasida ham keladi. Gap oxirida va o ‘rtasida kelgan undalm alar ko‘proq m uhabbat, hurm at (b a’zan, aksincha) m a’nolarini, gap boshida kelsa, chaqiriq, murojaat kabi m a’nolarni anglatadi. Undalmalar badiiy, qisman rasmiy uslubda qo‘llanadi.

95- mashq. 0 ‘qing. Undalmalarni ajrating, nima maqsadda qo‘llanganini aniqlang. Tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘yib ko‘chiring.

1. — Q ayerdan boklasan o ‘g‘lim?— Farg‘onadan o ‘rtoq qo‘mondon.— Farg‘onadan? Chiroyli shahar. Katta teatrlaring joyi-

dami leytenant?— Xuddi shunday o krtoq qo‘m ondon.— C hinorlar qalay? Rosa sersoya bo‘lgandir-a?— Ha o ‘rtoq marshal (Gaz )96- mashq. 0 ‘qing. Gap boshida qo'Iiangan undalmani gap

o'rtasiga yo oxiriga oling. Ma'no yo bo‘yoqda yuz beigan uslubiy farqni tushuntiring.

1. Yosh d o kstim , o ‘qituvchi ham xuddi onadek mehribon, ulug‘, o tadek bog‘bon, mehnatkash, ularni hurmat qil! (//. Nuriy) 2. O kquvchilar, bilimlarni qunt bilan egal- langiz! 3. O h, oltin kuz, shirin daqiqa. Yana keldim sohil- laringga. ( U.) 4. Ey oqil, so‘zning ham bosh-oyog‘i bor, 0 ‘zga so‘zga so‘zing qistirma zinhor. (5. Sheroziy) 5. Ona tilim, Sen sanchilding, Suron bonding sen, Mangulik sa- fariga qachon shaylanding. (A/. A \am ) 6. Ey odam! Sen mening holimga tushun! Men-la gung tabiat tillashdi bugun, Endi olm a bilan tillashmoq mumkin. Mening sodda ona tilim yurakka ko‘chdi. (M. Mirzayev) 7. Seni, archa, bugun barcha, M ehr bilan bezatar. ( K Sulaymon) 8. Ey Navoiy, hech kishi davlatga mag‘rur oMmasin. (N.)

Eslang. Kirish so‘z va iboralar ham m a nutq uslub- larida q o ‘Uanib, sokzlovchining ifodalangan fikrga nisbatan xilma-xil munosabatini bildiradi: Abdulla

Kirish so‘z va iboralar


Q ahhorning „Sinchalak“ asaridagi Qalandarov o‘z nu t- qida xo ‘sh, xo ‘p, mayli, a/batta, yaxshi kabi so‘zlarni ko ‘p qollaydi. Yozuvchi bu so‘z!ar orqali Arslonbek akaning xulqi va tabiatiga ishora qiladi.

Eng ko‘p qo‘llanadigan kirish so‘zlar: albatta, so ‘zsiz, shubhasiz, haqiqatan, avvalo, to ‘g ‘ri, mayli, bordi-yu} basharti, shekilli, ehîimol, aftidan, darhaqiqai, darvoqe, aksincha, aytgandek, nazarimda, aytmoqchi, fîkrimcha, baxtimizga, toleyimizga, xayriyaîki, ishqilib, demak, koshki, shoyad, afsus(ki), esiz, attang, ajabo, dastlab, xullas, qisqasi, aftidan, qaytaga, x o ‘sh, birinchidan, ikkinchidan, yo'qsa, masaian, jumladan va b.

Kirish so‘z va iboralar vazifasida ko‘proq sifat, son, olmosh, fe’llar, modal so‘zlar kelib, tasdiq, inkor, tartib, izoh, qaratish, fikriy yo‘nalish, xulosalash, e ’tiborni tortish, ikki fikrni bog‘lash, voqeani rivojlantirish kabi m a’nolam i anglatadi: Farzand, avvalo, hayot guli, umr mevasi, ona qanoti, azizint. Men ayniqsa gui bahorni zo ‘r zavq-shavq bilan kutaman. ( Z D.) Xullas, professor ïn- omjon Rasulov o ‘z ijodiy mehnati davomida o ‘zbek tilining uslubiy qirralari haqida noyob fikrlar berdi. (Gaz.) Hozir barhayot boigan, Temur shahzodalaridan eng tadbirkori, eng qobili va mg munosib sohibi taxt, shubhasiz., Husayn Boyqarodir. {ùyg'un, Izzat Sulton)

Kirish so‘zlar va iboralar gapda mustaqil gap boMagi vazifasini ham bajaradi. Bu vaqtda kirish so‘zlar uchun xos boigan ohang bolm aydi, o ‘zi boglangan sokz bilan bitishadi: To‘g ‘ri so‘z toshni kesadi. To‘g ‘ri, tilimiz boshqa, ammo dilimiz bir. Og'izga kelganni demoq — nodonning ishi. Demak, qo‘shiq kerak butun olamga.

97- mashq. Yuqorida sanab berilgan kirish so‘zlardan tanlab, to‘qqizta gap tuzing. Uchtasini gap boshida, uchtasini gap oxirida va uchtasini gap o‘rtasida keltiring. Kirishlarni vergul bilan ajratishni, maxsus ohang bilan o ‘qishni unutmang.

N a m u n a : Demak, Vatan va inson farzandi muqaddas.98- mashq. 0 ‘qing. Kirish so‘z va iboralarni ajrating. KerakJi

o'ringa vergul qo‘yib ko'chiring.


1. Shunday qilib deng qarabsizki qovunlarimiz yirik sifatli shirin bo‘lyapti. (A. Aligavharov) 2. Xudo xohlasa ana shu qovunlarning eng bolini tanlab kosmosga chiqar- m oqchim an. (A. Aligavharov) 3. Bildingizmi shunaqa b iz-ning ishimiz sehrli, qovunlarni xonaga terib qo‘yga- n im izdan keyin u yerga bir kosa suv ham olib kirib qo‘- y a m iz . (A. Aligavharov) 4. T iln in g h a t to tovush m e’yorlari ham bizni o ‘qishga da’vat etadi. Jumladan, sokzning oxirgi tovushi ikkinchi so'zning boshida {va'da va vafo) takror qo ‘llansa, nutq sur’atiga salbiy ta ’sir etadi. ( Darslikdan) 5. Birovga ko‘z berish dahshat-ku axir. Keyin-keyin bilsam bechora onam, Men uchun bergan ekan ikki ko‘zini ham . (R. Rahmon) 6. Farzandni gulga, onani bo‘stonga o ‘xshatadilar. Tabiiyki har ikkisi birlashgan joyda jahon guliston bo‘ladi. 7. U keladi albat qoshingga Elga shodlik olib keladi. Elga shodlik omonlik va baxt olib dovrug‘ solib keladi. (H. 0.) B. 0 ‘qituvchi ham ijod kishisidir. Demak unga ham avvalo shaxsiy fikr kerak. 0 ‘z gapi o ‘z fikri bo lm agan o ‘qituvchi bolalarni tarbiyalay olmaydi.

165- topshiriq. Matndan o'zingiz tushunmagan so‘zlami ajratib, o‘qituvchi yordamida lug'at tuzing.

166- topshiriq. Matndagi kolchma ma’noli so'rlarni ajrating va turlarini ayting.

167- topshiriq. 0 ‘qing. Nutq turini (uslubini) aniqlang. 0 ‘sha nutq turining ayrim xususiyatlarini ayting. Uslubiy bo‘yoq anglatgan qatlamlarni ajrating.

Bahor insonga qayta hayot berolmaydi. Lekin u insonga eng buyuk ne’mat, tuyg‘u hadya qiladi, qalbida bahor yaratadi. Orzu-umidlari g ‘uncha ochadi. G 'ayrati jo ksh uradi. M uhabbat mavjlanadi. Yashashga, kurashga har vaqt- dagidan o ‘zgacharoq ishtiyoq bilan kirishadi.

„N avro‘z tk insoniylik, yaxshilik bayrami b o lib kelgan. N avro‘z kunlari ham m a bir-biriga tabassum ulashadi. M ehr-oqibat uyqudan uyg‘onadi. Yomon so‘zlar cheki- nadi. Urish-janjal, gina-kudurat unutiladi. Avval urish- ganlar yarashib oladilar. Bemorlardan, nogironlardan, 172


yolg‘izlardan xabar olinadi. E ronliklar N avrokz kunlari bir-birlariga shakar hadya qilishar ekanlar. Demakki, shirin- lik, ezgulik, yaxshilik!

Navro‘z kunlari quyosh Yerga yaqinlashadi: osmon-u yer yorug‘lashadi.

Abu Ali ibn Sino bahor paytida qon tañada jo ‘shqinroq harakat qiladi, ko‘klam chog‘idagi chehralarning gulgun- ligi ham shundan, degan.

Bahor insonga sadoqat kokrsa tad i. H ar yili kelib, kokzni, qalbni yashnatadi. N e’m atlarini kaftida tutadi. in - soniyat saxiylikni, sadoqatni, bag 'rikenglikni, yaratuv- chilikni bahordan o ‘rgansa, bahordan andaza olsa yarashadi.

Xush kelibsan Navro'zi olam! (S. Mahmudova)

168- topshiriq. Matnda qaysi so‘z turi ko'p qoilangan? Saba- bini tushuntiring.

169- topshiriq. 0 ‘qing. Uslubiy bo'yoq ifodalangan so‘z birikmalarini ajrating hamda ma’nosini ayting.

Ra’no hovli yuzida ikkita ukasining o‘rtasiga tushib, ularning loy o ‘yiniga ishtirok etar, yer supurib yotgan soch o'rim larining tuproqqa belanganidan xabarsiz edi.

G o ksht ko‘tarib, yo‘lakdan kirgan Solih mahdumning ko‘zi Ra’noga tushdi.

— Balli, Ra’no! Ana jinnilik! — dedi m ahdum . — Atlas ko‘y!ak senga hayfl Senga bo‘zdan boshqasi, albatta hayf!

Ra’no o ‘rnidan turdi, dadasidan uyalib, loyli qoMlarini orqasiga yashirdi.

— Uyat emasmi? Yuv, qoMingni, yuví Ukalarinigni bola desam, sen ulardan ham oshib tushasan!

Ra’no yugurib ariqqa ketdi. N igora oyim o ‘tirgan joyidan:

— Ra’noning aqli tushsin, — deb kulib q o ‘ydi. (A. Qod.)

170- topshiriq. 0 ‘qing. Mazmunini ayting. So‘ng „Tarbiya — murakkabjarayon“ mavzusida maqola yozing. Misollami o*z hayo- tingizdan oling. Imkon topib, 0 ‘tkir Hoshimovning onalar haqidagi qissalardan chiqargan hissalaridan foydalaning.


Aylanay, o ‘rgilay, girgitton bo‘lay! —Bir ona shundayin o ‘stirdi o ‘g‘il.E ndi-chi? „Men seni tugkmayin o ‘lay“! — Bezori o ‘g ‘ilni qarg‘aydi nuqul.

(M. Xudoyqulov)171- topshiriq. She’mi yodlang. Uyushgan bo‘laklami ajrating.

Bog‘lovchilami izohlang, qo‘yilgan tinish belgilarini tushuntiring.

O sm on go‘zal oyi, quyoshi bilan,Inson go‘zal mardlik, bardoshi bilan.Fazilati, odobi, xulqi bilan,C h in xislati — noyob qalb mulki bilan.Inson go‘zal kuyi, g‘azali bilan,D onish matai, maqol, mazasi bilan.Inson em as, inson inson bolm asa, G o ‘zallikda qalbi bo‘ston bo'lmasa.

(M. Ikrom)

172- topshiriq. 0 4qing. Undalmalar, kirish so‘z va iboralar, ajratilgan bo'laklami ma’nosiga ko'raguruhlang, qo‘yilgan tinish belgilarini tushuntiring.

Sport muxbiri Yuriy Solomaxin 38 tilni biladi. U Mores Tores nomidagi Moskva chet tillar institutining chet tillar fakulteti nemis tili bo‘limini bitirgan. Ingliz tilini ham o‘igandi. Bir mavsumda Shveysariyadan kelgan velosipedchilarga taijimonlik qildim , deydi. Mehmonlar fransuz tilida gapla- shishar ekan, tarjim onni almashtirish uchun vaqt yo‘q edi. Shunday qilib, Yuriy yangi tilni o ‘rgana boshlaydi.

— M en velosipedchilardan fransuz so‘zlar talaffuzini o ‘rgandim. Kuzda institutga qaytgach, fransuz grammati- kasini m ustaqil o ‘rganib, sirtdan im tihon topshirdim . M enim cha, eng muhim i, xalqaro munosabatlar va aloqalar rivojlanib borayotgan hozirgi davrda chet tillami bilish juda katta siyosiy-madaniy hodisadir. Mening kuzatishla- rimcha, chet ellarda kishilar bilan uning ona tilisida, o ‘z vatani tilida gaplashsangiz, bu — ularga, vataniga, tarixiga chuqur hurm at ramzi bo‘ladi.


Xizmat taqozosi bilan, qarangki, qisqa m uddat ichida ko‘p tillarni o ‘rganib olish jum alist Y. Salomaxinga katta baxt keltirdi. ( Gaz•)

173- topshirig. Adabiyotshunos Naim Karimovning akademik yozuvchi Oybek haqidagi esdaliklaridan berilgan lavhani o‘qing. Kishilar orasida inson tashvishi bilan yuradiganlar bor. Ularni uzoqdan ham ko‘rgan yo kuzatgan bo‘Isangiz, eng yaxshi fazilatlari haqida yozing.

1966- yil. Kuz. Zilziladan shikastlangan Toshkentni qayta tiklashar edi. Kimlardir ko‘p qavatli uylarga ko‘chardilar, boshqalar yangi yer olib, o kzlariga yangi uy qurishardi. Ana shunday kishilardan biri q o ‘li kaltalik qilib, boshlagan uyining tom ini yopish ilojini qilardi. Hademay yog‘ingar- chilik ham boshlanadi. 0 ‘zingda yo‘q — olamda yo‘q, deydilar. Bu ko'pchilikning boshida bor edi.

Ishchilar shaharchasida b ir necha eshikka kirgan ha ligi odam , nihoyat, Oybek dom laning uyida paydo b o ‘ldi. Ming xil xayol uni chulg‘adi. Adib o ‘zi yolg‘iz ishlab oktirardi. Mehmon salom-alikdan keyin muddaoga ko‘chdi. Oybek notanish kishining gaplarini eshitib, uyga kirib ketdi va birdasta pul ko‘tarib chiqdi. Pulni sanamadi ham . M ehm on tom ini yopib oldi. Keyin yangi uyga ko‘chib chiqdi. Bir necha kundan keyin qiyomat qarzni uzish uchun Oybek domla huzuriga keldi. Jam g‘arm ani u za tar ekan:

— Rahmat, domla, — dedi, — Menga ham, farzandla- rimga ham otalik qildingiz. Yaxshiligingizni sira-sira unu t- maymiz. Asti kam bo‘lmang. Baraka toping.

— Yo‘q, yo‘q, — dedi Oybek domla. — Olm aym an. Bu pulni men sizga chin ko‘ngildan berganman. Uyingizga ji- hoz oling. Bolalarga kiyim-bosh oling...

174- topshiriq. Berilgan mavzulardan birini tanlab, insho yozing.1. O kzbekiston — m ustaq il davlat. 2. B axting o ‘z

qo‘lingda. 3. Ustozlar sabog‘i — hayot chirog‘i. 4. O na tili xonamizda. 5. M adadkorim — otam derm an. 6. M illiy an ’analarimiz. 7 .0dobli yigit (qiz) deb qaysi tengdoshin-


gizni tushunasiz? 8. D o ‘st bilan obod uying. 9. Biz — insonparvarmiz. 10. D av la ttiliq o n u n ia m a ld a .il. Kasb-

lar bo ‘ladiki...175- topshiriq. (Takrorlash uchun.) 0 ‘qing. Izohlovchilarni

guruhlang. Ma’nolarini ayting. Keyin 0‘zingiz ham urush xoti- ralaridan bir lavha yozing. Bunda frontga borgan otangiz, tog'angiz, front orqasida turib xizmat qilgan onangiz, opangizdan, tanish- bilishlardan, qo‘ni-qo‘shnilardan so‘rab oigan esdaliklaringizdan foydalaning.

1. SAXOVAT

U rushda nim alar b o ‘lmaydi, deysiz. Taqdirlar-chi? Q o‘shkechiklik traktorchi-m exanizator Xudoyberdi Mal- laboyev endi texnika piriga aylanayotganda (u 1934- yilda qishloqqa kelgan birinchi traktorni mingan, ilg‘orlarning Toshkent va Moskvada b o klgan qurultoylarida qatnashgan), urush boshlanib qoldi. Qahramonga o ‘lim yo‘q, deydilar. M oskvadan Venagacha bo‘lgan yo‘lni o “z minamyoti bilan bosib o ‘tdi. Ikki marta yengil yarador ham bo‘ldi. Ammo 1945- yil 8- aprelda Venada chap oyog'idan qattiq yaralandi. Oradan bir oy o ‘tib, gospitalga 4- U kraina fronti q o ‘m ondoni, marshal Fyodor Ivanovich Tolbuxin kirib kelsa bo4ladimi! H am m a jangchilarni g‘alaba bilan tabrikla- di. Ularga sog‘liq tiladi. Xudoyberdi aka bilan alohida gu- runglashdi.

— Uyda kirn bor?— Onam borlar. Oilam bor, — dedi.M arshal yonidagi starshinaga buyurdi:— M ana buni oilasiga (bir kiyimlik shoyi), mana buni

onasiga (3 kilogrammga yaqin oq qand edi) jo ‘nating. 0 ‘ziga esa — orden.

Ha, saxovatning toshi ham, sajiyasi ham har xil bo‘Iadi. ( Gaz.)

2. Dunyoda ko‘p narsa unutiladi,Qashshoqlik, m artaba, quvonch, qayg‘ular. Unutilib borar m uhabbat dardi,U nutilar yillar, yo ‘llar, orzular.


Qirq yillik gina ham unutiladi,U nutilar hatto yurakdagi dard,Yaxshilarning mehri unutilmas lekin,Unutilmas ular oldidagi qarz. (A. Oripov)

176- topshiriq. Okqing. Matnning qaysi uslubga oidligini aniqlang. Uslubni yaratuvchi vositalami ko‘rsating.

1. X udoyberdi o ta qishloqqa o knlab o rden va m edal- lar bilan qaytib keldi. Shundan beri q an ch a suvlar oqib ketdi. D unyo necha marta aylanadi. A m m o X udoyberdi ota (85 yoshga o ‘tdilar) o ksha g o ‘zai shahardagi insoniy m uom ala va yaxshilikni ham on kechagiday his etib, ikki kishi bilan suhbatda ham, dasturxon tepasida ham eslaydi. (Gaz.)

2. Jo'raboy aka Uzoqovning laqablari ham o‘ndan oshib ketdi, Farg‘onaning „Awal“ qishlog‘ida traktorchilik qiigan yosh yigit urushda Dneprgacha bordi, qattiq yarador bo‘ldi. Ammo o‘z pulemyotini sira tashlamadi. 40- armiyaning gvar- diyachi-o‘qchi diviziyasi tarkibida 1943- yil sentabrida gvar- diyachi seijant Jo ‘raboy aka D neprni birinchilar qatori kechib-suzib o ‘tdi. Ammo bu safar erta tongda o ‘ng qo‘lidan ogkir yaralandi. Juda ko‘p orden va medallar bilan Fargkonaga qaytib keldi. Ishladi. Ijtimoiy ishlarda faol qatnashdi. Yangi- yangi unvonlar sohibi boldi. Paxta zavodi yonida bog‘ yaratdi. Mashinalar tuzatdi — mexaniklar maktabiga tez-tez kirib turdi. Murabbiy bo‘ldi. Qori Niyoziy nomidagi mahalla qo‘mitasi raisi, hozir ham tinmaydi. Jam oatni safarbar etib, mahallada ajoyib hammom qurdirdi.

0 ‘zbekiston Oliy Kengashi rayosatin ing 2001- yil 9- sentabrdagi Farmoni bilan ko‘p yaxshi ishlar sohibi Jo'raboy aka Uzoqovga , ,0 ‘zbekistonda xizm at ko‘rsatgan yoshlar murabbiysi“ degan faxriy unvon berildi. Yigit kishiga 70 hunar oz, deydi xalqimiz. Jo 'raboy aka yigit emas, hozir u 82 yoshga kirdi. Ammo yigit saxovati bilan yugurib- yelyapti. (Gaz.)

177- topshiriq. 0 ‘z tarjimayi holingizni yozing.178- topshiriq. Sinov diktanti o‘tkazish.

12 — G \ A bdurahm onov, D. Xo‘jayeva 177


Sinov savollariB1. Uslub nima?2. Sinonimlar qanday ma’nolarni ifodalaydi?3. Tarixiy va sheva so‘zlarining qanday uslubiy ma’nosi bor?4. Undalma egadan qanday farqlanadi va qanday uslubiy

ma’nosi bor?

1. Ilmiy uslubga xos asosiy belgilardan noto‘g‘ri bayon qilingan qatorni toping.

A. Tilning tasviriy vositalari ishlatilmaydi.B. H is-hayajon va undalmali gaplar.C. Shartli belgilar qo‘yilmaydi.D. D ialoglar qo ‘llanilmaydi.E. A tam alar qo ‘llanilmaydi.

2. Q anday so‘zlar uslubiy betaraf so‘zlar hisoblanadi?

A. Sheva so‘zlari.B. So‘zlash uslubiga oid.C. A îam a va kasb-hunar so‘zlari.D. A va B.E. A va C.

3. Qaysi qato rda yengil so‘zi ko‘chma ma’noda qo‘1- lanilgan?

A. Es-hushingni yig‘, unaqa yengil bo‘lma.B. Olimjon radiodan yengil kuylami eshitishni yoqtiradi.C. Uyga yengil ta 'zim bilan Dilrabo kirib keldi.D. U rushdan yengil yaralanib keldi.E. K o‘targan yuki yengil edi.

4. Asosan badiiy uslubga xos bo'lgan so‘zning sino- nimini toping.

A. Ixtiyor.B. Ijozat.

Quyidagi test savollariga to*g‘ri javobni belgilang


C. Erk.D. Nishona.E. Belgi.

5. Qaysi qatordagi gapda shaklan III shaxsni k o 'rsa - tuvchi gap II shaxsga qaratilgan?

A. Oriyatsiz odamdan qoch.B. Kiyimiga qarab kutib olib, aqliga qarab kuzatib q o ‘-

yiladi.C. Mehnatsiz rohatga erishib boMmaydi.D. Uni uyigacha kuzatib q o ‘ydi.E. С va D.

6. Q uyidagi gap uslubning qaysi tu riga m ansub? Bo'yginangdan onang o'rgilsin! Baxtingni bersin, o‘g4im!

A. Adabiy.B. Rasmiy.C. Umiy.D. Ommabop.E. Notiqlik.

7. Qaysi qatordagi ibora mug'ambir so'ziga sinonim bo'ladi?

A. Oyog‘ini tirab olmoq.B. Dilini og‘ritmoq.C. llonning yog'ini yalagan.D. Mehri tosh.E. Yulduzni benarvon uradi.

S IN O N IM IY A

[ B f l f Bilib oling. M a’lum bir fikm i turlicha shaklda ifo- ^ “••da lash mumkin. Masalan, Ko4p bilgan odam kam

gapiradi — Kimki k o ‘p bilsa, kam gapiradi. Bashara, chehra, yuz, jamoi.

Turlicha shakldagi jum la va so ‘zlarda bir xil fikr ifodalansa ham , ammo har bir shakl o ‘z nozik uslubiy m a’nosiga ega: aft, bashara so‘zlovchining salbiy m unosabatin i,

179


chehra, jamol ijobiy munosabatini bildiradi, yuz esa insonning bir a’zosi sifatida tushuniladi.

Sinonimiya — bir m a’nodagi so‘z, ibora, gaplarni turlicha shaklda ifodalash usuli bo‘lib, uslubiyatning bir turidir. Smonimiyaning quyidagi turlari mavjud:

1. Leksik sinonim iya.2. Morfologik sinonimiya.3. Sintaktik sinonimiya.

LEKSIK SINONIMIYA

l | Bilib oling. Leksik sinonimiya bir ma’nodagi so‘z- *• larni turlicha shaklda ifodalash bo'lib, bunday

so‘zlar sinonimlar deyiladi. Sinonim so‘zlar o ‘zaro nozik uslubiy m a’nolari bilan, qollan ish sohalari bilan bir-biridan farqlanib turadi.

Masalan: yasanmoq — chiroyli kiyimlar kiymoq; bezanmoq — turli taqinchoqlar taqmoq, oro bermoq— yuzga pardoz bermoq.

99- mashq. Berilgan gaplarni o'qing. Xato qoMlangan so‘z va iboralarni topib, o'rniga uslub talab etgan ifodani qo‘ying.

1. U o ‘zini oynaga solib, allaqanday she’mi kuyga solib, xirgoyi qilaredi. ( // . G'ulom) 2. Bugun u Boltaboyga yozgan xatini ham ju d a chiroyli qilib yozgan. ( /. Sharipov)3. Birozdan so‘ngXo)iqjonningbeg‘uborbasharasiga tikildi. (E. Siddiqov) 4. D aryodan muzdek yel esadi. ( B. Bobonov)5. M ening quloqlarim shunday eshitadiki, uzoqdagi gaplarni ham eshitadi. (T. G'oyibov) 6. Davlatga sotilgan paxtaning 90 foizi yuqori navlarga sotildi. (Radio)

179- topshiriq. Sinonimlar haqida nima bilasiz — so'zlab bering. Savolgajavob qaytarishda o'rinli misollar toping. Harbirso‘ztur- kumidan sinonimlar keltiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing.

Novdalarni bezab g‘unchalar,Tongda aytdi hayot otini Va shabboda qurgkur ilk sahar Olib ketdi gulning totini. (H.O.)


Bu gapdagi bezab, g'uncha, tong; aytdi, hayot otini so‘zlari o ‘rniga sinonimlarini qolying. M azm un yo uslubiy bo'yoqda yuz bergan o'zgarishni izohlang.

|M || Eslang. Sinonim bir xil belgi, predm et, shaxs, vo- qeaning bir necha nomlar bilan aytilishidir. Masa- lan, odam, inson, kishi, bashar; shamol, shabada,

ye/, bo(ron, sabo, nasim; katta, buyuk, ulug‘, zo ‘r; gapirdi, aytdi, so'zladi, dedi, uqtirdi, bayon etdi va b.

Sinonimlar til boyligi bo‘lib, avvalo, shaxs va pred- metlarning eng nozik m a'no bokyoqlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan, Gulshanda gullarni tebratar sabo, Adashgan yo'lchiday daydiyuraryel. (U.) Men buyuk yurt oQlidirman. Men basharfarzandiman. ( E. V.)

Ikkinchidan, sinonimlar gapda takrorga yo‘l qo ‘ymaydi. 0 ‘rinsiz takror nutqning shirasiga putur yetkazadi.

Sinonimlar adabiy tilni boyitish manbalaridandir. Ona tili im koniyatlaridan tashqari boshqa tillardan so‘zlami olish yo‘U orqali sinonim ik qatorlar kengayaveradi: dastur (reja), nasim (yel), botir (mard, jasur, qahramon), ota (padar), o'qituvchi (muallim), kishi (inson, bashar), bitik (kitob), et (go‘sht), el (yurt, diyor, vatan), chiroy (husn), chiroyli (go(zal, ajoyib), katta (buyuk), tug'ilmoq (tavallud topmoq) va b.

Bular nutqni ravon va ta’sirli bo ‘lishiga yordam beradi. Erur bas shu husni malohat senga. Yasanmoq, bezanmoq ne hojat senga. (N.) Shu qadar chiroyli, shu qadar go lzal, Minglab gulistondan afzaldir bu joy. Ming- lab gulistonga, minglab chamanga Bahuzur ko'rk bo‘lur undagi chiroy. (V .)

Bir tushunchani ayrim hollarda, ayniqsa, badiiy uslubda ikki va undan ortiq so‘z va ibora bilan ifodalash mumkin. Ko'zini yog ‘ bosibdi (mensimaslik), q o ‘l uchida (so'rashmoq), tilini uzun qildi (ishi yurishdi), quling o'rgilsin bog‘.

Bu holda sinonim bir frazeologik birlik bilan sinonimik qatorni tashkil etadi.


M a’lum bir fikrning, tushunchaning mazmunini kuchaytirish va ta ’kidlash uchun sinonim lar qatori keltiriladi: Ey mushkul kunlar bolasini tishida tishJab, yuvib, tarab, o'pib, opichlab, Ey baxtlarni balog'atga yetkazgan ona! (H. O.) Ajoyib husndor, go‘zal fasl bu! Sadoqatli, qadrdon, oshna-yu do'st-u yorim bor. (Habibiy)

100- mashq. Turli manbalardan olingan gaplarni o‘qib, so‘z qollash borasida yo‘l qo‘y¡lgan xatolarni aniqlang, tuzating.

I. Yakunlovchi yilning natijalarini yakunladilar. (Radio) 2. Fan-texnika taraqqiyotining davrning afzalliklari bilan uzviy bogklanishni... ta raqq iyo tn i tezlashtiradi. ( M. Usmonov) 3. Jamoatchi muxbirimiz G ‘. M ahmud- nazarov ana shu munosabat bilan u kishi bilan suhbaí- lashdi. ( Gaz.) 4. 50 sentnerdan xirmon yaratish uchun hozirdan zam in yaratmoqdalar. (Gaz-) 5. Davolanadigan bolalar davolanyapti. ( Teleeshitiirishdan.) 6, Ba'zi bir asar- lardan m a 'lum bo‘ladiki, ba’zi yozuvchilarimíz hali ham hayotga chuqurroq kirib bormaydilar. (M. Qo ‘shchonov)7. M uxtor Ashrafiy esa ko‘pdan buyon orzu qilib yurgan orzusiga yetishdi. (Gaz.) 8. Bu huquq — kutubxonalar shoxobchaiarini rivojlantirish bilan, chet davlatlar bilan m adaniy aloqalam i kengaytirish bilan ta ’minlanadi. (Gaz.)9. U lar kelgusida ishimizni qay darajada davom ettirishi, olib borayotgan ishimizning ko‘lami va sifatiga bogliq. (Gaz.)10. Shuni ham aytib oktish kerakki, dori-darm ondan to kg‘ri foydalanish kerak. (Gaz.)

180- topshiriq. Sinonimlami ajrating. Nima maqsadda ma'nodosh so‘zlarning qator keltirilganini ayting.

1. Qildi Furqatni xarob-u, xastayi, zori, zabun, Xoli xatting, qaddi ruxsoring, na tanho ko‘zlaring. (F.) 2. Ajab hasrat, ajab qayg 'u , ajab gkam xonalar bokldim. (M.)3. Zuím ila qahr-u g‘azab, ozori qilmoq shunchalar. (M.)4. M enga qondosh, jondosh boMgan el. Gado edi, qashshoq edi, xor. Qildi tokla nafrat, alam, zor. (H.O.)

101- mashq. Nuqtaiar o‘miga talab etilgan so‘z — sinonim qo‘yib ko'chiring.


1. M ana bugun ... xalqing Seni chaqirdi — fashist degan ... kelibdi Vatanga. ( H.O.) 2. Baxtim borki, har n a r- sa ... kokrinadi ko‘zimga. (H.O.) 3. El dilidan ketsin ..., ... (И.О.) 4. Bobolarga ... xitob: — Siz uchun nima tabarruk? — ... yurting matlabi buyuk. ( В. ¡somov)

102- mashq. Berilgan iboralar o ‘rniga sinonim toping va gan

Q o‘Ii ochiq, ko‘zi to ‘q, bo 'yi baland (yigit), ko‘ngli oq, ogkzi katta, ko‘z ochib-yum guncha, oyoqqa tu rib , ko‘ngli g ‘ash, belini m ahkam b o g ‘lab (ishlash), k o kz ilgkamas (dalalar), ko‘z tutadi (bahor), ko‘z boylash, k o ‘z tashlash, ko‘zingga qarab yur, oyoqni qoklga olib (yugur), ko‘z ochmoq.

103-mashq. 0 ‘quv yilining choragida sinf majlisi o'tkazib, chorak yakunlarini muhokama qiling. Bayonnoma yozing. Aytdi, dedi, to'xtadi, qaydetdivaboshqa sinonim fe’Uarni qo'ilang. Bir so'z (kesim) ni ikki marta o'rinsiz ishlatmang.

Bilib oling. Ayrim solz yasovchi qokshimchalar, so ‘z• turkumlari va ularning turlovchi va tuslovchi q o ‘-

shimchalari ham o'xshash m a’no ifodalashi bilan sino nim bo‘lishi mumkin.

B'==e=j Eslang. Tilning lugkat boyligini oshiruvchi vosita- . lardan biri — sokz yasovchi q o ‘shimchalardir. U lar

ning mavjudligi va ko'pligi fikrni to ‘g‘ri ifodalash, tushunchalarni aynan berish im koniyatlarini kengaytira- di. Har bir yasovchi qo'shimcha gram m atik qoidalarga ko‘ra qo llanad i, har bir sokz turkumiga xos bo'lgan belgilarni ifodalaydi.

Shu bilan birga, so'z yasovchi qo'shim chalar orasida ham sinonim iya hodisasi bokladi. Masalan: bama'ni — та ’nili, noaniq — aniqsiz, bepul — pulsiz, paxtakor — pax- tachi, tilchi — tilshunos kabi.

tuzing. Farqini tushuntiring.

MORFOLOGIK SINONIMIYA

Y asovchilar s inon im iyasi


Ko‘rinadiki, sinonim yasovchilar boshqa tillardan bir xil yasovchi q o ‘shimchalarini olish bilan hosil bo‘ladi. Ammo sinonim yasovchilar orasida nozik m a'no farqlari saqlanadi. M asalan, bepul — (bekorga beriladi), pulsiz (odam ) kabi.

104- mashq. Gaplarni o'qing. So‘z yasovchi qo'shimchalarni ajratib yozing, qanday ma’no anglatishda qokllanganini aytib bering.

I. Yigitlarga pokizalik yaxshidir. 2 Bilib sokz!asa, do- nolik bo lu r. Bilimsiz so‘zi o ‘z boshini yer. ( „ Qutadg‘u bilig“dan) 3. Oddiylik axloqiy barkamollikning bosh mezonidir. 4. M udom sheYiyat ahliga aziz ustoz Navoiy- siz, har ishda ham fikr, hamroh, ulug* m um toz Navoiy- siz. (Sh. Roziqov) 5. ChoMpon va Fitrat kabi zabardast adiblar maktab darsliklariga kiritildi. 6, Bobom aytar: yer- ning ham tili bor, so ‘zlar emish, Yer so‘zlasa, el-yurtning baxtini kokzlar em ish. (T. K) 8. Ota — sarbon, ona — bog‘bon. (Maqot)

105- mashq. BeriJgan gaplarni sinchiklab<yqing. Noto‘g‘ri yoki noo'rin qoMlangan yasovchi qo'shimchalarni aniqlang, tuzating.

1. 0 ‘ktamni yoniga oktqizib, bolalarcha uqtirdi: — Mana endi boshchingiz ham bor, joyingiz ham. (S. Ahm.)

2. Farmon e 'lon qilinganiga, mana 3 yil ham bo'ldi. Lekin ijrochilikda ham on ikkilanishliklar uchrab turibdi. (Göz.) 3. Yokq, m en daiachiman. Biroq menga ham ilm kerak. 4. Piyoz va kartoshka yil bo‘yi eng ko'p talab qilinadigan va serhosil ekinlardir. ( Gaz.)

106- mashq. 0 ‘qing. Ot yasovchi sinonimlar bo‘yicha ba'zi ishlarni bajarib ko'ring. Masalan: -chi o'rniga sinonim bo'lgan -kor, -paz kabi qo‘shimchalarni qo'yib ko‘ring.

1. Chap eshikdan charxchilar, naychakashlar ishxonasi- ga — yigiruv sexiga boriladi. Navbatdagi xonada — to‘quv sexi. Bo‘zchilar tili bilan aytganda, do'konxona. Tepa tuynuk- lardan tushayotgan zaif nur to'quvchi ayollaming qo‘llari- gagina tushadi. (Asq. M.) 2. Qaytaruvchi sifatida koksning


yonishi vaqtida hosil boladigan uglerod oksiddan foydalaniladi. Koks (yoqilg‘i) havo kislorodi hisobiga yonadi. Dom na pechiga haydaladigan havoga ko‘pincha toza kislorod qo‘shadilar. 3. 0 ‘t-o klanlar yogkin-sochin bilan o ksadi, kokngiI — jonon qo‘shiq bilan. 4. Onalik — buyuk baxt. Unga butun daholar iliq ta ’zimda bo‘lganlar. 5. Kambag‘allik ayb em as, ilmsizlik — ayb. 6. lshonch bo 'lm asa, quvonch yo‘qoladi. 7. Ibrohim akaga hamqishloq bo'lgan yurtdosh- lar orasida ayni vaqtda yuz ellikka yaqin nom zodlar bor.8. Bogkbon tirik ekan, bog‘Iar yashnaydi. (Sh.)

107- mashq. Gaplarni o ’qing. Ot yasovchilar notokgkri qo'ilangan so’zlarni ajrating va izohlang.

1. Oshkoraviylik niqobi ostida ogMzga kelganini gapira- verish ham insofdan em as. (A. R.) 2. F a rg ko n a lik iste’dodlarni hakam a ’zolari samimiy qutladilar. 3. Xalq orasida hali juda ko‘p ikkilanishlar uchrab turardi. 4. K isto tabassum ila chiroyli. (A/. Hasanov) 5. O zuqakorlar g ‘ayrati bilan rejalar ko ‘ngildagidek ado e tilm o q d a .6. Ufqdan qaddini rosmana koktarib oigan quyoshning oltin shu’lalari dangasalik bilan oqayotgan suv ustida yaltiradi. (G \ G \) 1. Oddiylik dunyodagi eng qiyin fazilat, u tajri- bakorlikning chegarasi va daholik alomatidir. ( / Sand)

Kelishik qokshimchalari va k o ^ a k c h ila r z__sinonimiyasi

108- mashq. Nuqtalaro‘rniga kelishik yo ko'makchilardan birini qo'yib ko‘chiring. Atamalaming imlosiga rioya qiling.

1. Mayli, qirmizshoyi, mayli atlas..., mayli, ipaklar... galstuk taqing. Iflos etmang, d o kstlar, yoshlikni, qasd..., Tozalikni tishdek avaylab boqing. (A. Umariy) 2. 0 ‘rinboy dengiz... zavqlanib, birpas boqib turdi. 3. Odamlar, sog‘lom aql... seving. Ona-Vatan... esa sodiq xizmat qiling.

10 9 -mashq. Nuqtalar o'rniga kelishik qo'shimchasi yoki ko'makchi qo‘ying.


Biz elektr toki... ham , metallar... ham , suyuqlik..., gaz... ham, isitish... ham bilamiz. Issiqlik miqdorini ingliz olimi Joui bilan rus olimi Lens topgan, — dedi Gavhar. So‘ng tajriba stolidagi ichi... suv toMdirilgan shisha idish... ternir plastinka tushirdi. Bir uchi ampermetr... ulangan sim... plastinka... tekkizdi-da, reostat tutqichi... surdi. Pro- fesssor diqqat... kuzatib turardi. — Agar tok... ikki maria oshirsak, — dedi Gavhar, — suyuqlik... harorati to ‘rt marta ortadi. Mabodo ternir plastinka o krni... qarshiligi uniki... ikki m arta ko‘proq o'tkazgich o'rnatsak, suv ham ikki daraja ko‘proq isiydi.

G avhar hayajon... bir yutinib oldi.— Plastinkalar... o krganmay, tok... qancha o‘tkazib tur-

sak, suyuqlik ham shuncha ko‘p isiyveradi, — dedi Gavhar va qokli... bir varaq qog‘oz olib, okz tajriba formulasi... yozdi.

Professor javoblar... qanoat hosil etdi va ikkinchi savolga o ‘tish... iltimos qildi.

— Bir jism... chiqib tarqalgan tovush... boshqa jism... urilib tebranish hosil qilishi rezonans hodisasi deb ataladi. Kamertonlar... rezonanslanishi bu... yaxshi misol bo‘la oladi, — dedi Gavhar. (O 1. H.)

Bilib oiing. Odatda, kelishiklar (jo'nalish, o ‘rin-• payt, qaratqich) ko'makchilar bilan sinonim bok-

iadi va har ikki tuzilma orasida nozik uslubiy farqlar b o ‘ladi. Masalan: shaharga — shahar uchun; piyolada — piyola bilan (suv ichdi).

110-m ashq. Gaplarni o'qing. Kelishik qo'shimchalarini qokllashdagi uslubiy xatolarni toping va tuzating.

1. Yo‘q, men odamlarning yaxshi jihatlari oz emas- ligiga tushunam an. 2. Biz sizlarga gazeta sharhi bilan ta- nishtirdik. (Radio) 3. Tuyaning ustidan turib , pichan o krib boMmaydi. (Gaz ) 4. Uning tilini ham izchillik bilan o ‘rganiladi. 5. Shuning uchun ham bu masalani yozuvchi alohida e ’tibor bilan qaraydi. 6. So‘zlarberilib, o kquv- chilardan ot va sifatlarni farqlash vazifasi topshiriladi.


7. Insho yozishda asar mavzusi va g 'oyasini to ‘g ‘ri yoritish, obrazlar va voqealarni to ‘g‘ri baholash, fikrni ravon uslubda izchil bayon etish, orfografik va punktuatsion jihatdan savodli ifodalash hal qiluvchi rolni o'ynaydi. (A. Zunnunova)

111 - mashq. Ko'makchilarni kelishik qo‘shimchalari bilan va kelishiklarni ko'makchilar bilan almashtiring. Ma’no bokyoglida yuz bergan o‘zgarishni kuzating.

I. Beixtiyor siyohdonni ranglar bilan bogkliq narsalar bilan taqqoslaydi, asboblar bilan solishtiradi. ( B. Is- moilov. „TU va tafakkur birligi “) 2. M ehribon tabib bilim uchun mehnat zahm ati tortsa, sinov bilan kamolga yet- sa, undan dillarga hech ozor yetmasa, har kulgisi jonga shifo baxsh etsa, axir b u —oliyjanob san’at emasmi! ( Ibn Sino) 3. Agar fanida mohir boklsa, am m o badxo'y va qattiqso'z bo'lsa, kasalga bir tomondan iloj yetkazur, ammo necha tomondan yana kasallik yetkazur. Va lekin omiy ta- bibkim, erur shogirdi jallob, ul tig* bila, bu zahar bila qilguvchi halok. (N.) 4. Inson farzandi uchun pokizalik- dan ulugk baxt bormi? Uning shunday kamol topishi Siz- ga, menga — hammamizga bog‘liq em asm i? 5. Odatda, ayrim joylarda m o‘ljaldagidan ikki-uch barobar ortib ketgan abituriyentlar bilan qunt bilan ishlash, bilimlarini oxirigacha sinab kokrish o'rniga ularni birdan test sinov- lariga qo‘yib yuborishadi. (Gaz ) 6. Bu V atanni jon bilan saqlashga, ChoMpon, hozir o ‘l Kimki qasd etsa anga, kiysin pushaymondin kafan. (Ch.)

Tuslovchi qo‘shimchalar sinonimiyasi

If Bilib oling. F e’lning zamon, shaxs, mayl, son ko‘r- '•sa tuvch i qokshimchalari ham ayni q o kshimchalar

bilan sinonim bo'lishi mumkin.M a’lumki, fe’l so‘z turkumlari ichida xilma-xil shakl-

larga boy boklib, shu tufayli uning uslubiy imkoniyatlari ham nihoyatda kengdir: birgina zam on va shaxs qokshim- chalarining ko‘pligi ulardagi sinonimik qatorlardan istal-


gan m a’noni ifodalash uchun so‘zlovchi bu fe’l shakl- laridan birini tanlay olishiga imkon beradi.

1. I shaxs birlik o‘mida II shaxs birlik qo‘shimchalaridan foydalaniladi: Sabr qil, Mirsalim (shaxs o ‘ziga qarata gapiryapti...)- Beparvo ham boUma, otingni qamchila. 01- dini o l!— Shunday mulohazalardan so'ng Qodir bilan uchrashish, uning qoyniga tasodifan asta qo‘l solish fikri- ga keldi. (Sh .) Shunday insonlarni k o ‘rgach, odamzod chindan ham po'lat kabi irodali boTishiga ishonasan, ki~ shi.

2. II shaxs ko‘pliko‘mida I shaxs ko'plik shakli qollanadi. Bundan shaxs va harakatlar orasida yaqinlik ifodalanadi: Qani, bolalar, yozamiz.

3. II shaxs birlik o krnida III shaxs birlik: Anvaryugurib borib, Alimardonning yoqasidan oldi: Shunaqa narsa bilan hazil qiladimi odam? ( 0 \ H.)

4. Tilimiz an ’anasiga muvofiq, kamina sokzi hozir I shaxs o krnida q o ‘Ilanishi mumkin: Bu orada ham kamina uzr so'raydi. Xojangiz, xojangiz, qulingiz kabi so‘zlar ham I shaxs okmida qo‘llanishi mumkin: Yo'q, Eshon aka! Ko'nglingiz qanaqa choy tilasa, xojangiz muhayyo qiladi. (5. A.)

5. II shaxs (birlik yo ko‘plik) o krnida III shaxs shakllari ishlatiladi: Eshik ochar xola Gulshanga salom berdi va ,Xush ke!di!ar!“ — Kelsinlar/ — dedi.

6. I ll shaxs birlik o krnida III shaxs ko‘plikdan foydalanish m um kin. Bunda ham yo hurm at, yo kesatish m a’nolari ifodalanadi: Biz G ‘irvonga Abdulla Qodiriy izidan keldik. U kishi bundan 40 yil ilgari Mallaboy aka haqida ocherk yozish uchun shu yerga kelgan ekanlar. ( T. P.) Ha, o ‘ylab qoldilar?.,.

7. Jonli so'zlashuv nutqida II shaxs 5/^olm oshi o 'rnida o'zlari olm oshidan ham foydalaniladi: — Xo‘p, salomatmisiz, Mirzo? — Shukr. O'zlaridan so'rasak? (A. Qod.)

8. Hozirgi zamon o ‘mida hozirgi-kelasi zamon fe’lidan foydalanish mumkin: Oyimxonni chaqiradilar. (A.Qod.)

9. 0 ‘tgan zam on fe’li shakllari kelasi zamon uchun qo‘llanib, bajarilmagan ishga bajarilajak bo‘yog‘ini beradi: Bu ishni bajardim, deylik, keyin nima bo‘ladi?


10. Xayoliy faoliyati yoki tasavvur (m asalan, tu sh ) oqibatlarini bayon etishda ham da zamonlar bir-birining 0‘rnini qoplashi mumkin. Masalan: Ishonch bilan yo'lga tushdim. Odamlar ketidan ketyapman. Odamiar keti uzil- maydi. (S. Ahm.)

112-mashq. Berilgan gaplarni o ‘qing. Shaxs va zamon qo‘shimchalarining o‘z ma’nosini yoki ko‘chgan vazifalarda qo'llanganini izohlab bering.

1. Qishda dala aylanib, nim a ham savob topardingiz? (T. P.) 2. M ana, qachonlard ir m en ham shular kabi m ehnat qilib, peshona teri to ‘kilgan tiyinni xarjlab kun kechiraman. Mana shu kun m ening eng baxtli kunim bokladi. Men ana shu kunni tezroq ko‘rishga shoshilyapman. (5. Ahm.) 3. Havo ochilib ketgan, salqin sham ol esar, q ir uchida pufakday oy osilib turardi. ( 0 ‘. H .)4. 0 ‘sha bekatga tezroq yetishga shoshilyapman. Oyoq oli- shim ildamlashyapti. Orqamga qaradim . Men bu shaharda b ir yil yashadim . Bu shahar boshim ni silab, m enga bag‘ridan joy berdi. Non berdi. Bu — mening kattakon y o 'ld a g i b ir in c h i qad am im boM ishiga ish o n a m a n . 0 ‘ylayapman. Bu o kylar ertangi porloq kunimning aniq rejalari bo‘lishiga ishonaman. (S. A.)

181- topshiriq. Fe’lning zamon va shaxs qo‘shimchalarini tas- virlovchi jadval chizing. Ulaming orasidagi sinonimiyani tavsif- lang.

113- mashq. 0 ‘qing. Fe’lning zamon va shaxs qo‘shimchalarini toping. 0 ‘z yo ko‘chma ma’noda qo‘llanganini tushuntirib bering.

1. „X okp, salomatmisiz, M irzo?“ — „Shukr. 0 ‘zlaridan so‘rasak?“ 2. Bu yerda tug‘ilsa zafar yo farzand, D ar- rov seziladi yurakda. (Asq. M.) 3. Agar oddiy odam o ‘z urug‘-aymog‘ini bilmasa, farzand ajdarhoga o ‘xshaydi. (AT. Davron) 4. Kaminangiz ham gkirvonlik do'stlar bilan hamdamlashib qolgan chog‘larda „loviya“ payroviga arala- shib q o ‘yardi. 5. Oyimxonim chaqiradilar. (A. Qod.)6. M ana, b ir oydirki, Tursunov zvenosi dalada tu n ab qolib, frontchasiga ishlayapti.


182- topshiriq. Gaplami 0‘qing. Zamon va shaxs qo‘shimchalari xato qo'llangan o ‘rinlarni aniqlang va tuzating. Keyin har ikki gapni solishtiring.

1. Biz kosmonavt V. A. Shatalov bilan shu yerda, kos- modromda bultur kuzda tanishdik. 2. BoMajak o ‘zbek olimi- ning uzluksiz achitqilar topish sohasidagi ilmiy ishi ko‘p olimlarga juda ma’qul tushdi, u e’tibomi tortgan edi. 3. Kok- chat qator orasi 140, uyalar orasi 30 sm qilib ekilgan- dan, yetishtirilgan hosil mo‘l va sifatli bo‘ladi. ( Gaz.)

^ fB ilib oling. F e’l mayllari so'zlovchi shaxsning baja- •ruvchi shaxsga turlicha munosabatini ifodalaydi.

Masalan, buyruq, shart, ijro kabi ma’nolar maylning maxsus qo‘shimchalari orqali, ba'zan bosh shaxs yordamida beriladi.

Ba’zan bu qo‘shimchalarning biri ikkinchisi o ‘rnida qoMlanadi ham.

Aniqlik fe'li ko‘proq buyruq maylini ifodalashi mumkin: Ketdik, yigitlar! Bugun ish ko'p, bolam. Mehmonlar- ning qo'liga suv quyasan. Uiarni joy-joyiga o'tkazasan, avval choy berasan va b.

Aniqlik fe’li shart mayli o‘mida ham qoMlaniladi, bu ayniqsa, jonli tilda ko‘p uchraydi. Va 'da berdingmi — bajar.

Buyruq mayli shakllari boshqa mayllar o ‘mida keng qo‘llanadi: 0 ‘zingiz oylab koYing: Mehnatni ular qilsin-u, foydani siz ko ‘zlaysiz. 0 ‘zing uchun mardlik timsolini top-u, chekinish bilmay, uning izidan yur. (Jurnaldan) Boshingga bir ish tushdimi (tushsa), yagona yo 'l— uni jasorat bilan yengib o ‘tishdir. ( Jurnaldan)

114- mashq. Gaplami ifodali o'qing. Fe’llarni ajratib, maylini hamda ma’nosini aniqlang.

1. Yo rabbiy, ilm im ni ziyoda qilgii. ( „ Hadisudan)2. Yashasin fikr-la q o kl hamkorligi, Bor boMsin til ila dil- ning yorlig‘i. (A/. Sh .) 3. 0 ‘n sakkizga kirgan odamning ko‘ziga olam jilva qiladi. Kamalakning yetti rangidan yetmish rang yasaydi. 4. Tilagimiz: katta boMgin, Vafo degan y o ld an yurgin, Yaxshilarga egiz turgin, Bolajonim, to ‘ying


m uborak! ( M.Usmonova) 5. K im ning irodasi kuch li bo‘lsa, aqlli maslahatgo‘y boklsa, unga baxtning yopish- gani shu. 6. G o‘dak yana o ktmayin fursat, Akasiga tikadi ko‘zini: — Jon akajon, yana bir ko‘rsat, ko‘zim bilan ko‘rayin o ‘zim. (A. O.) 7. Olloh Taolo va Payg‘am bar alayhissalom mendan rozi b o lsín desangiz, yaxshilik itti- foqini buzmangiz. („ llmi axioq“dan) 8. O, gul bahor, sen ochii va sochil, M adh etayin men yoza-yoza. (£/.)9. Agar so'zlasang, o ‘ylab, bilib so'zlagil. (A. Yugnakiy)10. Bir qo‘shiq kuylansa ko'ngildan, Ehtimol b ir nafas tinglarsiz. {A. O.)

183- topshiriq. Gaplarni o‘qing. Mayl qokshimchalarini ajrating va uslubiy vazifalarini aniqlang.

1. — Namuncha shoshilmasangiz! Hozir uyimizni meh- m onlar bosadi, — dedi Odiljon Hanifani qaytarm oqchi b o lib . — Shunday tig‘iz pallada a'zolar ishni tashlab, bu yerga kelib yurishmasin. Har qancha m ehm on b o klsa, ishdan keyin kutarmiz. (Jurnaldan) 2. 0 ‘zbekiston, seni shuncha sevmasam, qalbim seni deb, jo ‘sh urm agandi, Nurli ko‘ringaymi bu jahon menga? (E. V.) 3. 0 ‘g ‘limizga bir yaxshi xat yozsak. 4. Tishlarimni ko‘rm ak istasang, Havasingni marvaridga ayt, G ar o ‘zimni ko‘rm ak istasang, Y ovni yengib, zafar b ilan qayt. ( H .O .) 5. B exabar bo ‘lmang: ushog‘i yerga nogoh tushm asin, D onayi bir non ushog‘in tanga darmon, deb biling. 6. Oltin yerda qolsa ham, bilim yerda qolmas. 7. Nainki inson biroz egilib, ariqdan bir piyola suv olib icholmasa! (A. Q.)

184- topshiriq. Berilgan gaplaming maylini o‘zgartiring. Keyin ifoda va uslubiy bo‘yoqdagi o‘zgarishni izohlang.

1. Sabr qilsang, g‘o ‘radin halvo pishar. 2. N im axoh la- sangiz, hammasi bor. 3. Quloq solam iz, m en m atnni o ‘qiyman. 4. Bir diram olmoq chekibon, dast ranj, Yax- shiroq, andinki, birov bersa ganch. 5. Ilm ni kim vositayi joh etar, o ‘zini-yu xalqni gumroh etar. (N.) 6. N ahotki Alimardonning shuncha mehnatlari bem aqsad ketdi? N a-


hotki u dunyoga kelib, durustroq niyat bilan yashamadi? ( 0 \ H.) 6. — Nega kech qolding, Zafar?... — Yomg‘irni ko ‘rmaysizmi? (A. Qod.)

185- topshiriq. Berilgan mavzulardan birini tanlab, uyda insho yozing.

1. Yigit kishiga yetmish hunar oz.2. Otam — sarbon, onam — bog‘bon.3. Hech kimni, hech nim ani unutib bo'lmaydi.4. Kitob — mening do‘stim.5. Baxtning kaliti qolim izda.6. 0 ‘zgalar g 'am ini yemasa odam, anga noloyiqdir in-

son degan nom.

SINTAKTIK SINONIMIYA

Ayrim gap turlari orasidagi sinonimiya

186- topshiriq Savollarga javob bering.

1. Sintaksis nim ani o‘rgatadi?2. Ikki so‘zni bog‘lash uchun qanday uslubiy vosita-

larga egamiz? Masalan, Ozod o ‘!ka kishisi, tabiiyki, baxtga entikadi — Bu yerda qanday sintaktik qonun-qoidalardan foydalanib, sokzlarni o ‘zaro aloqaga kiritdik?

3. G ap b o ‘laklari qay holda ajratiladi? A jratilgan bo‘laklam ing qanday uslubiy xususiyatlari bo‘ladi?

H'^ = j Eslang. Til bo'limlari ichida uslubiy vositalarga, turli 1 xil bo^yoqlarni ifodalashga boy bo‘lgan soha — sin-

taksisdir.S inon im ik qatorlarda notiq lik , hissiyot va ta ’siriy

m a'nolargacha qo‘shimcha m a’nolar ifodalanadi.O datda, ayni bir fikrni ikki va undan ortiq sodda gap

orqali, sodda va qo‘shma gap orqali, bir bosh bo‘lakli va ikki bosh bo‘lakli, darak va so‘roq gap vositasida, oddiy gap va murakkab gap orqali, to ‘liq va to ‘!iqsiz gap yordamida, tasdiq va inkor gap vositasida berish mumkin. M asalan:


1. Yaxshi o ‘qiyman — Yaxshi o ‘qimasam bo imaydi. — Yaxshi o ‘qishga to ‘g ‘ri keladi.

2. Maorifsizxalq dunyoda hech yasharmidi? — Maorifsiz hech bir xalq dunyoda yashay olmas.

3. Har kim ekkanini o'radi.— Kim nima eksa, shuni o 4radi.

4. Hamma to ‘p la n d iY ig 'i l is h g a Sobirjon, Halima- xon, Saida, Sojida va boshqalar kelishdi.

Bunday sinonimik tizimlar qo 'shm a gap qismlarida ham bo‘lishi mumkin:

a) bog‘lovchili qo‘shma gap bilan boglovchisiz qo‘shma gap sinonimiyasi;

b) bogMangan qo‘shma gap bilan ergash gapli qo‘shma gap sinonimiyasi;

d) ergash gaplarning o ‘z ichidagi sinonimiya;e) ko‘chirm a gap bilan o ‘zlashtirm a gap orasidagi si

nonimiya.Sinonimik o ‘zgarishlar gap ohangi, bog‘lovchilar va

boshqa vositalar orqali ro‘y beradi.

Ritorik gaplar sinonimiyasi

Bilib oling. Shaklan so‘roq gap bo‘lib, m azmu-• nan undov gaplar teng b o ‘lgan ritorik gaplar

darak, so ‘roq , buyruq, undov g ap la r b ilan sinon imbo'ladi.

187- topshiriq. Ritorik so‘roq gaplami toping. Ulami darak yo undov gaplarga aylantiring.

1. Yosh bir joyga borib qolganda, birovning eshigini qoqib, qosh-qovog‘iga qarashdan og‘ir ish bormi? {A. Q.)2. Darhaqiqat, olam jamolini tom osha qilishdan ham go‘zal narsa bormi. (T. T.) 3. Kenisberg xotiralarini Siz bilan o ‘rtoqlashmay, yana kimga aytay? 4. Sut ko‘r qilgur haromi, G itler oqpadar Farzandning qadrini qayerdan bilsin? (G ‘.G ‘.) 5. Daydi, progulchi deb nom ko‘tarib, Su- yar yoring isnod keltirsa. Bundan ham yaramas, Bundan ham past, og ‘ir, Bundan ham uyatli ish bormi? (K )13 — G \ Abdurahmonov, D. Xo‘jayeva 193


6. K itobsiz u m rn i umr desa b o ‘ladim i? 7. Q afasdan bo‘shalgan har qush qayta o ‘zini solurmu, qonxo‘r zolim- lar, M azlum lar sizga qolurmu? (H . H.) 8. Sizdan buyukroq, Sizdan balandroq, Sizdan issiqroq yana nima bor, Onajon? 9. Bolam... sen kuyguncha, onang kuyib ketsa boMmasmidi? (H . H.) 10. Ilm ni m ashaqqatsiz egallab bo‘ladimi?

188- topshiriq. Gaplami ritorik so‘roq gaplarga aylantiring.1. Siz hali o ‘zingizni odam sanaysiz-da! (A. Q.) 2. Bu

yorug‘ olam ga borsang, aslida, Oliy baxt sanalur o ‘lmayin yurmoq. (A. Q.) 3. Ilm -u kam olot ham isha fazilatdir.4. Kunlar horiydi — horimas kuchli inson. (T. F.) 5. In- soniyat saxiylikni, sadoqatni, bag‘rikenglikni, yaratuv- chanlikni bahordan olsin. 6. Har holda taqdirning bun- chalik o ‘yinlari turgan bir zamonda biz hech nima qila olmas edik. (A. Qod.) 7. Harom yo‘l bilan topilgan mol-u dunyo oxiri senga halokat keltiradi. (R. Tagor) 8. Halollik islomda eng oliy matlab. {A. O.)

189- topshiriq. Berilgan gaplami oddiy darak gaplarga aylantiring.

1. Nega bunchalar go‘zal bugun olam , Nega qarab to ‘ymas ko‘zlarim! ( U.) 2. Haqiqatdan ko‘zday o ‘ta nozik, haddan tashqari om onat bo'lgan a ’zo bo‘ladimi? 3. Omon va Bekjonlarga ajoyib kitoblar sotib olganimni bilsang edi. (R.) 4. Kurashadi ikki to ‘lqin — qarab turaymi? (O.)5. N ahot otasidan bo isa azizroq, qaysidir tog‘dagi qandaydir toshlar! (E. V.)

190- topshiriq. Gaplami ikki bosh bolakli gapga aylantiring va yozing.

1. M ardlik. 2. Mana, Shohimardon. 3. Non. 4. 1945- yil 9- may. 5. O na allasi. 6. Ustoz.

115- mashq. Ko‘chiring. Tinish belgilarining ishlatilishi sabablarini ayting. Gapning ma'nosi, tuzilishi va turini tushuntiring.

1. H ikm at shunday liboski, kiygan bilan eskirmaydi.2. Ilm siz d u n y o — qorongku z in d o n . 3. Y olgkonchi


Payg‘ambarimizga ummat boiolm aydi: hech kim uning so‘ziga ishonmay qo‘yadi va yolg 'onchi xor-u zor bo‘lib, bu dunyodan o‘tadi. (Jumaldan) 4, Ilm, Navoiy, senga m aqsud bil, Endikim ilm o ‘ld i — am al aylagil. (N .)5. Olamdan o ‘tganni tuproq ostiga — Tuproqning ustiga S o‘zni q o ‘ydilar. Q uyoshdan uyalib , oydan u y a lib , Yalang'och yuraklar So‘zni kiydilar. (E. Shukurov) 6. Ax- targanim — bir so‘z, rostlik degan so‘z, Bu sokzga baxshida umrimning bori. (Z Aliyeva)

191- topshiriq. Berilgan gaplaming olmosh orqali ifodalangan bo‘laklarini ajratilgan bo‘lak orqali izohlang. Oddiy aniqlovchi- lami ajratilgan aniqlovchi tarzida ifodalang.

1. M en, 1978- yilda N am angan viloyati C hortoq shahrida ishchi oilasida tug‘ildim. 2. Bu yemi, obiha- yot chashmasi, deydilar. 3. G ‘olib, muzaffar o ‘g‘lim om on keladi. 4. Biz ajoyib va boy til yaratdik. (A.O.) 5. M en o ‘ktam va jafokash bir insonman. (E. V.) Juda uzoqda b ir yulduz m ilt-m ilt yonib turardi.

192- topshiriq. 0 ‘zingiz ham shunday gaplar tuzing. Bunda G ‘.G‘ulom, Oybek, E.Vohidov, A. Oripov she’rlariga murojaat qiling. Masalan: Qahramonim, oUiribsan sen ro'paramda — kamtarin, do no. (£. V.)

Ajratilgan bo‘laklar sinonimiyasi

S S | Eslang. Ajratilgan bo 'laklar biror gap bo'lagining | M | m a’nosini ta’kidlash, boshqa bo‘laklardan ajratib

ko‘rsatish yoki izohlash uchun qo‘llanadi:1. Ajratilgan sifatlovchi:Sakrab tushib shunda tuyadan karvonboshi — berahm,

nodon... (£. R.)2. Ajratilgan izohlovchi:Fursating bormi, qaynatadan, Zunnunxo‘jadan, so'rab

keiganmisan? (A. Q.)Ajratilgan boMaklar oddiy gap bo‘lagiga sinonim bo‘lishi

mumkin. Ammo bu holda gap b o ‘lagi ma'nosini bo‘rttirish, ajratish, izohlash ma’nolari ifodalanmaydi:


1. Sakrab tushib shunda tuyadan berahm, nodon, karvonboshi...

2. Fursating bormi, qaynatadan, Zunnunxojadan so ‘rab kelganmisan ?

116- mashq. Gaplami o ‘qing, kerakli o‘rinlarga tinish belgilarini qo‘yib ko‘chiring, ajratilgan bolaklarni o‘z aniqlanmishi yoniga qo‘ying. Mazmundagi o‘zgarishni izohlang.

1. Biz sizning do‘stlaringiz yo‘l qo‘yilgan xato halokatga olib borguncha indam ay turarmidik. (Sh. R.) 2. Bu xabar ko‘plam i shu jum ladan M ahkamni ham juda quvontirdi. (P. Q.) 3. Biz m ana shu qishloq hayotidan nafis film ya’ni kartina yaratmoqchimiz. (A. Q.) 4. Biz o ta-o ‘g‘il uydan chiqib, bobom ning hovlisiga bordik. (5. A.) 5. Bek- tem irga sobiq cho‘ponga komandiming fikri g‘oyat yoqdi. ( 0 .) 6. M ashhur terim chi Xosiyatoyni yosh ayolni hur- m at bilan to*rga o ‘tkazishdi. (0 .) 7. Q o‘shnisini bir kam- pim i chaqirdi. (A. Q.) 8. Unsin uchun bechora qiz uchun bu qanday mudhish motam! (0 .)

Q o‘shm a gaplar sinonimiyasi

[ g l ? Bilib oling. Q olshma gapning turlari — bog'lovchisiz va bog‘lovchili ergash gapli qo‘shma gaplar hamda

bog‘langan qo‘shma gaplar o ‘zaro va sodda gaplar bilan sinonim bo‘lishi m um kin.

117- mashq. Berilgan qo‘shma gaplaming sinonimik turlarini tuzing. Mazmun va uslubda ro‘y bergan farqlami aytib bering.

1. Yo podsho biror yerga chiqadi, yoki elchi kelishi kutiladi. ( 0 .) 2. Dam jahlim chiqadi, dam kulgim qistay- di. ( O.) 3. Ba’zan ko‘nglim qushday uchadi, ba’zan yana ch o ‘chinqirayman. (R.) 4. Nuri goh sevinib, shirin xayol- larga botadi, goh butun vujudini qo‘rquv bosardi, (0 .)

118- mashq. Quyidagi bog'lovchisiz qokshma gaplami bog‘- langan qo‘shma gaplaiga aylantiring. Uslubdagi mazmun o‘zgarishini aytib bering.


1. Jismimiz yo‘qolur, lekin o ‘chmas nomimiz. (H . 0.)2. Eshakni yaydoq minib bo‘lmaydi — yiqiladi kishi. (A. Q.)3. Urilmoq ham foyda, pishiq bo‘lasiz, tajriba hosil qilasiz. ( 0 .) 4. Vaqting ketdi — baxting ketdi. (Maqol) 5. El shod o‘lmas — mamlakat obod o'lmas. (N.) 6. Q o‘shning tinch — sen tinch. (Maqol) 7. Otangiz bor — belingiz baquw at, o ‘g‘lim! (0 .) 8. Ofarin, u ko‘zlarga, hayo to ‘la boqadi, la’nat unday ko‘zlarga, balo to ‘la boqadi. („ To ‘tinoma “)

119- mashq. Quyidagi bog‘langan qo‘shma gaplami bog‘lovchisiz qo'shma gaplarga aylantiring. Uslubdagi o‘zgarishlami aytib bering.

1. Davolashga na dori bor, na darm oni bor. (M. Ibr.)2. Yarim soat o ‘ta r-o ‘tmas, oradagi begonalik pardasi ko‘tarildi-yu, Siddiqjon sarguzashtini qisqacha so‘zlab berdi. (A.Q .) 3. Dev, ajina kabi narsalar odam ga zarar yetkaza olmaydi va har bir narsadan odam kuchli. (5. A.)4. Oyda dog‘ bo ‘lsa bo‘lar, ammo siz bilan bizda dog‘ bo‘lmasin. ( U.) 5. Siddiqjon ham Azizani samimiy hurmat qiladi, am m o Azizada paydo bo‘lgan sevinch unda yo‘q. ( Y. Sh.)

120- mashq. Yuqoridagi boglangan qo'shma gaplami turlarga ajrating. H af bir turning m azm un va bog‘lanish uslubini izohlab bering.

121- mashq. Quyidagi jumlalardan bogMangan qo‘shma gap tuzing.

1. Birdan boshi aylandi. 2. Ularning ba’zilari podalari izidan cho‘lga qarab ketdilar. 3. Shu paytda katta soat ikkiga zang urdi. 4. Bo‘rilar mungli tovush chiqarib uvullashar.5. Uning badanlari titradi. 6. Bu paytda fikrimga ko‘p narsalar keldi. 7. Xotinlar changak bilan tortib , muzlarni chenalarga yuklay boshladilar.

122- mashq. Biriktiruv boglovchiiar yordami bilan bog‘langan qolshma gap tuzing.

| Bilib oling. Zidlovchi bog‘lovchilar (ammo, lekin,• biroq) va yuklamalar (-u, -yu) yordam i bilan tu-

zilgan boglangan qokshma gaplar sinonimik gaplami197


tashkil etishi mumkin. Sinonimik gaplarda nozik mazmun farqlari anglashib turadi. Masalan: 1. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketdi, biroq u uyalgan kabi o 4zini bilmaslikka soldi. ( O.) — H arakat-holatning zidligi, badiiy, kitobiy uslub.

2. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketdi-yu, ...o ‘zini bilmaslikka soldi. — Harakatning tez almashinishi, H arakatning qiyoslanishi, og‘zaki, ommabop uslub.

3. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketdi, ammo... o ‘zini bilmaslikka soldi — izohlash-zidlash munosabati, badiiy uslub.

123- mashq. Quyidagi sodda gaplardan zidlovchi bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap tuzing. Mazmun va uslubdagi o‘zgarishlami aytib bering.

1. M asala hal boMib, gap bir joyga qo‘yilgan edi. 2. U kelishi bilan, hamshira irgkib o ‘m idan turdi. 3. Bu gap haq. 4. Albatta, hamma ham qahram on bo‘lavermaydi.5. Ahvollari yomonlashib borar. 6. 0 ‘ktamjon xo‘jalik ish- lariga pishiq-chechan edi. 7. Yerlar ekilmay qolib ketaverishi yaxshilikka olib kelmaydi. 8. Quyosh ko‘rina boshladi.9. Boshqalardan o ‘zib ketgan kishi ilg‘or emas.

124- mashq. Quyidagi bogklangan qo‘shma gaplaming sinonim turlarini yozib chiqing. Mazmun va uslubdagi o‘zgarishlami izohlab bering.

1. O na faryod chekishini qo'yib, ko‘zlarini yumdi, lekin jimlik cho‘kdi. (A/. T.) 2. Men qo'nishga tayyor edim-u, biroq bu yosh shifokorning harbiy kiyimi meni tarad- dudga solib qo‘ydi. 3. Hamon chopib boradi va lekin kokkragi qon. ( H. 0 .) 4. Men paxta to kgkrisida gapirsam-u, boshqa m aydam asalalargaboshqaodam nito^rilasak. (A. Q.) 5. Siz bir vazifada edingiz, ammo uning na ekanini bizdan pinhon tutardingiz. ( O.)

125- mashq. CVzingiz zidlovchi bogMovchilar yordami bilan boglangan qo‘shma gapga 5 ta misol yozing. Har bir bog‘langan qo‘shma gapning sinonimik turlarini tuzing. Mazmun va grammatik o‘zgarishlami izohlang.


| | Bilib oling. Ayiruv bog‘lovchilari (yo, yoki, yoxud, yoinki, xoh, goh-goh) va bog'lovchi vazifasidagi so ‘z la r (dam-badam, dam -dam , yo boUmasa,

ba’zan, bir-bir) qo ‘shma gapdan anglashilgan harakat - holatning biri ro ‘y berishi {yo, yoki, yoxud, yoinki) yoki ular ketm a-ket yuzaga chiqishi (goh, b a ’zan, dam-badam) mumkin ekanligini ko'rsatadi. M asalan: Yo men boray, yoki sen kelgin (qo‘shiq) — har ikki harakatdan biri ro‘y beradi (badiiy uslub).

Goh men boray, goh sen kelgin — har ikki harakat ket- ma-ket ro‘y beradi (kitobiy, badiiy uslub).

Ba’zan men boray, ba’zan sen kelgin — m a’lum bir ora- liqda bo'ladigan harakat (og‘zaki, om m abop uslub).

126- mashq. Ayiruv bog'lovchilar yordamida 3 ta qo‘shma gap tuzing. Ularni qo'shma gapning boshqa turlari (bogMovchisiz va ergash gapli qokshma gaplar) bilan almashtiring. Uslubdagi mazmun o'zgarishini aytib bering va yozing.

127- mashq. Quyidagi sodda gaplardan ayiruv bog‘lovchili boglangan qo'shma gap tuzing.

1. M en sizlar bilan ishlayman. 2. M en qahram on, mashhur kishiman. 3. Qaytib qoldimi qiliching dami? 4. U narsa yana ko‘zdan g‘oyib boMardi.

128- mashq. Quyidagi bog'langan qo‘shma gaplami bog'lovchisiz qo‘shma gaplarga aylantiring. Mazmun va uslubdagi o'zgarishlami aytib bering.

1. Men o ‘z Farg‘onamni m aqtam oq bo‘tsam, Yigiti Farhod-u va qizi Shirindir. Otam „M irza“ va „G ‘ulom“ taxalluslari bilan talay she'rlar yozgan. Lekin bular bir yerga to ‘pianib, yo bo‘lmasabosilib chiqqan emas. (G \G \)2. Menda xalqqa xizmat qilish orzusi katta-yu, biroq qarilik qurgkur goh-goh sezilib qolyapti. ( O.) 3. Qor tingan-u, am m o quyosh bulutlar orasidan ch iqa olm ay garang. (H. Shams) 4. Uy ajratamiz ded ing iz-u , m en yo‘q dedim mi? {A. Q.) 5. Yorug‘i bor-u, issig‘i yo'qroq! (A. Q.)6. Bu ham shoir. Lekin g‘azallarini o ‘z yonidan pul toMab eshittiradi. (O.) 7. Ba’zan Mamarasul akasining ov mil-


tig‘ini olib ovga chiqar, lekin otgan o ‘qi sira nishonga teg- mas edi. (5. Nazar) 8. Siddiqjon qaynanasining gapiga za- harxanda qilib javob berdi. Ammo kam pir vaysaganicha uyga kirib ketdi. (A. Q.) 9. Tantiboyvachchaning nafasi ichiga tushib ketd i, biroq o ‘zini bilmaslikka soldi. (0 .)10. Yo ukangni top ib berasan, yoki odam olib berasan, bo ‘lmasa o ‘zing sarboz bo‘lasan. (S. A.)

Ergash gapli qo'shma gaplar sinonimiyasi

| j Bilib oling. Ergash gapli qo‘shma gaplar sodda gaplar bilan yoki o ‘z ichidagi boshqa turdagi ergash gaplar bilan sinonim boiishi mumkin. Bunda ergash va bosh

gapni biriktiruvchi vositalar o'zgaradi. Ergash gapning egasi qaratq ich li aniqlovchiga, kesimi esa aniqlovchi yoki to‘ldiruvchiga aylanadi. Ba’zi hollarda ergash gap bilan bosh gaplaming o ‘rni almashadi.

Ergash gaplam ing quyidagi turlari sodda gap bilan sinonim b o iish i, sodda gap bilan almashishi mumkin:

1. Nisbiy olm oshlar yordami bilan umumlashtiruvchi izoh ergash gaplar. Masalan: 1) Kimda-kim tiliga ehîiyot bo Isa, boshi omon bo ‘ladi. — Tiliga ehîiyot bo ‘igan odamning boshi omon bo *ladi. 2) Kenja botir qaysi yo Hdan kirgan bo ‘Isa, yana shu yo i bilan darvozabonning oldiga chiqdi. (Ertakdan) — Kenja botir kirgan y o ‘lidan qaytib darvozabonning oldiga chiqdi.

2. Ega va kesim ergash gap: 1) Talabim shuki, xonalar keng va yorug‘ bo'lsin. (0 .) — Xonalarning keng va yorug‘ boUishi — mening talabim. 2) Yo‘Ichiga shunisi qiziq tuyuldiki, bu yerda qay tomondan qaramang, hamma daraxtlar bir chiziq ustida saf turadi. (0 .) — Bu yerda qay tomondan qaramang, hamma daraxtlarning bir chiziq ustida sa f turishi Yo *Ichiga qiziq tuyuldi.

3. Aniqlovchi va toMdiruvchi ergash gaplar: I) Shun- day davr ediki, ovqatim ham, uyim ham kitob. (S. A.) — Ovqatim ham, uyim ham kitob bo ‘Igan davr edi.


2) Shuni istardiki, qasos shamshiri qonxo ‘r jallodning boshini olsa. (U.) — Qasos shamshiri qonxo V jallodning boshini oiishini istardi.

3) 0 ‘rtog‘im о ‘Igandan keyin m a ’lum boldiki, qiz uni yaxshi k o 'rar ekan. (I. R .)— Qiz uni yaxshi ko ‘rishligi o ‘rtog‘im о 'Igandan keyin m a’lum bo'ldl

193- topshiriq. Quyidagi sodda gaplami ergash gapli qo‘shma gapga aylantiring.

1. Birovga chuqur qazigan odam o‘zi shu chuqurga tushadi. 2. Siz yoqtirgan yer m enga ham yoqadi. 3. Bu yerga kelgan odam tuzalib ketadi. 4. Mening maqsadim — hamma shod va xursand bo‘lsa. 5. Наг kim o ‘z ishbilar- monligini ko‘rsatadigan davr keldi. 6. Mening bu ishga aralashmaganim sizga ma’lum bo'lgan bo‘lsa kerak. 7. H am ma tinch va osoyishta umr kechirishni istardi. 8. Uning bu sirdan bexabar ekanini tushundim .

¡94- topshiriq. Quyidagi ergash gapli qo‘shma gaplami sodda gapga aylantiring.

1. Qaysi kishi m aqtanchoq b o ‘lsa, o ‘sha kishining ko‘ngli har vaqt xijolatda bo‘ladi. (N.) 2. Kim jum lani buzib gapirsa, uning fikri ham chalkash bo‘ladi. Sham ol qayoqdan kelsa, yomg‘ir ham o ‘sha yoqdan keladi. 4. Shu- nisi ham borki, biz qishloqlami obod qilish bilan xotirjam bo‘lib qolishimiz yaramaydi. (R. F.) 5. 0 ‘z-o ‘zidan m a’lumki, u sendan ayrilishni istamaydi. (P. T.) 6. M ening istagim shuki, bizning shu d o ‘s t-b irodarla rim iz xalqlarimiz dobstligining ham ram zi bo‘lsin. (Л/. Ibr.)

195- topshiriq. Quyidagi ergash gaplami turlarga ajrating. Ulami sodda gapga aylantiring. Shakl va mazmundagi okzgarishlami aytib bering.

1. U birinchi ko‘rishdayoq ko‘rdiki, G ulnor zahar- langan edi. (0 .) 2. Istaymizki, tu rib yonm a-yon, ijod etsak ko‘rkam ertasin. (Z ) Bir m ing yetti yuz degan savol shunday zo‘ravonki, uning panjasidan G ‘afurning o 'zig ina emas, avlod-ajdodi ham qutulmaydi. (H. H.) 4. Paxta tolasi


va chigit shunday xazina manbayi ekanki, undan olinadigan narsalarning son-sanog‘i yo‘q. (Gaz.) 5. B irorbaxt chirog‘i yongan uy yo‘qki, unda aytilmagan bo‘lsin buqissa. (G ‘. G‘.)

196- topshiriq. 0 ‘zingiz ega va aniqlovchi ergash gaplarga misol toping va ulami sodda gapga aylantiring.

/97- topshiriq. Quyidagi sodda gaplardan ergash gapli qo‘shma gap tuzing.

1. Johil ulfat — boshingga kulfat. 2. Kim gapirganga boq- ma, nima gapirganga boq. 3. Teran daryo tinch oqar. 4. So‘z bilmagan er — el boshiga yov keltirar. 5. Oz-oz o ‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur. 6. Bo‘ladigan bola yoshligidan m a’lum. 7. Fikri ravshanning so‘zi ravshan.8. T o 'qqizda b o ‘lm agan aql to 'qsonda ham bo‘lmas.9. 0 ‘tgan b u lu td an yom g‘ir kutm a. 10. Bilak bilan bo‘lmagan, bilim bilan bitar. (Mogollar)

Bilib oling. Sabab yoki maqsad, o ‘xshatish ergash• gaplarning kesimlari sifatdosh, ish oti yoki ot

kesim bo‘lsa, bunday qo‘shma gap sodda gapga sinonim bo la oladi:

Masalan: Qaynanasining kasalligi sababli (kasal bo ‘Igani uchun) kuyovning akasi mehmonlami kutdi. Paxtaning tezroq yetilishi uchun selitra solinar edi (Paxta tezroq yetilsin deb). Pul olib kelish uchun hujraga qarab yugurdim (Men pul olib kelaman deb, hujraga qarab chopdim). Oppoq nozik yuzi quyoshda nurdan yaratilganday tiniq ko'ríndi (Oppoq nozik yuzi quyoshda shunday tiniq ko Ymdiki, go \yo nurdan yaratilganday).

To‘siqsiz ergash gap: Ko'kda momaqaldiroq tinmasa- yam, picha-picha uxlab oldik. (O.) — Ko'kda momaqaldi- roqning tinmasligiga qaramay, picha-picha uxlab oldik.

198- topshiriq. Quyidagi ergash gaplarni ajrating. Ulami sodda gapga aylantiring. Grammatik va uslubiy o'zgarishlarni aytib bering.


1. ... bola-chaqalari boklmaganidan, uylari biznikiga o ‘xshash to ‘s-to‘poion emas, yig'inchoqlik. (G \G \) 2. T a’til vaqtida bormaganim uchun, kampir biroz ranjigan bo‘ldi. (G \G ‘.) 3. Sen otash ichida urasan javlon, Dushman qolmasin deb sevgan elimda. (H. 0 .) 4. Xotini yana valdirama- sin uchun, yumshoq gapirdi. ( 0 .) 5. Yana o ‘n yil o ktar, go‘yo havodan g‘uvillab o ‘tgandek o ‘nta samolyot. (G ‘.G*.)6. Aravakash yelkasini gupchakka tirab itarsa ham , ot to ‘rt oyog‘i yerga mixJangandekqimiretmasdi. ( 0.)

199- topshiriq. Quyida berilgan bosh gaplaming mazmuniga mos qilib ergash gap qo‘shing va bosh gap bilan muvofiq keladigan bogklovchi yoki bog‘lovchi vositalar bilan bogMang.

1. Ishlarini bemaslahat qilmas edi. 2. Gapning na darkori bor. 3. Sizdan tashqi qiyofada shu bilan farq qilaman. 4. 0 ‘z kuchiga ishonchli bo‘lsin. 5. T o‘g‘ri kelganda shuni aytib o ‘tish kerak. 6. O ksha inson dunyoda baxtli boMadi. 7. Ilti- mosim sizdan shu. 8. Barchani oldiga chaqirtirib keldi.9. Jontem ir quyuq bir zavq bilan turardi. 10. Astoydil kitob o ‘qishf,a kirishar edi.

200- topsh riq. Quyida berilgan ergash gaplarga mazmuniga mos bo'lgan bosh {-apni qokshing va ergash gapni bosh gapga bog‘laydigan vositani topic, ergash gapli qo‘shma gap yasang.

1. Kimda-kim o ‘z yo‘lini to ‘g‘ri topsa. 2. H ar kimki vafo qilsa. 3. Kim yomon niyat qilsa. 4. Oradan to ‘rt-besh soat o ‘tar-oktmas. 5. Abaylar uning katta oq uyiga kirib kelayotganlaridayoq. 6. Milliy istiqlolimiz tiklanmaguncha.

|f Btlib oling. Ba’zi ergash gaplar sodda gaplarga sinonim bokla olmaydi.

Bu xil ergash gaplarni o ‘z guruhidagi boshqa bir tur yoki o ‘ziga yaqin ergash gap bilan almashtirish mumkin: bu holda ergash gap kesimining shakli o'zgaradi. Sinonim ergash gaplar orasida nozik mazmuniy farqlar ifodalanadi:

1. Payt ergash gap:Kozimbek shofyorga aytgani ko ‘chaga chiqib ketayot-

ganda, yana to‘xtadi. (A. Q.)


— ... chiqib ketayotsa, ...— ... chiqib ketayotgan paytda, ...— ... chiqib ketar ekan, ...— ... chiqib ketar-ketmas, ...Misollardan ko‘rinadiki, ergash va bosh gaplardagi xatti-

harakat bir paytda ro ‘y beryapti.Ergash gapdagi harakat bosh gapdagi harakatdan oldin

yoki keyin ro‘y bersa, sinonimik qatorlami tuzib bo‘lmaydi. Sinonim qator ergash gapning ichki turi doirasidagina b o ‘ladi (ketayotgandan beri, ketguncha, ketgunga qadar, ketgandan so‘ng, ketgandan keyin). Bu hotatda jum la buzil- m asa ham , mantiqsiz bir holat kelib chiqadi. (Kozimbek ketgach, onasi to ‘xtatdi?!)

2. Sabab ergash gap: Manzuraxon ertasiga kechqurun jo'naydigan bo lgani uchun, ... o ‘ürish kunduzi soat birga tayinlandi. (A.Q.)

— ... j o ‘naydigan bolgani sababli (tufayli),...— ... j o ‘naydigan bolganidan, ...—... jo'naydigan bo'ldi, shuning uchun ...Agar bosh va ergash gap chunki bog‘lovchisi bilan birik-

sa, bosh va ergash gapning o ‘rni almashadi: — 0 ‘tirish kunduzi soat birga tayinlandi, chunki Manzuraxon ertasiga kechqurun j o ‘naydigan bo'lgan edi.

201- topshiriq. Berilgan qo‘shma gaplardagi ergash gaplarni aniqlab, ulami sodda gapga yoki ergash gapning boshqa turiga aylantiring. Shakliy-uslubiy o'zgarishlami izohlabbering.

1. Rahmatullayev trubkani qo ‘yayotgan dam da, shoshilib agronom kirib keldi. (5. Anorboyev) 2. Bu hol madrasa dunyosida juda oddiy va tabiiy hodisa boMgani uchun, ularning asabiy shovqiniga atrofdagilardan hech kim e ’tibor qilm as edi. (O.) 3. Shu kapalarga yaqinlashgan sayin, Sid- diqjonning yuragi taka-puka bo‘la boshladi. (A. Q.) 4. Le- kin siz yaxshi ishlaganingiz uchun, boshqalar olib ket- m asa deb qo‘rqaman. (O.) 5. Vodiylami yayov kezganda, Bir ajib his bor edi menda. (H. O.) 6. Sovuqqa chidamli Yo‘lchi ham, egni yupun bo‘lganidan, oyoqlarining hol- sizlanganini, gavdasining bujmayganini sezdi. (O.)


202- topshiriq. Quyida berilgan boglangan qo‘shma gaplardan, mazmuniga moslab, ergash gapli qo'shma gap yasang.

1. Anor so‘zlar va Zaynab qalbi toi bargiday dir-dir qaltirar. (H.O .) 2. Ular shu xayol bilan kitobnî mendan olib yo‘qotishdi va men o‘qishdan m ahrum boMdim. (S. A.) Odamga andisha kerak, lekin undan ham ilgariroq insof kerak. (A.Q .) 4. Yaqin olti oy bo‘ldiki, m ana shu osoyishtalik buzildi va bunga sabab, kam pirning gumonida, Sid- diqjonning onasi edi. (A.Q.) 5. Yuragim uyushayotganligi rost, lekin bir nimadan qo‘rqqanim dan, ch o ‘chiganimdan emas. (A.Q.) 6. Sen bilan bizning choponim iz eski bo‘lsa ham, nazarimiz to ‘q, ammo ular yog‘ ichida yashasalar ham, o'iguday ochko‘z boMadilar. (H. Shams)

BogMovchisiz va bogMovchili qo‘shma gaplar sinonimiyasi

If Bilib oling. BogMovchisiz qo ‘shm a gaplar bog‘lan- ' * gan va ergash gapli qo‘shma gaplarga sinonim bo‘lishi

mumkin. Masalan:1. Qo ‘shning tinch — sen tinch. (Bog‘Iovchisiz qo‘shma

gap) (Maqot)2. Qo'shning tinch bo‘lsa, sen tinch. (Ergash gapli

qo‘shma gap)3. Qo'shning tinch-u, sen tinch. (Bog‘langan qo‘shma

gap)Bu qo‘shma gaplarda umumiy m azm un bir xil b o lsa

da, nozik m azm un farqlari sezilib turadi. Shu bilan birga, sodda gaplarning bog‘lovchi vositalari ham , kesim shakllari ham o'zgaradi. Bu grammatik o ‘zgarishlar nozik mazmun farqlarini yuzaga chiqaradi.

Bog'lovchisiz qo‘shma gaplarning bog‘langan yoki ergash gapga sinonim boMishi bogMovchisiz qo ‘shma gapda ifodalangan mazmunga bog'Iiq. Biriktirish mazmun munosabatini ifodalagan bog‘lovchisiz qo ‘shm a gap shu mazmundagi bogMangan qo‘shma gap bilan sinonim bokladi. Masalan: Botirtari kanal qazadi, shoirlari g ‘azal yozadi. (H. 0 .) — Botirlari kanal qazib, shoirlari g ‘azal yozadi.


Tashqarida chaqmoq yaltirar, bahor yomg'iri salobatli shovullardi. (P. Qod.) — Tashqarida chaqmoq yaltirar va bahor yomg ‘iri salobatli shovullardi.

Q iyoslash m unosabatin i ifodalagan bog‘lovchisiz qo ‘shma gaplar shu mazmundagi bog‘langan qo‘shma gaplar yoki to ‘siqsiz, shart, o ‘xshatish kabi ergash gaplar bilan sinonim b o iish i mumkin. Masalan: Uning ruhi do ‘stga quyoshday iliq, dushmanga dahshat. (O.)

Bog‘langan q o ‘shma gap shaklida:— Uning ruhi do 'stga quyoshday iliq, ammo dushman

ga dahshat.Ergash gapli q o ‘shma gap:— Uning ruhi do \stga quyoshday iliq bo 7sa ham, dush

manga dahshat.0 ‘xshatish-qiyos ergash gap:— Uning ruhi do 'stga quyoshday iliq bo (lgani kabi, dush

manga dahshat.Izohlash munosabatini ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma

gaplar shu m azm undagi bog‘Iangan qo‘shma gaplar bilan yoki payt, sabab, natija, o ‘xshatish kabi ergash gapli qo‘shma gaplarga sinonim bo‘ladi. Masalan: Qoryog*di — don yog‘di. ( Maqol)

Bog‘langan q o ‘shma gap shaklida:— Qor yog‘di-yu, don yog'di.Ergash gapli qo ‘shma gap shaklida:— Qor yog‘di, go ÿo don yog‘di. ( 0 ‘xshatish ergash gap)

129- mashq. Bogiangan qo'shma gaplarni turlarga ajratib, bogllovchisiz qo‘shma gaplar tuzing.

1. G ulsum bibi qizini quchoqlab qichqirdi, lekin G ul- norning yarim och iq ko‘zlarida hayot so ‘ngan edi. (O.)2. D araxtlar m evalari mo‘l va yirik, lekin deyarli ham - masi ko‘m -ko‘k. (O.) 3. Kanizak uzr aytmoqchi bo‘lib og‘iz rostlagan edi. K o‘zi jiqqa yoshga to ‘ldi-yu, uzr bir yoqda qolib, hasratga o ‘tdi. (A. Q.) 4. Juvonning bergan dashnomi ham bir bo ‘ldi-yu, hozir bodring uzatgani ham bir bo‘ldi. (A. Q.)


Bilib oling. M a’Ium fikm ing qaysi bir m azm unini• bo ‘rttirib ko'rsatish lozim topilsa, shunga m os gap

turi (sodda yoki qo‘shma gap va ulaming zarur shakllari) tanlab olinadi. Masalan:

1. ... kanal ishi boshlandi-yu, kuyov og'ir mehnatga tob bera olmay, Kimsanoyni oiib shaharga ketib qoldi. (A. Q.) (Sabab ergash gapli qo 'shm a gap)

2. ... kanal ishi boshlandi, kuyov og‘ir mehnatga tob bera olmay, Kimsanoyni olib, shaharga ketib qoldi. (Bog‘lovchisiz qo‘shma gap)

3. ... kanal ishi boshlangach, kuyov mehnatga tob bera olmay, shaharga ketib qoldi. (Payt ergash gapli qo ‘shm a gap)

4. ... kanal ishlarining boshlanishi bilan kuyov og ‘ir mehnatga tob bera olmay, shaharga ketib qoldi. (Sodda gap)

Yuqoridagi gap qurilishlari shaklan bir-biridan farqlanadi (asosan, bog'lovchi vositalar va kesim shaklining o ‘zgarishi bilan), har bir gap turi o ‘z uslubiy xususiya- tiga ega bo‘ladi: birinchi gap — ommaviy, adabiy uslubda, ikkinchi gap — og'zaki, ommaviy uslubda, uchinchi gap og‘zaki, adabiy ommaviy uslubga mansub bo‘ladi.

Sinonimlar orqali m a’lum fikrni aynan ifodalab b o ‘l- maydi.

Masalan: Mahsining choki pishiq bo ‘Isin uchun, mumli yopishqoq ipni har qatimda barmoqlari bilan qir-qir tortib qoÿadi. (O.) 0 ‘gTim, gap shuki, qolgan ishga qoryog‘ar, degan qadimgi so ‘zni unutmaylik. (0 .) Ajoyib otalar o 4tgan ekan deb, sening suratingga boqajak, tournas. (Sharifly)

130- mashq. Qo‘shma gaplarni sinonimik sodda gaplar bilan almashtiring. Almashishi mumkin bo‘lmagan gaplarni ajrating, sababini tushuntirib bering.

1. Bu anhor unga dahshatli bo ‘lib ko‘rindi: go‘yo uning qalbidagi umid va orzulami bu anhor yutgan. ( O.) Q am - bam ing aybi shuki, cho‘loq. (O.) 2. Bu uy oldin bedaxona bo‘lganidan, darchasi ham yo‘q, tokchasi ham yo‘q , to - qisi ham yo‘q edi. (O.) 3. M en am inmanki, Navoiy ja n o b -

t


lari yoqqan ilm m ash’alini jaholat va zulmat aslo so‘ndira olmas. ( 0 .) 4. Biror baxt chirog‘i yongan uy yo‘qki, unda aytilmagan bo‘lsin bu qissa. (G'.G'.) 5. U shoxida yursa, sen bargida yur. ( 0 .)

K o'chirm a va o ‘zlashtirma gaplar sinonimiyasi

Eslang. Ko‘chirm a gap boshqalaming gapini aynan ifodalash bo‘lsa, muallif gapi m a’lum bir matndagi so‘zlovchi yoki hikoya qiluvchining o ‘z gapidir.

0 ‘zlashtirma gapda esa o ‘zgalaming gapini muallif o ‘z gapi bilan ifodalaydi. K o‘chirm a gaplar o ‘zlashtirma gapga aylantirilganda, sodda gap shaklini oladi: Usta o'qimishli odamning aqli toHiq bo'lishi, dunyoning bordi-keldisidan xabardor bo (iib turishini aytdi.

M uallif gapi va ko ‘chirma gap joylanishi erkin boladi: m uallif gapi ko‘chirm a gap orasida, undan oldin va keyin kelishi ham m um kin. M uallif gapi ikki qismga bo‘linib, ko‘chirma gapning boshida va oxirida yoki o ‘rtasida bo'lishi m um kin.

| f Bilib oling. K o‘chirm a gapni o ‘zlashtirma gapga ay- '• lantirganda, quyidagicha o ‘zgarishlar roky beradi:

1. Hozirgi-kelasi zamon fe’li va uning inkor shakli (-may) ko‘chirma gap kesimi vazifasida kelganda, bu xil gap o ‘zlashtirma gapga aylantirilganda, fe?l harakat nomi yoki -m as sifa tdosh shaklin i ham da -lik va egalik qo ‘shimcha!arini oladi. Ega belgisiz qaratqichli aniqlovchi vazifasini o ‘taydi. M uallif gapidagi dedi fe’li o ‘z sinonimi aytdi bilan almashadi. Masalan: nOy yoritadi, ammo isit- m a y d i — dedi muallim. — Oy yoritishini, ammo isitmas- ligini aytdi muallim.

2. Kelasi zam on -ajak (-yajak yoki -moqchi) shaklli fe’l boklsa, bu shakllar orqali ifodalangan qat’iylik va maqsad mazmunlari shunday fe’l shakllarini tushum kelishigini keltirish bilan ifodalanadi. Masalan: „ Kishiiar bu qiyinchiliklarni ham yengmoqchi va yorug‘ kunlarga ham


yetishajaklar*\ — dedi ma ’ruzachi o lz so 'zida. — Kishilar bu qiyinchiliklarni yengmoqchi va yorug‘ kunlarga ham yetishmoqchi ekanliklarini aytdi ma ruzachi o ‘z so ‘zida (yoki ma ’ruzachi yorug* kunlarga yetishajaklarini aytdi o ‘z so‘zida).

131- mashq. Ko'chirma gaplami o‘zlashtirma gapga aylantiring. Bundagi grammatik (shakliy) o‘zgarishlami aytib bering.

I. — Hozir, dadasi, hozir (oshni) suzaman! — Oyposh- sha javob qaytardi. (A. Said) — Choy damlab kelay, ichamiz ona-bola, — dedi u. (A. Said) 2. Lutfiniso shu gapni kutib turganday: — Rahmat senday o‘g‘ilchaga, rahmat! — dedi achchiq kinoya bilan. (A. Said) 3. U biroz engashib, to- vushini pasaytirib dedi: — „Menimcha, Qoratoy aka, Sho- kir ota, butun kulfatlar turmushning yom on tuzilganidan keladi“ . (O.) 4. Yo‘lchi tishini tishiga qirsillatib dedi: „To‘p- ning og‘ziga qo‘yib otib yuboringlar meni, qonxo‘rlar!“ (O.)5. „Odamlar bo‘sh kelmasa, ish bo‘shashm aydi,“ — mu- loyimgina javob qaytardi Oyqiz. (Sh. R.)

203- topshiriq. Quyidagi berilgan jumlalarni ko‘chirma gap shaklida, ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gap shaklida qayta tuzib chiqing.

1. Ikki keksa vrach uchrashib qolishdi. U lardan biri o ‘z bemorining barcha tekshirishlar natijasiga kokra allaqachon o ‘lgan bo‘lishi kerakligini, biroq u haliyam tirikligini, buning ustiga hali yana ko‘p yillar yasham oqchi ekanligini aytib berdi.

— Bu, — dedi ikkinchi vrach, — agar kasal haqiqatdan ham yashash ishtiyoqida bo‘lsa — tibbiyot ojizlik qilishini yana bir karra isbotlaydi. (M. Sattor)

2. Q ulogl ostida qolibdi. Har qanday og‘ir, fojiali gap, ibora ham xalqda ba 'zan mutoyiba — yum orga o ‘rab beriladi. Shunday iboralardan biri — ,,qulog‘i ostida qolibdi“dir. Vafot etgan, dunyodan o‘tgan odam lar, asosan qarib- chirib, umri poyoniga yetgan m okysafidlar-u keksa kam- pirlar haqida shunday deyiladi. Yosh bolalar janozadan14 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 209


qaytgan otalarga nima bo‘libdi, kim o ‘libdi, deya savol be- rishsa, „falonchi boboning qulog‘i ostida qolibdi, tepkilab-tepkilab ko‘mib keldik“ , deyishadi „Nega tepdingiz- lar?“ , degan savolga, „qaytib chiqib kelmasin dedik“ , deyishadi. Bu bilan 90—100 yoshga kirgan m o‘ysafidning o‘limi, uning ham , qolganlaming ham aslida to ‘yidir, degan aqidaga ishora qilinadi. {M. Sattor)

204- topshiriq. Quyidagi matnda ergash gap turlarini va ularning bosh gapga bog‘lovchi vositalarini aniqlang.

1. Gadoy arazlasa, to‘rvasiga ziyon. Odatda, gadoy o‘z nom i bilan gadoy. U arazlamaydi. Berganingizga shukr deb, duo qilib, yo‘lida davom etadi. Biroq hamonki, shunday m aqol bor ekan, gadoylar ham arazlab, noz, xarxa- sha qilishar ekan. Bu o ‘rinda u o ‘ziga, bola-chaqasiga zarar qiladi. T o‘rvasiga ziyon keltiradi. To‘rvasi to‘lmay, oyog‘idan qarib, sargardon kezaveradi. (M. Sattor)

2. G ‘azab va tezlikni odat qilma, halim (yumshoqlik, muloyimlik) dan xoli bo‘lma, lekin juda ham muloyim bo‘lmagilki, seni yo‘q qilib yubormasinlar. Juda ham qo‘pol bo‘lmagilki, odamlar sendan qochmasinlar. („Qobusnoma“)

If Bilib oling. Hozirgi zam on fe’li (-yap, -moqda, '• -yotir) ko‘chirma gap kesimi vazifasida bo‘lib, o ‘z-

lashtirm a gapga aylanganda fe’lning bu shakllari (-a) yotgan sifatdoshi hamda -lik va egalik qo‘shimchalarini oladi. K o‘chirm a gap egasi belgisiz qaratqich kelishigi vazifasini o ‘taydi.

M asalan: „Musiqa ovozi yangrayapti, yoshlar oyinga tushayotirlar, “ — deb hikoya qiladi yozuvchi.

— Yozuvchi musiqa ovozi yangrayotganini (yangrayot- ganligini), yoshlar oyinga tushayotganlarini hikoya qiladi.

0 4tgan zamon fe’li (-di, -gan) ko‘makchi fe’l bilan birikuvidan tuzilgan shakllari ko‘chirm a gap kesimi bo‘lib, o ‘zlashtirm a gapga aylanganda, fe’l-kesim -gan sifatdoshi, -lik yasovchi qo'shimchasi va egalik qo‘shimchasini oladi. Kokchirm a gap tarkibidagi ega belgisiz qaratqichli aniqlovchiga aylanadi, mazmun talabi bilan muallif gapining egasi oldinga o ‘tishi mumkin. -ib edi, -ibman, -(a )r , -di shakl-


lari orqali ifodalangan o ‘ziga xos m azm un nozikliklari (hikoya davom etganligi) ayrim so‘zlar orqali ifodalanishi mumkin. M asalan: „ Yangi kasb menga qimmatga tush- gant(, — dedi tagdor qilib Tursunov. (H. N.) — Tursunov tagdor qilib, yangi kasb unga qimmatga tushganini aytdi.

Bu jum lada o ‘zlashtirma gap birinchi shaxs tom onidan emas, uchinchi shaxs tomonidan ifodalangani uchun ham ko‘chirma gap tarkibidagi birinchi shaxs olmoshi uchinchi shaxs olm oshi bilan almashgan. Masalan: „Tog‘amiz biznikiga tez-tez kelib turar edilai*\ — dedi Botir.

K o‘chirm a gap tarkibidagi m odal so ‘zlar o ‘zlashtirm a gapga aylantirilganda, ko‘p incha tu sh ib qoladi, faqat uning m azm uni ifoda etiladi: „ M ayli, men roziman", — dedi Zaynab. — Zaynab o (z roziligini bildirdi.

„A lbatta shifo to p a d i“, — d ed i R o h a tb ib i.— Rohatbibi albatta shifo topishini aytdi. „ Afsuski, dunyoga erta kelibmiz“, — dedi Navoiy. — Navoiy dunyoga erta kelganini afsuslanib gapirdi.

Ko‘chirm a gap tarkibida yuklamalar, undov so‘zlar va taqlidiy so‘zlar kelsa ham, o 'zlashtirm a gapga aylanganda, tushiriladi va mazmuni beriladi: X o‘roz dedi: »qu, qu, qu (A. R.) — Xo'roz ququladi.

„Bay-bay-bay! Fuzuliy ajoyib shoir-da\“, — deydi. (O.)— U Fuzuliyning ajoyib shoirligini zavq va tahsin bilan so ‘zjadi.

So‘roq va buyruq gaplar o‘zlashtirm a gapga aylanganda, bu xil gaplarning mazmunigina ifodalanadi. „ 0 ‘tiring! 0 ‘zingizni bosing!“ (Sh. R.) — 0 (tirishni va o ‘zini bosish- ni buyurdi.

„Ne uchun g ‘amnok ko'rinasiz? “ — dedi. (S. A.) — Nega g'amnok ko ‘rinishini so ‘radi.

Ko‘chirma gap tarkibida undalma bo‘lsa, u gap bo‘lagiga (odatda toMdiruvchiga) aylanadi. M asalan: Lutfmiso molxonadan turib baqirdi: ,Jfoy kelin, y ig ‘lamang!“— Lutfi- niso molxonadan turib kelinni y ig ‘lamaslikka buyurdi.

205- topshiriq. Ko‘chirma gapni o'zlashtirma gapga aylantiring. Gapdagi mazmun, grammatik va shakliy o'zgarishlami tushuntirib bering.


1. — Oyog'im tortmovdi-yu, yuzlaringdan o ‘tolmay borgan edim -da, — dedi Rashid tog‘a. — Bo‘lmasa Xudoy- nazarning xotini mumsikligini yaxshi bilar edim. (A. Q.)2. — Alisher Navoiyni kaminangiz ko‘rgan emasman, — dedi hayajonlanib Sultonmurod, — am m o Hirotga kelgan

soatdan buyon jahonning u nodir siymosi to ‘g‘risida yaxshi ta ’riflar eshitdim . (0 .) 3. Buzrugmehr shunday naql qiladi: — M en ustozim dan so‘radim va u javob qaytarardi.

Dedim: „Ayb sanaladigan biror fazilat bormi?“ Dedi: „M innati saxovat.“ Dedim: „Qaysi xislat ilmni yuksalti- radi?“ Dedi: „T o ‘g ‘rilik!“ Dedim: „H ukm lardan qaysi- larini vojib bilm oq kerak?“ Dedi: „Bular uchta: birin- chisi — Olloh tao lo hukmi. Ikkinchisi — oqillar hukmi, uchinchisi — o ta -ona hukmi“. Dedim: „Qaysi bir odam aqlli?“ Dedi: , ,0 z so‘zlab, ko‘p tinglovchi va ko‘p bil- guvchi“ . („Zafarnoma“ )

206- topshiriq. 0 ‘zlashtirma gaplami ko'chirma gapga aylantiring. Mazmuni va grammatik o‘zgarishlami tushuntirib bering.

1. Aminov kelishi kerak ekan — kelmadi, ishi chiqib, birovdan uzr aytib yuboribdi. (A. Q.) 2. Razzoq oqsoq qishioqqa otliq jo ‘nab, darhol arava yuborishini aytdi. (H. G\) 3. U operatsiya yomon o'tm aganini, nimaiki kerak bo‘lsa, ham m a chora ko'rilayotganini, noumid bo‘l- maslikni aytdi. (Mir.) 4. Malikxon xotinining qulog‘iga shivirlab, Komil bilan Bo‘ronbek paranjida kelishga majbur bo‘lishganini tushuntirdi. (H. G \) 5. Saroy oldida supachada q a to r tizilib o‘tirgan bolalardan qorovulni so‘radi. (S. A.)

207- topshiriq. Ko‘chirma gaplami o‘zlashtirma gapga aylantiring. Aylantirish mumkin bo‘lmagan holatlami izohlab bering.

I. Kelini o*ng‘aysizlanib turganini his etib: — 0 ‘tirib ishingizni qilavering. To‘y bola yana mudrayapti, shirin bolam, — dedi. (A. Said). Qassob To'lashbekka yaqinlash- di-da: — H orm ang endi, dehqon aka! — dedi. (A. Said)

II. Bosiq ta r- ta r tovushlardan U lton xushyor tortdi va Qoraboyni ko‘rib hatto xursand bokldi.


— E-e, Qoraboy.— Bilasizmi, aka, mening asli otim — Ashim, — dedi

u hansirab.— Ashim, Hoshim. — takrorladi Ulton.— Yaxshi-ku. Nega Qoraboy bo'lding?Qoraboy siniq o ‘shshaydi.— Bo‘taboy So‘pi shunday deb atadi. Shu bilan ketdik

Qoraboy bo‘lib.— Him -m , — Ulton g‘ijindi, — 0 ‘zlari oppoq ekan-da!— Endi, tojikman-da.Ultonning ko‘ngli mahzun bo lib , yigitchani bag‘riga

bosgisi keldi: ajabo, yer yuzida bormi yana shunday ikki xalq? Harjihatdan, ham m ajihatdan bir-biriga yaqin. Faqat tildagi farq aytilmasa... Biroq o ‘zbeklashib ketgan tojiklar ham , tojiklashib ketgan o ‘zbeklar ham son-sanoqsiz. U lton Qoraboy — Ashimning kiftiga qo‘l tashlab xo‘rsindi.

— B ilasanm i, dunyoda past xalq y o kq, — d e d i . — Yo‘q! (Sh. X.)

0 ‘tilgan mavzular yuzasidan umumiy m ashqlar

132- mashq. Ajratilgan bo'laklami aniqlang. Qaysi gap bo‘lagi qanday yo‘l bilan ajratilganini aytib bering.

1. So'zi e’tiborli, ahdi vafoli ajoyib bir xalqsan — topilmas tengi. (G ‘.G ‘.) 2. Paxtakor o ‘zbekman — zabardast, magkrur. (G*.G‘.) 3. Sakkiz-to‘qqizda bu tun-bu tun asar- larni — ilmiy, falsafiy, she’riy zavqqa berilib m u to laa etgan. ( O.) 4. Armiya generali, o ‘sha siz aytgan „qandaydir osiyolik“— men bo'lam an. (U.) 5. Zavodlarda yigit- la r — ilg'or, PoMat quyib, hayot quradi. (O.) 6. P och - cham , ya’ni Saodatning dadasi, o ‘zi xizmat qilib tu ra r edi. {G*. G \) 7. Qobil bobo, yalang‘och, og‘il eshigi yonida turib, dagk-dag‘ titraydi. (A. Q.) 8. Endi odam lar — otliq, piyoda, yosh, qari — uchray boshladi. ( O.) 9. Si- novchi-uchuvchi mashinani ustalik bilan yerga q o ‘ndirdi.10. G kuIom aka — qui aka manglayini o ‘pib, Aytgandir: „Jigarim, jonim, azizim...“ (G ‘.G ‘.) 11. K echqurun osh suzsak, Bir nasiba kam , q o ‘m saym an birovni — alla -


kimimni. (G \G \) 12. Bu yergakelgan u — xalq o ‘g‘li, shoir, Vatan tog‘lari sari ochib quchog‘in. (0 .) 13. Ikki ovsin — Tursunoy bilan Sharofat — birga o ‘tirib, hasratlashar

edi. ( O.)

133- mashq. She’mi ifodali o‘qing. Tinish belgilarini qo‘yib ko‘chiring. Mazmunini so‘zlab bering.

ONAJON

Farzandlarini oq yuvib oq tarab ona-Vatan xizmatini bajarish uchun Afg ‘onistonga jo ‘natib so ‘ng ularni ternir tobutlarda kutib olgan yozyovoniik 4 nafar mushtipar ona- ga bag'ishlayman.

Farzand dog‘i qalbingizni Tilib ketdi tilib ketdi-ya U m ringizdan bir hovuchini Yulib ketdi yulib ketdi-ya onajon Yig‘lay-yig‘Iay ko‘zingizdan Q onlar oqdi qonlar oqdi-ya 0 ‘lim dog‘i vujudingiz 0 ‘tga yoqdi o ‘tga yoqdi-ya Suratiga termilasiz So‘zlamaydi so‘zlamaydi-ya Qalbi toMa dard boMsa ham Bo‘zIamaydi bo‘z!amaydi-ya To‘ylar bo ‘lsa uyingizda Yayrashmasmi yayrashmasmi-ya Alyor aytib singillari Yayrashmasmi yayrashmasmi-ya 0 ‘g‘lingizni suluv qizlar Suymasmidi suymasmidi-ya Pinhon-pinhon u qizlar ham Kuymasmidi kuymasmidi-ya Dosh berolmay qomatingiz Bukildi-ku bukildi-ya Bu qismatdan yuragingiz To‘kildi-ku to ‘kildi-ya


Bu kun sizni nelar so‘zlab Ovutayin ovutayin-ey onajon N elar bilan o ‘tingizni Sovutayin sovutayin-ey onajon

(E. Mahmudova)208- topshiriq. O'qing. mazmunini so‘zlab bering.1. Butun dunyoga mashhur „D evon-u lug‘otit turk“

asari M ahmud ibn Husayn ibn M uham m ad Koshg'ariy tom onidan hijriy 466- (milodiy 1071/72- yili) yozib tu- gallangan. Koshg‘ariyning ikkinchi asari „Javohirun nah- vi fil lug'otit turk“ hozirgacha topilmagan.

„Devon-u lug'otit turk“ XI asr turkiy qabilalaming til xususiyatlari, og‘zaki ijodini o ‘rganish uchun asosiy manba hisoblanadi. Lug‘at hozirgi lug'atlarga o ‘xshab, so‘zlaming alohida lug‘aviy ma’nosini izohlashga emas, unda o ‘sha davrda o ‘g‘uz, uyg‘ur, qipchoq, chigil, qorluq kabi urug‘ bir- lashmalariga kirgan turkiy urug‘ va qabilalaming fonetik, leksik, grammatik til xususiyatlarini ta ’riflovchi, ularning tarixiga oid asar hamdir. „Devon“da turkiy urug‘laming joy- lashishi ko‘rsatilgan xarita ham ilova qilinadi.

Koshgkariy Yuqori Chindan tortib butun M ovaroun- nahrni, Xorazm, Farg‘ona, Buxoroni, D ashti qipchoq- ni kezib, bu yerda joylashgan turkiy urug‘ va qabilalaming tili, ijtimoiy turm ushi, tarixini o krgandi.

„Devon- u lug‘otit turk“ning taxminan XV asrda ko‘chi- rilgan qo‘lyozmasi asosida uning turkcha tarjim asi 1932— 1941 - yillar v a o ‘zbektiliga 1960-1963- yillarda professorS. Mutallibov tom onidan taijima qilindi.

1971- yili Farg‘ona shahrida „D evon-u lug‘otit turk“ ning yaratilganiga 900 yil to ‘Iishini turkshunoslar keng nishonladilar.

134- mashq. Berilgan parchada qo'llanilgan atamalami ajratib yozing, mazmunini izohlab bering.

Oqsil yoki boshqa biron moddaning yem irilgan har bir molekulasi o ‘mida yangi molekula tiklanadi: hujayra hayot faoliyati jarayonida uzluksiz o ‘zgarib turadigan shakli va kimyoviy tarkibini shu yo‘l bilan saqlab qoladi.


Hujayradagi moddalaming sintezlanish jarayoni biologik sintez yoki qisqacha aytganda, biosintez deb ataladi. Bar- cha biosintez reaksiyalarda energiya yutiladi. Biosintez reak- siyalarining yig‘indisi plastik almashinuv yoki assimilyat- siya deb ataladi (lotincha „similis“ — o ‘xshash). B ujara- yonning m a’nosi shuki, hujayraga tashqi muhitdan kira- digan, am m o hujayra moddalaridan katta farq qiladigan oziq m oddalar kimyoviy o ‘zgarishlar natijasida hujayra moddalariga aylanib qoladi.

135- mashq. Tinish belgilarini qo‘yib, matnni ko‘chiring. Arxaik so‘z, birikma, qo'shimchalarni izohlang.

TIL HAQIDA

Asar yozding ersa ona tilida yoz Y o‘q esa aning yozgani buzgani Taralmish butun yer yuza ilm-u fan T o ‘liq til kerakdir ani bilgani T o kliq til qarindosh ona til erur Bo‘lurmi kishi andin ayrilgani Kishi o ‘z tilini yaxshi bilmasa gar Bilingkim ham ishdan keyin qolgani Agar xo‘rlasa kishi o ‘z tilin Vatan xoinidur, Vatan dushmani Sut emganda kirgan ona til erur O na-yu ota haqqi saqla ani Yolgkon so'zdin tiling saqlagil Tili o kzdi ersa kishi o ‘zgani Yoshi oltmish olti erur bilsangiz Yozibdur bu so‘zni O ta Sog‘uniy.

(Alixonto'ra Sog‘uniy)

209- topshiriq. 0 ‘qing. Lug‘atdagi solzlar mazmunini yodda saqlang. Tilimizga o'zlashib qolgan chet el so‘zlarining yangi shakllarini bilib oling.

Аукцион — kim oshdi (savdo).А бстракт — mavhum.


Абзац— xatboshi.Автор — muallif.Акт— dalolatnoma.Актив —faol.Акционер — paychi.Арбитр — hakam.Аренда — ijara.Архитектор — m e’mor.Баланс — muvozanat.Банкрот — bankrot, sinish, qarzni uzishga qurbi yet-

maslik (shaxs yo korxona).Бартер— mol almashtirish.Бизнес — foyda olishga qaratilgan ish.Бизнесмен — ishbilarmon, usta savdo xodimi.Брокер — dallo!, vositachi.Бюджет — daromad (kirim) va burom ad (chiqim). Бюрократ — rasmiyatchi.Валюта — biror mamlakatning pul birligi (dollar,

so‘m, dinorva b.).Взнос — badal.Декларация — bayon etilgan hujjat, bayonnoma. Диалог — muloqot.Инфляция — qog'oz pulning qadrsizlanishi, pulning

ko'paylb ketishi.Кандидат — nomzod.Коммерция — savdo-sotiq ishlari, tijorat.Композитор — bastakor.Компенсация — tovon, biror narsa uchun to'lanadigan

haq, badal, qoplash.Конкуренция — raqobat, o ‘zaro kurashish.Концерн — moliyaviy rahbarlik tizim ida birlashish. Кооператив — hamkorlik, birlashib ishlash, shirkat. Литеразиация — moslashtirish, m uvofiqlashtirish,

murosagakeltirish.Лицензия — chetdan mol keltirish yoki chetga mol

chiqarish uchun davlat ijozati.Мастер — usta.


Мафия — zo‘rlik. Terror usuli biian ish ko‘radigan guruh.

Объединение — birlashma.Образ — tim sol.Приватизация — xususiylashtirish, davlat tasarrufi-

dan chiqarish.Проблема— muam m o.Фирма — savdo yo sanoat korxonasi.Фундамент — poydevor.Цензура — nazorat (fikmi nazorat qilish).Шоссе — toshyo‘1.

210- topshiriq. Ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gapga aylantiring. Bundagi grammatik o‘zgarishlami aytib bering.

1. „Xalqimiz qurilishni va ijodiyotni sevadi“ , — dedi Say- ramov ishonch bilan. ( О.) 2. Yo‘lchi: „Biz hamma ,,bo‘- rilar“ni, ham m a qonxo‘rlarni, zolimlarni yanchib tash- laymiz!“ — dedi. ( О.) 3. Sheraliyev telegrammaga tikilgani- cha qolgan edi: „Ishingizni kitob qilib nashr etamiz. Yoza boshlang. Tahririni professor Nazarovning o ‘zi olm oqchi“ . (Asq. M.)

211- topshiriq. Quyida berilgan matnda uslub turlarini va ulami yaratuvchi vositalarni aniqlang.

Dunyoda uchta m o‘tabar so‘z bor: ona, Vatan, o ‘qituvchi. Bir-biridan aziz, ulug‘ so'zlar. U lam i sevmagan, qadrlamagan kishi boMmasa kerak. Hamma ulami tabarruk etadi, ular qarshisida ta ’zim qiladi. Vatan — behisob boy- liklar, farovonlik makoni. Uning madhi she’rlarimizda, dil- larimizda. Ijodim izning butun ko‘rki ham ona-Vatan.

0 ‘qituvchi o 'quvchiga nodir bilimlarini baxsh etadi:

Yashasam yuz yil ham chiqmaydi esdan, M enga ilk alifni o ‘rgatgan ustoz.Yashaydi ko‘nglimda nafasday aziz,Qalam im yozguncha mehnati cheksiz.

(M. Shayxzoda)


Ona! Mehri quyoshga teng ona! 0 ‘z shafqati, nuri bilan bolaga qalb bergan, sevgi baxsh etgan — ona! Chaqaloq- ning birinchi „ingasi“dayoq mehribonlik, mushfiqlik xislati pokiza siynasiga balqib kelganda, „bolam “ deb, bag‘- riga bosadi va hayot ozig‘idan bahram and qiladi. Shu on- dayoq umid-orzu dengiziga sho‘ng‘iydi. O nada dunyodagi jamiki ezguliklarga nihoyasi yo‘q so‘z — m uhabbat tugMIdi. Uning qalbida yomonliklarga qarshi cheksiz nafrat paydo boMdi. Bola ham esini tanib, uning qutlug‘ bag‘riga yetish- ganda, „O na“ degan so‘zni birinchi aytib, m uborak oftob nurida isindi, yayradi.

Tunlari bedor, shirin uyqusini buzib, bolasiga halovat beradi, yoqimli allasi bilan ona farzandiga ruhiy lazzat bulog'ini ochadi. Bola she’riyat va qo‘shiqqa umrbod maftun bo‘ladi. Bolasini ko‘zimning nuri, dilim ning sururi, deydi. Uni yer-u ko‘kka ishonmay, ko‘proq uxlab qolsa, xavotirlanadi, qattiqroq yig'lasa, vahimaga tushadi. Par- vona bo'ladi. Buni qay so‘z bilan tasvirlasa bo ‘ladi!

Agar menda ozgina bo‘lsa-da, oliyjanoblik, axloqiy poklik, yaxshilik tuyg‘usi shakllangan bo‘lsa, bularning ham - masi Onamdan. Ha, bola eng yaxshi fazilatlarni onadan o‘rganadi. Inson baxtidek ko‘rkamlik, tabiatan uluglik , sogMomlik, xushnudlik — hammasi O nadan.

Ona — murabbiya. Ular kelajakka zo‘r ishonch bilan qaraydilar. Onalar — poklat iroda sohibalari: bolasi yoMida hamma qiyinchiliklarni yengadi. Ularning m adhi hamisha kuylarda (0 . Sharifiy)

212- topshiriq. Matnni o'qing va mazmunini so'zlab bering.

XASISLIK YOMON ODAT

Hazrat Mavlono (Jaloliddin Rumiy) masnaviysida xa- sislikning yomonligi haqida so‘z yuritar ekan, bir xasis odamning hikoyasini keltiradi. Xasisligi bilan o ‘z zamonasida dong taratgan bir badavlat odam bor ekan. Bu davlat- mand odam eng xasis, eng ziqna odam sifatida mashhur bo‘libdi. Bu xasis bir kun jom eda jam oat bilan namoz o ‘qishga bordi. Jom eda namozning sunnatini o ‘qib b o iib ,


b ird an : „U ydag i ch iroqn i o ‘ch irganm id im , o ‘c h ir- m aganm idim ?“ , deb o ‘ylanib qoldi. Shu zahoti shoshilib turib, uyiga bordi. Eshikni taqillatdi. Xizmatchi „Kim u?“ deb ovoz berganida, xasis:

— T o kxta, eshikni ochma! Xonamdagi chiroq yoniq bo‘lsa, o ‘chirib qo‘y, yog‘i tugab qolmasin tag‘in, — dedi.

Xizmatchi:— X o‘p, afandim . Chiroqni o ‘chirishni tushundim ,

am m o nega eshikni ochmayin, tushunmadim, — dedi.Xasis odam:— Eshikning oshiq-moshigki yedirilmasligi uchun, —

deb javob berdi.Xizmatchi:— Qoyil, afandim, ammo siz masjiddan bu yerga kel-

guncha poyabzal eskirishini o ‘ylamadingizmi? — dedi.Xasis:— Sen nim a, tentakmisan? M eni yaxshi bilasan, m as

jiddan kelguncha poyabzalimni eskirishga qo‘yamanmi — poyabzalim ni qo ‘ltig‘imga qisib olib, yalangoyoq keldim , — dedi.

(„Hikmaílar xazinasi“dan)

136- mashq. 0 ‘qing. Matndagi uyushiq bo'laklami aniqlang.Kech kira boshladi. Kun bo‘yi dalalarni xumdondek

qizdirgan quyosh gkarbda, uzoq qum tepaliklari ustida, negadir botib ketgisi kelmay, „yana yondiram an, kuy- d iram an“ deganday darg‘azab turibdi. Ertalabki kuchsiz shabada daryo tomondan uchib kelib, qora terga botib xar- sang tashiyotgan kishilar badaniga qanotini urib o ktdi. C higirtkalarning chirillagan ovozi, bo ‘taloqlarning erka- lanib b o ‘zlagani, karvonsaroydagi otlarning kishnashi dala bo‘ylab tarqala boshladi. Kechki salqinda o ‘n chog‘liq aza- m at katta toshlardan biriga yopishib, uni arang yerdan siljitib, to ‘nkarib oldilar. Shundan sokng, qanday qilib daryo b o ‘yiga olib borib, qayiqqa solishni o ‘ylashdi. Ülar faqat o kylab o ktirm ay, karvonsaroyga kirib ketgan Ju- m anazarni ham kutishdi. Besh botm oncha keladigan qir- rad o r bu m arm ar toshni yerdan uzib olish m um kin


emas. Katta xarsanglarga yelkasini tutib turadigan M ar- donqul ham aw al bir-ikki o ‘zini chog‘ladi-da, keyin paxsa tagida qolgan baqadek bo‘lib qolishiga ko‘zi yetib, keksa- lar gapiga quloq soldi...

(Mirmuhsin)

137- mashq. Ko‘chirma gaplami aniqlab ko‘chirib yozing.Bir paytlar Berlinda o ‘ta q a ttiq q o i va talabchan, tala-

balarni zir titratadigan professor ta ’lim bergan. Savollarga javob qaytara olmagan har qanday talaba im tihondan yiqi- lardi. Kunlarning birida olim talabasidan bir kasallik alo- matlarini gapirib berishni so‘raydi. Yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan talaba uning savoliga to ‘liq javob beradi.

Professor shu kasallikka qarshi ishlatiladigan dorining nomini aytishni so‘raydi.

Talaba yana yaxshi javob beradi.— Juda yaxshi, — m a’qullaydi im tihon oluvchi, —

unda ayting-chi, shu doridan kasal kishiga qancha ichir- gan bolardingiz?

— Bir osh qoshiq, janob professor, — javob qiladi talaba.— Yaxshi, chiqib turing!U tashqarida kutilmaganda no to ‘g kri javob berganini

tushunadi va hovliqib qaytib kiradi:— Janob professor. Men noto‘g ‘ri aytgan ekanman.

Kechirasiz. Kasal uchun besh tom chi kifoya.— Kechikdingiz, — dedi professor sovuqqina. — Siz

davolagan bem or o 'lib bo‘ldi.(B. Mamatqulov)

213- topshiriq. She’mi ifodali o‘qing. Uslub yaratuvchi vositalami ajratib ko‘rsating.

0 ‘ZBEK ONASI

M ushtipar ham o‘zing, buyukham o‘zing, Kuyinchak ham o‘zing, kuyuk ham o‘zing, Olamga tatirlik suyuk ham o ‘zing,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.


Seni T o‘maris deb, maqtaganim bor,Sen T em ur beshigin tebratgan bedor,Sensan Bibixonim, Nodirayi zor,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.

V atanni O na deb bekor aytilmas,Ona buyurganda yo‘ldan qaytilmas,Sen o ‘zing K a’bamsan, Baytul muqaddas,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.

Boshingdan nimalar o ‘tmaydi axir,V atandek taqdiring bo‘ldi goh taxir,Bobur shoh bo‘lsa-da, qoshingda faqir,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.G ohida balqiding Barchindek to ‘lib,G ‘o ‘zadek quriding Tursunoy bo‘lib,Timsoling Yalovda yulduzdek kulib,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.Farzanding quvonsa — sen ham quvonding, Faqat bolam deding, yashading, yonding, Nokasi uchrasa, o ‘rtanding, tonding,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.

Kelajak toychog‘-u toyingizdadir,Jannat ham , albatta poyingizdadir,V atan-ku, Siz turgan joyingizdadir,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o'zbek onasi.

Sizga ta ’zim qilib turibman bu payt,Sizga baxshidadir eng shohona bayt,Aziz Yurtboshingga duolaring ayt,Payt keldi aytmoqqa, gapning xonasi,Ey, o ‘zbek onasi, o ‘zbek onasi.

(A. Oripov)


214- topshiriq. Litseyni bitirganingiz haqida ma’lumotnoma yozing.

2 /5- topshiriq. „Yurting tinch — uying tinch“ mavzusida insho yozing.

Sinov savollari1. Sinonimiya nima? U nima maqsadda qo‘llanadi?2. Ergash gap va so‘z birikmasi sinonimiyasini aytib

bering.3. Sinonimik tuslovchi va yasovchi qo‘shimchalarga qan-

day qo‘shimchalar kiradi?4. Qo‘shma gaplar sinonimiyasi to‘g‘risida so‘zlab bering.5. Har qanday qo'shma gap turlari sinonimiyaga ega bo‘la 3 V

oladimi? —------

Quyidagi test savollariga to ‘g‘ri berilgan javobni belgilang

1. Kelishik qo‘shimchasi o ‘rnida ko4makchi qo ‘llash mumkin bo‘lgan qatorni toping.

A. Suvni piyolada ichdi.B. Radiodan sening quvnoq ovozingni ham m a eshitdi.C. Bu gapdan do‘stimning holatini ko‘rib, rahm im keldi.D. Saida kulib yubormaslik uchun labini tishladi.

2. Ko‘makchini kelishik qo(shimchasi bilan alm ashtirish mumkin bolgan qatorni toping.

A. A trof — qum cho‘li singari bepoyon.B. Siz bilan obod yurtim.C. D o‘stining ahvolini diqqat bilan kuzatgan Salim unga

maslahat berdi.D. Ko‘lda qayiq bilan suzdik.

3. Takroriy so 'zlar qanday m a’no ifodaiaydi?A. Leksik.B. Grammatik.C. Uslubiy.D. A va B.E. A, B va C.


4. Til vositalarining nutqda ishlatilishi imkoniyatlari tilshunoslikning qaysi bo‘limida o‘rganiladi?

A. Leksikologiyada.B. Grammatikada.C. Uslubiyatda.D. Shevashunoslikda.E. So‘z yasalishida.

5. S o ‘zlarni qaysi jihatdan sinonim, omonim, antonim larga ajratiladi?

A. Bir yoki bir necha m a’no ifodalanishiga ko‘ra.B. Tuzilishiga ko‘ra.C. Shakli va m a’nosiga ko‘ra.D. Shakli va talaffuziga ko‘ra.E. QoMlanish darajasiga ko‘ra.

6. Qanday so‘zlar badiiy adabiyotda tazod yaratish uchun xizmat qiladi?

A. Sinonimlar.B. Antonimlar.C. Omonimlar.D. Paronimlar.E. K o‘p m a’noli so‘zlar.

7. Qaysi qatorda paronim lar berilgan?

A. G ado — gadoy.B. Asta — ohista.C. Balar —battar.D. Yuvindi — ovindi.E. Odob — adab.

8. Qaysi gapda quyilmoq fe’li usiubiv jihatdan noto‘g ‘ri qoMIangan?

A. Bir kunda bir ming gkisht quyildi.B. Bulutlar tobora quyilib, kun qorayib borardi.


C. Simyog'ochlardagi chiroqlardan nur yerga sutday quyilib turardi.

D. Ko‘zlarim qokrg‘oshin quyilganday ochiq qoldi.E. Sirdaryo Orolga quyiladi.

IS H YURITISH HUJJATLARI(munshaot)

i | Bilib oling. Hujjatlar ayrim shaxslar, shaxs yoki >• shaxslar bilan jam oa, shuningdek, jam oa bilan

jamoa 0‘rtasida boladigan rasmiy munosabatlarini xolisona ifoda etuvchi rasmiy yozishmalardir.

Hujjatlarga qoyiladigan talablar:1. Huijatlar belgilangan qolipda tuziladi.2. Hujjat belgilangan kungacha kuchda boMadi (masalan,

ishonchnom ada) yoki shu hujjat bekor qilinm aguncha amalda boladi (masalan, qaror, buyruq, qonun).

3. Hujjatlarda ayrim so‘zlarni o 'chirish yoki tuzatish mumkin emas. Agar tuzatilsa, hujjatlarni bergan idora o ‘z muhri va imzosi bilan mazkur tuzatishni to 'g 'r i deb tasdiqlab berishi shart.

4. Huljatlarda qisqartma va shartli belgilar bo ‘lsa, ular yagona davlat standarti nusxasida belgilangan ishoralarga mos bolishi zarur.

Davlat ahamiyatiga molik rasmiy hujjatlarning kolpi yozishmalar bo‘lib, ularda qo‘yilgan m asalalar davlat tomonidan nazorat qilinadi.

Hujjatlar, avvalo, mas'ul xodimlar tom onidan rokyxatga olinadi, o‘rganiladi va ijrosi nazoratga olinib, birorqarorga kelinadi. Hujjatda qo‘yi!gan masalalar hal bo 'lgach, hujjat arxivga beriladi.

HUJJATLARNING MAQSADGA KO‘RA TURLARI

| | Bilib oling. Huijatlar maqsadga kokra ikki xil bo'ladi. !• 1. Shaxsga tegishli: ariza, tilxat, ishonchnom a, tav-

siyanoma, tavsifnoma, guvohnoma, tarjimayi hol.15 — G \ Abdurahmonov. D. X o ’jayeva 225


shaxsiy varaqa va shaxsiy hujjat (guvohnoma), m ehnat daftarchasi, adres, kasallik varaqasi, iltimosnoma va b.

2. Shaxsga va jamoaga tegishli: hisobot, da'vonom a, buyruq, nizom , farmoyish, qaror, yokriqnom a, e 'lo n , shartnom a, dalolatnoma. xodim lar jadvali, xizmat safari guvohnomasi va b.

Bu o ‘rinda akademik litsey talabalarining faoliyati bilan bog‘liq b o klgan hujjat turlarigagina to ‘xtaldik. Ish yuritish hujjatlari to ‘g‘risida to ‘liq ma lum ot olish uchun qarang: M. Alimov, A. Madvaliyev, N. Mahkamov, N. Mahmudov. Ish yuritish. 0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti. Toshkent. 2002- y.

Biz ham bu qo‘llanmadan foydalandik.

Savollarga javob bering

1. Rasmiy hujjatlar nima?2. Rasmiy hujjatlarga biror o'zgarish kiritish mumkinmi?3. Ayrim shaxsga yoki jamoaga tegishli bo'lgan hujjatlarni

sanab bering.

HUJJATLARNING TILI VA USLUBI

ly Bilib oling. Hujjatlarda „ . . . okzbek adabiy tilining amaldagi qoidalari va m e’yorlariga rioya qilinadi“ .(„D avlat tili haqida“ gi Qonun, 7- modda).

H ujjatlarning tili aniq, ixcham, lo‘nda bo‘Iib, fikrni rasmiy, xolisona, tokliq ifoda etadi, shuning uchun ham ularni rasmiylashtirishda m a’lum chegara bo‘lib, bir xil qolipdagi so‘z va iboralar qo ‘llanadi. Har bir yangi fikr xatboshi (abzas) dan yoziladi.

H ujja tlarda leksik tom ondan bir qolipdagi so ‘z va iboralar q o lla n a d i. Masalan: buyuraman (buyruqda), qa tnashd ilar, so 'zga chiqdilar (b a y o n n o m a la rd a ) , tasdiqlayman, ma ’qullayman (ariza, bildirish, qarorlarda). Har b ir hujjatning o ‘ziga xos sokz va iboralari bo'ladi.

H ujja tlarda tantanavor, bachkana, dag'al va sheva so‘zlar, erkalatish va kichraytirish qo'shimchalari, badiiy- 226


tasviriy so 'z la r (is tio ra , k o 'c h m a m a ’no li, m ajoziy m a’no-li so 'z la r , o ‘xshatish, k in o y a) q o ‘llanm aydi, gap bo 'laklarin ing gkayriodatiy ta rtib i (inversiya)ga yo‘l qo4yilmaydi.

Hujjatlarning sintaktik xususiyatlari shuki, so‘roq va undov gaplar, odatda, qo 'llanm aydi, asosan, ko‘proq sodda gaplar, ozroq qo'shma gaplar, ularning ergash gap turi (qonun va farmoyishlarda) ishlatiladi.

Shartli qisqartm alar (km —„kilom etr.“ va b., —„va boshqaiar“ . va h. — ,,va hokazo“ , prof. — „professor“ , dots. — „dotsen t“ ) odatda, yozilm aydi (zarur o ‘rinda qisqartmalar to ‘liq beriladi).

Hujjat sarlavhalaridan so'ng tinish belgilari qo‘yilmaydi.H u jja tla rn ing morfologik xususiya ti shuki, k ich -

ray tirish -erkala tish qokshim chalari ishlatilm aydi. Ish otlarining -ish qo ‘shimchali shakli ko ‘proq qoMlanadi. Fe’lning aniqlik mayli kamroq, m ajhul shakli ko‘proq ishlatiladi. Fe'lning 1 shaxs shakli kam roq (ariza va buy- ruqlarda), shaxsli shakli ko‘proq q o kllanadi.

Odatda, sonlar raqam bilan yoziladi, am m o ishonchnoma va tilxat kabi hujjatlarda raqam bilan uning yozma ifodasi ham ko‘rsatiladi.

Umuman, hujjatlarning har bir turi o ‘ziga xos til xusu- siyatiga ega bo‘ladi.


H,?===| 1. Huljatlarning tiliga qanday talablar qo'yiladi?J 2. Hujjatlar tilining qanday uslubiy xususiyatlari bor?

3. Hujjatlarning qanday turlari bokladi?

HUJJATLARNING SHAKLI

f Biiib oling. Rasmiy hujjatlar ikki xil boMishi m um -• kin: ijodiy vaqolipli.

Ijodiy hujjatlar, odatda, qoklda yoziladi. Bunga ariza, tarjim ayi hoi, tushuntirish xati, bayonnom a, vasiyat- nom a, tavsiyanom a. tafsifnom a, q a ro r, tilxat, adres,


telegramma, rasmiy tushuntirish xatlari kiradi. Bunday hujjatlami avval q o ld a yozib, so'ngra mashinkada ko‘chirish mumkin.

Qolipli hujjatlar maxsus shakllardagi rasmiy varaqlar (blank, form alar)dan iborat bo‘lib, zarur savollar unga kiritilgan boMadi.

Bunday hujjatlarga xizmat safari guvohnomasi, shaxsiy varaqalar, m ehnat daftarchalari, statistika-moliya hujjatlari, kasallik varaqasi, shartnoma, bitim, guvohnoma, yo‘riq- noma, nizom, shtat jadvali kiradi.

Hujjatlarning shakliy tomoniga qat’iy rioya qilinadi: hujjat yuboriladigan tashkilot yoki shaxs (lavozimi bilan) qog'ozning o kng burchagiga o ‘z munosabatini bildiradi („R ozim an“ , „T ekshirilsin“ kabi), hujjat nom i bosh harflar bilan alohida xat 0‘rtasiga yoziladi. Hujjat matnidan so 'ngxat oxirida sana va hujjat egasining imzosi va ismi, otasining ismi, familiyasi beriladi.

Hujjatlarning aynan o ‘zi, ko‘chirmasi yoki uning ayni kserokopiyasi bo'lishi mumkin. Odatda, hujjatning ayni (asl) nusxasi idoralarda qabul qilinadi. Kserokopiyasi esa hujjatning aynan asl nusxasi yo'qolmasligi uchun saqlanadi. Ba’zi idoralarda vaqtincha, asl nusxa berilgunga qadar qabul qilinishi m um kin.

Ayrim hujjatlar keng hajmda bo‘lsa (masalan, buyruq, qaror, bayonnom alar), ma’lum shaxs o ‘ziga zarur qismini ko‘chirma nusxa qilib olishi mumkin.

Ruyruqdan k o ‘chirma olishda biror shaxsga yoki idoraga oid qismi ko‘chiriladi. Buyruqdan ko‘chirmada „asliga to ‘gkri“ deb kotib yozadi va imzosini qo*yadi, sanasini ko'rsatadi.


0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2002- yil 20- avgust Toshkent shahri

121- BUYRUQDAN KO‘CHIRMA

Og‘zaki va yozma test sinovlari natijalari bo‘yicha o'tkazilgan tanlov komissiyasi qaroriga muvofiq

BUYU RA M A N:

Quyidagi abituriyentlar Toshkent shahar 11- akademik litseyi (kolleji) ning I bosqichiga qabul qilinsin:

22. Rahimova San’at Komilovna

Litsey direktori (imzo) R. K. Aliyev

Asliga to‘g‘ri.

Kadrlar bo‘limi boshlig‘i(shaxsiy imzosi) K. T. Mahkamov

(litsey muhri)

Bayonnomadan ko'chirma olishda tashkilot nomi, hujjat nomi, sana, joy berilib, so‘ngra bayonnom adan kerakli qismi kokchiriladi, hujjatda majlis raisi va kotibi ko‘rsatiladi va hujjatni kotib yoki idora bo ‘lim boshlig‘i tasdiqlaydi.

Masalan:


0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi

Toshkent shahar Hamza tumani, 18 -akademik litsey kasaba uyushmasi tashkilotining 12- raqamli

BAYONNOMASIDAN KO‘CHIRMA2002- yil 21 - mayToshkent shahriKun tartibi:

3. Akademik litseyning 2- bosqich talabasi Ahmedov Sharif Odilovichni litseyning faxriy yorlig‘i bilan mukofotlash to ‘g‘risida.

ESHITILDI:

R. T. Odilov (kasaba uyushmasi raisi) — 2- bosqich talabalar yig‘ilishi qarorini oldik. Unda shu bosqich talabasi Sh. 0 . Ahmedovninga’lo o‘zlashtirishi va faol ishlarini inobatga olib litsey faxriy yorlig'i bilan mukofotlash so‘- ralgan.

K. Sayfiyev (2- bosqich guruh sardori) — haqiqatan ham Sh. O. A hm edov guruhning eng ilg‘or o ‘quvchisi va eng faol talabasi hisoblanadi.

Bu yil Sh. O. Ahmedov litseyni bitirish oldida, litsey m a’muriyatidan uni faxriy yorliq bilan mukofotlashni so‘raymiz.

QAROR QIL1ND1:Akademik litsey rahbariyatidan Sh. O. Ahmedovni

faxriy yorliq bilan mukofotlash so‘ralsin.

Rais: (imzo) S. T. OdilovKotib: ( imzo) Sh. Qahhorov

Asliga to ‘g‘ri.Majlis kotibi: (imzo) I. Qahhorov

(litsey m uhri)


216- topshiriq. Bayonnoma yoki buyruqdan ko'chirma tuzing va bu xil hujjatlarda qo'llangan so‘z va iboralami aniqlang.


H 1. Qolipli hujjatlar qanday tuziladi vaulaming qanday turlari bor?

2. Hujjatdan ko'chirma olish qanday tartibda bo‘ladi?

HUJJATLARDAN AYRIM NAMUNALAR

Akademik litsey talabalarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim hujjat turlaridan namunalar:

Ariza

Ariza biror m ansabdor shaxs yoki idoraga ayrim shaxs yoxud shaxslar nom idan yoziladigan iltimos yoki talab mazmunidagi rasmiy hujjatdir. Ariza ishga yoki o ‘qishga kirish, iltimos, shaxs va uning mehnat faoliyatini tasdiqlash, d a ’vo, talab, vasiyat, hadya qilish kabi m azm unlarda bo‘lishi mumkin.

Arizaning tuzilishi.1. Ariza berilgan mansabdor yoki idoraning nomi.2. Ariza yozuvchining ismi, otasining ismi, familiyasi va

tu rar joyi, vazifasi.3. Hujjatning nomi (ariza).4. Arizaning matni.5. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar (zaru r o krin-

lardagina).6. Ariza yozuvchi yoki yozuvchilarning imzosi, ismi va

otasining ismining bosh harflari, familiyasi.7. Ariza yozilgan joyi va vaqti (yili, kuni, oyi).

Ariza, asosan, qo ‘lda yoziladi, shuning uchun maqsad, fikrni to ‘liq ifodalagan qisqa, aniq jum lalarda ifodalanishi, tushunarli bo‘lishi uchun husnixat bilan yozilishi kerak.

N a m u n a l a r :


Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tum ani akadem ik litsey (kollej) direktori H. B. Salimovga Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tum ani Shu- kur Burhonov ko‘chasi, 17-uyda yashovchiO. R. Obidjonovdan

ARIZA

M en 2002- yili M irzo U lug‘bek tumanidagi o ‘rta m aktabning 9- sinfini bitirib, shahodatnom a oldim.

M enga siz rahbarlik qilayotgan litsey (kollej)da o'qish uchun kirish im tihonlarini topshirishga ruxsat etishin- gizni so‘rayman.

Toshkent, 20.07. 2002. (imzo) O. R. Obidjonov

Toshkent shahar Milliy universitet rektori, akademik S. F. RahimovgaToshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tum ani Shu- kur Burhonov ko‘chasi, 87- uyda yashovchiO. R. Obidovdan

ARIZA

M en 2003- yili Mirzo Ulug‘bek tumanidagi akademik litsey (kollej)ni bitirib, shahodatnoma oldim. 0 ‘zbekiston Milliy universitetining matematika fakultetiga kirib o ‘qish uchun menga kirish im tihonlarini topshirishga ruxsat berishingizni so‘rayman.

Toshkent shahri, 2003- yil (imzo) O. R. Obidov


Toshkent shahar Mirzo U lug‘bek tum ani akademik litsey (kollej) direktori H . B. Salimovga 2- bosqich talabasi 1. S. Is’hoqovdan

ARIZA

Kasalligim tufayli qishki im tihon va sinovlarni o ‘z vaqtida topshira olmadim. Ana shu im tihon va sinovlarni topshirishga ruxsat berishingizni iltim os qilamran.

Arizamga kasalligim haqidagi vrach m a’lumotnomasini ilova qilaman.

Toshkent shahri, 20.09.2002. ( imzo) . I. S. Is’hoqov

T o sh k en t shahar M irzo U lu g ‘bek tum an i akademik litsey (kollej) direktori H. B. Salimovga shu litsey 2- bosqich talabasi K. R. Ikromovdan

ARIZA

Soglig 'im yomonlashib, uzoq m uddat davolanishim zarurligi sababli menga bir yillik o ‘quv (akademik) ta ’tili berishingizni so‘rayman.

Arizaga tibbiyot m uassasasining xulosasini ilova qilaman.

Toshkent shahri. 15.02.2003.2 - bosqich talabasi: (imzo) K. R. Ikromov

217- topshiriq. Arizada qo'ilangan o‘ziga xos so‘z va iboralami aytib bering.

218- topshiriq. Rahbariyatdan uyingizga borib-kelish uchun 3 kunga ruxsat so'rab ariza yozing.

Ariza yozishda „so‘rayman“, „iltimos qilaman“, „ilova qilaman“ kabi sokz va so‘z birikmalaridan foydalaning.



^ 1. Arizachining shaxsi va arizaning yozilish sanasi arizaning qayeriga yoziladi?

2. Arizaning qanday turlari boMadi?

Taijimayi hoi

Taijimayi hoi ayrim shaxsning shaxsiy hayoti va faoliyati to ‘g‘risida 1- shaxs tomonidan batafsil yozilgan huijatdir. Taijimayi hoi erkin tuzilsa ham, unda ayrim qismlarning bo'iishi kerak:

1. Taijim ayi holning nomi ( Tarjimayi hoi).2. Taijim ayi hoi matnida m uallifning ismi, otasining

ismi, fam iliyasi, tug‘ilgan yili, oyi, kuni va joyi, millati, otasining kasbi (ijtimoiy kelib chiqishi), ota-onasining oti, o ta ism i, familiyasi (agar hayot bo 'lsa, ish joyi k o ‘rsa tila d i) , tarjim ayi hoi yozuvchin ing m a’lum oti (q ay e rd a , q a c h o n , qanday s in f yoki o ‘quv y u rtin i bitirgan, mutaxassisligi); ish faoliyati (qayerda, qachon, kim bo‘lib ishlagan, oxirgi ish joyi, lavozimi), mukofot va rag‘batlantirishlari, jamoat ishida ishtiroki, oilaviy ahvoli va oila a ’zolari, pasport ma’lum otlari, tu rar joyi, telefoni.

3. Sana.4. Im zo (ismi va otasining ismi bosh harflar bilan,

familiyasi toMiq yoziladi).


1. Taijimayi hoi matni qanday mazmunda yoziladi?2. Taijimayi hoi qanday maqsadda yoziladi?

N a m u n a :


Taijimayi hoi

M en, Karimov Yo‘ldosh Salim ovich (yoki Salim o ‘gkli, qizi), 1985- yil 20- oktabrda Toshkent shahrida ishchi oilasida tug‘ildim. M illatim o ‘zbek. O tam — Karimov Salim Qahhorovich Toshkent traktor zavodida ishlaydilar, onam — Karimova Sora Oqilovna 10- ka- salxonada hamshira bo‘lib xizmat qiladi.

Men 1992- yili Toshkent shahridagi 210- maktabning 1- sinfiga o ‘qishga kirdim va uning 9- sinfini 2002- yili bitirib, shahodatnom a oldim. 2002- yil iyun oyida Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tum anidagi litseyga kirish uchun ariza berdim va litseyning 1- bosqichiga okqishga qabul qilindim.

M aktabda o ‘qigan yillarim olimpiadalarga qatnashib, faxriy yorliqlar bilan mukofotlandim. 7-, 8-, 9- sinflarda sinf sardori boMdim.

Pasport raqami: SA 0991721, 2002- yil yanvar oyida Toshkent shahar Mirzo Ulugkbek tum ani IIB tomonidan berilgan.

M ening tu ra r joyim : 700186, T oshken t, M irzo Ulug‘bek tumani, Bobur ko‘chasi, 5- uy. Tel: 68- 76- 71

15.07.2003. (imzo) Y. S. Karimov.

219- topshiriq. Taijimayi holda qoilangan o‘ziga xos so‘z va iboralami toping.

220- topshiriq. 0 ‘z taijimayi holingizni yozing.

Taijimayi hoi yozishda „men“, „otam va onam, ularning ish faoliyati“ iboralarini qo'llab, o'qishingiz va faoliyatingiz, hujjatingiz va adresingizni yozishni unutmang.


Ma’lum otnom a yuqori muassasa, idora va tashkilotning talabi bilan tashkilot yoki ayrim shaxslaming ish faoliyati, o ‘qish va b. to ‘g ‘risida beriladigan m a’lumotni aks ettirgan hujjatdir.

B unday m a ’lu m o tla r tayyor b o sm a ish qog‘ozi (blanka)da yoziladi. Ish qog'ozi (bianka)da berilgan savollarga yozma yoki yozuv mashinkasida javob yoziladi. Bunday ish qog‘ozi bo ‘lm asa, qo ‘lda yoki mashinkada yozish ham m um kin. B unday holda tashkilo tning shtam pi (to ‘rt burchakli m uhri) hujjatning chap tom oniga qo‘yiiib, unda muassasaning nom i, adresi, ma’lumotnoma raqami va sanasi ko'rsatiladi.

M a’lum otnom aning tuzilishi.

1. M a'lum otnom a beruvchi tashkilotning nomi.2. M a’lum otnom aning tartib raqami va berilgan sana.3. M a’lum otnom a (rasmiy hujjatning nomi).4. M a’lum atnom a berilayotgan shaxsning ismi, otasining

ismi, familiyasi.5. M a’lum otnom aning mazmuni.6. M a’lum otnom aning maqsadi (masalan: „Ishjoyiga“

yoki „talab qilingan joyga“ yoxud „litsey direktoriga“ , „taqdim etish uchun berildi“).

7. M ansabdor shaxsning imzosi, lavozimi, ismi va otasining ismi bosh harflar bilan, familiyasi to ‘Iiq holda yoziladi.

8. Muhr.

M a’lumot b iror manbadan olingan boMsa, shu manba ko‘rsatiladi.

M a’lum otnom a pul bilan bog‘liq bo‘lsa, muassasaning bosh hisobchisi ham qokl qo‘yishi zarur. M a’lumotnoma hujjatlar daftarida qayd etiladi va talabgor shaxsga beriladi.

N a m u n a l a r :

Bosma ish qog‘ozida (blankada)


0 ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta ’limi vazirligi

Bobur nomidagi 231- maktab

700410. Toshkent sh. Ulug‘bek ko‘chasi, 21. Tel: 65- 99-91 № 215 2002- y. 20- iyun

M a’lumotnoma

Shari pov Salim Karimovich Toshkent shahar M irzo Ulug'bek tumanidagi 231- m aktabning 9- sinfini 2002- yili bitirib, shahodatnoma oldi.

M a’lum otnom a Toshkent shahar Mirzo U lug‘bek tumanidagi 25- litsey (kollej) m a’muriyatiga berildi.

Maktab direktori (imzo) Sh. K. Aliyev (M uhr)


0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta ’limi markazi

Toshkent shahar M irzo U lug‘bek tum ani 25- litsey (kollej)

700189, Toshkent shahri Navoiy ko‘chasi, 8.Tel: 41-88-15

№115 2002-yil 5 - may

M a’lumotnoma

Karimov Olim Orifovich haqiqatan ham 25- litsey (kollej) 2- bosqichida o ‘qiydi.

Ma’lumotnoma Toshkent shahar harbiy komissarligiga berildi.

Ilmiykotib (imzo) R. Aliyev Bosh hisobchi (imzo) Sh. Soliyeva

(M uhr)___________________________________________


Litsey (kollej)ning to ‘rt- Salimov Karim Olimovich burchak shtampi. Litsey- kirish imtihonlaridan ijobiy ning nomi, raqami. baholar olib, Toshkent sha- M a’lum otnom aning har Mirzo Ulug‘bek tumani raqami va berilgan kun 25- akademik kollej (litsey) sanasi. ning 1- bosqichiga qabul

qilindi.

M a’lumotnoma mahalla fuqarolar yig‘ini rahbariyatiga ko‘rsatish uchun berildi.

Kadrlar bo‘lim ining boshlig‘i (imzo) K. 0 ‘rinov (M uhr)

M a’lumotnoma

Mahalla fuqarolar yig‘ili- Karim Obidovichshining to ‘rtburchak Orifovmuhri. Tum an, shahar va Toshkent shahar Yak-mahalla nomi. M a’lum ot- kasaroy tum ani Bahornomaning raqami va ko‘chasi, 81- uydaberilgan kun sanasi. yashaydi.

M a’lum otnom a litsey m a’muriyatiga topshirish uchun berildi.

Navoiy nomli mahalla fuqarolar yig‘ilishining raisi (imzo) O. SherovKotibi (imzo) T.Olimova

(M u h r)

221- topshiriq. Ma’lumotnomada qoMtanadigan o'ziga xos so‘z va iboralami aniqlang.

222- topshiriq. Yashayotgan joyingiz, oilangiz to‘g‘risida ma’lumotnoma yozing.


HSavollarga javob bering

1. Ma’lumotnomaning qanday turlari bor?2. Ma’lumotnomani qachon va kim beradi?

IshonchnomaIshonchnoma muassasa yoki ayrim shaxs tom onidan

biror ishni bajarish uchun beriladigan yozm a hujjatdir. Shunga ko'ra ishonchnom a muassasadan yoki ayrim shaxs tomonidan biror shaxsga shu muassasa yoki shaxs nom idan ish ko‘rishga ishonib topshiriladi. Muassasa nom idan ish ko'riladigan ishonchnom ani notarial idora xodim i tasdiqlashi kerak.

Bunday ishonchnom alarda hujjatning am al q ilish muddati belgilanadi (m uddat 3 yildan oshmasligi kerak). Agar bunday m uddat ko‘rsatilm asa, berilgan kundan boshlab bir yilgacha amal qilishi mumkin. Ishonchnom ada sana ko‘rsatilmasa, bunday ishonchnom a haqiqiy hisob- lanmaydi.

Ishonchnoma asosida faqat hujjatda ko‘rsatilgan shaxsgina ish ko‘radi.

M uassasa tom onidan b e r ila d ig a n is h o n c h n o m a tasdiqlangar rasmiy shaklda (blankada) b o 'lad i. Agar bunday rasmiy bosma shaklda qog‘oz (blanka) b o ‘lmasa, uni mashinkada yozish ham mumkin, am m o bu holda hujijatning chap tom onida m uassasaning to ‘rtbu rchak muhri (shtampi) bo‘lishi shart. Muassasa nom idan berilgan ishonchnoma shu muassasa xodimigagina berilib, muassasa rahbari va bosh hisobchi qo‘l qo ‘yadi.

Ishonchnomaning ikkinchi turi shaxsiy boMib, b ir shaxs ikkinchisiga o ‘z nom idan ish ko‘rishni ishonib topshiradi. B unday ish o n ch n o m alar pul yoki h u jja tla rn i o lish , avtomobilni boshqarish, oldi-sotdi shartnom alarini tuzish, mulkni boshqarish kabi sohalar bo‘yicha bo‘lishi mum kin. Bunday ishonchnom ani notarial idora xodim i tasdiqlashi shart emas, faqat ishonchnom a bergan shaxs ishlayotgan joyidagi kadrlar bo ‘limining boshlig‘i ishonch bildirgan shaxsning imzosini tasdiqlab berishi kifoya.


Shaxsiy ishonchnomaning tuzilishi.1. Hujjatning nom i ( ishonchnoma).2. Ishonch bildiruvchining to ‘liq nomi (ismi, otasining

ism i, familiyasi).3. Ishonchnom a berilgan shaxsning to ‘liq nomi (ismi,

otasining ismi, familiyasi).4. Ishonchnom a mazmuni (matni).5. Topshirilgan vazifaning amalga oshirilishi zarur

b o ‘lgan idoraning to ‘liq nomi.6. Ishonch bildiruvchining imzosi, ismi, otasining ismi,

familiyasi.7. Ishonchnom a berilgan vaqt.8. Ishonch bildirgan shaxsning imzosini tasdiqlovchi

shaxsning lavozimi va imzosi.9. Sana va yumaloq muhr.

N a m u n a :

Ishonchnoma

M en, Chilonzor tum ani 26- litseyning 2- bosqich talabasi Ibrohimov Karim Odilovich, shu litseyning 2- bosqich talabasi Sheraliyev Sulton Tohirovichga (SA seriyali 0681190 raqam li pasportga ega) 15 -a loqa b o ‘lim idan mening nomimga kelgan pochta joknatmasini olish uchun ishonch bildiraman.

Ish o n ch n o m a 2 0 0 2 -yil 1- dekabrgacha haqiqiy hisoblanadi.

2002- yil 5- oktabr (imzo) K. O. Ibrohimov.K. O. Ibrohimov imzosini tasdiqlayman.K adrlarbo ‘Iimi boshlig‘i (imzo) S. Aliyev.(m u h r)2003-yil 6- oktabr.

223- topshiriq. Ishonchnomada qo'llangan o'ziga xos so‘z va iborani ajrating.


224- topshiriq. Siz nomingizdan o‘rtog‘ingizga pochtadan pul olishga ishonchnoma yozib bering.

225- topshiriq. Quyidagi so‘z birikmalarini eslab qoling.Ma'lumotnoma ... ga berildi, qabul qilindi, ishonch bildiraman.


1. Ma’lumotnoma va ishonchnoma kimga va nima maqsadda beriladi?

2. Muhr, shtamp va sana ma’lumotnoma va ishonchnomaning qayeriga qo‘yiladi?

3. Ma’lumotnoma va ishonchnomani kimga beriladi?4. Ma’lumotnoma va ishonchnomaga kim qo‘l qo‘yadi?5. Ma’lumotnoma va ishonchnoma bergan shaxsning imzosi

tasdiqlanadimi?

Tavsifnoma (x a rak te ris tik a )

Tavsifnoma biror shaxsning m ehnat va ijtimoiy faoliyati, uning xislatlari, xulqi haqida batafsil yozilgan hujjatdir.

Odatda, tavsifnoma shaxsga o ‘qishda, ishlashda, iavozimga tayinlashda yoki boshqa maqsadlar uchun beriladi.

Tavsifnomaning tuzilishi.1. Tavsifnoma yuborayotgan idora yoki shaxs nomi.2. Huijat nom i (tavsifnoma).3. M atn (shaxs haqida asosiy m a’lum otlar: tug‘ilgan

yili, millati, ismi, otasining ismi, familiyasi).4. M a’lum oti, fanlarga bo‘lgan m unosabati, intizomi,

ijtimoiy faoliyati. Tavsif qilishdan maqsad.5. Imzosi.6. Sana.7. M uhr.Agar tavsifnoma biror tashkilotda m uhokam a qilingan

boMsa, bayonnom aning raqami va sanasi ham kokrsatiladi.Tavsifnomaga muassasa boshlig‘i va kasaba uyushmasining

raisi imzo qo‘yadi, ularning imzosi m uhr bilan tasdiq- lanadi.

Tavsifnoma shaxsan ta’riflangan shaxsga beriladi yoki talab qilgan tashkilotga jo ‘natiladi.16 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 241


Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi 210-m aktabni bitirgan, 1985- yilda tug‘ilgan 0 ‘rinov Shokir lkromovichga

Tavsifnoma

S h o k ir Ik ro m o v ic h 0 ‘r in o v 1991- y il M irzo U lug'bek tum anidagi 210- m aktabning 1- sinfiga kirib, shu m aktabning 9- sinfini 2001- yili bitirdi. Millati o ‘zbek.

Sh. I. 0 ‘rinov maktabda ham m a fanlardan yaxshi baholar olib o lqidi. U ayniqsa matematika va fizika fanlari bilan qiziqdi, yaxshi va a’lo baholar oldi. Maktabda va tum anda o ‘tkazilgan olimpiadalarda qatnashib, faxriy yorliqlar bilan taqdirlandi.

Tavsifnom a Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 21- akadem ik litsey m a’muriyatiga berildi.

Maktab direktori (imzo) O. Odilov

Kasaba uyushmasining raisi S. Mallayev

(m uhr)

(sana)


Toshkent shahar Chilonzor tumani 21- akadem ik litseyini 2003/2004- o ‘quvyili tam om lagan, 1985-yil tu g ‘ilgan, millati o ‘zbek, Odil K arim ovich Shayxovga

Tavsifnoma

О. K. Shayxov C hilonzor tum an i 2 1 - akadem ik litseyning 1- bosqichiga 2001/2002- o'quv yili kirib, 2003/2004- o ‘quv yili shu litseyni bitirdi.

О. K. Shayxov litseyni a ’Io baholar bilan tam om lab, tegishli shahodatnom ani oldi. О. K. Shayxov o 'q ish davrida fanlarni c h u q u ro ‘zlash tird i, q o ‘shim cha ad a - biyotlarni o ‘rganib chiqdi, za ru r ilmiy sem inarlarga faol qatnashib , maktab va tum an d a tashkil etilgan olim piadalarda ishtirok etd i va faxriy yorliqlar b ilan m ukofotlandi.

О. K. Shayxov litsey jamoat ishlarida ham faol ishtirok etib, sinf sardori vazifasini bajarib keldi.

О. K. Shayxovning ijtimoiy fanlarga bo‘lgan qiziqishini hisobga olib, litsey ma’muriyati uni tarix yoki huquq- shunoslik mutaxassisligiga qabu l qilish im tihon lari tanloviga qo‘yishni tavsiya etadi.

Tavsifnoma 0 ‘zbekiston Milliy universiteti rahbariyatiga taqdim etish uchun berildi.

Litsey direktori (imzo) K. Qoriyev

226- topshiriq. Tavsifnomada qo'llangan o'ziga xos so‘z va iboralarni aniqiang.


Tavsiyanom a (rekom endatsiya)

Tavsiyanoma b iro r tashkilotga a ’zo bo‘lish yoki lavo- zimga biror shaxsni tavsiya etish uchun beriladi.

Tavsiyanomani tashkilot yoki ayrim shaxsberishi mumkin.Tavsiyanomada tavsiya etiladigan shaxsning belgilari (ish

faoliyati, xulqi, jam iyatda tutgan o ‘rni) ham da tavsiya etilayotgan lavozim yoki ishni bajarish qobiliyati ta ’riflab beriladi.

Tavsiyanomaning tarkibi:1. Hu]jatning nom i.2. Matn.3. Tavsiyanoma beruvchi tashkilot rahbarining yoki

ayrim shaxsning ismi, otasining ismi va familiyasi.4. Imzo.5. Sana.

N a m u n a :

Tavsiyanoma

Men, 17-litsey (kollej)ning 2-bosqich guruhi rahbari Chori U m arov, guruhning talabasi Karim Salimovni 1- bosqich talabaligidan bilaman. Karim Salimov o ‘zining namunali intizom i va a ’lo baholari bilan, litsey (kollej) jam oat ishida qatnashishi bilan o ‘z guruhida va litsey (kollej)da katta obro‘ qozondi.

Shu sababli m en Karim Salimovni litsey (kollej) „Kamolot“ tashiklotiga a ’zolikka tavsiya etaman.

(imzo) Chori Umarov2003- yil 5- yanvar

227~ topshiriq. Tavsiyanomada qo‘llangan so‘z va iboralarni toping.

228- topshiriq. Sinftioshingizga „Kamolot“ tashkilotiga a’zolikka qabul qilinishi uchun tavsiyanoma yozing. ,[p hnodi

229- topshiriq. Quyidagi so‘z birikmalarini eslab qoling: maqsadda berildi, tavsiya eti/adi.


Savollarga javob bering1. Tavsiyanoma bilan tavsifnomaning qanday farqi bor?2. Tavsiyanoma va tavsifnoma nima maqsaddava kimga

beriladi?3. Tavsiyanoma va tavsifnomaga kim imzo chekadi?

Bayonnom a

Bayonnom a turli yig‘ilishlar, kengashlarda ko‘rilgan masalalar, uning muhokamasi va qabul qilingan qarorlar qayd etilgan rasmiy hujjatdir.

Bayonnomada so‘zlangan nutqlar, savol-javoblar an iq , qisqa, am m o mazmunli jum lalar orqali beriladi. A gar majlis, yig‘ilish to ‘g‘risida to ‘g‘ri m a’lumot berish zaru - riyati bo ‘lsa, nutqlar, savol-javoblar stenografiya qilinadi.

Bayonnomaning tuzilishi:1. Muassasa nomi.2. Hujjatning soni va nomi (bayonnoma).3. Yig‘ilish sanasi va joyi.4. Yig‘ilish qatnashchilarining ro ‘yxati yoki soni ko ‘r-

satilib, ro‘yxati ilova qilinadi.5. Yig‘ilish raisi va kotibi (bu bandni 4- banddan oldin

ham ko‘rsatish mumkin).6. „Kun tartibi“ .7. M atn:

a) „eshitildi“b) savol-javoblard) „so‘zga chiqdilar“e) „qaror qilindi“

8. Ilovalar (agar ular bo‘lsa).9. Imzolar (rais va kotib imzolari).E s la tm a : hujjat nomi, kun tartibi, eshitildi, so ‘zgo

chiqqanlar, qaror qabul qilindi so ‘zlari bosh harflar b ilan yoziladi.

Bayonnom aning haqiqiy huquqiy hujjat hisoblanishi yig‘inda jam oa a ’zolarining qatnashishiga bog‘liq. A gar a ’zolaming ishtiroki yetarli (kvorum) bo'lm asa, bunday bayorinohia yuridik huquqqa ega boMmaydi.L_N!a'iiLiiii â lâ r : .. .......... * . li' ^


T osh k en t s h a h a r C h ilo n zo r tu m an i 15- kollej (litsey) 2- bosqich talabalari yig‘ilishining

4- majlis bayonnomasi2003- yil 15- sentabr Toshkent shahriRais — K. NasimovKotiba — S. IsmoilovaQatnashdilar: 1 - bosqich guruhi rahbari S. Ro‘ziyev

va 25 talaba (ro‘yxat ilova qilinadi).Kun tartibi:

1 - bosqich ta labalar guruhining sardorini saylash (guruh rahbari S. R o ‘ziyev axboroti).

S. Ro‘ziyevning so zi eshitildi:S. Ro‘ziyev guruh sardoriga intizom li va bilimli

talabani saylashni taklif.etdi va nomzodlar ko4rsatilishini so‘radi.

S o ‘ z g a c h i q d i l a r :T aiaba K. Soliyev (Ï. K arim ovning nom zodin i

ko‘rsatadi va ta ’riflaydi).Talaba S. Erkinov (S. Obidov nomzodini ko‘rsatib,

uni ta ’riflaydi).S o ‘ z g a c h i q d i l a r :Sh. Fayziyev (S .O bidov nom zodini yoqlaydi va

ta ’riflaydi).T. Soliyev (I. K arim ov nom zodini yoqlaydi va

ta ’riflaydi).Rais K. N asim ov: H ar ikki n o m zo d n i ovozga

qo‘yaman. Kim I. Karimov nomzodini yoqlaydi?(I. Karimov 17 ovozoladi).Rais: Kim S. Obidov nomzodini yoqlaydi?(S. Obidov 8 ta ovoz oladi).Q a r o r q i l i n d i :1. I bosqich guruhi sardori qilib I. Karimov saylansin.2. Litsey (kollej) rahbaridan I. Karmovni 1 -bosqich

guruhi sardori qilib tayinlash to ‘g ‘risida buyruq qabul qilish so‘ralsin.

Majlis raisi (imzo) K. Nasimov ________Kotiba (im zo)_________________S. Islomova


Toshkent shahar Traktor zavodi kasaba uyushmasi yig'ilishining

4- bayonnomasi2001.15.01 T osh k en t sh ah riRais — Sh. Karimov Kotiba — S. NaimovaQatnashdilar: 17- kasaba uyushmasi a ’zolaridan 15

kishi qatnashdi (ro‘yxat ilova qilinadi).Kun tartibi:

1. Zavodda ishchilaming m ehnat intizom i (m a’ruzachi — kasaba uyushmasi raisi P. Otaxo‘jayev).

2. Ishchi Y. A. Olimovga moddiy yordam berish to ‘g‘- risida (m a’ruzachi: kasaba uyushmasi raisi o ‘rinbosari T. To'qliyev).

3. Turli masalalar.Eshitildi: 1. P. Otaxo'jayevning m a’ruzasi (m a’ruza

ilova qilinadi).2. So‘zga chiqdilar: (so‘zga chiqqanlar nutqining qisqa

mazmuni yoziladi.)3. M a ’ru zach ig a sav o lla r: (sav o lla rn in g q isqa

mazmuni).4. Javoblar: (javob ham qisqa yoziladi).5. Q aror qilindi: (qabul qilingan qarorning qisqa

mazmuni.)6. Imzolar.

Rais (imzo) Sh. KarimovKotiba (imzo) S. Naimova

Kun tartibining 2- va 3- masalalari ham shu tartibda yoziladi.

230- topshiriq. Bayonnomada qoMlangan o'ziga xos so‘z va iboralarni ajrating.

231- topshiriq. Navro‘z bayramiga tayyorgarlik va sinfdagi intizom haqida bayonnoma yozing.


232- topshiriq. Quyidagi so‘z birikmalarini eslab qoling: Qatnashdilar, k m tartibi, qaror qilindi, eshitildi, so ‘zladi, so ‘zga chiqdi, tüklif etdi, saylash so ‘ralsin, savoüar, javoblar berdi, 1-masala, 2 - masala, so ‘ralsin, qaror qüinsin.


3. Sana bayonnomaning qayeriga qo'yüadi?4. Bayonnomaga kim qo‘l qo‘yadi?5. Bayonnomaga qaysi holda ilova qilinadi?

233- topshiriq. Maínni ifodali o'qing. Mazmunini tushuntirib bering.

SO H IBQ IRON O 'G ITLARID A N

H okim lar, sipoh va raiyatdan qaysi birining xalqqa jabr-zulm yetkazganini eshitsam darhol adolat va insof yuzasidan chora ko‘rdim.

* * *

D o'st-dushm andan kimki menga iltijo qilib kelgudek b o ‘lsa, do ‘stlarga shunday m uom ala qildimki, do ‘stIigi y an ad a o rtd i, dushm anga esa shunday m unosabatda b o ‘ldimki, ularning dushmanligi do‘stlikka aylandi.

* * *

Barcha ishlarimning to ‘qqiz ulushini kengash, tadbir va m ashvarat, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirdim.

* * *

H ar bir o ‘lka va shahar aholisining ashrof ulug‘lari va buzruklari bilan oshno tutindim . Ularning mijozlariga, tabiatiga to ‘g‘ri kelgan, o ‘zlari tilagan odam lam i ularga hokim qilib tayinladim. (Gaz•)248

1. Bayonnomaning qanday turlari bor?2. Bayonnoma kim tomonidan yoziladi?


Tilxat

Tilxat biror narsa (pul, hujjat, buyum va boshqalar) olinganda beriladi. Tilxat bir nusxada tuzilib, beruvchiga topshiriladi. Tilxat tuzatilmaydi.

Tilxatning tuzilishi:1. Huijatning nomi (tilxat).2. Tilxat beruvchining lavozimi, ismi, otasining ismi,

familiyasi.3. Olingan pul, hujjat yoki narsaning nomi, miqdori

(summasi).4. Tilxat berilgan sana.5. Tilxat beruvchining imzosi, ism i, otasining ismi

(bosh harflar bilan), familiyasi.

Eslatma:1. Zarur topilgan o ‘rinlarda olingan narsani qaytarib

topshirish muddati ham ko‘rsatiladi.2. Olingan narsa, pulning miqdori raqam va yozma

ravishda ko'rsatiladi.

N a m u n a :

Tilxat

Men, Chilonzor tumani 21 - litsey (kollej) II bosqich talabasi Karim Olimovich Soliyev shu litseyningII bosqich talabasi Barot Tursunovdan 10000 (o ‘n ming) so‘mni bir oy ichida to la sh sharti bilan oldim.

2003- yil 12- may (imzo) K. O. Soliyev

234- topshiriq. Tilxatda qoMlangan o‘ziga xos sokz va iboralami aniqlang.

235- topshiriq. Talabalarga tarqatish uchun litsey buxgalteriya- sidan 15000 (o‘n besh ming) sokm pul olganingizga tilxat yozib bering.


Tushuntirish xati

0 ‘qish yoki o ‘qishdan tashqari vaqtda ro 'y bergan holatni (darsga kech kelish yoki kelmaslik, ichki tartib va intizomni buzish, bir vazifani bajarmaslik yoki uni ba- jarishdagi o ‘zgarishlar va b.) biror hujjat asosida rahbarga izohlab berish bilan bog‘liq bo‘lgan hujjat — tushuntirish xati b o ‘ladi. Tushuntirish xati talab qilgan rahbar yoki shaxs nom iga yozilib, rahbar tom onidan tushuntirish xatining chap tarafiga hujjatning ijrosi to ‘g'risida xat (rezolyutsiya) qo'yadi.

Tushuntirish xatining tuzilishi:1. Tushuntirish xati yuborilayotgan shaxs yoki tash-

kilotning to ‘liq nomi.2. Hujjatning nomi (tushuntirish xati).3. Hujjatning matni (mazmuni).4. Imzo, xat yozuvchining ismi, otasining ismi (qisqa

holda) va familiyasi.5. Sana (hujjat tuzilgan vaqt).

N a m u n a :

Toshkent shahar Chilonzor tumani 25- litsey (kollej) direktori K. Aliyevga shu litseyning 1-bosqich talabasi Salimjon Qahhorovning

Tushuntirish xati

M en 2003- yilning 20- dekabridan 2004- yil 10- yanvarigacha 1 5 -shahar kasalxonasida davolanib, dars- Iarga qatnasha olmadim.

Ilova: 1 5 -shahar kasalxonasi shifokorining m a’lu- motnomasi.

(imzo) S. Qahhorov2004- yil 12- yanvar

236- topshiriq. Tushuntirish xatidagi o‘ziga xos mazmun va qollangan so‘z hamda iboralami aytib bering.250


237- topskiriq. Ukangiz betobligi tufayli imtihonni topshira ol- maganligingiz haqida tushuntirish xati yozitig.

238- topshiriq. Quyidagi so‘z va so‘z birikmalarini eslab qoling:

Sharti bilan oldim, men ... oldim, qatnasha olmadim, so ‘rayman.


1. Tilxat qaysi holatlarda beriladi?2. Tilxatda aniq sanalarva ismlar qanday ko‘rsatiladi?3. Olingan summa yoki narsaning miqdori qanday (yoz-

ma, raqam bilan) ko‘rsatiladi?4. Tushuntirish xati qanday holatlarda yoziladi?5. Tushuntirish xati kimga yoziladi?6. Qaysi holatlarda tushuntirish xatiga ilova qilinadi?

239- topshiriq. Matnning mazmunini sintaktik tahlil qiling.Qissadan hissa

BEMOR KIYIK

Bir kiyik kasal bolib yotib qolibdi. Bemomi ko‘rgani kelgan do‘stlari kiyik ko‘nglini ko‘tarish maqsadida bir necha kunlab shu atrofda qolib ketibdilar. Kunlar o ‘tibdi. Biroz dar- monga kirgan kiyik o‘tlashga chiqibdi, ziyoratchilar ko‘pchilik bo‘lganligidan tevarak-atrofda biron xas-cho‘p qolmagan ekan. Madorsiz kiyik qo‘shni o‘tloqqa yetolmay, sillasi qurib nobud bolibdi. Qissadan hissa: urug‘-aym og‘i haddan ziyod ko‘p kishining g‘am-tashvishi ham bisyor bo'ladi.

(„ Luqmon masallari“ kitobidan)

A D RES

Odatda, pochta orqali xat, buyum yoki pul jo ‘natiladi. Xat yoki pul jo ‘natilganda maxsus tayyorlangan konvert (xat jild) yoki blanka (bosma ish qog‘ozi)da yuboriladigan joy, idora, shaxs nomi ko‘rsatiladi, konvert yoki blanka- ning ostiga jo knatuvchining yoki tashkilotning nomi yoziladi. Agar biror buyum (posilka) jo ‘natiladigan bolsa, m azkur adres matoga o‘raigan buyum (posilka)ga yoziladi.


Har uch holatda jo ‘natma o‘z vaqtida va tegishli shaxs yoki tashkilotga aniq va tez yetib borishi uchun har bir aloqa boMimiga tegishli bo‘lgan shartli raqam lar (indeks) ko‘rsatiiadi. Jo 'n a tm a n i oluvchi jo ‘nalish kelishigida, yuboruvchi — bosh kelishik shaklida yoziladi.

Agar yuboruvchi jo ‘natma xat mazmunini boshqalarga oshkora qilishni xohlamasa yoki jo ‘natma oluvchining aniq adresi bo‘lmasa, jo lnatm a yuboriladigan manzil va uning indeksi ko‘rsatilib, oluvchining ismi, otasining ismi, familiyasi to ‘liq ko‘rsatilib yoziladi. Yuboriladigan joy nomidan so‘ng „talab qilib olinguncha“ (chet el davlatlarda „D o vostrebovaniya“ ) deb yoziladi.

Jo ‘natmaga zarur o ‘rinlarda jo ‘natish usuli „avia“ , „shoshilinch“ , „qim m atli“ , „buyurtma“ („zakaznoye“) so‘z- lari qo ‘yilishi m um kin.

Agar jo ‘natm a m a’lum shaxsga tegishi shart bo'lsa, ism, otasining ism i, fam iliyasidan so ‘ng „shaxsan“ so ‘zi qo‘shiladi. Agar jo ‘natmani oluvchining ismi, familiyasi, nom a’lum bo‘Isa, tashkilotning nomigina yoziladi.

Adres yozish tartibi:1. Jo ‘natuvchining adresi, ismi, otasining ismi (buni

qisqartirib bosh harflar bilan yozish ham mum kin) va familiyasi.

2. Qayerga.3. Joknatm a yuborilgan aloqa boMimi indeksi.4. Kimga (konvertda ikki xil shaxs ko‘rsatilishi m um

kin).

N a m u n a l a r :

Kimdan Farg‘ona shahar, 71. Bahor ko‘chasi, 11 -uy.Qobulov Shermatdan

Kimga 700141, Toshkent shahar, Hamza tumani, Navoiy ko‘chasi, 3- uy.

Sodiqov Abdulazizga700189 (qabul qiluvchiboMim indeksi)_______________________________


Kimdan Samarqand shahri, 61 Talab qilib olguncha Haydarov Komil Asilovichdan

Kimga 700195, Toshkent shahar, Ulug‘bek tum ani, Ilg'or ko‘chasi, 81- uy.

S.O. Soatovga

713711‘ (qabul qiluvchi aloqa bolim ining indeksi)

240- topshiriq. Adresning shakllari haqida gapirib bering.241- topshiriq. Samarqanddagi oyingizga yuboriladigan xat

adresini yozing.242- topshiriq. Quyidagi so‘z va so‘z birikmalarini eslab qoling:Aloqa boTimi indeksi, qayerga, qayerdan, Muhtaram

A.ga ...tashkilot rahbari B.ga.


H= l| 1. Yuboriladigan xat adresi qayerga yoziladi (konvertga, ___ .____alohida narsalarga)?

2. Adres kimga yoziladi?3. lndeks xatning qayeriga yoziladi?

Adres ayrim shaxs yoki tashkilotlarga yuboriladigan kon- v e rtla rg ag in a (xat jild ig a g in a ) em as, tu r li b o sh q a jo ‘natm alar (posilka va b.) ustiga ham (yuqoridagi tartibda) yoziladi.

Adres tabriknoma shaklida ayrim shaxslar yoki jam oa nomiga ham yozilishi mumkin.

Bu holatda tabriknomada bevosita tabriklanuvchi shaxs nomi yoxud tashkilot nomi ko‘rsatiladi. Tabriknom aning matni shaxs yoki tashkilotning faoliyatidagi eng yaxshi xislatlar ko‘rsatiladi. Adresga tabrik etuvchi ayrim shaxs yoki shaxslar imzo chekadi va sanasini qo‘yadi.


SAMIMIY QUTLOVLAR

0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Islom Karimov Janobi oliylariga

M uborak Ramazón oyini kutib olayotganimizda Siz Janobi Oliylariga o ‘zimning samimiy tabriklarimni yo‘l- lashdan behad m am nunm an.

Ushbu qutlug‘ ayyomda Olloh Azza va Jalladan Siz Janobi Oliylariga baxt-saodat, sihat-salomatlik va do‘st 0 ‘zbekiston xalqiga va islom ummatiga xayr, baraka va muvaffaqiyatlar tilab qolaman.

H ar bir yilingiz xayrii bo ‘lsin, kamoli ehtirom ila

Muhammad Husniy M uborak, M isr Arab Respublikasi Prezidenti

0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Islom Karimov Janobi Oliylariga

Assalomu alaykum va rohmatuliohi va barokatuhu.Qutlug‘ Ramazón oyi kirib kelishi munosabati bi-

lan Saudiya Arabistoni Podshohligi xalqi, hukumati va shaxsan o‘z nom im dan Siz, Janobi Oliylariga sihat- salom atlik, baxt-saodat tilab, samimiy tabriklarim va birodarona istaklarimni yo‘llashdan mamnunman.

Q odir Ollohdan Sizga xayr-barakot, baxt-saodat, d o ‘st xalqingiz va musulmon ummatimiz xalqlariga esa zafar, shon-shuhratlar ato etishini so‘rab qolaman.

Samimiy ehtirom va xolis tilaklar ilaBirodaringizIkki muqaddas masjid xodimi Fahd bin Abdulaziz as-SAU D Saudiya Arabistoni Podshohi


243- topshiriq. Litsey tashkil bo'lganiga 10 (yoki S) yil toTishi va o‘qituvchi tavalludining 50 yilligini nishonlab litsey guruhi nomidan tabrik-adres yozing.

Telegramma

Muhim xabar va m a’lumotlami uzoq masofadagi biror idora yoki shaxsga tezda yetkazish yoki m a’lumotni olish uchun telegrammadan foydalaniladi. Telegrammalar, odatda, tayyor ish qog'ozlariga (blankalarga) yoziladi.

Telegramma matni qisqa, masalaning asosiy tomonlarini ifodalagan jum lalardan tuziladi. Telegram m alar matni, odatda, qo‘l bilan yozilishi ham m um kin, rasmiy telegrammalar (hukum at, xalqaro, idoralararo telegram m alar) m atni, odatda, yozuv m ashinkasida bosh harflar bilan ikki intervalda yoziladi, nuqta, vergul, tire kabi tinish belgilari qo‘yilmaydi yoki bu belgilar zarur bo‘lsa, so‘z bilan yoziladi. Telegrammada so‘z bo ‘g‘inlarga ajratil- maydi. Telegramma oxirida telegramma bergan shaxsning familiyasi yoki tashkilot nomi ko‘rsatiladi.

Telegrammani yozish tartibi1. Huljatning nomi.2. Telegrammaning turi to ‘g‘risida belgi (hukumat, xalq

aro, shoshilinch telegrammalar, am m o oddiy telegrammaga belgi qo‘yilmaydi).

3. Telegramma yuboriladigan joyning adresi, oluvchining ismi va familiyasi.

4. Matni.5. M atnning oxirida telegramma jo ‘natuvchi shaxsning

familiyasi (zarur topilsa) yoki tashkilotning nom i (shart).6. Telegrammaning oxirgi qismida jo ‘natuvchi shaxs

ning yoki tashkilotning adresi (indeksi b ilan), nomi va familiyasi.

7. Agar telegramma tashkilot nomidan b o isa , telegrammaga tashkilotning m uhri qo‘yiladi.

N a m u n a l a r :


TELEG RAM M A (hammasi bosh harflarda)Q o‘qon 21 Umarxon ko‘chasi 1 uy Karimovga Toshkent Hamza tumani lOakademik iitsey (kollej)ga

kirish uchun menga oilamiz tarkibi to ‘g‘risida m a’lu- m otnom a jo 'nating Karimov

700197 Toshkent Hamza tum aniU chqun ko‘chasi 12 uy Karimova

TELEGRAM M ABuxoro 17 Sultonov kokchasi I5 u y Erkinovga

M uborak tug‘ilgan kuningiz bilan tabriklayman sog‘liq salom atlik tilaym an Burhonov

780176 F arg ‘ona shahar B ahor ko 'chasi 11 uy K arim ov

TELEGRAM M A

Farg‘ona 22 Ozodlik 8 Markaziy 5651 omonat kas- sasiga M en Teshaboyev Olim 2811 raqamli joriy hiso- bimdagi pulni 7811 sonli Toshkent Asakajamg'arma xazinasining mening nomimdagi 6711287 hisob kitobiga o'tkazishingizni sokrayman Teshaboyev

Pasport SA 182150 _ , , l" lz° , 4. ,1997 yil 15 may Toshkent Ulug bekFarg 'ona shahar !i0 ®S1 uy . .ichki ishlar bo'lim i Teshaboyev (telegrafch.tomonidan berilgan ,m2om t^d.qlayd, va

o z muhrini qo yadi)

Hozirgi paytda telegraf yoki faks orqali katta hajmdagi buyruqlar, shoshilinch xatlarni, ishonchnom a va boshqa hujjatlarni (telegraO ham jo knatish mumkin.256


244- topshiriq. Telegrammaning tuzilishini so‘zlab bering.245- topshiriq. Darsliklar olish uchun pul sokrab otangizga

telegramma jo‘nating.


1. Telegramma qaysi hollarda beriladi?2. Telegrammada so‘zlar qanday yoziladi?3. Telegrammalarning shakllarini aytib bering.

E ’lon

Ko‘pchilikka, ba’zan ayrim shaxslarga qaratilgan biror xabar, yangilik yoki farmoyish e ’lon orqali m a’lum qilinadi. E ’lon radio, teleko‘rsatuvlar orqali, ko‘proq yozm a ravishda m a’lum qilinadi. M uhim roq xabar, buyruq, yan- giliklar bildirish deb ham yoziladi.

E ’lonni yozish tartibi:1. Hujjatning nomi (e ’lon).2. Tadbirning:a) o ‘tkazish joyi;b) vaqti;d) matni;e) e’lon beruvchi muassasa, uyushm a yoki shaxs nomi.

N a m u n a l a r :

E’LON2002- yil 16- sentabrdan litsey (kollej)da ingliz tilini

o ‘rganish to ‘garagi tashkil etiladi. To'garakka qatna- shishni istagan talabalar 10- „A “ sin f sardori

Ortiqova Shoiraga murojaat qilsinlar.

Litsey talabalar uyushmasi.

17 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 257


E’LON

Shu yil 25- oktabr soat 15 00 da litseyning 18- dars- xonasida 0 ‘zbekiston xalq shoiri A .O ripov bilan litsey (kollej)ning yosh shoirlari uchrashuvi o ‘tkaziladi.

Uchrashuvga litsey (kollej)ning yosh shoirlari va litseyning she’riyatga qiziquvchi talabalari taklif etiladi.

M ashhur shoir bilan uchrashuvga marhamat!

246- topshiriq. E'londa qo'llanadigan so'z va so‘z shakllarini aytib bering.

247« topshiriq. Sinf majlisi bolishi haqida e’lon yozing.

TaklifnomaTaklifnoma — biror tantanali tadbir (anjum an, kon-

sert, tug‘ilgan kun, to ‘y, turli marosim va b.)ga taklif etuvchi ish qog‘ozidir. Taklifnoma tarkibi:

1. Hujjat nom i ( taklifnoma).2. Kim tak lif etiladi (hurmatli3. M atni (qanday tadbir va uni o ‘tkazish sanasi, vaq-

ti, joyi).4. Taklif etuvchi shaxs yoki tashkilot nomi.Ba’zi taklifnom alarda anjumanning (yig‘ilishning) das-

turi ham qo4shib beriladi.N a m u n a :

TAKLIFNOMA

Hurmatli ...0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat tili to kg‘risidagi

Qonunning qabul qilinishiga 12 yil to ‘lishi munosabati bilan 2001 - yilning 19-oktabrida soat 14 da „O natilim — jon-u dilim “ mavzusida o ‘tkaziladigan ilmiy-adabiy kechaga taklif etamiz.

Kecha universitet faollar zalida o ‘tkaziladi. 1Ma'naviyat va ma’rifat markazi O kzbek tili kafedrasi



Taklifnoma va dasturToshkent shahar Hamza tum ani 27- litsey (kollej)

m a’muriyati Sizni litsey (kollej) talabalarining bitirish kechasiga taklif etadi.

Kecha 2002- yil 2- iyul soat 14 da litsey (kollej)ning zalida (Bobur ko‘chasi, 28- uy) o ‘tkaziladi.

Litsey (kollej) m a’muriyati

DASTUR

Kun tartibi

1. Kechaning ochilishi. (Vazir o‘rinbosari K. Salimov)2. Bitiruvchi talabalarni tabriklash. (Litsey (kollej)

direktori S. Karimov)3. Bitiruvchilaming javob nutqi.4. Badiiy qism.

248- topshiriq. Taklifnomalaming mazmuni va tuzilishini aytib bering.

249- topshiriq. Litseyingizda Alisher Navoiy tavalludiga bag‘ishlangan majlis bo‘lishi va unda ko‘riladigan dasturdagi mavzular to‘g‘risida taklifnoma yozing.

250- topshiriq. „Davlat tili haqidagi Qonun — mustaqillik belgisi“ mavzusida insho yozing.

251- topshiriq. Taijimayi holingizni yozing.

Sinov savollari

I. Ma’lumotnoma kim tomonidan beriladi?___; 2. Tushuntirishxatiqandayholatlardayoziladi?

3. Bayonnoma qanday yoziladi?


252- topshiriq. Quyidagi so'z va so*z birikmalarini eslab qoling.

...m urojaat qilinadi, ... m a’lum qiladi, taklif qiladi, tad- b ir o'tkaziladi, hurmatli muhtaram ...

Savollarga javob berittg

1. E‘lonlar va taklifnomalar qanday holatlarda yoziladi?2. E’lon va taklifnoma kimga qaratiladi?3. E’lon va taklifnoma kim tomonidan beriladi?4. Taklifnoma qaysi holatlarda dastur bilan qo‘shib beriladi?

X at va yozishmalar

X at ham rasmiy hujjat bo‘lib, ikki turli bo‘ladi:1. Shaxsiy xatlar2. Rasmiy xat va yozishmalar1. Shaxsiy xatlarda bir shaxsning ikkinchisiga oilaviy

ahvoli, iltimosi, maslahati, bir masala bo‘yicha o ‘z fikri bo ‘lishi mumkin.

Ayrim shaxsiy xatlarda shunday masalalar izhor qilinishi tufayli, ijtimoiy tus oladi, hammaga ibrat bo‘larli masalalar ko ‘tariladi.

N a m u n a :

0 ‘RT0Q Q. K.!

Xatingizga kechikib javob berayotibman, uzr.1. 0 ‘zida talant borligini 40—50 yoshida payqagan odamlar

ham bor, lekin bularning birinchi yozgan asari rostdan ham talant egalari ekanini ko'rsatgan. Bu hikoyangiz Sizda talant borligini ko‘rsatmaydi, yozuvchilikka havas uyg‘onganini ko‘rsatadi, xolos. Havas hammada ham boMishi mumkin, lekin havasning o‘zi kishini hech qayoqqa eltmaydi. Men, masalan, tanbur chertib hammani qoyil qilgim keladi, lekin na choraki dard bor-u, darmon yolq.

2. Redaksiya xodimlarining aybi hikoyangizni tushunma- ganligida emas, tushunib turib sizga rostini aytmaganligida. Agar rostini aytsa, bir-ikki kun xunob bo‘lar edingiz, yana bir- ikkita idoraga ariza yozar edingiz-da, oqibat, o‘ylab insofga ke-


lar edingiz. Qarang, bir yildan beri redaksiya xodimlari bilan olishibsiz, bir yildan beri hamma aybni o‘shalarga qo‘yib bo‘g‘ilib yuribsiz-u, biron marta tanangizga o‘ylab: „Men nohaq bo'lmayin tag'in“ , degan gap xayolingizga kelmapti!

Redaksiya xodimlari: ,,0 ‘zi durust, lekin kanichiliklardan xoli emas", deb sizga mumkin qadar beozor xatlar yozmasdan rostini aytsa, „bu narsa yaramaydi, adabiy saviyangiz shu boMsa, minba'd hikoya yozib ovora boMmang" desa, shu ovoragarchilik bo‘lmas edi.

3. Vomon xotin tolg‘risida yozish, har narsa yozish mumkin. Lekin yozgan vaqtda yozishdan maqsad nima ekanini, onamiz ham, oilamiz ham xotin jinsidan ekanini esimizdan chiqarmas- iigimiz kerak.

Boshqa ish qiling. Boshqa ishda muvaffaqiyat tilayman.(A.Qah.)

2. Rasmly xatlar davlat rahbarlari orasida bo‘lib, m am- lakatlar orasidagi iqtisodiy, siyosiy, harbiy, ijtimoiy mu- nosabatlarga bag‘ishlanadi yoki b ir m uhim voqeaga bag‘ishlanadi.

AM IR T E M U R N IN G FRANSIYA QIROLI SHARL VI GA M AKTUBI

„Buyuk Amir Ko'ragoniy — umrlari boqiy bo’lsin!Fransiya qiroli do'stining yuz ming ta’zimi va duolarini qabul

qilgaylar.Ko‘p minnatdorchiliklardan so‘ng ulug1 qirolga shuni ma’lum

qilamizki, Fra Friskin ustoz bizga yetib keldilar va ulug‘ qirol shon-shuhrati, buyukligi va oliy zot qalbi muhrlangan xatni kel- tirdilar. Bundan boshimiz osmonga yetdi. U bizga yana siz oliy zotlarning, yaratguvchi panohida, katta armiya bilan yolga chiqqa- ningizni va umumiy g4animlarimiz ustidan g'olib kelganingizni yetkazdilar.

Shundan so'ng biz Fra loaan Marchessiya de Sultoniyani Sizga bolgan voqealarni solzlab berishga yubordik. Mana endi biz ulug‘ qiroldan tez-tez maktub yoMlab turishlarini va xatlarda sihat-salo- matliklari haqida xabarlar yuborib, bizlarni xotirjam qilishlarini kutmoqdamiz. Yana Siz savdogarlaringizni biz tomonlarga yubor- >angiz, toki biz ulnrni qi/g'in, barcha izzatlarini joyiga qo*yib kutib olaylik. Bizning savdogarlarimiz Siz tomonlarga borsalar va


ularga ham shunday izzat-ikromlar ko‘rsatsanglar. Mayli, ular hech qanday xavf-xatarsiz, to'siqsiz yo‘l yursinlar.

Dunyoni savdogarlar farovon qiladilar, degan naqlni inkor etish befoyda.

(...) uzoq umr va salomlar yo'llaymiz.Ushbu 805- yilning muharram Shawal oyida bitildi“.

1. Yigit ham shunaqa bo Hadimi?Bu gap qaysi qato rda to ‘g‘ri izohlangan?

A. Sodda yoyiq gap.B. Sodda yig‘iq gap.C. Bosh boMakli gap.D. A va С.E. В va C.

2. Ertalab dugotialar maktabga erta kelishdi.Ushbu gap qaysi qatorda to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?

A. Bir bosh b o ia k li gap.B. Yig‘iq sodda gap.C. Yoyiq sodda gap.D. Shaxsi n om a’lum gap.H. A va C.

3. Quyidagi gap sodda gapning qaysi turiga kiradi? MargHlonda kichiklarni ham sizlashadi.

A. Shaxssiz gap.B. Shaxsi umumlashgan gap.C. Shaxsi topilm as gap.D. Atov gap.E. Shaxsi m a’lum gap.

4. Er-и xotinning urushi — doka ro 'molning qurishi. Bu gapdan qanday mazmun anglanadi?

A. Darak.B. Buyruq.

(L. Keren va Boganovich taijimasi) ( В. Ahmedov. „Amir Temut**)

Quyidagi test savollariga to ‘g ‘ri javoblarni bering


C. Undov.D. T a’kid.E. A va D.

5. Hammani maqtaydigan insonga ishonma!Ushbu jumlada „maqtaydigan“ so ‘zi qanday gap bo‘lagi bo‘lib keladi?

A. Kesim.B. Aniqlovchi.C. Toldiruvchi.D. Hol.E. Ega.

6. Burunni sassiq deb kesib tashlab bo‘lmaydi.Ushbu gap bir tarkibli gaplarning qaysi turiga kiradi?

A. Atov gap.B. Shaxssiz gap.C. Shaxsi umumlashgan gap.D. Shaxsi nom a’lum gap.E. Infinitiv gap.

7. Gapni gapir uqqattga.Ushbu jumladagi gapir fe’li qanday gapning kesimi bo‘lib keladi?

A. Darak gapning.B. Sokroq gapning.C. Buyruq gapning.D. Undov gapning.

TILNING JAMIYATDAGI 0 ‘RNI, TARAQQIYOTI VA 0 ‘RGANILISHI

TIL VA UNING JAMIYATDAGI 0 ‘RNI

Bilib oling, Til jamiyat mahsuli va jamiyatga xizm at qiladi, insonlar orasida o ‘zaro munosabatlar uchun aloqa quroli boladi.


Til tafakkur bilan bogMiq: jamiyatdagi ayrim hodisalar va o ‘zaro muloqot tufayli aw alo kishilarda bir-biriga biror narsa deyish ehtiyoji tugkiladi. Bu fikr sokz, til orqali m a’- lum bo‘ladi va okzgalarga izhor qilinadi va o ‘zaro aloqa kelib chiqadi.

O kzaro aloqa imo-ishora, hushtak va rasmlar orqali ham bo‘lishi mumkin. Temiryo‘l va mashina yokllarida turli belgi- chiziqlar juda ko‘p. Lekin ularning xizmati cheklangan. Masalan, hushtak faqat signal uchun yaroqli. lm o-isho- radan qorong'ida foydalanib boMmaydi. Rasmlar vositasida ham m a narsani ham ifodalayverish mumkin emas. Til esa har qanday sharoitda istalgan fikrni ifodalash imkoniyatiga ega. Shuning uchun tovush tili jamiyatning yagona va eng qulay aralashuv vositasi sanaladi.

Tilni inson yaratadi, o ‘zaro munosabatda tildan foydalaniladi, ana shu m unosabatlarda til rivojlanadi ham. 0 ‘zaro aralashuv jarayonida insonning aqliy va jism oniy fazilatlari taraqqiy eta boradi. Til faqat insonga xos hodisa, ne’m at, u inson jam iyatida kelib chiqadi va shu jamiyatda qollanadi.

1920-yilda Hindistonda ovchilarbo‘ri inidan ikkita bo‘ri bolasini va ikkita qizchani topib oldilar. Qizchalar okzlarini bo ‘rilardek tu tar edilar. Tokrt oyoqlab yurardilar, xom go‘shtni g'ajib yerdilar, uvillar edilar va qorong‘ida ovga chiqardilar. Bunday harakatlar, ayniqsa, bokrilar bilan kam deganda besh yil birga turgan qizda (Kamolada) juda aniq kokrinib turardi. Tarbiyachilar hazilakam mehnat qilmadilar, lekin Kamolada inson qiyofasiga kirish sur’ati nihoyatda sekinlik bilan bordi. Yetti yilda qiz zo‘rg‘a ikki oyoqda yura boshladi. T o 'rt yilda Kamola savollarni biroz tushundi, 6 ta sokzni yodlab oldi. Yetti yilda u bilgan sokzlar 45 tacha boMdi. U 16— 18 yoshga kirganda, o ‘zini xuddi to ‘rt yoshli boladay tuta boshladi. (I. Akimushkin esdaliklaridan)

253- topshiriq. Gaplarning mohiyatini o'z so'zingiz bilan tushuntiring.


1. Til kishini baxtli qiladi. Til kishini xor-zor ham qiladi. Til tufayli odamning boshi ham ketadi. Ikki narsa bilan kishi qarimaydi: b in — ezgu xulq, b in — yaxshi so ‘z. (X Xos Hojib) 2. So‘zdurki, nishon berur o ‘likka jond in , So‘z- durki, berur jong‘a xabar jonondin, Insonni so ‘z ayladi judo hayvondin, Bilkim guhari sharifroq yo‘q ondin. (N.)3. Tilshunoslaming Nyu-Yorkda bo‘lib o ‘tgan kongressida professor Karlo Talyavini hammani hayratda qoldirdi. U minbarga chiqib, 50 tilda birin-ketin tabrik nutqi so‘zladi. Talyavini — filologiya fanlari doktori, professor. (Gaz.)

4. Tilning yaratilishi inson tafakkurining kelib chiqishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Tafakkur rivoji bilan til ham shakllanadi, rivojlanadi. Shakllangan til doim o taraqqiyotda bo'ladi; jamiyatdagi har bir iqtisodiy, ijtim oiy, siyosiy, texnik o ‘zgarish ongga va u orqali tilga ta ’sir qiladi, til boyiydi, tobora takomillashib boradi,

Tildagi bo‘lgan o ‘zgarish til sathlarining turli sohalarida turlicha bo‘ladi: tilning eng tez o ‘zgaruvchi sohasi leksi- ka (lug‘at) bo‘lib, morfologiya va sintaksis qismi (qo‘shimchalari va gap tuzilish i) kam roq o ‘zgaradi. Fonetika (tovushlar sistemasi) sohasi eng kam o ‘zgaradigan qismdir.

UMUMXALQ TILI VA ADABIY TIL

| | Bilib oling. Umumxalq tili xalqning, elning, mii- '• latning umum tilidir. Umum bir tilda gaplashgan va

bir-birini tushungan insonlar bir xalq yoki millat hisoblanadi. Masalan, o ‘zbek tilida so‘zlashgan insonlar o ‘zbek xalqi yoki millati, nemis tilida so‘zlashganlar nemis xalqi yoki nemis millati, rus tilida so‘zlashganlar rus xalqi yoki rus millati deb nomlanadi.

Adabiy tilesa m a’lum qoidalar asosida ishlangan, m a’lum bir m e’yorga (normaga) solingan tildir. O datda, umumxalq tili doirasi kengaya borib, unga mahalliy sheva va lahjalar, turli guruhlar (artistlar, jinoyatchilar va b.) sokzlari, argo va beadab so‘zlar kiradi.


Adabiy til — bu matbuot va badiiy adabiyot tili b o iib , vozma va m a’ruza, radio, teleko‘rsatuv tili kabi og‘zaki shakllarga ega. Ilmiy til esa ilmiy maqola, monografiya, dissertatsiya tilidir.

Umumxalq tili insonlar tilga o ‘rgangan davrdan boshlanadi, rivojlana boradi va doim o mavjud boiadi.

Yozma til esa yozuvning kelib chiqishi bilan bog‘lanadi, har ikki til har vaqt barobar qo ilanad i. Olimlar har ikki tilni o ‘rganib, umumiy qoida-qonunlarni belgilab chiqa- dilar. Q onun-qoidalar adabiy til uchun asos boiadi.

Adabiy til qonun-qoidalari sheva va lahjalaming hammaga tushunarli va amalda bo‘lgan so‘z, qo‘shimchalari va so‘z birikmalari ham da gap qurilishini aniqlash orqali belgilanadi. Shu bilan birga, oldingi davr adabiy til xususiyatlari ham inobatga olinadi. Hozirgi o ‘zbek adabiy tili uchun eski m um toz o ‘zbek adabiy tili asosga olindi.

254- topshiriq. Quyidagi og‘zaki nutqqa oid jumialar orqali yozuvchi nima demoqchiligini aytib bering va bu jumlalami adabiy til bilan ifoda qiling.

1. N aoboro t bo ‘ladi, otam. (5. Ahm.) 3. H am m a ishni xorosho. Chista-yu chaqqon qilaman. (H. H.) 3. Ho- zirgina chiqib ketishgan edi. Institutga. Jinim dan yomon ko‘ram an. Shu odam ni. Endi boray. Maylimi? Q o‘ying shu ishingizni! Kim o ‘rgatdi senga yolg‘on gapirishni? Xo‘p ajoyib konsert bokldi televizorda. Keksayganida go‘rga tiqding tiriklay. (S. Ahm.) 4. Ko‘nglini sindirma go‘dakning. (5. Ahm.) 5. — Tonmaysan, o ‘bdan ish! — M usulm on- chiliq qig‘onsan-da! (A. Qod.) 6. Bilmasdan gapuralar. {Fitrat) 7. Aytalar {Fitrat)... 8 .... tijorat maktabiga o ‘qigan. {Fitrat)

HSavollar

1. Adabiy va xalq tili o‘rtasidagi farq nimada?2. Adabiy til qanday shakllanadi?


0 ‘ZBEK XALQI VA TILINING SHAKLLANISHI

Bizning millatimiz, xaiqimiz Ko ‘hna Xorazm zam in ida „ A vesto “ paydo bo'lgart zam onlardan buyon yashab keladi.

(Islom Karimov)

| f Bilib oling. 0 ‘zbek tili turkiy tillar oilasiga kiradi. Bu tilda so‘zlovchi aholi 20 milliondan ortiq bo‘lib, 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiladi.

5 milliondan ortiq o'zbeklar chet ellarda (Afg‘oniston, Po- kiston, Xitoy, Turkiya, Arabiston va sobiq Ittifoq respub- likalarida) yashaydi.

Turkiy tillar oilasiga, o ‘zbeklardan tashqari, turklar (Turkiya jum huriyati), uyg‘u rla r (X itoyning Shinjon- Qashqar viloyatida), qozoq, qirg‘iz, turkm an, ozarbay- jon, tatar, boshqird, qumiq kabi xalqlar kirib, ulaming soni 70 ga, aholisi 200 millionga yaqindir.

Bu turkiy xalqlar uchta guruhga bo ‘linadi: qarluqlar, q ipchoqlar, o ‘g‘uzlar. 0 ‘zbek tili asosan qarluq urug‘i guruhiga mansubdir.

0 ‘zbek xalqining shakllanishida 92 turkiy uruglam ing ishtirok etganini olimlar ko‘rsatib o ‘tadilar. Bu urug‘larning asosiy qismini qarluq urug‘lari tashkil etadi. Bun- dan tashqari, o ‘zbek xalqining tashkil topishida o ‘g ‘uz (Xorazm o‘lkasida) va qipchoq urug‘larining hamishtiroki bo‘lgan. (Qashqadaryo va Surxondaryo o ‘lkasida.)

0 ‘zbek va M arkaziy Osiyodagi tu rk iy xalqlarning dastlabki avlodlari Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan eron- zabon massagetlar, skiflar, sug‘dlar, turkiyzabon qang(- lilar, azlar, arg‘inlar, tirkashlar, uyshinlar, qarluq va qipchoq urug‘lari bo‘lgan. Bu urug‘lar Markaziy Osiyoda turkiy davlatlarini tashkil etganlar (m ilodgacha Qanxa, Xorazm, Parkana kabi, miloddan so ‘ng Kushon, Eftalit


xoqonligi kabi). VII asrda Markaziy Osiyoda Turk xoqonlari, VIII—X asrlarda 0 ‘rta Osiyoda qarluq va o ‘guz xoqonliklari shakllanadi.

X asrga kelib asosan qarluq urug‘laridan tashkil topgan Qoraxoniylar davlati barpo bo‘ladi. 0 ‘zbek xalqining (elatining) shakllanishi ham shu davrga to ‘g‘ri keladi. XI— XII asrlarda yaratilgan yozma adabiyot (,,Qutadg‘u bilig“ , „Hibatul haqoyiq“ , „M uhabbatnom a“ va boshqalar)ning tili ham asosan qarluq urug‘i tilidadir).

0 ‘zbek xalqining o ‘zbek deb nomlanishi XV asming oxirlarida Dashti Q ipchoqda shakllangan o ‘zbek davlati- ning XVI asr boshlarida 0 ‘rta Osiyoni bosib olishi va o ‘z nomini mahalliy turkiy urug‘larga berishidan boshlanadi.

0 ‘ZBEK ADABIY TILI VA UNING SHAKLLANISHI

Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili — bu millatning ruhidir. 0 ‘z ona tilini yo ‘qotgan har qanday millat o (zligidan judo bo'lishi muqarrardir.

(Islom Karimov)

If Bilib oling. Tilning shakllanishi xalqning shakllanishi '• bilan bog‘liq bo ‘ladi.

0 ‘zbek xalqining dastlabki avlodlari miloddan oldin Markaziy Osiyoda ko‘chib yurgan yarim ko‘chm anchi, chorvador turkiy qabila va urugMar (qang'lilar, uyshinlar, qarluq, uyg‘ur, az va b.) bo‘ldi. Har bir turkiy urug‘ va qabilaning tilida o ‘ziga xos xususiyatlar bo ‘lsa ham, ammo ular bir-birlarini yaxshi tushunganlar.

Miloddan oldingi davrga oid turkiy tilga mansub so‘z va iboralar yozilgan ayrim ashyolar topilgan bo‘lsa-da, turkiy tilda to ‘la m azm unli yozma matn hozircha topilgan emas. Turkiy tilda to ‘la mazmunli yozma matnlar VII—X asrlarga oid bo‘lib, Qadimgi Turkiy xoqonlikdavriga to‘g‘ri keladi. Bu yozma yodgorliklarning tili qadimiy turkiy til hisoblanib, turk („uyg‘u r“ ), run, braxma, moniy, suryoniy


yozuvlarida bitilgan. Bitiklar adabiy, diniy, rasmiy (shartnom a, tilxat va b.) sohalarga oiddir.

Qadimgi turkiy til keyingi va hozirgi turkiy tillar uchun asos bo ‘ldi.

XI—XII asrlar davomida asosiy turkiy xalqlar (o ‘zbek, turk, qozoq, uyg‘ur va b.) va ularning tillari shakllanadi. Bu davr tili qadimgi va eski o ‘zbek (turk, qozoq, uyg‘u r va b.) tili deb nomlanadi. Qadimgi o ‘zbek adabiy tilida Yusuf Xos Hojibning „Qutadg‘u bilig“ , Ahmad Yugnakiyning „Hibatul Haqoyiq“ , Rabg‘uziyning „Qisasul anbiyo“ kabi asarlari yozilgan.

Eski o ‘zbek adabiy tiliga Lutfiy, Sakkokiy, Atoiy asarlari kirib, XV asrga kelib A lisher Navoiy bu tilni yanada mukammallashtirdi, go‘zal nazmiy va nasriy asarlar yaratdi.

XVII asrga kelib, eski o ‘zbek adabiy tili xalq so‘zlashuv tiliga yaqinlashtirildi. Bu davr tili (XVII—XX asr boshlari) yangi o ‘zbek adabiy tili deyiladi. Bu tilda Turdi, M ashrab, Huvaydo, Fazliy, Gulxaniy, N odira, Xorazmiy, M uqi- miy, Furqat kabi yozuvchi va shoirlar, XX asr boshlarida C ho‘lpon, Ayniy, Abdulla Q odiriy, Fitrat kabi buyuk adiblar ijod qildi.

Hozirgi o'zbek adabiy tili qoidalari o ‘zbek sheva va lahjalarini o krganish asosida XX asrning 30- y illarida shakllandi. Bu tilda Oybek, G ‘afur G 'u lom , A bdulla Q ahhor, Hamid Olimjon, Erkin Vohidov, Abdulla O ripov kabi shoir va yozuvchilar gokzal asarlar yozdilar.

XX asrning 20- yillarida 0 ‘zbekiston hududidagi turli sheva va lahjalami o ‘rganishda G ‘ozi olim Yunusov, T. Ib- rohimov, S. lbrohimov, U. D. Polivanov, A. K. Borovkov, K. K. Yudaxin boshliq o ‘zbek tilshunoslari sh u - g ‘ullandilar, bir qator ilm iy-tadqiqot ishlarini chop e t- tird ila r, sheva va lah jalarn ing tasnifin i berd ila r. Bu tadqiqotlar asosida 30- yillarda hozirgi o (zbek adabiy tili shakllandi. Adabiy tilning fonetik tizimiga Toshkent shevasi, morfologik tizimiga Farg‘ona shevalari asos qilib olindi. Shuningdek, Qashqadaryo va Surxondaryo vohasi she- v a la rid an - ( i ) a t i r , X orazm til shevasidan - ( a ) j a k qo‘shimchalari ham adabiy tilga kiritildi.


138- mashq. Quyidagi matnlami hozirgi o‘zbek adabiy tiliga qiyoslab, gram m atikadagi (so‘z qo‘shim chalari va gap qurilishidagi) va uslubdagi o‘zgarish)ami topib, izohlab bering.

Q adim gi yozm a adabiy tu rk iy til

Bilga To‘nguquq ban o ‘zum Tabg‘ach elinga qilintim. T o krk bodun T ab g ‘achga ko‘ru arti — M en o ‘zim , T o‘nguquq, Tabg'ach eli (madaniyati ta ’sirida) tarbiya topdim . Turk xalqi Tabg‘achga ( qarar, bo‘ysunar) edi.

(VIII asr. To'nguquqqa qo‘yilgan esdalik toshidan)

Eski yozm a adabiy turk iy tilKishig til ag‘irlar bulur qut kishiKishig til ujuzlar yarir er boshi.

(XI asr. „Qutadg‘u bilig“dan)

— Kishini til e ’zozlaydi, kishi til (tufayli) baxtga erishadi, Kishini til qadrsiz (ham) qiladi, er boshini yoradi.

Eski o ‘zbek yozm a adabiy tiliLuqmoni Hakim avval bir qul erdi. Xojasi bir kun aydi:

yo Luqmon, falon yerg‘a borib, arpa ekkil, falon yerg‘a borib, bug‘doy ekkil, — dedi. Ersa Luqmon borib, arpa ekkil degan yerg‘a bug*doy ekti, bug‘doy ekkil degan yerg‘a arpa e k ti.. . . Xojasi aydi: nechun mundoq qilding? ... Taqi Luqmon aydi: ey xoja, nechukkim yozuq o ‘rninda savob bitar, savob o ‘rninda yozuq (gunoh) bitar?! Tun-u kun zulm qilursan, taqi qiyomatda savob umid etarsan. Xojasi... tavba va istig‘for qildi va ham Luqmonni ozod qildi.

Emdi bilmoq kerakki, har kim bu dunyoda ne eksa, oni o ‘rar.

(Poshshoxoja, XVI asr, ,Miftohul adl“dan)

Y angi o ‘zbek adabiy tili

Bir hakim b ir gu liston i ruh afzog 'a doxil bo 'ld i, kokrdikim, b irshoh uzasida bir kabutar ila zog' o ‘lturubdur.270


Ikkisi vahshat bila bir-birig‘a qarar, shul asnoda bir rustoyi azbaroyi qasdi paranda kamon birla m untazir erdi. Zog‘ daraxtdin rustoyi to ‘g‘risig‘a borib tushdi. Zog‘din rustoyi o ‘qin otib o ‘tkardi. Qushig'a yem qildi. Agar zog‘ o ‘z jinsi birla dalada yo joyi rahobada yo eski xirm onlarda yursa edi o ‘q zaxmini yeb, qushig‘a yem boklmas edi.

( Gulxaniy, ¿arbulmasal“ asaridan)

H ozirgi o 'zb ek yozm a adabiy tiliSotiboldining xotini og‘rib qoldi. Sotiboldi kasalni

o 'q itd i—bolm adi, tabibga ko'rsatdi. Bem or ogkirlashdi. Doktorxona degandi Sotiboldining ko‘z oldiga izvosh va oq podshoning suvrati solingan 25 so'mlik pul kelar edi. Bir kechasi bemor juda azob tortdi. Q o'shnisi bir kampirni chaqirdi. Kampir: — Begunoh go‘dakning saharda qilgan duosi ijobat bo‘ladi, uygkoting qizingizni! — dedi. Bola anchagacha uyqu gkashligi bilan yig‘ladi, keyin ... qo‘rqib, dúo qildi: — Xudoyo, ayamdi daydiga davo beygin... „Chilyosin“ dan bem or tetik chiqqanday bo‘ldi, qizchasini yoniga tortdi va pichirladi:

— Dadasi, endi tuzukm an, qizim ni saharlari endi uyg‘otmang. Yana ko‘zini yumdi, shu yum ganicha qaytib ochmadi — saharga borib uzildi.... Qizcha uygkondi va ko‘zini ochm asdan odatdagicha dúo qildi: — Xudoyo, ayamdi daydiga davo beygin... (A.Q.)

0 ‘ZBEK TILINING TARAQQIYOTI

Bilib oling. O 'zbek tilining fonetik sistemasi sohasida • bir-bir yarim ming yillar orasida bo 'lgan o kzgarish

til-tish sirgkaluvchi d (inglizcha th ) tovushining y yoki d ga (kedin — keyin, quduq — quduq) o ‘tishi, orqa qator keng unli o ning {ota, ona kabi) XII asr yozma yodnomalarda paydo bokIishini ko‘rsatish mum kin.

Tilning morfologiya sohasidagi asosiy o ‘zgarishlar: Q adim gi tild a (VII— X asrla r) q o ‘llan g an vosita

kelishigining -n / / - in / / -un qo‘shimchalari b o klgan: eligin tutdi (qoTidan tutdi), k o ‘zun ko'rmish (k o ‘zi bilan k o ‘rdi).

271


Bu kelishik hozir iste’moldan chiqib, shunday kelishik qo‘shimchasi oigan ayrim so‘zlargina qolgan (qishin-yozin).

Shuningdek, tushum kelishigining -g ‘/ / ~g shakli (itonug* quritti — to'nni quritti), jo ‘nalish kelishigining -garu/g‘aru shakllari (Biz uyg‘urg*aru keltuk— Biz uyg'ur tomon keldik) XI asr yozma adabiyotda qo'llanib, hozir is te ’m o ldan chiqqan. Q adim gi o ‘rin-payt va chiqish kelishigini ifodalovchi -da qo ‘shimchasi ( Turges qag'anta korug kelti — Turgash xoqondan ayg‘oqchi keldi, Anta kisre — undan keyin), XII asrdan boshlab esa chiqish m a’nosi uchun -dan, o‘rin-payt uchun -da shakllarini qo ‘llash kelib chiqqan. Bunday o ‘zgarishlar fe’l sohasida ham ro ‘y berdi: shart fe’lining -sa r shakli -sa ga o ‘tdi (ke lsar— kelsa), sifatdoshning, ravishdosh va aniqlik fe’lining ko‘p shakllari ishlatilmay qolib ketdi (Makka achilduq kun —Makka ochiladigan kun keldi; titrayu aydi — titrab aytdi) va h. k.

Qadimgi (VII—X asrlar) turkiy tilda ega va sifatdosh kesim shaxsda moslashmagan, bu holat XI asr tilida ham qisman uchraydi.

Man ya qurduq.Biz ya qurduq.OI keiduk (M. K.) kabi.Eski tu rk (o kzbek) tilida kishilik olm oshlari shaxs

ko‘rsatuvchi belgilar sifatida qo‘llanib kelingan: barsa men va barsar men, barsa san (M.K.). XIII asr yozma yodgor- liklar tilida shart fe’lining va shaxs qo‘shimchaIarining qisqa shakli shakllanadi.

Borsam, borsang, borsa, borsak...D a v rla r o ‘tish i b ilan y o rd am ch i so ‘z la rd a ham

o‘zgarishlar ro‘y berdi yoki ayrimlari ishlatilmay qolib ketdi: birla > biia > la, bikin (au bikin — oy kabi), taba / / tabaru (tomon), tegi / / tegin (-gacha), taqi (yana), ema / / ma (ham), azu (yoki), qali / / abam, biroq (agar), li (va).

255- topshiriq. Quyidagi matnlaming tovushiar, qo‘shimchalar, birikmalar, so'zlarda bo'lgan 0‘zgarishlarini bayon qilib bering.


I. Qadimgi yozma adabiy turkiy tiiiTangri teg tangrida bo‘lmish turuk bilga qag‘an bu o ‘gke

o ‘turdum , sabimin tugati eshidgil. —Tangridan tangridek (falakdek) boMmish turk dono xoqoni (m en) bu vaqtda (dunyoga) keldim.

( tJCultegin “ tosh yozuvi)

II. Eski yozma adabiy turkiy tili0 ‘gush so‘zlam a so‘z birar so‘z)a az,Tum an so‘z tugunni bu bir so‘zda yaz.

(„Qutadg'u bitig“)

Yemishsiz yig‘och tek karamsiz kishi,Yemishsiz yig‘ochni kesib o ‘rtagil (yondirgil).

( ,/fibatul haqoyiq“)

III. Eski yozma o ‘zbek adabiy tiliYo, Yusuf, bo‘ston bag‘oyat ko‘rklanm ish, chechaklar

sochilmish, ne’matlaryegudek bo‘lmish. Turg‘il, bo‘stonga borg‘il, ne’m atlar yegil, chechaklar islagil.

( „Qissasi Rabg ‘uziy “)

M ashhur am allardan b iri „ ra h o rg o h “ am alidurki, Mavlono T o‘ti...ning she’ridinkim, matlayi budir...

Yana „segoh“ amalidurki, M avlono Kotibiyning ul she’ridinkim, matlayi budurkim... (N.)

Yana bir M arg‘inondur A nd ijo n n in g g ‘arbidadur. Andijondin yetti yig‘och y o id ir . Yaxshi qasaba voqe bo‘lubtur, pur ne’mat: anori va o ‘rugi asr-u ko‘p xo‘b bo‘lur.

( yßoburnoma “)

IV. Yangi yozma o(zbek adabiy tiliBir kalima chig‘atoy turkiysindin va forsiydin va arabiydin

qo‘shmay, turklarga turkona aytm oq kerak, to ularning barchasi fahm qilg‘ay bizning aytg‘an so‘zimizni.

(Abulg'ozi. ,$hajarayi turk“)18 — G ‘. Abdurahmonov. D. Xo'jayeva 273


V. Hozirgi yozma o ‘zbek adabiy tiliErkaboy Mirzayev kasalxona derazasidan ko‘chaga qarab

xayol surib o ‘tirgan edi, birov bir savat shaftoli olib o ‘tdi. Har shaftoliki, kamalakka solib otsang, paxsa devorni ag‘daradi. Qani endi, shundan to ‘rttasini uzatib yuborsa! Sekin p o ‘stin i archisang, og‘zingga solib, tiling bilan tanglayingga bossangki, suvini quit-quit yutsang. (A. Q.)

HOZIRGI 0 ‘ZBEK SHEVALARI VA LAHJALARI

¡y Bilib oling. 0 ‘zbekiston Respublikasida yashab kelgan o ‘zbek xalqi bir-birini yaxshi tushunsa ham, am m o har bir hududdagi aholining okziga xos til

xususiyatlari ham bo‘ladi. M asalan: Toshkent aholisi borvopman desa, Fargkona aholisi boryapman, Namangan hududida boruttiman, Samarqand va Buxoroliklar barappan deydi.

„Turkiy tillam ing birortasi ham o‘zbek tilidagi kabi turli- tuman sheva farqlariga ega emas“, deb yozgan edi 20- yillarda o ‘zbek shevalarini o ‘rgangan U. D. Polivanov.

Boy o ‘zbek shevalarini o ‘rganish asosida 30- yillarda o ‘zbek adabiy tili shakllangan b o lsa , keyingi davrlarda, ayniqsa, XX asrning 50- yillaridan boshlab O kzbekiston hududidagi va tutash respublikalardagi o ‘zbek shevalarini o krganish yanada kengaydi. Sheva va lahjalami o krganishdaV. V. Reshetov, Sh. Shoabdurahm onov, T. Ibrohim ov, U. G kulomov, Sh. Abzalov, F. Abdullayev, X. Doniyorov, Q. Aliyev va boshqalarning xizmati katta bo ‘ldi. Soknggi tadqiqotlar asosida o ‘zbek adabiy tili qoidalari yanada m ukam m allashdi.

Sheva — viloyat yoki ayrim shahar va tum anlar aholisining o‘ziga xos tilidir.

Shu bilan b irg a , h ar b ir shahar, tu m an , qishloq aholisining o kziga xos til xususiyatlari ham bo‘ladi. Masalan: bir shevani tashkil etgan Toshkent, Farg‘ona, Namangan aholisining tilid a shunday xususiyatlar bor, bu lahja xususiyatlari deyiladi:

Toshkent lahjasida: boravuz, ¡cellaring, sila, narvon.Andijon lahjasida: boramiz, kelinglar, sizlar, shoti.

274


Sheva va lahjaga oid so‘z ham da qo‘shim chalar adabiy tilda qo‘llanmaydi. Faqat adabiy asarlarda biror shaxsni yoki hududni tavsif etish maqsadida ishlatilishi m um kin. M asalan : Qo'rqmagan odam qollimi, Bozor? Paxta xonavayron qilli hammani! Men kimga yomonlik qillim, deyonman, o Hlay-a, Bozor! (X. Do'stmuhammad)

A m m o ayrim sheva s o ‘z la ri (uvild iriq—ikra) va qo ‘shimchalar (Qashqadaryo shevasining -yotir va Xorazm shevasining — ajaq qo‘shimchalari kabi) adabiy tilga kiradi.

Shevalarning tasniflShevalarni o ‘rgangan o lim lar ularni tu rlich a ta sn if

etadilar. Ko‘p olim lar tan oigan tasnifga ko‘ra, o ‘zbek shevalari quyidagi guruhlarga bo‘linadi.

1. 0 ‘zbek tilining Toshkent—Farg‘ona shevalari.Bu shevaning til xususiyatlari: ch va sh undoshlari

almashadi. (tish-chish, tushdi-chushti kabi), so ‘z oxirida - la r tushadi (adamla keldila), tushum va q a ra tq ich kelishiklari farqlanmaydi (toldi kesdi, oshti mazasi kabi). Bu shevalarda so‘zlashuvchi aholining kelib chiqishiga qarab bu sh e v a la r qarluq—chig il—u yg 'u r1 s h e v a la r i deb nomlanadi. Bu shevada Toshkent, Fargkona, A ndijon, N am angan, Q okqon va uning atrofida yashovchi aholi gaplashadi.

2. 0 ‘zbek tilining qipchoq shevasi.Bu shevaning til xususiyati: sokz boshida y tovushi j ga

o ktadi (y o ‘l —j o ‘1, yomon — jomon), shaxs olm oshining jo ‘nalish shakli mag‘an , sag'an, yg'an shaklida, hozirgi zam on davom fe’li -jatir shaklida (borajatir) q o llan ad i. Bu shevada Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatidagi ayrim tum an va qishloq aholisi so‘zlashadi.

3. 0 ‘zbek tilining o ‘g ‘uz shevasi.Bu shevaning til xususiyatlari: qipchoq shevalaridagi

kabi ingichka va yokg‘on (<?— o, ii — u, / — z) va c h o ‘ziq unlilar (at — hayvon, a:d— ism, o (t — o ‘sim lik, o*:t —

1 Q arluq , uyg 'u r, qipchoq, o ‘g ‘uz — o 'zb ek xa lq in in g sh a k l- lanishida asos b o ‘lgan turkiy u rug ‘ va qab ilalam ing u m u m iy nom id ir .


olov) qo ‘llanadi, so‘z boshida t, k tovushlari jaranglilashadi (d il— til, gel — kel), qaratqich kelishigi -iing /-ingshak- lida, jo ‘nalish kelishigi - a /- e shaklida (tashina, ichina) qo llanad i, kelasi zamon fe’li -ajak/-yajak shaklida yasaladi (borajak, o'qiyajak kabi).

256- topshiriq. Quyidagi Namangan, Buxoro, Toshkent va Xorazm shevalarida qo‘llangan o‘ziga xos so‘z va qo‘shimchalami topib, ularning adabiy tildagi shakllarini yozing.

1. Namangan shevasi.Bir poshsho borakan. Sayohatka chiqib bir daryo labiga

kesa, bir odam daryoga yozin tashlayapti, Podsho: „N im a yozin tashlutsan“ deb so ‘radi. U odam aytti: „H am m ani tag‘dirini yozib tashluttiman“, depti. „Yomasa mani qizimmi tag‘dirini ko‘rup ber-ch i“ , depti. „Endi yozib tashladim, eshiyizda ishlab yurgan kalda akan“. Podsho xafa bo‘pti. 0 ‘yiga qay tip , vazirlardan so 'rapti. U lar „Buni bir qiyin ishka yuborip , yo‘q qilivaramiz“, depti. Yo‘lda Xizr uchrapti: „E y kal, qayg‘a ketussan?“ Kal aytti: „Oyni dog‘iga ketu tim an“. ...Podshoni o ‘yiga bordi, oyni dog‘ini berdi.

...Atkan joydan qom a, atmagan joyga borma. Quru: laganga qut chushar. Borida qimading shat, o lgandan-kin h o :/q il, ho: qilma, napi yoq. Birriki mingga, miyniki tum anga. Yaxshiminan yussang yetasan murotka, yomop m unan yussang qolasan uyatka. Yomonni bir qilig‘i ottuq.

M izzam at xoliq, bokyni soliq (Q o‘qon jo ‘xori). Dedasi eyri-buyri, Abasi q o ‘yrilma juvon. 0 :li o ‘yinchi, Qizi o ‘shIachi (ariq, suv, baliq, qurbaqa).

2. Buxoro shevasi.M uni eshitkan bazi kishila o ‘ylariga boring, har xel

avqot o lip kelip , m ullaga laylakni avqotga chaqiring, deptula. Laylak uni gapiga quloq solmastan o ‘z ishi minan b o ‘pti. Axir mulla laylakni o ‘yiga chiqip borgan baxka, laylak uni cho‘qqillap olli, mulla odamlaga „m ani qut- qazingla“ deb dodladi. Odamla uni putidan tatti. Mulla kallasi laylak o ‘yisidagi jangallaga xilip qolli. Bat keyin odam- ladan yamisi mullani kallasi bor edi desa, yammisi bekalla e d id e p to ‘palang qila boshlayla.Borip xotinidan so‘rayla:


„Yanga-yanga, erizni boshi boridimi, yo‘g ‘dim i?“ Xotin javob beradi: „Bimmasam, avqot yagan baxlariga saqqollari qimillaydi“ , dedi.

3. Toshkent shevasi.Ertalab eshiy tagidao‘tirgan apandidan o ‘tip ketvotkan

qo‘shnisi so‘rapti: Apandim, kechasi m innam a hovlizda gupiilap kettimi? — H i,—depti apandi,—kechasi tom da yotkandim, cho‘ponim chuship ketti.— C h o ‘ponam shunaqa gupiilap chushadimi tom dan?—hayron b o ‘p tag‘in so‘rapti qo‘shnisi. —Aqlingga qoyilm an-e,—depti apandi kulip, —ichida odam bo‘g‘andan keyin ch o ‘ponam ando: gupillab chushsinki, e-vallo digiri.

Apandi oyo: yalang bo‘volip yer haydavotkan idi, oyog‘iga tikon kirip ketti: xayriyat oyo: yalang ekam man, kovishim bo‘ganda teshilib qolardi, derm ish apandi.

4. Xorazm shevasi.Otni ko‘lasang o ‘char, qo‘ngishni ko ‘lasang ko‘char.Diyani ullisi ko‘pirni ustinda dayaq yeydi.Kasalni tuzalasi gasa, teyip o ‘z ayaqi vila keladi.Nesiyaya maymil o ‘ynamaydi.Ya:to yalvarincha, yammashingni qashi. G o ‘zing ag‘risa,

alingni diy, irhing ag‘risa napsingni diy. Biraya qair atir ko‘rpani ota verma. Q o‘nushing ko‘r vosa, q o ‘zzingni qiya tut. Qish o ‘jag‘i dar, tu r o ‘yinga var.

Burungi boxlarda bir yilan vor akan , b ir buvo vor akan. Yilan bilan yangi buvo jo ‘ra b o klg‘an, yilan suyt ichadakan.Yangog‘i yilana bir kuyza sut opporip vargan. U yilan buvag‘a bir jip gavhar o lip vargan. Buvo bir gunlardan so‘ng kasal bo‘g‘an. Buvoning bolasi suyt olip getadi, u so‘ng yilon o ‘bolag‘a bir jip gavhar baradi. Uni so‘ng bola o ‘ynadi, o ‘nga runda bir guyza suyti opporip berib yuringalli o ‘ yilonni o ‘ldirip, ham m a gavharini o ‘lip qo‘yag‘ayin, dap o‘ylanadi. Bola yiloni qilich bilan urup, quyrig‘ining bir qo‘rshi yerini kesip tushuradi. O k yilan o ‘ bolani ro‘qidi, o ‘ bola uyuna borip o ‘ladi.

139- mashq. 0 ‘z shahar va qishlog‘ingizga xos boklgan so‘z va qo‘shimchalarga misol keltiring.


0 ‘ZBEK TILINING 0 ‘RGANILISHI

Bilib oling. 0 ‘zbek tili va uning shevalari tilshunos !• olim lar tom onidan uzoq zam onlardan beri ilmiy

jihatdan tadqiq etib kelinadi.XI asrlarda 0 ‘rta Osiyodagi turkiy urug‘ va qabilalaming

til xususiyatlarini (bu urug'Iar hozirgi o'zbek tilini ham shakllantirgan) tahlil qilishga bag‘ishlangan „D evon-u Iug‘otit tu rk “ asari bizga ma’lum. Bu ilmiy asar 1071— 1072- yillari M ahmud ibn Husayn ibn Muhammad Kosh- g ‘ariy tom onidan Qashqarda (Sharqiy Turkiston) yozilgan. M ahm ud Koshg‘ariy Markaziy Osiyoda yashagan turkiy urug‘ va qabilalam ing til xususiyatlarini (tovushlari, so‘z- lari, qo‘shimchalari va so‘z birikmalaridagi umumiy hamda o ‘ziga xos xususiyatlarini) o ‘zi shaxsan o ‘rganib, tahlil qilib chiqadi. ,,Devon“da qabila va urug‘laming kelib chiqishi, joylanishi, shu hududda joylashgan daryo, ko‘llar, shahar va qishloqlar, hayvonot va o ‘simliklar haqida ham qim m atli m a’lum otlar va m aqollarbor. „Devon-u lug‘otit turk“ arab tilida yozilgan bo‘lib, birinchi marta 1939— 1941- yillari to ‘liq turk tiliga, so‘ngra, 1960— 1963- yillari o ‘zbek tiliga taijim a etildi.

Keyingi asrlarda o ‘zbek tilining shakllanishiga qarluq shevava la h ja la rin i, shuningdek, q ipchoq ham da o ‘g‘uz sheva va lahjalari bo ‘yicha b ir qator ilmiy tadqiqotlar yaratildi.

1075- yili Xorazmning Zamaxshar qishlog‘ida tug‘ilib, 1143- yili Xorazm da vafot etgan Abu Qosim Mahmud ibn U m ar ibn M uham m ad Z am axshariy „M uqaddim atul adab“ („Adab faniga muqaddima“) nomli ilmiy asar yozib, unda tu rk tilining tovush va lug‘at sistemasi, qo‘shimchalarini tahlil qiladi va turk tilini arab, fors, mo‘g‘ul tillariga qiyoslaydi.

Turkiy tillar, xususan, okzbek tili bo‘yicha so'nggi davrlarda ham bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu ilm iy asa rla rd an b a ’zilari: A siriddin Abu Hayyon al Andalusiy (XIV asr boshlari), Jam oliddin ibn Muxanna (XIV asr), Jam olidd in Abu M uham m ad Abdulloh at


Turkiy (XIV—XV asrlar), bu davrda yana n o m a’lum mualliflar tomonidan „Kitabi... lug‘ati at turkiya“ (XIV asr), „Kitabi ... lug‘atit tu rk iya“ , „Tarjimon turkiy va ajamiy va mug‘aliy“ kabilar. Bu asarlar Arab m am lakat- larida (Misr, Suriya va b.) turk millatiga oid ma’lum otlar asosida turkiyshunos olimlar tom onidan arablar uchun arab tilida yozilgan.

XV asrga kelib Alisher N avoiy turkiy va fors tilla rin i qiyoslashga bag'ishlangan „M uhokam atu l lug‘a ta y n “ asarini yozdi. Alisher Navoiy davrida va undan so ‘ng Navoiy tili, u davr hamda so ‘nggi davr o ‘zbek (turkiy) tili sohasida bir qancha asarlar yaratildi. Toli Im om iy Xiraviy „Badoil lug‘at“ i (XIV asr oxiri XV asr bosh i), M uhib Ali Shomiy, Mustafo b inni Sodiq, M uham m ad Yoqub Chingiy, Fayzullaxon barlos, Mirzo M axdixon, M u h am m ad Rizo X oksor, O x u n d ibn M ir H a sa n C hahorgoiy, Fath Qojariy, Shayx Sulaym on B uxoriy (X VIII—XIX asrlar) va b.

Navoiy va undan keyingi davrdagi asarlar o ‘zb ek (turkcha) yoki fors tillarining tahliliga bag‘ishlangan.

Bu asarlarning ayrimlari lug‘at deyilsa-da, ularda ayrim so 'zlam ing lug'aviy izohi b o ‘lib qolmay, o ‘zbek (tu rk ) tilining fonetik va grammatik tahlili hamdir. Bu asarlarda o‘zbek (turk) tilining xususiyatlari boshqa tillarga qiyos* langan holda izohlab beriladi.

XIX asrda yashab ijod q ilgan olim lar eski o ‘zbek tili (bu tiln i chig‘atoy tili deb ham yuritilgan) va tu rk iy tillar, jum ladan , o ‘zbek tili tadq iqo ti b o ‘yicha b ir q a to r asarlar yozilgan: H. Vamberi, V. V. Radlov, J. N. Berezin,A. N . Samaylovich, A. M. Sherbak.

XIX asrda o ‘zbek tilin i ilm iy va am aliy j ih a td a n o‘rganishda Ishadxon To‘ra Ibrat ko‘p tilli lug‘at tuzdi.

Bu davrda Turkiston ruslar tom onidan zabt e tilgach , istilochilik manfaatlaridan kelib chiqib, o ‘zbek tilini a m a liy o ‘rganish bo‘yicha bir q a to r q o ‘llanm alar yoziladi. (V. N alivkin va M. Nalivkina, S. A. Sapin, L. A fanasev, N. O stroum ov tuzgan q o ilan m a la r) .


Turkiy xalqlar tillari (xususan, o ‘zbek xalqi va tili) va shevalarini o ‘rganishda V. V. Radlov va o ‘nlab o ‘zbek olimlari, faqat XVI— XIX asrlar bo‘yicha Abdulla Nas- ru llo h iy , M u h am m ad Solih, Bobur, A bu lg ‘ozixon , M u n is va O g ah iy , K am o lid d in B ino iy , F az lu llo h Ruzbexon, X ondam ir, M irzo H aydar, H afiz Tanish, Buxoriy, Ahmad D onish , Abdulla Avloniy kabi olimlar va muallifi nom a’lum q o ‘lyozmalami ko‘rsatish mumkin.

XX asrning 20- yillaridan o ‘zbek tili va shevalarini o ‘rganishda A. F itra t, Elbek, A. Zohiriy, G ‘ozi Olim Yunusov, T. Ibrohim ov, A. Avloniy, Q. Ram azon, Botu,A. K. Borovkov, U. D . Polivanov kabi olim lar xizmat qildilar. Oliy o ‘quv yurtlarida o ‘zbek tili kafedralarining ochilishi va Fanlar akademiyasida Til va adabiyot ilmiy tekshirish institutining tashkil etilishi bilan A. G ‘ulom,F. Abdullayev, Sh. Shoabdurahm onov, V. V. Reshetov, U . Tursun, A. R ustam ov, S. Ashurboyev, X. N e’matov,A. N urm anov, M. Asqarova, Sh. Rahm atiliayev kabi o ‘nlab tilshunos olim lar o ‘zbek tilini har tom onlam a tadqiq qildilar va darsliklar, lug‘atlar, qo‘llanmalar yaratdilar.

257- topshiriq. 0 ‘rtog‘ingizga undan 2000 so‘m qarz olganingiz to ‘g‘risida tilxat yozib bering.

258-topshiriq. „Men lug‘atlardan qanday foydalanaman“ mavzusida insho yozing.

Sinov savollari1. 0 ‘zbek xalqi va tili shakllanishda qanday davrlami

boshidan kechirdi?2. Adabiy til, so‘zlashuv tili, sheva orasida qanday farq bor?3. Hozirgi o‘zbek tilshunoslarini sanab bera olasizmi?4. Sheva va lahja orasida qanday farqlar bor?

OTILGANLARNI TAKRORLASH VA MUSTAH KAM LASH

140- mashq. Matnni o ‘qing, gap bo‘laklarini ajrating va qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganini ayting. So‘zlami so‘z birikmalari holida ko'chiring. O'zaro aloqaga kirmagan so'zlami alohida yozing.


H ayot, M uyassarning ta ’b iricha, sharqirab oquvchi o ‘ja r daryodir. Hayotda har kim ning, har narsaning o ‘z o ‘m i bo‘ladi. Eng muhimi, kishi ana shu o‘rnini topa olishi kerak. Lekin hamma ham hayotga bir xilda singib keta- vermaydi: b a ’zilar adashadi, so ‘ng pushaym on qiladi. M uyassar qaynoq hayotni bu tun borlig‘i bilan sevgani uchun ham unga singib ketdi, o ‘z o ‘rnini, qolaversa, ch i- nakam insoniy qadrini topdi. Inson qadri esa ham m a narsadan ulug‘, tabarruk.

Muyassar yaxshi biladi, oson ishda lazzat bo ‘lmaydi. Kishi mashaqqatlar ichida toblanadi, chiniqadi, qobiliyati nam oyon bo‘ladi va uni el taniydi. (Jurnaldan)

141- mashq. 0 ‘qing. Uslubiy tahlil qiling. Kerakli o ‘rinlarni tuzatib ko‘chiring.

1. Uning paydo bo‘lishi bilan Umid ham qandaydir yengil tortar edi. 2. Brigadaga Olim Qo‘shoqov boshliq bo‘lib, unda Karimjon, Anorxon va men bor edim. 3. Hov- liga sepilgan suv hidi, so‘ri etagidagi rayhon hidi ham - mamizga huzur bag‘ishlamoqda. 4. M uharram opa m e- ning zaif tomonlarimni — chuchuklikka o ‘chligimni — bilib qoladilar. 5. Bo‘ston. Patxalim o‘lgur. Shu desangiz... M u- hayyo. Ishpiyon bu o ‘lgur Mehri. Bu ishpion o ‘igur ham - m am izni nervniy qilib q o ‘ygan. 6. M ol-u m ulk ingn i o ‘zingga qaytariladi. 7. Zararkunandalarga qarshi kurash màqsadida paxtani har turli kimyoviy moddalar bilan do- rilanadi. 8. Bizning Qamishkapada D o‘smatovdek ilm li odam hech qachon kelgan emas. 9. Sizning shoshilinch ¡o‘nashingiz kerak. 10. Dostonning mazmuni, ruhi, pa- fosi, shoirning so‘zdagi san’atkorligi taijim ada o ‘zining ^adiiy ifodasini topdi.

142- mashq. Uyushiqbo‘laklaidayo qo‘shma gapda bog‘lovchilami p llash bilan bogliq bo‘lgan me’yorlami esga oling. Gaplami o‘qing. Bog‘lovchilar uslubidagi xato o‘rinlami tuzating.

1. A. Qahhor qisqa va m a’noli hikoyalari bilan m ash- lu r bo‘lib ketdi. ( Inshodan) 2. Ammo lekin, Shohista- ionim , vahima bo‘lib qolibsiz. ( t/ .) 3. Ammo lekin bari- )ir qo 'lga tushiramiz. ( U ) 4-. D o‘sti sodiq yokq ekan deb,


o ‘rtanib kuyma va lek, m ehr uyin keng ochsang Erkin, d o ‘st bo ‘lur begona ham. (E. V.) 5. Kim u yig‘layotgan, N avoiym ikin va yo may kuychisi Xayyommikin, dod! (A.O.) 6. Biz mamlakaiga ko‘proq arzon va sortli paxta beram iz. 7. Va lekin shu fursat qalbimda hasrat bilan o ‘zbegim diyorining kechmishini o ‘ylayman. (A.O.)

143- mashq. 0 ‘qing. Mazmunini so‘zlab bering.N utqning yozma shakli harflar orqali ifodalanadi. Yo-

zuv og‘zaki nutqqa yordamchi vositadir. Shu bilan birga, u ham, xuddi og‘zaki nutq kabi, jamiyat a ’zolarining „eng m uhim aloqa“ qurolidir; uning ijtimoiy taraqqiyotida tutgan o ‘rni katta.

O g‘zaki va yozm a nutq teng emas, albatta. Og‘zaki nu tqning im koniyati keng bo‘ladi. Lekin yozm a nutq ham o ‘ziga xos afzalliklarga ega: u har qanday masofa va davr uchun xizm at qilaveradi. U ning yana bir tarixiy aham iyati shundaki, jam iyat a ’zolari hamma bilganJarini, to ‘plagan tajribalarin i, fan-texnika va m adaniyat boyliklarini yozuv orqali mustahkamlab, avlodlarga meros qilib qoldiradi. Y ozuv-chizuv tufayli barcha yodgorlik- la r asrlardan asrlarga o ‘tadi. Yozuv jam iyatning rivoj- lanish om illaridan biridir. Kitob nashr etish, gazeta va ju rn a lla r chiqarish kabi buyuk voqealar bilan bevosita bog‘langandir.

Jamiyat taraqqiyotini yozuvsiz tasaw ur etib bo‘lmaydi. U insonlar faoliyati bilan chambarchas bogianadi. Jam iyat a ’zolari yozuvni takomillashtirish yo‘lida ko‘p mehnat sarflaganlar. Hozirgi yozuv tovushga asoslangan (fonografik) bo‘lib, bungacha piktografik (rasm) va turli ishora-belgi (ideografik) yozuvlardan ham foydalanilgan.

Hozir ham ba’zi mintaqalarda ana shu yozuv qoldiqlari saqlanib qolgan.

144- mashq. 0 ‘zbek imlosining asosiy qoidalarini qaytaring, har bir qoidaga misol toping. Tuzum va tuzildi so‘zlarining o‘zagi bitta: tuz. Lekin qo'shimcha ikki xil yoziladi. Sababini izohlang.


145- mashq. Quyida berilgan so‘zlami solishtirib o‘qing. Nima uchun birinchi qatordagi so'zlaming birinchi bo‘g‘inida i yozil- ?an? lkkinchi qatorda esa undoshlar yonma-yon (unlisiz) kelgan? Sababini ayting.

146- mashq. Ko‘chiring. Ajratib ko‘rsatilgan so'zlaming qaysi loida asosida yozilganini tushuntiring.

Hoji Yodgor Buxoroning javohirraqam , iste’dodli ko- ib la r id a n b o ‘lgan . K o ‘p roq q i t ’a la r y o z ish b ilan hug‘ullangan. XVII asr Buxoro xoni Abdul Aziz unga -Jofiz Sheroziy devonini ko‘chirishni buyurdi. Bir kun :on undan:

— Ey hoji, bu kitobdan bir kunda qancha ko'chirasiz? — ieb so‘radi.

— H arakat qilsam, b ir kunda ikki bayt ko‘chiram an, — iedi hoji.

— Bir kunda ikki bayt ko‘chirsa, bunda qanchalar lato- Jt bor ekanligi o ‘z -o ‘zidan m a’lum. Agar sabrlari bo ‘lsa, ir kunda ikki bayt em as, bir misra k o ‘chirsalar ham layli, — dedi xon.

Hoji Yodgor devonni yetti yil ko‘chirdi. Buxoro xoni evonni ko‘plab qim m atli sovg‘alar bilan E ron shohi- a — Abbosning o‘g‘li Shosulaymonga — yubordi. Shoh de- onni ko‘rib: ,,B*r necha mamlakat xazinasiga teng tuhfani lenga yuboribdilar , — deb xursand bo‘ldi (Gaz.)

147- mashq. 0 ‘qing. Tinish belgilarining qo‘yilish sababini ishuntiring.

1. Olti narsa kishi yuzini o ‘zgartiradi: kutilm agan shod- k, birdan kelgan g‘am , g ‘azab, uyqu, mastlik va qarilik. Kaykovus) 2. Ekranda yozuv paydo bo‘ldi: „A zam at xalq lana shu o ‘ja r daryoga jilov solgani o tlandi“ . 3. G o ‘zal,

bilanbiroqsi pohsitamkitobtirak

stulbronzatram vaystolkrantraktor


go‘za 1, go ‘zalsan, o ‘lkam. Yo‘q, yetmadi shoirlik kuchim; xil-xil lavhang tasviri uchun rang topolmas balki rassom ham. (A/. Boboyev) 4. „Jangda shunday qahramonliklar bo ‘lganki, ulam ing oldida men nim a qilibman. Bu — har bir kishining insoniy burchi!“ — deb qo‘ya qoladilar dadam. 5. Biz qo ‘shnimiz, derazamiz ham quloch yozib turar ro ‘b a ro \ ,,Huzuri“da bir kun men bo‘lsam, „Qa- bulim “da bo‘lar bir kun u. (E. V)

148- mashq. 0 ‘qing. Kerakli o ‘rinlarga ikki nuqta qo'yib ko‘chiring va sababini tushuntiring. Sodda va qo‘shma gaplarni ajrating.

1. Bog‘n ing tu rlijoy laridaharx ilm evalidarax tlar nok, olm a, o ‘rik, jiyda va hokazo anchagina. (0 .) 2. Dadang m enga shunday degan „M ol-u dunyo dardi boshingni yeydi...“ (Asq. M.) 3. Angladim m en sendagi fikr, senda bo‘lgan qarashlar yangi. (U.) 4. Odam tabiati qiziq rohatga darrov k o ‘nikadi-da, qadriga yetm ay qo‘yadi. ( 0 ‘. H.)5. O nalar bor qarashidan bahor nur olar. 6. Qarorimiz qat’iy cho‘lga boramiz. 7. Nuqta quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi 1. D arak gapdan so'ng. 2. T inch ohang bilan aytilgan undov gapdan so‘ng.

149- mashq. 0 ‘qing. Ko‘chiring. Nuqtali vergulning ishlatilish sabablarini tushuntiring. Qanday gap bo‘laklari uyushganligini ko‘rsating.

1. Qanday qilib ta’lim berish yoki ta ’Iim olish, fikmr qanday ifodalash, bayon qilish, so‘rash va javob berisb masalasiga kelganda, men, fanlar ichida eng birinchi fan til haqidagi fandir, ikkinchi fan grammatika, uchinchisi man- tiq, to ‘rtinchi fan poetikadir, deb hisoblayman. (A. Foro- biy) 2. R a 'n o — N igoroyim ning to ‘ng‘ichi; bu yil o ‘r yetti yoshni to ‘ldiradi. (A. Qod.) 3. Solih mahdum xasis tam agir, har holda sajiyasi e ’tibori bilan uni yaxshilai qatoriga qo‘yib boimaydi. Va lekin tabiat xasis emas; tikan- dan gui, aridan bol yarataveradi. (A. Qod.) 4. D o‘rm onn bog‘ desangiz ming-ming tonna paxtasi bor; pillasi bor ,,oq oltin“ga kon desangiz, shirin-shakar mevasi bor; qoky-i qo‘zi, sigir-buzoq, parranda-yu yilqisi bor. {A. Q.)284


150- mashq. 0 ‘qing. Kerakli tinish belgilarini qo‘yib ko'chiring. Ajratilgan bo‘laklarni aniqlang.

I. Q o‘ldosh Sharipov kanalni suv olganda qahra- m onlik ko ‘rsatgan yigit ekskavatorch i urush vaqtida Drezdenda bo ‘lganini aytib qoldi. ( T. Po Hat) 2. Men uzoq o ‘lkadan quyoshga oq oltinga boy zavod-fabrikalari ko‘p uzum anor shaflolilarga m o‘l o ‘lkadan Fargkonadan keldim . ( Q. Rahmonov) 3. A ndijon N am angan Q o‘qon Margkilon o'zbekning chamani bog‘i bo ‘stoni. (G \G \)4. Yo‘q yurtning osmoni daxlsiz jon im bog‘ingda gul te - rib o ‘saver deyman. (M. Boboyev) 5. Pushaymon yaxshi lekin yomonlik qilmaslik undan yaxshi. ( Flober) 6. Hayot ko‘zgu, unda har kim o ‘z aksini ko ‘radi. 7. Inson uchun birinchi baxt uning sog‘lig‘i ikkinchisi go‘zallik. (Aflotun)8. Bu joylar mening yerlarim Biz chorvadorm iz dedi To‘maris kursiga tomon yurar ekan. 9. Is bosgan qiyshay- gan devorlar orasidan biznikilar qadrdon og‘ayniíar paydo bo‘lishib to ‘ppa-to‘g‘ri uyga qarab chopishdi. 10. Egri ozadi to ‘g‘ri o ‘zadi.

151- mashq. Gaplarni ko‘chiring. Nima uchun qavs ishlatil- ganini tushuntiring.

1. Ko‘kda gulduragan to ‘p tovushim as („U rush xu- io si“ning to ‘xtagan sasi), bu — g‘olib bahorning shokx qahqahasi. ( U'.) 2. Bu yerlarda u kuychi, xayolchan yuradi 'Bolalikdan chanqoqdi bilimga, kuyga), Fikrida ne-ne go‘zal rejalar qurdi. (H.O.) 3. Telefonistka (suyunib): ,To‘rtinchi!‘\ „To‘rtinchi!“ , ,,T o‘rtinchi!“ ,,Yigirma“ga quloq sol! (K ) 4. Yigit taajüubda, so ‘radi qizdan: — Ham »ul-u, ham rahmat... Buncha saxovat? Qiz dedi: — M in- latdor bo‘Idim men sizdan (yuzida o ‘ynardi m a’sum lato- at). (U.)

260- topshiriq. Quyidagi jumlalarning tarkibidagi ega va kesim- ami hamda qokshma gap turlarini aniqlang.

1. Chiranm a g‘oz, hunaring oz. Yaxshi otga bir qam - :hi, yomon otga ming qamchi. D ehqon bo isang kuz hay- la, kuz haydamasang yuz hayda. ( Maqollar)


2. Tuya bir tanga, qani bir tanga, tuya ming tanga, mana ming tanga. Bu maqol bozomirig arzon-qim m at- ligidan tashqari, insonning imkon darajasi haqida m a’lumoí beradi. Tuyoqlar borasida eng katta, salmoqli tosh bosa- digani tuyadir. Zam onki bo‘ladi shu tuya, bir tangaga soti- ladi, biroq b ir tanganing qadri-qim m ati, kuch-quw at; juda baland. Shu sabab, bir tangaga tuya olishning imkon; yo‘q (qani bir tanga). Tag‘in shunday bir davr keladiki. tuyaning narxi m ing tangaga chiqib ketadi. Ammo siz shi ming tangaga bo‘lsa-da, tuya olish qurbiga egasiz.

Buning ikki sababi bor: Pulning qadri tushib ketdi-yu moJ-mulk, o ‘lm as jihozning narxi balandlashadi. Ikkin- chisi: siz yosh go‘dak bola edingiz, qo'lingiz qisqa edi voyaga yetib pul topar, mol topar, mulkli, davlatli bo‘ldingiz Endi im koniyatingiz kengayib, qoling iz uzunlashdi. Shi sabab ming tanga bo isa-da, tuyani tap tortm ay sotib olo- lasiz (mana ming tanga). Ko‘chma m a ’nosida: boylig-i kam bag‘allik, om adlig-u omadsizlik, tole-yu tolesizlil ko‘zda tutiladi. (M . Sattor)

261- topshiriq. Navoiy hikmatlaridagi ergash gapli qo‘shm; gap turlarini va ularni tashkil etgan sodda gaplarning boglanisl usulini aniqlang.

Birovkim qilsa oiimlarga ta’zim,Qilur go‘yoki payg'ambarga ta ’zim.

Ki har kim ayon etsa yaxshi qiliq,Yetar yaxshiliqdan anga yaxshiliq.

Qila olg‘uncha ta ’zim va odob binosin yiqma,Hayo va hurm at xilvatidin tashqari chiqma.

Yaxshilik qila olmasang, bori yomonlik ham qilma.

So‘zni kokngilda pishqarmaguncha, tilga keltirma,V ah arn ek i ko ‘ngulda bor — tilga surma.

Ko‘ngul m ahzanining qulfi til va u til kalitin so‘z bil.


I L O V A

1. M ehribonim — onam derman.2. Men sevgan adabiy qahramon.3. Litseyim — sevimli maskanim.4. Biz vatanparvarlarmiz.5. Til bilish dil bilishdir.6. 0 ‘zbekiston — kelajagi buyuk davlat.7. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.8. O kzbekiston yoshlari — Prezident farzandlari.9. Mustaqillik — oliy ne’mat.10. Vatanni sevmoq iymondandir.11. Sport — tinchlik elchisi.12. Odil Yoqubovning „Ulug'bek xazinasi“ romanida

Ulug‘bekning toj-u taxt va ilm-fanga munosabati to ‘g‘risidagi fikrlari.

13. Abdulla Oripovning Vatan va tabiat manzaralariga )ag‘ishlangan she’riy asarían to‘g‘risida tahliliy insho.

14. P. Qodirovning „Yulduzli tunlar“ rom anida XV asr >xiri va XVI asr boshlaridagi 0 ‘rta Osiyo, Afgkoniston, -lindiston tasviri.

15. Bobur shoir, nosir olim sifatida.16. „Yulduzli tun lar“ romanida ayollar obrazi.

DIKTANT VA BAYONLAR UCHUN MATNLAR

XULQ-ATVOR

Donishmand shayxning huzuriga bir m o‘ysafid kelib: Shayx hazratlari, endi men qarib qoldim, kun o 4tkazishim am mashaqqatga aylanyapti. Menga pand-nasihat qiling, hoyad Olloh ishlarimni yaxshi yolga boshlasa“ , — debdi.

Shunda shayx m o‘ysafidga xitoban debdiki:— Birodarim, agar sen esda tutuvchi b o klsang ham,

otirang yuqori m aqom da bo‘lsa ham , ikki narsani esdan hiqargin: aw ali — xalq uchun qilgan yaxshiligingni, keyin- birovning senga qilgan yomonligini.


— M ardlik va odamiylik haqida ham so‘z ayting.— M in n a t yukiga bardosh berm oqlik — odamiylik

nishonasidir. Q o‘lidan keladigan ishni o ‘zgadan darig* tutmaslik esa mardlikdir.

— H am isha m o‘min va m usulm on bo‘lib yurmoqlik haqida ham ayting, shayxim.

— Kishining aybini qidirmaslik — musulmonlikdandir. Y om on so‘zlarni aytmaslik m o‘m inlikdandir, — deb shayx nasihatiga yakun yasagan ekan. ( T. Malik)

USTOZ NAVOIY

N avo — kuy, musiqa, tarona demakdir. Darvoqe, daho A lisher Navoiyning qanchalik jozibador ohang, kuyga ixlosmandligi, e ’tiqodi uning adabiy taxallusidan ham na- moyon b o ‘lib turibdi.

N avoiy asariari bamisoli daryoga qiyos etgulik. Daryc shag‘illab oqadi-yu,. tabiat va zam inni o ‘zining javhar suvi biian bahram and qiladi, koinotni gulgun cham anzor-u behisob n oz-ne’matga boy etadi... Shoirning nazmiyotini kumush shaloia, showaga o ‘xshatgum keladi, billur sha- lola ham kishiga huzurbaxsh orom bag‘ishlaydi, tabiatge ko‘rk-u zeb beradi... Nihoyat, ulug‘ Navoiyning she’riyatin yorqin quyoshga timsol beram an, negaki, quyoshning ish g ‘oyat buyuk, uning yo‘li to ‘g kri! Quyoshning yo‘li zarrir poyandoz, javohir — zar sochadi olam jamoliga.

H azrati Navoiyning serqirra nazmiyoti ham insoniya qalbiga daryoyi shaloladek, porloq va zarrin quyoshdel soknm as shuur, bilim, aqliy hikm at va odamiylikning ezgi fazilatlarini mujassamlashtiradi. (Sh. Orifiy)

SAXOVAT

1. Shunday buyuk kishilar bo ‘ladiki, ular beadad m o' tabar tuyg‘u va sehrga ega bo‘ladilar. Ularning saxovatl dahosi avlodlar qalbini hamisha yoritib turadi...

A kadem ik Yunus Rajabiyning musiqa olamidagi jozi bali sehri ana shunday, kishilarni ham on maftun qiladi..


Buyuk siymo merosi rangin ohanglar Rixsi Rajabiy, Hasan Rajabiy torlarining shukuhiga sarbaland m a’ni va tin iq tarona baxsh etganlar... Bu m um toz iste’dod sohiblarining porloq sehri o ‘zbek xalqi qalbida so ‘nm as nur b o ‘lib jilolanayapti...

Bu sehrdan yoshlarni doimo bahram and qilib borish, ular ongiga go‘zallikr nafosat, san ’at tarbiyasini singdirish o ‘qituvchi va ota-onalarning burchiga aylanmog‘i lozim.

Musiqa ohanglari — qalb m alham i, ruhiyat inoyati, hissiyotlar, ehtiroslar bulog‘i. U ning shaffof injularidan bahram and boMish — har bir kishining matlabiga aylanmog‘i zarur. (Sh . Orifty)

2. Tog‘am — Mirzakalon Ismoiliy o ‘zlarini qamatishga sababchi bo‘lgan odamlar haqida hech gapirmagan edilar. Faqat bir m arta xastalik paytlarida, yo‘qlab kirgan shoir qo'shnilari chiqib ketgach, „B u ju d a bechora odam -da“ , dedilar. „Nimasi bechora?“ deb so ‘radim. „Bechoraligi — qo‘rqoqligidan, — dedilar tog‘am , — qo‘rqoq boMgani uchun ham qamalganimda ro‘param ga o ‘tirib olib, ko‘z- larini m o‘ltillatib yolg'on guvohlik bergan“ . Eshitganim shu. 0 ‘sha shoir o ‘rtoqlari tog‘am bilan Berlinga qadar birga jang maydonlarini kechib borishgan. Meni ajablantirgan narsa — tog‘am qamoqdan chiqqanlaridan keyin ham o ‘sha shoir va boshqa yolg‘onchi guvohlar bilan do‘stliklarini davom ettirganlar. Arazlab, yuzko‘rmas bo'lib ketmaganlar. Islomdagi odam ning kechirimli b o ‘lishi fazilatini m en shunda kokrganman. {T. Malik)

3. Hotamtoyning qo‘rg‘onida qirqta darcha bor ekan. H ar kuni muhtojlar shu darchalarga kelisharkan, Hotamtoydan sadaqa-ehsonlam i olib, duo qilib ketisharkan.

Bir kuni Hotamtoyning ukasi onasiga nolib qolibdi:— Nima uchun hamma faqat akam ni alqaydi, duo qiladi.

Men ham saxiyman-ku?Onasi o ‘g‘lining boshini m ehr bilan silabdi-yu, javob

bermabdi.Ertasiga darchalardan birida tilanchi kampir ko‘rinibdi.

Hotamtoy uyda yo'q ekan, ukasi sadaqa beribdi.19 — G “. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 289


Haligi kam pir ikkinchi darchadan kelib so‘rabdi. Uka yana sadaqa beribdi. Uchinchi darchadan ham uzatibdi. To‘rtinchisiga kelganda Hotamtoyning ukasi:

— Sen qanaqa tilanchisan o ‘zing, hozir uch marta olding- ku? — deb achchiqlanibdi. Shunda kampir boshidagi eski yopinchiqni olibdi. U gado emas, Hotamtoyning onasi ekan.

— Ana kokrdingm i, o‘g‘lim, — debdi ona, — men shu ahvolda qirqta darchadan so‘raganimda ham akang lom- mim demay sadaqa bergan. Sen o‘zingni saxiy deb bilganing bilan, asli qoningda xasislik bor, bolam. (T. Malik)

FAYLASUF SHOIRA

Sharq adabiyoti tarixida Robiya, Maxsadiy, Ismatiy, Iffatiy, Sam arqandiy , Mehri kabi ezgulikni kuylovchi shoiralar ko‘p bo‘lgan.

Bobur xonadoniga mansub uning qizi Gulbadanbegim, Nurjahonbegim va ko‘p shoiralar yetishgan. Ular orasida Zebunniso boburiylar avlodiga mansub eng zukko, eng serzavq shoira sifatida elning hurmatiga sazovor boMgan.

Zebunniso XVII asrda yashab ijod etdi. U 1630- yilda Hindistonning D ehli shahrida Bobur nabirasining o ‘g‘li Abu Zafar M uhiddin Avrangiz oilasida tug‘ildi. Uning onasi Dilbarbonu Boburning qizi shoira Gulbadanbegimning avlodlaridan edi. Zebunniso hayot yo‘li haqida m a’lumotlar juda qisqadir. U ning bizgacha yetib kelgan fors-tojik tilidagi „Zeb“ va „Z ebunniso“ taxaliusida yozilgan asarlari shoira hayotiga oid m a’lumotlarni to ‘ldiradi.

Zebunniso zamonining fozila otinlaridan Hafiza Maryam qo lida o ‘qidi. M uhammad Ashraf Isfaxoniy va mulla Jahon kabi fozil kishilar Zebunnisoning adabiyot va musiqaga bo lgan havasini tarbiyaladi. U falsafa, qonunshunoslik sohalari bilan qiziqdi. Sharq badiiy so‘z san’atining eng nodir asarlari bilan yaqindan tanishdi. Uning „Injast“ (,,Bu yerda“ ), „N ashud“ („BoMmadi“) radifli misralar bilan boshlangan g‘azallari Sharqqa, butun dunyoga tarqaldi. Zebunniso g‘azallari chuqur falsafiy fikrlarni targ‘ib qildi.


Zebunniso haqidagi ba’zi ma’lumotlar Hakim xon T o ta lling „Qisqartirilgan tarix“ , „Shoiralarmajlisi“ , Nodiraning „Yetti gulshan“ kabi asarían orqali bizga yetib kelgan.

21- oktabr — Til bayrami

M IL L A T N IN G OYNASI

M a’rifatparvar bobom iz Abdulla Avloniy tilga ana shunday yuksak, lo‘nda va aniq ta ’rif beradi. Xalqimiz esa tilimizni, Vatanimizni uyqash tarzda — ,,ona tili“ , ,,ona- Vatan“ deb e’zozlaydi. Bunday m ehr-m uhabbatda katta m a’no bor. Shu bois ham taqdir taqozosi bilan boshqa m amlakatlarga borib, yashab qolishga m ajbur bo ‘lgan vatandoshlarim iz o ‘zbek tilimizni o ‘zlari uchun Vatan o ‘rnida ko‘radilar, unga suyanadilar, undan m adad, kuch- qudrat oladilar. Ana shu go‘zal va qudratli ona tilimiz istiqlol tufayli o ‘zining qonuniy o'rnini topish imkoniga ega bo‘ldi. Bugungi kunda o ‘zbek tilining gullab-yashnashi uchun barcha yo‘llar ochiq: son-sanoqsiz nashriyotlar, gazeta- jurnallar, radiostudiyalar, telestudiyalar, Til va adabiyot instituti, maxsus Atam aqo‘m...

Tilimiz taraqqiyotida ancha-m uncha ijobiy o ‘zgarishlar yaqqol ko‘zgatashlanibturibdi. Bir misol: mustaqillikkacha televideniye yoki radiodan o kzbek tilid a bu rro -b u rro gapirayotgan ingliz, nemis yoki fransuzni onda-sondagina ko‘rgan boklsangiz, hozir qariyb har kuni ko ‘rasiz, eshi- tasiz. Bu — faxr emasmi! Albatta, odam quvonadigan hoi. Chiroyli o ‘zbek tilida gapirayotgan xorijlikning kalomini eshitganingizda, beixtiyor ustod Abdulla Q ahhorning ichki bir mehr bilan aytgan: „Juda boy, chiroyli tilim iz bor. Bu tilda ifoda etib boMmaydigan fikr, tuyg‘u, holat yo‘q!“ degan haqqoniy so‘zlarini esiaysiz.

Ha, shunday ajoyib ona tilimiz bor! Biroq, biz o ‘z tilimiz— o‘zbek tilimizga unga munosib tarzda sadoqat ko‘r- satayotirmizmi, munosib tarzda hurm atini joyiga qo‘ya- yotirmizmi? Rostini aytaylik: ayrim zam ondoshlarim iz tilimizga beparvolarcha, mas’uliyatsizlik bilan, b a ’zi hollarda esa bepisand munosabatda bo‘ladilar. Bunga ishonch


hosil qilish uchun, hech bo‘lmasa, gazeta-jumallar, radio-televideniye tiliga bir e ’tibor bering!.. N o to ‘g‘ri so‘z qo ‘llashlar, siyqa gaplar, talaffuzdagi no ‘noqliklar, beo‘x- shov tarjim alar, shevaga xos so‘z, qo ‘shimchalar!

Tilim iz bayrami bir kun emas, yil bo‘yi davom etishi kerak! Xalqini sevgan, V atanini sevgan har bir o ‘zbek o ‘zining ona tilini non qadar, suv qadar, havo qadar qadrlashi, e ’zozlashi shart!

Shundagina biz ONA — T IL oldidagi burchim izni bajargan bo‘lamiz. Zotan, ona tili — millatning aslida kim ekanini ko‘rsatuvchi haqqoniy oynadir! (Gaz)

Quyidagi test savollariga to ‘g‘ri javoblarni belgilang.

1. Ajratilgan izohlovchilarni toping:A. Bu ulug‘vor anjumanga, bayramga ham m aqizg‘in

tayyorlandi.B. Shu otga bu bolaning, Xudoyberdining ishqi tushib

qolgan ekan.C. Ikki ovsin, Sharofat bilan Farog‘at, hasratlashar

edilar.D. Am m o, bizni, yaqin do‘stlarni, hech kim ajrata

olmaydi.E. Ertalab soat 6 larda y o iga chiqdik.

2. F ikr his-tuyg‘u bitan ifodaiangan qatorni aniqlang.A. Sayyoraning boshi g'ovlab ketdi.B. Asrorqul Haydar otaning qadrdon do'sti.C. Bolalar quvonib Yo‘lchining bo‘yniga osilishdi.D . Odam ning yomoni boim aydi.E. Toshkent atrofida xushmanzara joylar ko‘p.

3. Uslubiy jihatdan betaraf so 'zlar qatorini aniqlang.A. Ijobiy, yashab, dushvor, odam.B. lltijo , chehra, zurriyod, hozirlamoq.C. Aytm oq, odat, odam, yoruq.D. M ushkul, bashara, sohib, xasta.E. Sohil, salohiyot, oraz, bashang.


4. Ko‘chirma gaplar qaysi uslublarda nisbatan ko‘proq qo‘llanadi?

A. So‘zlashuv va badiiy.B. Ommabop va so‘zlashuv.C. Ilmiy va badiiy.D. So‘zlashuv, rasmiy va badiiy.E. Barcha uslublarda.

5. Gapning qaysi boiagi asosiy boMak sanaladi?A. Ega.B. Kesim.C. Hoi.D. Aniqlovchi.E. T o‘ldiruvchi.6. Ega va kesim qanday bog‘lanadi?A. TobeB. Teng.C. Teng va tobe.D. Bog‘lanmaydi.7. Ega va kesimning moslashishi.A. Son va shaxsda moslashadi.B. Moslashmaydi.C. Sondagina moslashadi.D. Shaxsdagina moslashadi.8. Yashamoq — mehnat qilmoq, sogiigim — boyligim.

Bu jum lalar qanday tahlil qilinadi?A. Teng bog‘lanish!i birikma.B. Tobe bog‘lanishli birikma.C. Boglangan qo‘shma gap.D. Ergash gapli qo‘shm agap.E. Uyushiq bo‘lakli sodda gap.

9. Ajratilgan izoh holni toping.A. Navbatchi hamshira, sochi oq, semiz xotin ularning

kecha ham kelganini aytdi.B. Osmonning bir burchagida, ularga yaqin yerda, oq

bulut parchasi turardi.


C. Keling, d o ‘stlar, qadrdonlar, aziz ustozlar!D. Uning qo‘lidan ushlab ichkariga uyga boshladi.E. C va D.

10. Bilan, singari kabi ko‘makchilar qaysi kelishikdagi so‘z bilan q o ‘llanadi?

A. Bosh kelishik.B. Q aratqich kelishik.C. Jo ‘naIish, tushum kelishigi.D. Tushum va qaratqich kelishigi.E. A vaB.

11. -lar qo‘shimchasi taxmin ma’nosini anglatgan gapni toping.

A. Dadam keldilar.B. Karimlar dam olgani ketishgan.C. Oyoqlarim zirqirab og‘riydi.D. Qishloqqa yana bir chaqirimlarcha bor.E. Shifobaxsh suvlar inson uchun foydali.

12. K o‘plik m a ’nosi qaysi q a to rd a qo‘shim chasiz ifodalangan?

A. Har doim sofdil bo‘laylik.B. K o'chada b ir qancha bolalar ko‘rindi.C. Bemor tezroq tuzalsaydi.D. H ar rastada ming-ming do‘kon.E. B va D.


So‘zboshi...................................................................................... 3Mustaqillik — oliy ne'm at......................................................4

0 ‘zbek tili — 0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat tilidir.. 9Ona tilidan o'tilganlarni takrorlash va mustahkamlash...... 13Nutq madaniyati, bog‘lanishli og‘zaki va yozma nutqnio‘s tirish ...................................................................................... 19

Lug‘at, uning turlari va ulardan foydalanish..................... 19M atn ...........................................................................................30Yozuv, alifbo, imlo, talaffuz....................................................85

Yozuv va uning tarixi haqida.............................................. 85Alifbo....................................................................................870 ‘zbek alifbosining asosiy imlo qoidalari..........................91Adabiy talaffuz qoidalari.................................................. 104

Tinish belgilarining qo‘llanishi.............................................. 110Uslubiyat.................................................................................. 134

Yozma uslub turlari........................................................... 139Yozma uslubni yaratuvchi vositalar.................................. 144

Sinonimiya............................................................................... 179Leksik sinonimiya......................................... ................... 180Morfologik sinonimiya......................................................183Sintaktik sinonimiya.........................................................192

Ish yuritish hujjatlari (Munshaot)........................................225Hujjatlaming maqsadga ko‘ra turlari................................. 225Hujjatlaming tili va uslubi................................................ 226Hujjatlaming shakli........................................................... 227Hujjatlardan ayrim namunalar.........................................231

Tilning jamiyatdagi o‘mi, taraqqiyoti va o‘rganiIishi........263Til va uning jamiyatdagi o ‘rn i ..........................................263Umumxalq tili va adabiy t i l .............................................2650 ‘zbek xalqi va tilining shakllanishi................................ 2670 ‘zbek adabiy tili va uning shakllanishi.........................2680 ‘zbek tilining taraqqiyoti............................................... 271Hozirgi o‘zbek shevalari va lahjalari................................. 2740 ‘zbek tilining o‘rganilishi.............................................. 2780 ‘tilganlarni takrorlash va mustahkamlash..................... 280

Uova......................................................................................... 287lnsho mavzulari.................................................................287Diktant va bayonlar uchun matniar................................ 287


G‘. Abdurahmonov, D. Xo‘jayevaHozirgi o'zbek adabiy tili: Akademik litseylar

uchun darslik. — T.: ,,0 ‘qituvchi“, 2003. — 296 b.

1. Muallifdosh

BBK 81. 2 0 ‘z - 9 2 2

G ‘ANI ABDURAHMONOV, DILFUZAXO‘JAYEVA

H O Z IR G I 0 ‘ZBEK ADABIY TILI

Akademik litseylar uchun darslik

Toshkent „ 0 ‘qituvchi“ 2003

IB № 8212

Tahririyat m udiri Safo Ochil M uharrirlar: H. Yusupova, S. Xo ‘jaahmedov

Tex. m uharrir S. Tursurtova Badiiy m uharrir F. Nekqadamboyev

Kom pyuterda sahifalovchi D. M amonova Kichik m uharrir M. Hoshimova

M usahhih M. Ibrohimova

O rig in a l-m a k e td an bosishga ruxsat etild i 15 .08. 03. B ichim i 84x108 ' / 32. Kegli 11,10 shponli. Taym s garn. Ofset bosm a usulida bosildi. Bosma t. 18,5. Shartli b. t. 15,54. N ash rt. 18,0 5000 nusxada bosildi. B uyurtm a № 2025.

„ 0 ‘qituvchi“ nashriyoti. Toshkent, 129. Navoiy ko‘chasi, 30. Shartnoma N° 1 2 -2 2 -2 0 0 3 .

0 ‘zbekiston M atbuot va axborot agentligining 1- bosmaxonasida bosildi. T oshkent, Sag‘bon ko'chasi, I -b e rk ko 'cha, 2 - uy. 2003.


HOZIRGI 0‘ZBEK ADABIY TILI - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ona-tili_va... ·...

Documents

Transcript of HOZIRGI 0‘ZBEK ADABIY TILI - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ona-tili_va... ·...