ΜΙΑ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ EJHOBSBAWMldquoNations amp Nationalism since 1780rdquo

Το κείμενο αυτό πραγματεύεται την ιστορική εξέλιξη του εθνικισμού ως ιδεολογία από τη γέννησή του στον απόηχο των επαναστάσεων στην Ευρώπη μέχρι τα τέλη του 20ου Όπως και οι περισσότερες ιδεολογίες που καθόρισαν την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ο εθνικισμός ξεκίνησε από μια ελίτ μορφωμένων ως η ιδεολογική απάντηση στην καταρρέουσα μοναρχία Ήταν στην αρχή laquoεπαναστατικήraquo ιδεολογία με πολιτικό νόημα Καθότι αποτέλεσε κάτι κατασκευασμένο και καινοφανές τα όρια και ο ορισμός του έθνους ως έννοια ήταν στην αρχή αόριστα και ασαφή σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από τις κοινωνίες του 20ου laquoπου έχουν λήξει τα πάνταraquo Ο πατριωτισμός-εθνικισμός σαν ιδεολογία στην συνέχεια πέρασε στα μεσαία στρώματα οι οποίοι έγιναν και οι κύριοι υποστηρικτές του Την ίδια εποχή που αναπτυσσόταν παγκόσμια ο καπιταλισμός η άνοδος του έθνους-κράτους και της εθνικής οικονομίας λειτούργησε καταλυτικά Είναι αυτή η εποχή της δημοκρατικοποίησης της πολιτικής που οι κυβερνήσεις αρχίζουν να αντιλαμβάνονται την δυναμική της νέας αυτής ιδεολογίας και πλέον προσπαθούν να την ενσωματώσουν στο πρόγραμμά τους Στα μεσαία στρώματα της κοινωνίας και με την συνδρομή των κυβερνήσεων και του οικονομικού συστήματος ο εθνικισμός μεταλλάσσεται και από ριζοσπαστική επαναστατική ιδέα αποκτά σαφή ξενοφοβικά ρατσιστικά χαρακτηριστικά Η περίοδος που ακολουθεί την μετάλλαξη χαρακτηρίζεται από εντάσεις συγκρούσεις και παγκόσμιους πολέμους καθώς ο εθνικισμός φτάνει στο απόγειό του Η Ρωσική Επανάσταση έρχεται και συγκλονίζει τον τότε κόσμο καθώς με τη σειρά της καθορίζει σημαντικά τις εξελίξεις και στα υπόλοιπα κράτη Το κείμενο είναι διαιρεμένο στα εξής κεφάλαια 1) Μια καινούρια ιδέα το έθνος-κράτος (η γέννηση του εθνικισμού και το

πρωτογενές του στάδιο)2) Λαϊκός πρωτο-εθνικισμός (στοιχεία που μπόρεσαν να συγκροτήσουν

πρωταρχικές συλλογικές ταυτότητες σε κοινότητες πριν τη γέννηση του έθνους-κράτους Αυτές οι ταυτότητες οδήγησαν στη συνέχεια στο έθνος και στον εθνικισμό-πατριωτισμό)

3) Η κυβερνητική οπτική (η συνειδητοποίηση από τις κυβερνήσεις τις ανερχόμενης αυτής ιδεολογίας και της δυναμικής της η σχέση των κυβερνήσεων με αυτές τις ιδέες και η ενσωμάτωση του εθνικισμού-πατριωτισμού στο κυβερνητικό-κρατικό πρόγραμμα)

4) Η μετάλλαξη του εθνικισμού (1870-1918) (η μεταστοιχείωση του εθνικισμού ως ιδεολογία η άνοδός του ως κίνημα η εμπόλεμη σχέση με αντίπαλες ιδεολογίες και η επιρροή που άσκησε στις κοινωνίες και στους λαούς μέχρι και το τέλος του Αrsquo ΠΠ)

5) Το απόγειο του εθνικισμού (1918-1950) (η απόλυτη μαζικοποίηση του εθνικισμού σαν κίνημα το πώς καθόρισε τις εξελίξεις στον μεσοπόλεμο μέχρι και τον Βrsquo ΠΠ)

6) Ο εθνικισμός στον 20ο αιώνα (η εξέλιξη και η φθορά του μετά τον Βrsquo ΠΠ μετά την πτώση της ΕΣΣΔ και η σημερινή προοπτική του)

ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΙΔΕΑ ΤΟ ΕΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ

Ο όρος laquoέθνοςraquo εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα και στις εγκυκλοπαίδειες και λεξικά της περιόδου αντίστοιχα Είχε πολιτικό νόημα και σύμφωνα με τον ορισμό αντιπροσώπευε το σώμα των πολιτών των οποίων η συλλογική συνοχή είχε ως αποτέλεσμα το κράτος το οποίο και ήταν η πολιτική τους έκφραση Το σημαντικό στοιχείο που ποτέ δεν απουσίαζε από κανέναν ορισμό ήταν το στοιχείο του laquoπολίτηraquo (και όχι υπηκόου) και της μαζικής συμμετοχής στα πολιτικά (δημοκρατικοποίηση) Για τον John Stuart Mill (στμ επιφανή φιλελεύθερο οικονομολόγο και φιλόσοφο της εποχής) η ιδέα του έθνους δεν μπορεί να διαχωριστεί από την (κοινοβουλευτική) δημοκρατία και την αντιπροσωπευτική μέσω εκλογών κυβέρνηση του κράτους

Σε αντίθεση με σύγχρονες αντιλήψεις αυτό που χαρακτήριζε μια laquoεθνικότηταraquo στα τέλη του 18ου αιώνα δεν ήταν ούτε η καταγωγή ούτε η γλώσσα αλλά πολιτικά κριτήρια όπως η επιθυμία των laquoΓάλλων πολιτώνraquo να εναντιωθούν στη μοναρχία των Λουδοβίκων ή αντίστοιχα των αποικιών του Νέου Κόσμου ενάντια στον βασιλιά της Αγγλίας Βέβαια στοιχεία όπως η γλώσσα κά μπορούσαν να δημιουργήσουν ισχυρές συλλογικές ταυτότητες αλλά ακόμα ήταν στα σπάργανα Σε γενικές γραμμές η ιδέα του έθνους ξεκίνησε από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ της Ευρώπης και μάλιστα κυριότερα από τις επαναστατημένες προοδευτικές τάσεις και άργησε πολύ να γίνει κτήμα των (αγράμματων ακόμα) μαζών Ειδικότερα στην επαναστατημένη Γαλλία κύριοι φορείς του πολιτικού αυτού πατριωτισμού ήταν οι ριζοσπαστικότεροι των επαναστατών Ιακωβίνοι μισητοί εχθροί του Λουδοβίκου Μέχρι και σήμερα ο εθνικός ύμνος της Γαλλίας η laquoΜασσαλιώτιδαraquo είναι λαϊκό άσμα που τραγουδούσαν οι επαναστάτες το 1789

Στην πορεία του επόμενου αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας έγινε κεντρικό και διάφοροι laquoειδικοίraquo προσπάθησαν να ορίσουν τα κριτήρια και τα στοιχεία που εμπλέκονταν Ο Γερμανός Richard Bockh υποστήριξε γύρω στα 1860 ότι η γλώσσα ήταν το μόνο επαρκές δείγμα μιας εθνικότητας αλλά έτσι αναγκάστηκε στην συνέχεια να εντάξει τους Ασκενάζι Εβραίους στο laquoγερμανικό έθνοςraquo αφού τα Γίντις (η γλώσσα που μιλούσε αυτός ο πληθυσμός) ήταν σαφέστατα μια γερμανική διάλλεκτος Αντίθετα οι Γάλλοι θεωρητικοί έθεταν σαν όρο συμμετοχής στο γαλλικό έθνος την αποδοχή των όρων του laquoπολίτη του γαλλικού κράτουςraquo ανάμεσα στους οποίους ήταν και η χρήση της γαλλικής γλώσσας Το λεξικό Γκαρνιέ-Παζέ του 1843 ακολουθώντας φιλελεύθερες αντιλήψεις θεωρούσε ότι ένα έθνος είχε δικαίωμα να χαρακτηριστεί laquoέθνοςraquo αν ξεπερνούσε ένα σεβαστό μέγεθος και μπορούσε να αποτελέσει βιώσιμη μονάδα Αν δεν ικανοποιούσε αυτό το όριο τότε δεν δικαιούταν ιστορικά να υπάρξει ως ξεχωριστό έθνος-κράτος Αυτό άφηνε εκτός ορισμού χώρες (υπαρκτές ή εν δυνάμει) όπως την Ιρλανδία το Βέλγιο το Λουξεμβούργο ή ακόμα και την Πορτογαλλία Αυτή ήταν η λεγόμενη laquoαρχή του κατώτατου ορίουraquo που είχε υιοθετηθεί από όλες τις τότε διπλωματικές δυνάμεις και εφαρμοζόταν σαν θεωρητικός κανόνας όποτε προέκυπτε κάποιο ζήτημα Βάσει αυτής της αρχής το 1857 ο Ιταλός Ματζίνι δημιούργησε τον χάρτη της Ευρώπης αποδεχόμενος 12 ξεχωριστά έθνη-κράτη Αυτή η λογική βέβαια δεν ήταν ενάντια στις κοινά αποδεκτές αντιλήψεις της εποχής Για τους περισσότερους η περίοδος των πόλεων-κρατών είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί Οι κάτοικοι της Αυστρίας λχ ομόφωνα απαιτούσαν την ένωσή τους με την Γερμανία καθότι δεν μπορούσαν να φανταστούν μια βιώσιμη

χώρα ξεχωριστά από την laquoΜητέρα Γερμανίαraquo Αυτή η αντίληψη υπήρχε μέχρι τον Βrsquo ΠΠ Μετά τον Α ΠΠ και την laquoαρχή της αυτοδιάθεσηςraquo του προέδρου Ουίλσον η Ευρώπη χωρίστηκε σε 27 κράτη Εκείνη την περίοδο όμως το ζήτημα της εθνικότητας είχε επεκτατικό και ενωτικό χαρακτήρα σήμαινε δηλαδή ότι laquoόλοι οι Γερμανοίraquo πρέπει να ενωθούν σε μια μεγάλη ενιαία κρατική δομή κλπ Εδώ πρέπει να γίνει σαφές όμως ότι κανείς δεν πίστευε τότε στην ομοιογένεια των κρατών Ήταν προφανές ότι ειδικά σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης όπως στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία όπου ζούσαν αναρίθμητες διαφορετικές εθνότητες θα δημιουργούνταν κράτη ετερογενή όπου οι διάφοροι πληθυσμοί θα συζούσαν αρμονικά όπως έκαναν τόσους αιώνες (καθότι αυτοί οι πληθυσμοί παραήταν μικροί σε μέγεθος για να μπορούν να διεκδικήσουν δικαιωματικά δικό τους ξεχωριστό κράτος)

Η αρχή του ορίου ήταν βοηθητική γιατί σίγουρα ξεκαθάριζε κάπως το τοπίο στο ζήτημα της εθνικότητας αλλά δεν ήταν απόλυτη Την περίοδο που ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία την περίοδο που οι διάφοροι ηγέτες και διπλωμάτες των μεγάλων δυνάμεων προσπαθούσαν να ορίσουν τι είναι το έθνος και τι δεν είναι υπήρχαν αναγνωρισμένα κράτη που ωστόσο δεν συμβάδιζαν με την αρχή του ορίου (όπως το Λουξεμβούργο) Επιπλέον το όριο αυτό δεν ήταν σαφώς ορισμένο αφήνοντας περιθώρια για ατέρμονες διαμάχες

Στην κλασική εποχή του φιλελευθερισμού λοιπόν το ζήτημα δεν ήγειρε ιδιαίτερες εντάσεις εκτός ίσως από την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου οι διάφοροι λαοί που ζούσαν στην επικράτειά της ιδιαίτερα οι βαλκανικοί άρχισαν να απαιτούν την ανεξαρτησία τους με μια δόση ενωτικού βαλκανισμού ενάντια στον καταπιεστή Σουλτάνο

Τελικά τα κριτήρια διαμορφώθηκαν σε γενικές γραμμές ως εξής ένας λαός για να διεκδικήσει ξεχωριστό έθνος-κράτος θα έπρεπε

1)να έχει σαφείς σχέσεις με κάποιο προϋπάρχον κράτος ή δομή που να έχει ένα εκτενές και πρόσφατο ιστορικό παρελθόν (δηλαδή ήταν κοινά αποδεκτό ότι πχ οι Άγγλοι Γάλλοι Ισπανοί Ρώσοι είχαν το δικαίωμα)

2)να υπάρχει μια μακρά και κατοχυρωμένη πολιτιστική ελίτ με μια γραπτή (αφού εκείνη την εποχή υπήρχαν αναρίθμητες προφορικές μόνο γλώσσες) laquoεθνικήraquo καθομιλουμένη και διοικητική γλώσσα Αυτό ήταν και το κύριο έρεισμα των Γερμανών και Ιταλών που δεν είχαν κάποιο προϋπάρχον κράτος αλλά αντλούσαν την εθνική τους ταυτότητα από την κοινή τους γλώσσα (αν και η laquoεπίσημηraquo αυτή γλώσσα δεν ομιλούταν σαν καθομιλουμένη μητρική παρά από μικρές μειοψηφίες αντίθετα οι περισσότεροι πληθυσμοί είχαν δικές τους διαλλέκτους)

3)να υπάρχει διαπιστωμένη ικανότητα για κατάκτηση και επέκταση Οι ιμπεριαλιστικές τάσεις πάντα συγκροτούν συνεκτικές συλλογικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό Επιπλέον για τον κόσμο του 19ου αιώνα οι πόλεμοι και οι κατακτήσεις προσέφεραν τις απαραίτητες αποδείξεις εμπνευσμένες από τον κοινωνικό Δαρβινισμό για laquoικανότητα και επιβίωση σαν είδοςφυλήraquo

Κάτι το οποίο μάλλον φαίνεται παράξενο σήμερα είναι η αντιμετώπιση που είχε από τις διάφορες κατηγορίες η νέα αυτή ιδεολογία του έθνους Καθότι ήταν κάτι ριζοσπαστικά καινούριο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των συντηρητικών και των πιστών στην παράδοση ενώ αντίθετα προσέλκυσε τους εχθρούς των πρώτων τους laquoπροοδευτικάraquo σκεπτόμενους είτε φιλελεύθερους είτε σοσιαλίζοντες (ο σοσιαλισμός ήταν ακόμα στα σπάργανα σαν κίνημα αργότερα (20ος αιώνας) έγινε προφανές ότι σαν ιδεολογία έρχεται ευθεία αντιμέτωπη με το έθνος-κράτος) Οι υποστηρικτές της μοναρχίας της Εκκλησίας και την παλιάς τάξης πραγμάτων εναντιώνονταν στις εθνικές διεκδικήσεις πληθυσμών και θα μπορούσαν με

σημερινούς όρους άνετα να χαρακτηριστούν laquoαπάτριδεςraquo (κάτι το οποίο άλλαξε δραματικά στη συνέχεια όταν η ιδεολογία αυτή κυριάρχησε παντού πέρασε στις μάζες και έγινε ο μεγαλύτερος μοχλός πίεσης προς τις κυβερνήσεις και έπειτα τεράστια δύναμη κινητοποίησης εκατομυρίων ανθρώπων)

Όσο για τους λαούς που ανήκαν σε κάποια μεγάλη αυτοκρατορία για την μπουρζουά φιλελεύθερη αντίληψη του 19ου αιώνα οι μέρες των αυτοκρατοριών ήταν μετρημένες Τόσο η οθωμανική όσο και η αυστροουγγρική ήταν ιστορικά απολιθώματα καταδικασμένες από την πρόοδο να αποσυντεθούν Το έθνος-κράτος (το μεγάλο βιώσιμο κράτος) ήταν το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους ήταν η πρόοδος και ενοποίηση από την οικογένεια στη φυλή στο χωριό στην πόλη στο κράτος μέσα σε έναν διεθνή κόσμο Και αυτό το στάδιο επιτεύχθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα Οι φιλόσοφοι αυτής της ιδεολογίας αλλά και οι θεωρητικοί της αντίπαλης σχολής οι σοσιαλιστές θεωρούσαν ότι τον επόμενο αιώνα (20ο) θα επικρατούσε μια μόνο διεθνής γλώσσα Ως ένα βαθμό αυτό έχει πραγματοποιηθεί με τα αγγλικά αν και περισσότερο λειτουργούν σαν συμπληρωματική παρά βασική γλώσσα

Έτσι ο μόνος ιστορικά νομιμοποιημένος εθνικισμός ήταν αυτός που πήγαινε με την πρόοδο αυτός που μεγένθυνε την κλίμακα των ανθρώπινων οικονομιών κοινωνιών και κουλτούρας Αντίθετα οι αντιστάσεις που προβάλλονταν από μικρότερους πληθυσμούς τοπικές γλωσσικές διαλλέκτους και παραδόσεις ή με άλλη εντελώς αντίληψη από κληρικούς αριστοκράτες και αυτοκρατορίες ήταν ο laquoεπιθανάτιος ρόγχος των συντηρητικών απέναντι στην αναπόφευκτη πρόοδο της Ιστορίαςraquo

Στις αρχές και μέσα του 19ο αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας ωστόσο δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα για τον τότε ευρωπαϊκό κόσμο με εξαίρεση τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες που αργοπέθαιναν Ήταν ένα θεωρητικό θέμα συζήτησης μεταξύ μορφωμένων ακαδημαϊκών πολιτικών κλπ Μετά το 1880 όμως το θέμα γίνεται κυρίαρχο και ειδικά στις τάξεις των σοσιαλιστών laquoτο εθνικό ζήτημαraquo επικρατεί μόνιμα σε όλες τις διαφωνίες και συζητήσεις Η πολιτική απήχηση που είχαν αρχίσει να έχουν τα εθνικάεθνικιστικά συνθήματα και ιδεολογίες σε μάζες με δυναμική ή ακόμα και σε ψηφοφόρους ή υποστηρικτές μαζικών πολιτικών κινημάτων ήταν πλέον σημαντική Αυτή όμως ήταν μια καινούρια περίοδος αρκετά διαφορετική από την προηγούμενη Η αρχή του κατώτατου ορίου που διαμόρφωσε τον χάρτη της Ευρώπης από το 1830 μέχρι το 1880 διαφέρει έντονα από τον εθνικισμό που επικράτησε στη συνέχεια και που συνδέεται με την ολοένα αυξανόμενη δημοκρατικοποίηση και μαζικοποίηση της πολιτικής στην Ευρώπη Μέχρι τότε ήταν αποδεκτό από τους ηγέτες και θεωρητικούς της εποχής ότι laquoτο κράτος φτιάχνει το έθνος και όχι το αντίθετοraquo (φράση του στρατηγού Πιλσούδσκι του laquoπατέρα-εθνάρχηraquo της σύγχρονης Πολωνίας) Ο Μάσιμο ντrsquo Αζέλιο πρωταγωνιστής στην ενοποίηση και δημιουργία της Ιταλίας είχε δηλώσει τότε laquoΩραία φτιάξαμε την Ιταλία τώρα πρέπει να φτιάξουμε και Ιταλούςraquo (χαρακτηριστικά την στιγμή της ενοποίησης (1860) μόνο το 5 του πληθυσμού της ιταλικής χερσονήσου χρησιμοποιούσε για καθημερινούς σκοπούς την γλώσσα που αργότερα έγινε επίσημη (τα laquoιταλικάraquo που πρόκειται για την φλωρεντιανή διάλλεκτο της εποχής) Μετά το 1880 όμως άρχισε να έχει ιδιαίτερη σημασία το τι πίστευε ο απλός κόσμος το πώς ένιωθαν οι απλοί καθημερινοί άντρες και γυναίκες για το θέμα της εθνικότητας

Στην πραγματικότητα αυτήν την περίοδο σε ακαδημαϊκόμορφωμένο πάντα επίπεδο μεταξύ στοχαστών και θεωρητικών 2 εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις του έθνους συναντιόνται η επαναστατική-δημοκρατική αντίληψη και η εθνικιστική Η εξίσωση κράτος=έθνος=λαός ήταν κοινή και για τις 2 πλευρές η διαφορά είναι ότι η 2η πλευρά ετεροπροσδιοριζόταν μέσω του διαχωρισμού από τους laquoξένουςraquo ενώ η 1η

λειτουργούσε ενωτικά απέναντι στον καταρρέοντα θεσμό της μοναρχίας Πλέον οι διάφοροι μονάρχες δεν αποτελούσαν απόλυτες εξουσίες θεότητες επί γης ελεύθεροι να πράττουν κατά το δοκούν αλλά αντίθετα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους όλο και περισσότερο επιθυμίες και τάσεις των υπηκόων ndash λαού που εξουσίαζαν Οι υπήκοοι μετατρέπονταν σε πολίτες με άποψη που οι διάφορες ανά την Ευρώπη κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγξουν

Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε την εξέλιξη ήταν οι οικονομίες του τότε κόσμου Το έθνος σήμαινε και μια εθνική οικονομία που καθοριζόταν από το κράτος δηλαδή laquoπροστατευτισμόςraquo Οι οικονομίες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε περιοχή με σαφή διαχωριστικά όρια από βασίλειο σε βασίλειο και από κράτος σε κράτος Είναι αρκετά σαφές ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει ndashτουλάχιστον στη μορφή που τον ξέρουμε- αν δεν είχε προηγηθεί ο διαχωρισμός σε κράτη με ξεχωριστές κρατικές-εθνικές οικονομίες σε μια διαρκή σχέση ανταγωνισμού αλληλεξάρτησης και πολέμου μεταξύ τους

ΛΑΪΚΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Ο Benedict Anderson έχει χαρακτηρίσει το σύγχρονο έθνος-κράτος ως μια laquoφαντασιακήφανταστική κοινότηταraquo και αυτό πληρώνει ως ένα βαθμό το συναισθηματικό κενό που άφησε η παρακμή και αποσύνθεση παλιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής Ωστόσο μια τέτοια ιδέα πατάει σε προϋπάρχοντα στοιχεία συλλογικής ταυτότητας μεταξύ σκόρπιων κομματιών πληθυσμού Πολιτισμικά γλωσσικά εμφανισιακά στοιχεία που υπάρχουν σε ομάδες πληθυσμού ανεξάρτητα από κρατικές δομές Τέτοιες πρωτογενείς αντιλήψεις κοινής καταγωγής και εθνικής σύνδεσης υπήρχαν για πολλούς αιώνες αλλά ποτέ δεν είχαν συνδεθεί με ξεκάθαρα γεωγραφικά όρια δηλαδή ποτέ μέχρι τον 19ο αιώνα το laquoέθνοςraquo (ή πρόγονοί του) δεν είχε ταυτιστεί με κάποια περιοχή ή χώρο με σαφή σύνορα για κανέναν λαό

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ amp ΕΒΡΑΙΩΝΓια πολλούς αιώνες και μέχρι το 1945 γερμανόφωνοι πληθυσμοί ζούσαν

διασπαρμένοι σε όλη σχεδόν την Ευρώπη μέχρι και τον ποταμό Βόλγα Αυτοί οι πληθυσμοί στο σύνολό τους θεωρούσαν τους εαυτούς τους γενικά Γερμανούς διαχωριζόμενοι από τους υπόλοιπους λαούς με τους οποίους συζούσαν Αν και υπήρξαν μικροεντάσεις σε κάποιες περιοχές ανάμεσα στους γερμανόφωνους και τους άλλους ντόπιους λαούς αυτές ήταν κυρίως κοινωνικού και όχι εθνικού χαρακτήρα και συνέβαιναν μόνο όταν οι laquoΓερμανοίraquo μονοπωλούσαν το εμπόριο διευθυντικές και κυβερνητικές θέσεις Επρόκειτο για τριβές ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις (που τύχαινε να έχουν κοινή καταγωγή) και στους καταπιεζόμενους Μέχρι τον 19ο αιώνα όμως κανένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα δεν εμφανίστηκε για τους γερμανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν κάτω από μη-γερμανούς ηγέτες ή αντίστροφα Ποτέ μέχρι την άνοδο του έθνους και του εθνικισμού δεν είδαν τους εαυτούς τους σαν

καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες Παρομοίως οι Εβραίοι αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας διαφορετικής από τους υπόλοιπους laquoάπιστουςraquo λαούς ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος ndashπόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοια- μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη

Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του laquoαπλού λαούraquo των μαζών που μέχρι τον 20ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣΗ περίπτωση της laquoΜητέρας Αγίας Ρωσίαςraquo είναι χαρακτηριστική Η πτώση της

Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή σύμφωνα με την τότε αντίληψη ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς) Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο στην πίστη και στις άγιες εικόνες Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται Στη Ρωσία η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του laquoχριστιανού-αγρότηraquo του laquoαληθινού ορθόδοξου πιστούraquo και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου Κάιζερ κλπ) και του Πάπα Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή)

Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους την γλώσσα την εθνότητα την θρησκεία και την πολιτική οντότητα

Η ΓΛΩΣΣΑΕίναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις

απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο laquoεμάςraquo από laquoαυτούςraquo Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης laquoσχιμπολέθraquo Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς τους laquoβάρβαρουςraquo Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν laquoνέμτσιraquo όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες Ακόμα και σήμερα υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας οι διάφορες laquoαργκόraquo χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΙΔΕΑ ΤΟ ΕΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ

Ο όρος laquoέθνοςraquo εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα και στις εγκυκλοπαίδειες και λεξικά της περιόδου αντίστοιχα Είχε πολιτικό νόημα και σύμφωνα με τον ορισμό αντιπροσώπευε το σώμα των πολιτών των οποίων η συλλογική συνοχή είχε ως αποτέλεσμα το κράτος το οποίο και ήταν η πολιτική τους έκφραση Το σημαντικό στοιχείο που ποτέ δεν απουσίαζε από κανέναν ορισμό ήταν το στοιχείο του laquoπολίτηraquo (και όχι υπηκόου) και της μαζικής συμμετοχής στα πολιτικά (δημοκρατικοποίηση) Για τον John Stuart Mill (στμ επιφανή φιλελεύθερο οικονομολόγο και φιλόσοφο της εποχής) η ιδέα του έθνους δεν μπορεί να διαχωριστεί από την (κοινοβουλευτική) δημοκρατία και την αντιπροσωπευτική μέσω εκλογών κυβέρνηση του κράτους

Σε αντίθεση με σύγχρονες αντιλήψεις αυτό που χαρακτήριζε μια laquoεθνικότηταraquo στα τέλη του 18ου αιώνα δεν ήταν ούτε η καταγωγή ούτε η γλώσσα αλλά πολιτικά κριτήρια όπως η επιθυμία των laquoΓάλλων πολιτώνraquo να εναντιωθούν στη μοναρχία των Λουδοβίκων ή αντίστοιχα των αποικιών του Νέου Κόσμου ενάντια στον βασιλιά της Αγγλίας Βέβαια στοιχεία όπως η γλώσσα κά μπορούσαν να δημιουργήσουν ισχυρές συλλογικές ταυτότητες αλλά ακόμα ήταν στα σπάργανα Σε γενικές γραμμές η ιδέα του έθνους ξεκίνησε από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ της Ευρώπης και μάλιστα κυριότερα από τις επαναστατημένες προοδευτικές τάσεις και άργησε πολύ να γίνει κτήμα των (αγράμματων ακόμα) μαζών Ειδικότερα στην επαναστατημένη Γαλλία κύριοι φορείς του πολιτικού αυτού πατριωτισμού ήταν οι ριζοσπαστικότεροι των επαναστατών Ιακωβίνοι μισητοί εχθροί του Λουδοβίκου Μέχρι και σήμερα ο εθνικός ύμνος της Γαλλίας η laquoΜασσαλιώτιδαraquo είναι λαϊκό άσμα που τραγουδούσαν οι επαναστάτες το 1789

Στην πορεία του επόμενου αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας έγινε κεντρικό και διάφοροι laquoειδικοίraquo προσπάθησαν να ορίσουν τα κριτήρια και τα στοιχεία που εμπλέκονταν Ο Γερμανός Richard Bockh υποστήριξε γύρω στα 1860 ότι η γλώσσα ήταν το μόνο επαρκές δείγμα μιας εθνικότητας αλλά έτσι αναγκάστηκε στην συνέχεια να εντάξει τους Ασκενάζι Εβραίους στο laquoγερμανικό έθνοςraquo αφού τα Γίντις (η γλώσσα που μιλούσε αυτός ο πληθυσμός) ήταν σαφέστατα μια γερμανική διάλλεκτος Αντίθετα οι Γάλλοι θεωρητικοί έθεταν σαν όρο συμμετοχής στο γαλλικό έθνος την αποδοχή των όρων του laquoπολίτη του γαλλικού κράτουςraquo ανάμεσα στους οποίους ήταν και η χρήση της γαλλικής γλώσσας Το λεξικό Γκαρνιέ-Παζέ του 1843 ακολουθώντας φιλελεύθερες αντιλήψεις θεωρούσε ότι ένα έθνος είχε δικαίωμα να χαρακτηριστεί laquoέθνοςraquo αν ξεπερνούσε ένα σεβαστό μέγεθος και μπορούσε να αποτελέσει βιώσιμη μονάδα Αν δεν ικανοποιούσε αυτό το όριο τότε δεν δικαιούταν ιστορικά να υπάρξει ως ξεχωριστό έθνος-κράτος Αυτό άφηνε εκτός ορισμού χώρες (υπαρκτές ή εν δυνάμει) όπως την Ιρλανδία το Βέλγιο το Λουξεμβούργο ή ακόμα και την Πορτογαλλία Αυτή ήταν η λεγόμενη laquoαρχή του κατώτατου ορίουraquo που είχε υιοθετηθεί από όλες τις τότε διπλωματικές δυνάμεις και εφαρμοζόταν σαν θεωρητικός κανόνας όποτε προέκυπτε κάποιο ζήτημα Βάσει αυτής της αρχής το 1857 ο Ιταλός Ματζίνι δημιούργησε τον χάρτη της Ευρώπης αποδεχόμενος 12 ξεχωριστά έθνη-κράτη Αυτή η λογική βέβαια δεν ήταν ενάντια στις κοινά αποδεκτές αντιλήψεις της εποχής Για τους περισσότερους η περίοδος των πόλεων-κρατών είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί Οι κάτοικοι της Αυστρίας λχ ομόφωνα απαιτούσαν την ένωσή τους με την Γερμανία καθότι δεν μπορούσαν να φανταστούν μια βιώσιμη

χώρα ξεχωριστά από την laquoΜητέρα Γερμανίαraquo Αυτή η αντίληψη υπήρχε μέχρι τον Βrsquo ΠΠ Μετά τον Α ΠΠ και την laquoαρχή της αυτοδιάθεσηςraquo του προέδρου Ουίλσον η Ευρώπη χωρίστηκε σε 27 κράτη Εκείνη την περίοδο όμως το ζήτημα της εθνικότητας είχε επεκτατικό και ενωτικό χαρακτήρα σήμαινε δηλαδή ότι laquoόλοι οι Γερμανοίraquo πρέπει να ενωθούν σε μια μεγάλη ενιαία κρατική δομή κλπ Εδώ πρέπει να γίνει σαφές όμως ότι κανείς δεν πίστευε τότε στην ομοιογένεια των κρατών Ήταν προφανές ότι ειδικά σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης όπως στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία όπου ζούσαν αναρίθμητες διαφορετικές εθνότητες θα δημιουργούνταν κράτη ετερογενή όπου οι διάφοροι πληθυσμοί θα συζούσαν αρμονικά όπως έκαναν τόσους αιώνες (καθότι αυτοί οι πληθυσμοί παραήταν μικροί σε μέγεθος για να μπορούν να διεκδικήσουν δικαιωματικά δικό τους ξεχωριστό κράτος)

Η αρχή του ορίου ήταν βοηθητική γιατί σίγουρα ξεκαθάριζε κάπως το τοπίο στο ζήτημα της εθνικότητας αλλά δεν ήταν απόλυτη Την περίοδο που ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία την περίοδο που οι διάφοροι ηγέτες και διπλωμάτες των μεγάλων δυνάμεων προσπαθούσαν να ορίσουν τι είναι το έθνος και τι δεν είναι υπήρχαν αναγνωρισμένα κράτη που ωστόσο δεν συμβάδιζαν με την αρχή του ορίου (όπως το Λουξεμβούργο) Επιπλέον το όριο αυτό δεν ήταν σαφώς ορισμένο αφήνοντας περιθώρια για ατέρμονες διαμάχες

Στην κλασική εποχή του φιλελευθερισμού λοιπόν το ζήτημα δεν ήγειρε ιδιαίτερες εντάσεις εκτός ίσως από την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου οι διάφοροι λαοί που ζούσαν στην επικράτειά της ιδιαίτερα οι βαλκανικοί άρχισαν να απαιτούν την ανεξαρτησία τους με μια δόση ενωτικού βαλκανισμού ενάντια στον καταπιεστή Σουλτάνο

Τελικά τα κριτήρια διαμορφώθηκαν σε γενικές γραμμές ως εξής ένας λαός για να διεκδικήσει ξεχωριστό έθνος-κράτος θα έπρεπε

1)να έχει σαφείς σχέσεις με κάποιο προϋπάρχον κράτος ή δομή που να έχει ένα εκτενές και πρόσφατο ιστορικό παρελθόν (δηλαδή ήταν κοινά αποδεκτό ότι πχ οι Άγγλοι Γάλλοι Ισπανοί Ρώσοι είχαν το δικαίωμα)

2)να υπάρχει μια μακρά και κατοχυρωμένη πολιτιστική ελίτ με μια γραπτή (αφού εκείνη την εποχή υπήρχαν αναρίθμητες προφορικές μόνο γλώσσες) laquoεθνικήraquo καθομιλουμένη και διοικητική γλώσσα Αυτό ήταν και το κύριο έρεισμα των Γερμανών και Ιταλών που δεν είχαν κάποιο προϋπάρχον κράτος αλλά αντλούσαν την εθνική τους ταυτότητα από την κοινή τους γλώσσα (αν και η laquoεπίσημηraquo αυτή γλώσσα δεν ομιλούταν σαν καθομιλουμένη μητρική παρά από μικρές μειοψηφίες αντίθετα οι περισσότεροι πληθυσμοί είχαν δικές τους διαλλέκτους)

3)να υπάρχει διαπιστωμένη ικανότητα για κατάκτηση και επέκταση Οι ιμπεριαλιστικές τάσεις πάντα συγκροτούν συνεκτικές συλλογικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό Επιπλέον για τον κόσμο του 19ου αιώνα οι πόλεμοι και οι κατακτήσεις προσέφεραν τις απαραίτητες αποδείξεις εμπνευσμένες από τον κοινωνικό Δαρβινισμό για laquoικανότητα και επιβίωση σαν είδοςφυλήraquo

Κάτι το οποίο μάλλον φαίνεται παράξενο σήμερα είναι η αντιμετώπιση που είχε από τις διάφορες κατηγορίες η νέα αυτή ιδεολογία του έθνους Καθότι ήταν κάτι ριζοσπαστικά καινούριο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των συντηρητικών και των πιστών στην παράδοση ενώ αντίθετα προσέλκυσε τους εχθρούς των πρώτων τους laquoπροοδευτικάraquo σκεπτόμενους είτε φιλελεύθερους είτε σοσιαλίζοντες (ο σοσιαλισμός ήταν ακόμα στα σπάργανα σαν κίνημα αργότερα (20ος αιώνας) έγινε προφανές ότι σαν ιδεολογία έρχεται ευθεία αντιμέτωπη με το έθνος-κράτος) Οι υποστηρικτές της μοναρχίας της Εκκλησίας και την παλιάς τάξης πραγμάτων εναντιώνονταν στις εθνικές διεκδικήσεις πληθυσμών και θα μπορούσαν με

σημερινούς όρους άνετα να χαρακτηριστούν laquoαπάτριδεςraquo (κάτι το οποίο άλλαξε δραματικά στη συνέχεια όταν η ιδεολογία αυτή κυριάρχησε παντού πέρασε στις μάζες και έγινε ο μεγαλύτερος μοχλός πίεσης προς τις κυβερνήσεις και έπειτα τεράστια δύναμη κινητοποίησης εκατομυρίων ανθρώπων)

Όσο για τους λαούς που ανήκαν σε κάποια μεγάλη αυτοκρατορία για την μπουρζουά φιλελεύθερη αντίληψη του 19ου αιώνα οι μέρες των αυτοκρατοριών ήταν μετρημένες Τόσο η οθωμανική όσο και η αυστροουγγρική ήταν ιστορικά απολιθώματα καταδικασμένες από την πρόοδο να αποσυντεθούν Το έθνος-κράτος (το μεγάλο βιώσιμο κράτος) ήταν το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους ήταν η πρόοδος και ενοποίηση από την οικογένεια στη φυλή στο χωριό στην πόλη στο κράτος μέσα σε έναν διεθνή κόσμο Και αυτό το στάδιο επιτεύχθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα Οι φιλόσοφοι αυτής της ιδεολογίας αλλά και οι θεωρητικοί της αντίπαλης σχολής οι σοσιαλιστές θεωρούσαν ότι τον επόμενο αιώνα (20ο) θα επικρατούσε μια μόνο διεθνής γλώσσα Ως ένα βαθμό αυτό έχει πραγματοποιηθεί με τα αγγλικά αν και περισσότερο λειτουργούν σαν συμπληρωματική παρά βασική γλώσσα

Έτσι ο μόνος ιστορικά νομιμοποιημένος εθνικισμός ήταν αυτός που πήγαινε με την πρόοδο αυτός που μεγένθυνε την κλίμακα των ανθρώπινων οικονομιών κοινωνιών και κουλτούρας Αντίθετα οι αντιστάσεις που προβάλλονταν από μικρότερους πληθυσμούς τοπικές γλωσσικές διαλλέκτους και παραδόσεις ή με άλλη εντελώς αντίληψη από κληρικούς αριστοκράτες και αυτοκρατορίες ήταν ο laquoεπιθανάτιος ρόγχος των συντηρητικών απέναντι στην αναπόφευκτη πρόοδο της Ιστορίαςraquo

Στις αρχές και μέσα του 19ο αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας ωστόσο δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα για τον τότε ευρωπαϊκό κόσμο με εξαίρεση τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες που αργοπέθαιναν Ήταν ένα θεωρητικό θέμα συζήτησης μεταξύ μορφωμένων ακαδημαϊκών πολιτικών κλπ Μετά το 1880 όμως το θέμα γίνεται κυρίαρχο και ειδικά στις τάξεις των σοσιαλιστών laquoτο εθνικό ζήτημαraquo επικρατεί μόνιμα σε όλες τις διαφωνίες και συζητήσεις Η πολιτική απήχηση που είχαν αρχίσει να έχουν τα εθνικάεθνικιστικά συνθήματα και ιδεολογίες σε μάζες με δυναμική ή ακόμα και σε ψηφοφόρους ή υποστηρικτές μαζικών πολιτικών κινημάτων ήταν πλέον σημαντική Αυτή όμως ήταν μια καινούρια περίοδος αρκετά διαφορετική από την προηγούμενη Η αρχή του κατώτατου ορίου που διαμόρφωσε τον χάρτη της Ευρώπης από το 1830 μέχρι το 1880 διαφέρει έντονα από τον εθνικισμό που επικράτησε στη συνέχεια και που συνδέεται με την ολοένα αυξανόμενη δημοκρατικοποίηση και μαζικοποίηση της πολιτικής στην Ευρώπη Μέχρι τότε ήταν αποδεκτό από τους ηγέτες και θεωρητικούς της εποχής ότι laquoτο κράτος φτιάχνει το έθνος και όχι το αντίθετοraquo (φράση του στρατηγού Πιλσούδσκι του laquoπατέρα-εθνάρχηraquo της σύγχρονης Πολωνίας) Ο Μάσιμο ντrsquo Αζέλιο πρωταγωνιστής στην ενοποίηση και δημιουργία της Ιταλίας είχε δηλώσει τότε laquoΩραία φτιάξαμε την Ιταλία τώρα πρέπει να φτιάξουμε και Ιταλούςraquo (χαρακτηριστικά την στιγμή της ενοποίησης (1860) μόνο το 5 του πληθυσμού της ιταλικής χερσονήσου χρησιμοποιούσε για καθημερινούς σκοπούς την γλώσσα που αργότερα έγινε επίσημη (τα laquoιταλικάraquo που πρόκειται για την φλωρεντιανή διάλλεκτο της εποχής) Μετά το 1880 όμως άρχισε να έχει ιδιαίτερη σημασία το τι πίστευε ο απλός κόσμος το πώς ένιωθαν οι απλοί καθημερινοί άντρες και γυναίκες για το θέμα της εθνικότητας

Στην πραγματικότητα αυτήν την περίοδο σε ακαδημαϊκόμορφωμένο πάντα επίπεδο μεταξύ στοχαστών και θεωρητικών 2 εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις του έθνους συναντιόνται η επαναστατική-δημοκρατική αντίληψη και η εθνικιστική Η εξίσωση κράτος=έθνος=λαός ήταν κοινή και για τις 2 πλευρές η διαφορά είναι ότι η 2η πλευρά ετεροπροσδιοριζόταν μέσω του διαχωρισμού από τους laquoξένουςraquo ενώ η 1η

λειτουργούσε ενωτικά απέναντι στον καταρρέοντα θεσμό της μοναρχίας Πλέον οι διάφοροι μονάρχες δεν αποτελούσαν απόλυτες εξουσίες θεότητες επί γης ελεύθεροι να πράττουν κατά το δοκούν αλλά αντίθετα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους όλο και περισσότερο επιθυμίες και τάσεις των υπηκόων ndash λαού που εξουσίαζαν Οι υπήκοοι μετατρέπονταν σε πολίτες με άποψη που οι διάφορες ανά την Ευρώπη κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγξουν

Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε την εξέλιξη ήταν οι οικονομίες του τότε κόσμου Το έθνος σήμαινε και μια εθνική οικονομία που καθοριζόταν από το κράτος δηλαδή laquoπροστατευτισμόςraquo Οι οικονομίες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε περιοχή με σαφή διαχωριστικά όρια από βασίλειο σε βασίλειο και από κράτος σε κράτος Είναι αρκετά σαφές ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει ndashτουλάχιστον στη μορφή που τον ξέρουμε- αν δεν είχε προηγηθεί ο διαχωρισμός σε κράτη με ξεχωριστές κρατικές-εθνικές οικονομίες σε μια διαρκή σχέση ανταγωνισμού αλληλεξάρτησης και πολέμου μεταξύ τους

ΛΑΪΚΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Ο Benedict Anderson έχει χαρακτηρίσει το σύγχρονο έθνος-κράτος ως μια laquoφαντασιακήφανταστική κοινότηταraquo και αυτό πληρώνει ως ένα βαθμό το συναισθηματικό κενό που άφησε η παρακμή και αποσύνθεση παλιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής Ωστόσο μια τέτοια ιδέα πατάει σε προϋπάρχοντα στοιχεία συλλογικής ταυτότητας μεταξύ σκόρπιων κομματιών πληθυσμού Πολιτισμικά γλωσσικά εμφανισιακά στοιχεία που υπάρχουν σε ομάδες πληθυσμού ανεξάρτητα από κρατικές δομές Τέτοιες πρωτογενείς αντιλήψεις κοινής καταγωγής και εθνικής σύνδεσης υπήρχαν για πολλούς αιώνες αλλά ποτέ δεν είχαν συνδεθεί με ξεκάθαρα γεωγραφικά όρια δηλαδή ποτέ μέχρι τον 19ο αιώνα το laquoέθνοςraquo (ή πρόγονοί του) δεν είχε ταυτιστεί με κάποια περιοχή ή χώρο με σαφή σύνορα για κανέναν λαό

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ amp ΕΒΡΑΙΩΝΓια πολλούς αιώνες και μέχρι το 1945 γερμανόφωνοι πληθυσμοί ζούσαν

διασπαρμένοι σε όλη σχεδόν την Ευρώπη μέχρι και τον ποταμό Βόλγα Αυτοί οι πληθυσμοί στο σύνολό τους θεωρούσαν τους εαυτούς τους γενικά Γερμανούς διαχωριζόμενοι από τους υπόλοιπους λαούς με τους οποίους συζούσαν Αν και υπήρξαν μικροεντάσεις σε κάποιες περιοχές ανάμεσα στους γερμανόφωνους και τους άλλους ντόπιους λαούς αυτές ήταν κυρίως κοινωνικού και όχι εθνικού χαρακτήρα και συνέβαιναν μόνο όταν οι laquoΓερμανοίraquo μονοπωλούσαν το εμπόριο διευθυντικές και κυβερνητικές θέσεις Επρόκειτο για τριβές ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις (που τύχαινε να έχουν κοινή καταγωγή) και στους καταπιεζόμενους Μέχρι τον 19ο αιώνα όμως κανένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα δεν εμφανίστηκε για τους γερμανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν κάτω από μη-γερμανούς ηγέτες ή αντίστροφα Ποτέ μέχρι την άνοδο του έθνους και του εθνικισμού δεν είδαν τους εαυτούς τους σαν

καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες Παρομοίως οι Εβραίοι αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας διαφορετικής από τους υπόλοιπους laquoάπιστουςraquo λαούς ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος ndashπόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοια- μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη

Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του laquoαπλού λαούraquo των μαζών που μέχρι τον 20ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣΗ περίπτωση της laquoΜητέρας Αγίας Ρωσίαςraquo είναι χαρακτηριστική Η πτώση της

Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή σύμφωνα με την τότε αντίληψη ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς) Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο στην πίστη και στις άγιες εικόνες Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται Στη Ρωσία η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του laquoχριστιανού-αγρότηraquo του laquoαληθινού ορθόδοξου πιστούraquo και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου Κάιζερ κλπ) και του Πάπα Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή)

Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους την γλώσσα την εθνότητα την θρησκεία και την πολιτική οντότητα

Η ΓΛΩΣΣΑΕίναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις

απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο laquoεμάςraquo από laquoαυτούςraquo Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης laquoσχιμπολέθraquo Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς τους laquoβάρβαρουςraquo Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν laquoνέμτσιraquo όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες Ακόμα και σήμερα υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας οι διάφορες laquoαργκόraquo χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

χώρα ξεχωριστά από την laquoΜητέρα Γερμανίαraquo Αυτή η αντίληψη υπήρχε μέχρι τον Βrsquo ΠΠ Μετά τον Α ΠΠ και την laquoαρχή της αυτοδιάθεσηςraquo του προέδρου Ουίλσον η Ευρώπη χωρίστηκε σε 27 κράτη Εκείνη την περίοδο όμως το ζήτημα της εθνικότητας είχε επεκτατικό και ενωτικό χαρακτήρα σήμαινε δηλαδή ότι laquoόλοι οι Γερμανοίraquo πρέπει να ενωθούν σε μια μεγάλη ενιαία κρατική δομή κλπ Εδώ πρέπει να γίνει σαφές όμως ότι κανείς δεν πίστευε τότε στην ομοιογένεια των κρατών Ήταν προφανές ότι ειδικά σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης όπως στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία όπου ζούσαν αναρίθμητες διαφορετικές εθνότητες θα δημιουργούνταν κράτη ετερογενή όπου οι διάφοροι πληθυσμοί θα συζούσαν αρμονικά όπως έκαναν τόσους αιώνες (καθότι αυτοί οι πληθυσμοί παραήταν μικροί σε μέγεθος για να μπορούν να διεκδικήσουν δικαιωματικά δικό τους ξεχωριστό κράτος)

Η αρχή του ορίου ήταν βοηθητική γιατί σίγουρα ξεκαθάριζε κάπως το τοπίο στο ζήτημα της εθνικότητας αλλά δεν ήταν απόλυτη Την περίοδο που ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία την περίοδο που οι διάφοροι ηγέτες και διπλωμάτες των μεγάλων δυνάμεων προσπαθούσαν να ορίσουν τι είναι το έθνος και τι δεν είναι υπήρχαν αναγνωρισμένα κράτη που ωστόσο δεν συμβάδιζαν με την αρχή του ορίου (όπως το Λουξεμβούργο) Επιπλέον το όριο αυτό δεν ήταν σαφώς ορισμένο αφήνοντας περιθώρια για ατέρμονες διαμάχες

Στην κλασική εποχή του φιλελευθερισμού λοιπόν το ζήτημα δεν ήγειρε ιδιαίτερες εντάσεις εκτός ίσως από την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου οι διάφοροι λαοί που ζούσαν στην επικράτειά της ιδιαίτερα οι βαλκανικοί άρχισαν να απαιτούν την ανεξαρτησία τους με μια δόση ενωτικού βαλκανισμού ενάντια στον καταπιεστή Σουλτάνο

Τελικά τα κριτήρια διαμορφώθηκαν σε γενικές γραμμές ως εξής ένας λαός για να διεκδικήσει ξεχωριστό έθνος-κράτος θα έπρεπε

1)να έχει σαφείς σχέσεις με κάποιο προϋπάρχον κράτος ή δομή που να έχει ένα εκτενές και πρόσφατο ιστορικό παρελθόν (δηλαδή ήταν κοινά αποδεκτό ότι πχ οι Άγγλοι Γάλλοι Ισπανοί Ρώσοι είχαν το δικαίωμα)

2)να υπάρχει μια μακρά και κατοχυρωμένη πολιτιστική ελίτ με μια γραπτή (αφού εκείνη την εποχή υπήρχαν αναρίθμητες προφορικές μόνο γλώσσες) laquoεθνικήraquo καθομιλουμένη και διοικητική γλώσσα Αυτό ήταν και το κύριο έρεισμα των Γερμανών και Ιταλών που δεν είχαν κάποιο προϋπάρχον κράτος αλλά αντλούσαν την εθνική τους ταυτότητα από την κοινή τους γλώσσα (αν και η laquoεπίσημηraquo αυτή γλώσσα δεν ομιλούταν σαν καθομιλουμένη μητρική παρά από μικρές μειοψηφίες αντίθετα οι περισσότεροι πληθυσμοί είχαν δικές τους διαλλέκτους)

3)να υπάρχει διαπιστωμένη ικανότητα για κατάκτηση και επέκταση Οι ιμπεριαλιστικές τάσεις πάντα συγκροτούν συνεκτικές συλλογικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό Επιπλέον για τον κόσμο του 19ου αιώνα οι πόλεμοι και οι κατακτήσεις προσέφεραν τις απαραίτητες αποδείξεις εμπνευσμένες από τον κοινωνικό Δαρβινισμό για laquoικανότητα και επιβίωση σαν είδοςφυλήraquo

Κάτι το οποίο μάλλον φαίνεται παράξενο σήμερα είναι η αντιμετώπιση που είχε από τις διάφορες κατηγορίες η νέα αυτή ιδεολογία του έθνους Καθότι ήταν κάτι ριζοσπαστικά καινούριο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των συντηρητικών και των πιστών στην παράδοση ενώ αντίθετα προσέλκυσε τους εχθρούς των πρώτων τους laquoπροοδευτικάraquo σκεπτόμενους είτε φιλελεύθερους είτε σοσιαλίζοντες (ο σοσιαλισμός ήταν ακόμα στα σπάργανα σαν κίνημα αργότερα (20ος αιώνας) έγινε προφανές ότι σαν ιδεολογία έρχεται ευθεία αντιμέτωπη με το έθνος-κράτος) Οι υποστηρικτές της μοναρχίας της Εκκλησίας και την παλιάς τάξης πραγμάτων εναντιώνονταν στις εθνικές διεκδικήσεις πληθυσμών και θα μπορούσαν με

σημερινούς όρους άνετα να χαρακτηριστούν laquoαπάτριδεςraquo (κάτι το οποίο άλλαξε δραματικά στη συνέχεια όταν η ιδεολογία αυτή κυριάρχησε παντού πέρασε στις μάζες και έγινε ο μεγαλύτερος μοχλός πίεσης προς τις κυβερνήσεις και έπειτα τεράστια δύναμη κινητοποίησης εκατομυρίων ανθρώπων)

Όσο για τους λαούς που ανήκαν σε κάποια μεγάλη αυτοκρατορία για την μπουρζουά φιλελεύθερη αντίληψη του 19ου αιώνα οι μέρες των αυτοκρατοριών ήταν μετρημένες Τόσο η οθωμανική όσο και η αυστροουγγρική ήταν ιστορικά απολιθώματα καταδικασμένες από την πρόοδο να αποσυντεθούν Το έθνος-κράτος (το μεγάλο βιώσιμο κράτος) ήταν το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους ήταν η πρόοδος και ενοποίηση από την οικογένεια στη φυλή στο χωριό στην πόλη στο κράτος μέσα σε έναν διεθνή κόσμο Και αυτό το στάδιο επιτεύχθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα Οι φιλόσοφοι αυτής της ιδεολογίας αλλά και οι θεωρητικοί της αντίπαλης σχολής οι σοσιαλιστές θεωρούσαν ότι τον επόμενο αιώνα (20ο) θα επικρατούσε μια μόνο διεθνής γλώσσα Ως ένα βαθμό αυτό έχει πραγματοποιηθεί με τα αγγλικά αν και περισσότερο λειτουργούν σαν συμπληρωματική παρά βασική γλώσσα

Έτσι ο μόνος ιστορικά νομιμοποιημένος εθνικισμός ήταν αυτός που πήγαινε με την πρόοδο αυτός που μεγένθυνε την κλίμακα των ανθρώπινων οικονομιών κοινωνιών και κουλτούρας Αντίθετα οι αντιστάσεις που προβάλλονταν από μικρότερους πληθυσμούς τοπικές γλωσσικές διαλλέκτους και παραδόσεις ή με άλλη εντελώς αντίληψη από κληρικούς αριστοκράτες και αυτοκρατορίες ήταν ο laquoεπιθανάτιος ρόγχος των συντηρητικών απέναντι στην αναπόφευκτη πρόοδο της Ιστορίαςraquo

Στις αρχές και μέσα του 19ο αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας ωστόσο δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα για τον τότε ευρωπαϊκό κόσμο με εξαίρεση τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες που αργοπέθαιναν Ήταν ένα θεωρητικό θέμα συζήτησης μεταξύ μορφωμένων ακαδημαϊκών πολιτικών κλπ Μετά το 1880 όμως το θέμα γίνεται κυρίαρχο και ειδικά στις τάξεις των σοσιαλιστών laquoτο εθνικό ζήτημαraquo επικρατεί μόνιμα σε όλες τις διαφωνίες και συζητήσεις Η πολιτική απήχηση που είχαν αρχίσει να έχουν τα εθνικάεθνικιστικά συνθήματα και ιδεολογίες σε μάζες με δυναμική ή ακόμα και σε ψηφοφόρους ή υποστηρικτές μαζικών πολιτικών κινημάτων ήταν πλέον σημαντική Αυτή όμως ήταν μια καινούρια περίοδος αρκετά διαφορετική από την προηγούμενη Η αρχή του κατώτατου ορίου που διαμόρφωσε τον χάρτη της Ευρώπης από το 1830 μέχρι το 1880 διαφέρει έντονα από τον εθνικισμό που επικράτησε στη συνέχεια και που συνδέεται με την ολοένα αυξανόμενη δημοκρατικοποίηση και μαζικοποίηση της πολιτικής στην Ευρώπη Μέχρι τότε ήταν αποδεκτό από τους ηγέτες και θεωρητικούς της εποχής ότι laquoτο κράτος φτιάχνει το έθνος και όχι το αντίθετοraquo (φράση του στρατηγού Πιλσούδσκι του laquoπατέρα-εθνάρχηraquo της σύγχρονης Πολωνίας) Ο Μάσιμο ντrsquo Αζέλιο πρωταγωνιστής στην ενοποίηση και δημιουργία της Ιταλίας είχε δηλώσει τότε laquoΩραία φτιάξαμε την Ιταλία τώρα πρέπει να φτιάξουμε και Ιταλούςraquo (χαρακτηριστικά την στιγμή της ενοποίησης (1860) μόνο το 5 του πληθυσμού της ιταλικής χερσονήσου χρησιμοποιούσε για καθημερινούς σκοπούς την γλώσσα που αργότερα έγινε επίσημη (τα laquoιταλικάraquo που πρόκειται για την φλωρεντιανή διάλλεκτο της εποχής) Μετά το 1880 όμως άρχισε να έχει ιδιαίτερη σημασία το τι πίστευε ο απλός κόσμος το πώς ένιωθαν οι απλοί καθημερινοί άντρες και γυναίκες για το θέμα της εθνικότητας

Στην πραγματικότητα αυτήν την περίοδο σε ακαδημαϊκόμορφωμένο πάντα επίπεδο μεταξύ στοχαστών και θεωρητικών 2 εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις του έθνους συναντιόνται η επαναστατική-δημοκρατική αντίληψη και η εθνικιστική Η εξίσωση κράτος=έθνος=λαός ήταν κοινή και για τις 2 πλευρές η διαφορά είναι ότι η 2η πλευρά ετεροπροσδιοριζόταν μέσω του διαχωρισμού από τους laquoξένουςraquo ενώ η 1η

λειτουργούσε ενωτικά απέναντι στον καταρρέοντα θεσμό της μοναρχίας Πλέον οι διάφοροι μονάρχες δεν αποτελούσαν απόλυτες εξουσίες θεότητες επί γης ελεύθεροι να πράττουν κατά το δοκούν αλλά αντίθετα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους όλο και περισσότερο επιθυμίες και τάσεις των υπηκόων ndash λαού που εξουσίαζαν Οι υπήκοοι μετατρέπονταν σε πολίτες με άποψη που οι διάφορες ανά την Ευρώπη κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγξουν

Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε την εξέλιξη ήταν οι οικονομίες του τότε κόσμου Το έθνος σήμαινε και μια εθνική οικονομία που καθοριζόταν από το κράτος δηλαδή laquoπροστατευτισμόςraquo Οι οικονομίες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε περιοχή με σαφή διαχωριστικά όρια από βασίλειο σε βασίλειο και από κράτος σε κράτος Είναι αρκετά σαφές ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει ndashτουλάχιστον στη μορφή που τον ξέρουμε- αν δεν είχε προηγηθεί ο διαχωρισμός σε κράτη με ξεχωριστές κρατικές-εθνικές οικονομίες σε μια διαρκή σχέση ανταγωνισμού αλληλεξάρτησης και πολέμου μεταξύ τους

ΛΑΪΚΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Ο Benedict Anderson έχει χαρακτηρίσει το σύγχρονο έθνος-κράτος ως μια laquoφαντασιακήφανταστική κοινότηταraquo και αυτό πληρώνει ως ένα βαθμό το συναισθηματικό κενό που άφησε η παρακμή και αποσύνθεση παλιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής Ωστόσο μια τέτοια ιδέα πατάει σε προϋπάρχοντα στοιχεία συλλογικής ταυτότητας μεταξύ σκόρπιων κομματιών πληθυσμού Πολιτισμικά γλωσσικά εμφανισιακά στοιχεία που υπάρχουν σε ομάδες πληθυσμού ανεξάρτητα από κρατικές δομές Τέτοιες πρωτογενείς αντιλήψεις κοινής καταγωγής και εθνικής σύνδεσης υπήρχαν για πολλούς αιώνες αλλά ποτέ δεν είχαν συνδεθεί με ξεκάθαρα γεωγραφικά όρια δηλαδή ποτέ μέχρι τον 19ο αιώνα το laquoέθνοςraquo (ή πρόγονοί του) δεν είχε ταυτιστεί με κάποια περιοχή ή χώρο με σαφή σύνορα για κανέναν λαό

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ amp ΕΒΡΑΙΩΝΓια πολλούς αιώνες και μέχρι το 1945 γερμανόφωνοι πληθυσμοί ζούσαν

διασπαρμένοι σε όλη σχεδόν την Ευρώπη μέχρι και τον ποταμό Βόλγα Αυτοί οι πληθυσμοί στο σύνολό τους θεωρούσαν τους εαυτούς τους γενικά Γερμανούς διαχωριζόμενοι από τους υπόλοιπους λαούς με τους οποίους συζούσαν Αν και υπήρξαν μικροεντάσεις σε κάποιες περιοχές ανάμεσα στους γερμανόφωνους και τους άλλους ντόπιους λαούς αυτές ήταν κυρίως κοινωνικού και όχι εθνικού χαρακτήρα και συνέβαιναν μόνο όταν οι laquoΓερμανοίraquo μονοπωλούσαν το εμπόριο διευθυντικές και κυβερνητικές θέσεις Επρόκειτο για τριβές ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις (που τύχαινε να έχουν κοινή καταγωγή) και στους καταπιεζόμενους Μέχρι τον 19ο αιώνα όμως κανένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα δεν εμφανίστηκε για τους γερμανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν κάτω από μη-γερμανούς ηγέτες ή αντίστροφα Ποτέ μέχρι την άνοδο του έθνους και του εθνικισμού δεν είδαν τους εαυτούς τους σαν

καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες Παρομοίως οι Εβραίοι αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας διαφορετικής από τους υπόλοιπους laquoάπιστουςraquo λαούς ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος ndashπόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοια- μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη

Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του laquoαπλού λαούraquo των μαζών που μέχρι τον 20ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣΗ περίπτωση της laquoΜητέρας Αγίας Ρωσίαςraquo είναι χαρακτηριστική Η πτώση της

Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή σύμφωνα με την τότε αντίληψη ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς) Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο στην πίστη και στις άγιες εικόνες Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται Στη Ρωσία η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του laquoχριστιανού-αγρότηraquo του laquoαληθινού ορθόδοξου πιστούraquo και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου Κάιζερ κλπ) και του Πάπα Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή)

Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους την γλώσσα την εθνότητα την θρησκεία και την πολιτική οντότητα

Η ΓΛΩΣΣΑΕίναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις

απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο laquoεμάςraquo από laquoαυτούςraquo Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης laquoσχιμπολέθraquo Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς τους laquoβάρβαρουςraquo Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν laquoνέμτσιraquo όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες Ακόμα και σήμερα υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας οι διάφορες laquoαργκόraquo χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

σημερινούς όρους άνετα να χαρακτηριστούν laquoαπάτριδεςraquo (κάτι το οποίο άλλαξε δραματικά στη συνέχεια όταν η ιδεολογία αυτή κυριάρχησε παντού πέρασε στις μάζες και έγινε ο μεγαλύτερος μοχλός πίεσης προς τις κυβερνήσεις και έπειτα τεράστια δύναμη κινητοποίησης εκατομυρίων ανθρώπων)

Όσο για τους λαούς που ανήκαν σε κάποια μεγάλη αυτοκρατορία για την μπουρζουά φιλελεύθερη αντίληψη του 19ου αιώνα οι μέρες των αυτοκρατοριών ήταν μετρημένες Τόσο η οθωμανική όσο και η αυστροουγγρική ήταν ιστορικά απολιθώματα καταδικασμένες από την πρόοδο να αποσυντεθούν Το έθνος-κράτος (το μεγάλο βιώσιμο κράτος) ήταν το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους ήταν η πρόοδος και ενοποίηση από την οικογένεια στη φυλή στο χωριό στην πόλη στο κράτος μέσα σε έναν διεθνή κόσμο Και αυτό το στάδιο επιτεύχθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα Οι φιλόσοφοι αυτής της ιδεολογίας αλλά και οι θεωρητικοί της αντίπαλης σχολής οι σοσιαλιστές θεωρούσαν ότι τον επόμενο αιώνα (20ο) θα επικρατούσε μια μόνο διεθνής γλώσσα Ως ένα βαθμό αυτό έχει πραγματοποιηθεί με τα αγγλικά αν και περισσότερο λειτουργούν σαν συμπληρωματική παρά βασική γλώσσα

Έτσι ο μόνος ιστορικά νομιμοποιημένος εθνικισμός ήταν αυτός που πήγαινε με την πρόοδο αυτός που μεγένθυνε την κλίμακα των ανθρώπινων οικονομιών κοινωνιών και κουλτούρας Αντίθετα οι αντιστάσεις που προβάλλονταν από μικρότερους πληθυσμούς τοπικές γλωσσικές διαλλέκτους και παραδόσεις ή με άλλη εντελώς αντίληψη από κληρικούς αριστοκράτες και αυτοκρατορίες ήταν ο laquoεπιθανάτιος ρόγχος των συντηρητικών απέναντι στην αναπόφευκτη πρόοδο της Ιστορίαςraquo

Στις αρχές και μέσα του 19ο αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας ωστόσο δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα για τον τότε ευρωπαϊκό κόσμο με εξαίρεση τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες που αργοπέθαιναν Ήταν ένα θεωρητικό θέμα συζήτησης μεταξύ μορφωμένων ακαδημαϊκών πολιτικών κλπ Μετά το 1880 όμως το θέμα γίνεται κυρίαρχο και ειδικά στις τάξεις των σοσιαλιστών laquoτο εθνικό ζήτημαraquo επικρατεί μόνιμα σε όλες τις διαφωνίες και συζητήσεις Η πολιτική απήχηση που είχαν αρχίσει να έχουν τα εθνικάεθνικιστικά συνθήματα και ιδεολογίες σε μάζες με δυναμική ή ακόμα και σε ψηφοφόρους ή υποστηρικτές μαζικών πολιτικών κινημάτων ήταν πλέον σημαντική Αυτή όμως ήταν μια καινούρια περίοδος αρκετά διαφορετική από την προηγούμενη Η αρχή του κατώτατου ορίου που διαμόρφωσε τον χάρτη της Ευρώπης από το 1830 μέχρι το 1880 διαφέρει έντονα από τον εθνικισμό που επικράτησε στη συνέχεια και που συνδέεται με την ολοένα αυξανόμενη δημοκρατικοποίηση και μαζικοποίηση της πολιτικής στην Ευρώπη Μέχρι τότε ήταν αποδεκτό από τους ηγέτες και θεωρητικούς της εποχής ότι laquoτο κράτος φτιάχνει το έθνος και όχι το αντίθετοraquo (φράση του στρατηγού Πιλσούδσκι του laquoπατέρα-εθνάρχηraquo της σύγχρονης Πολωνίας) Ο Μάσιμο ντrsquo Αζέλιο πρωταγωνιστής στην ενοποίηση και δημιουργία της Ιταλίας είχε δηλώσει τότε laquoΩραία φτιάξαμε την Ιταλία τώρα πρέπει να φτιάξουμε και Ιταλούςraquo (χαρακτηριστικά την στιγμή της ενοποίησης (1860) μόνο το 5 του πληθυσμού της ιταλικής χερσονήσου χρησιμοποιούσε για καθημερινούς σκοπούς την γλώσσα που αργότερα έγινε επίσημη (τα laquoιταλικάraquo που πρόκειται για την φλωρεντιανή διάλλεκτο της εποχής) Μετά το 1880 όμως άρχισε να έχει ιδιαίτερη σημασία το τι πίστευε ο απλός κόσμος το πώς ένιωθαν οι απλοί καθημερινοί άντρες και γυναίκες για το θέμα της εθνικότητας

Στην πραγματικότητα αυτήν την περίοδο σε ακαδημαϊκόμορφωμένο πάντα επίπεδο μεταξύ στοχαστών και θεωρητικών 2 εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις του έθνους συναντιόνται η επαναστατική-δημοκρατική αντίληψη και η εθνικιστική Η εξίσωση κράτος=έθνος=λαός ήταν κοινή και για τις 2 πλευρές η διαφορά είναι ότι η 2η πλευρά ετεροπροσδιοριζόταν μέσω του διαχωρισμού από τους laquoξένουςraquo ενώ η 1η

λειτουργούσε ενωτικά απέναντι στον καταρρέοντα θεσμό της μοναρχίας Πλέον οι διάφοροι μονάρχες δεν αποτελούσαν απόλυτες εξουσίες θεότητες επί γης ελεύθεροι να πράττουν κατά το δοκούν αλλά αντίθετα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους όλο και περισσότερο επιθυμίες και τάσεις των υπηκόων ndash λαού που εξουσίαζαν Οι υπήκοοι μετατρέπονταν σε πολίτες με άποψη που οι διάφορες ανά την Ευρώπη κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγξουν

Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε την εξέλιξη ήταν οι οικονομίες του τότε κόσμου Το έθνος σήμαινε και μια εθνική οικονομία που καθοριζόταν από το κράτος δηλαδή laquoπροστατευτισμόςraquo Οι οικονομίες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε περιοχή με σαφή διαχωριστικά όρια από βασίλειο σε βασίλειο και από κράτος σε κράτος Είναι αρκετά σαφές ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει ndashτουλάχιστον στη μορφή που τον ξέρουμε- αν δεν είχε προηγηθεί ο διαχωρισμός σε κράτη με ξεχωριστές κρατικές-εθνικές οικονομίες σε μια διαρκή σχέση ανταγωνισμού αλληλεξάρτησης και πολέμου μεταξύ τους

ΛΑΪΚΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Ο Benedict Anderson έχει χαρακτηρίσει το σύγχρονο έθνος-κράτος ως μια laquoφαντασιακήφανταστική κοινότηταraquo και αυτό πληρώνει ως ένα βαθμό το συναισθηματικό κενό που άφησε η παρακμή και αποσύνθεση παλιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής Ωστόσο μια τέτοια ιδέα πατάει σε προϋπάρχοντα στοιχεία συλλογικής ταυτότητας μεταξύ σκόρπιων κομματιών πληθυσμού Πολιτισμικά γλωσσικά εμφανισιακά στοιχεία που υπάρχουν σε ομάδες πληθυσμού ανεξάρτητα από κρατικές δομές Τέτοιες πρωτογενείς αντιλήψεις κοινής καταγωγής και εθνικής σύνδεσης υπήρχαν για πολλούς αιώνες αλλά ποτέ δεν είχαν συνδεθεί με ξεκάθαρα γεωγραφικά όρια δηλαδή ποτέ μέχρι τον 19ο αιώνα το laquoέθνοςraquo (ή πρόγονοί του) δεν είχε ταυτιστεί με κάποια περιοχή ή χώρο με σαφή σύνορα για κανέναν λαό

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ amp ΕΒΡΑΙΩΝΓια πολλούς αιώνες και μέχρι το 1945 γερμανόφωνοι πληθυσμοί ζούσαν

διασπαρμένοι σε όλη σχεδόν την Ευρώπη μέχρι και τον ποταμό Βόλγα Αυτοί οι πληθυσμοί στο σύνολό τους θεωρούσαν τους εαυτούς τους γενικά Γερμανούς διαχωριζόμενοι από τους υπόλοιπους λαούς με τους οποίους συζούσαν Αν και υπήρξαν μικροεντάσεις σε κάποιες περιοχές ανάμεσα στους γερμανόφωνους και τους άλλους ντόπιους λαούς αυτές ήταν κυρίως κοινωνικού και όχι εθνικού χαρακτήρα και συνέβαιναν μόνο όταν οι laquoΓερμανοίraquo μονοπωλούσαν το εμπόριο διευθυντικές και κυβερνητικές θέσεις Επρόκειτο για τριβές ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις (που τύχαινε να έχουν κοινή καταγωγή) και στους καταπιεζόμενους Μέχρι τον 19ο αιώνα όμως κανένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα δεν εμφανίστηκε για τους γερμανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν κάτω από μη-γερμανούς ηγέτες ή αντίστροφα Ποτέ μέχρι την άνοδο του έθνους και του εθνικισμού δεν είδαν τους εαυτούς τους σαν

καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες Παρομοίως οι Εβραίοι αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας διαφορετικής από τους υπόλοιπους laquoάπιστουςraquo λαούς ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος ndashπόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοια- μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη

Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του laquoαπλού λαούraquo των μαζών που μέχρι τον 20ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣΗ περίπτωση της laquoΜητέρας Αγίας Ρωσίαςraquo είναι χαρακτηριστική Η πτώση της

Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή σύμφωνα με την τότε αντίληψη ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς) Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο στην πίστη και στις άγιες εικόνες Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται Στη Ρωσία η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του laquoχριστιανού-αγρότηraquo του laquoαληθινού ορθόδοξου πιστούraquo και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου Κάιζερ κλπ) και του Πάπα Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή)

Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους την γλώσσα την εθνότητα την θρησκεία και την πολιτική οντότητα

Η ΓΛΩΣΣΑΕίναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις

απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο laquoεμάςraquo από laquoαυτούςraquo Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης laquoσχιμπολέθraquo Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς τους laquoβάρβαρουςraquo Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν laquoνέμτσιraquo όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες Ακόμα και σήμερα υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας οι διάφορες laquoαργκόraquo χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

Στην πραγματικότητα αυτήν την περίοδο σε ακαδημαϊκόμορφωμένο πάντα επίπεδο μεταξύ στοχαστών και θεωρητικών 2 εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις του έθνους συναντιόνται η επαναστατική-δημοκρατική αντίληψη και η εθνικιστική Η εξίσωση κράτος=έθνος=λαός ήταν κοινή και για τις 2 πλευρές η διαφορά είναι ότι η 2η πλευρά ετεροπροσδιοριζόταν μέσω του διαχωρισμού από τους laquoξένουςraquo ενώ η 1η

λειτουργούσε ενωτικά απέναντι στον καταρρέοντα θεσμό της μοναρχίας Πλέον οι διάφοροι μονάρχες δεν αποτελούσαν απόλυτες εξουσίες θεότητες επί γης ελεύθεροι να πράττουν κατά το δοκούν αλλά αντίθετα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους όλο και περισσότερο επιθυμίες και τάσεις των υπηκόων ndash λαού που εξουσίαζαν Οι υπήκοοι μετατρέπονταν σε πολίτες με άποψη που οι διάφορες ανά την Ευρώπη κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγξουν

Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε την εξέλιξη ήταν οι οικονομίες του τότε κόσμου Το έθνος σήμαινε και μια εθνική οικονομία που καθοριζόταν από το κράτος δηλαδή laquoπροστατευτισμόςraquo Οι οικονομίες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε περιοχή με σαφή διαχωριστικά όρια από βασίλειο σε βασίλειο και από κράτος σε κράτος Είναι αρκετά σαφές ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει ndashτουλάχιστον στη μορφή που τον ξέρουμε- αν δεν είχε προηγηθεί ο διαχωρισμός σε κράτη με ξεχωριστές κρατικές-εθνικές οικονομίες σε μια διαρκή σχέση ανταγωνισμού αλληλεξάρτησης και πολέμου μεταξύ τους

ΛΑΪΚΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Ο Benedict Anderson έχει χαρακτηρίσει το σύγχρονο έθνος-κράτος ως μια laquoφαντασιακήφανταστική κοινότηταraquo και αυτό πληρώνει ως ένα βαθμό το συναισθηματικό κενό που άφησε η παρακμή και αποσύνθεση παλιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής Ωστόσο μια τέτοια ιδέα πατάει σε προϋπάρχοντα στοιχεία συλλογικής ταυτότητας μεταξύ σκόρπιων κομματιών πληθυσμού Πολιτισμικά γλωσσικά εμφανισιακά στοιχεία που υπάρχουν σε ομάδες πληθυσμού ανεξάρτητα από κρατικές δομές Τέτοιες πρωτογενείς αντιλήψεις κοινής καταγωγής και εθνικής σύνδεσης υπήρχαν για πολλούς αιώνες αλλά ποτέ δεν είχαν συνδεθεί με ξεκάθαρα γεωγραφικά όρια δηλαδή ποτέ μέχρι τον 19ο αιώνα το laquoέθνοςraquo (ή πρόγονοί του) δεν είχε ταυτιστεί με κάποια περιοχή ή χώρο με σαφή σύνορα για κανέναν λαό

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ amp ΕΒΡΑΙΩΝΓια πολλούς αιώνες και μέχρι το 1945 γερμανόφωνοι πληθυσμοί ζούσαν

διασπαρμένοι σε όλη σχεδόν την Ευρώπη μέχρι και τον ποταμό Βόλγα Αυτοί οι πληθυσμοί στο σύνολό τους θεωρούσαν τους εαυτούς τους γενικά Γερμανούς διαχωριζόμενοι από τους υπόλοιπους λαούς με τους οποίους συζούσαν Αν και υπήρξαν μικροεντάσεις σε κάποιες περιοχές ανάμεσα στους γερμανόφωνους και τους άλλους ντόπιους λαούς αυτές ήταν κυρίως κοινωνικού και όχι εθνικού χαρακτήρα και συνέβαιναν μόνο όταν οι laquoΓερμανοίraquo μονοπωλούσαν το εμπόριο διευθυντικές και κυβερνητικές θέσεις Επρόκειτο για τριβές ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις (που τύχαινε να έχουν κοινή καταγωγή) και στους καταπιεζόμενους Μέχρι τον 19ο αιώνα όμως κανένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα δεν εμφανίστηκε για τους γερμανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν κάτω από μη-γερμανούς ηγέτες ή αντίστροφα Ποτέ μέχρι την άνοδο του έθνους και του εθνικισμού δεν είδαν τους εαυτούς τους σαν

καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες Παρομοίως οι Εβραίοι αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας διαφορετικής από τους υπόλοιπους laquoάπιστουςraquo λαούς ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος ndashπόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοια- μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη

Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του laquoαπλού λαούraquo των μαζών που μέχρι τον 20ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣΗ περίπτωση της laquoΜητέρας Αγίας Ρωσίαςraquo είναι χαρακτηριστική Η πτώση της

Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή σύμφωνα με την τότε αντίληψη ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς) Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο στην πίστη και στις άγιες εικόνες Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται Στη Ρωσία η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του laquoχριστιανού-αγρότηraquo του laquoαληθινού ορθόδοξου πιστούraquo και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου Κάιζερ κλπ) και του Πάπα Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή)

Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους την γλώσσα την εθνότητα την θρησκεία και την πολιτική οντότητα

Η ΓΛΩΣΣΑΕίναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις

απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο laquoεμάςraquo από laquoαυτούςraquo Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης laquoσχιμπολέθraquo Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς τους laquoβάρβαρουςraquo Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν laquoνέμτσιraquo όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες Ακόμα και σήμερα υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας οι διάφορες laquoαργκόraquo χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες Παρομοίως οι Εβραίοι αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας διαφορετικής από τους υπόλοιπους laquoάπιστουςraquo λαούς ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος ndashπόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοια- μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη

Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του laquoαπλού λαούraquo των μαζών που μέχρι τον 20ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣΗ περίπτωση της laquoΜητέρας Αγίας Ρωσίαςraquo είναι χαρακτηριστική Η πτώση της

Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή σύμφωνα με την τότε αντίληψη ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς) Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο στην πίστη και στις άγιες εικόνες Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται Στη Ρωσία η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του laquoχριστιανού-αγρότηraquo του laquoαληθινού ορθόδοξου πιστούraquo και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου Κάιζερ κλπ) και του Πάπα Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή)

Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους την γλώσσα την εθνότητα την θρησκεία και την πολιτική οντότητα

Η ΓΛΩΣΣΑΕίναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις

απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο laquoεμάςraquo από laquoαυτούςraquo Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης laquoσχιμπολέθraquo Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς τους laquoβάρβαρουςraquo Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν laquoνέμτσιraquo όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες Ακόμα και σήμερα υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας οι διάφορες laquoαργκόraquo χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία

Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε laquoεθνικήraquo ή laquoεπίσημηraquo γλώσσα Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή ενώ η laquoμητρική γλώσσαraquo ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους Ωστόσο μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους Στην Αλβανία οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια)

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημι-τεχνιτές κατασκευές ή ndashόπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκών- εφευρημένες Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της laquoεθνικής ψυχήςraquo Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης ομογενοποίησης εθνικής γραμματικής καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους Επιπλέον συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις κλπ είναι γνωστά

Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος) Στη Νορβηγία ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη τη Nynorsk η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20 του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση) Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους laquoΑγίους Τόπουςraquo και να δημιουργήσουν μια ψευδή laquoδιαχρονικήraquo συνέχεια του laquoπεριούσιου λαούraquo ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90) μιλούσε τα Γίντις διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο Στην Ελλάδα λόγω του θαλάσσιου εμπορίου της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική ή αλλιώς laquoκοινήraquo Στην Αγγλία το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα εκτός ίσως από την Κίνα όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν όπως κεφάλι Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά γαλλικά γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της ο Καναδάς δύο (αγγλικά γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή) Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες

Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή κοινή γλώσσα κοινά ήθη έθιμα και γιορτές κοινούς θεούς και ναούς κοινό τρόπο ζωής Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας της Σπάρτης της Ποτίδαιας Δεν μπορούμε να ξέρουμε Σε τελική ανάλυση η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους) ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη

Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19ο αιώνα όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή για 3 βασικούς λόγους

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας ndashτου έθνους Φυσικά οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη Νεκρές γλώσσες παρά το πρεστίζ τους δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά Παράλληλα δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος Μετά την γαλλική επανάσταση μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50) μιλούσε τα laquoγαλλικάraquo και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν laquoσωστάraquo ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την laquoιδέα της Γαλλίαςraquo Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου Στην Γερμανία η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα

2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του laquoανεξίτηλουraquo την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο laquoδιαχρονικήraquo από ότι είναι στην πραγματικότητα Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας που εισήγαγαν κανόνες διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την laquoκαθαρήraquo μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός

Γίνεται σαφές λοιπόν ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα

ΕΘΝΟΤΗΤΑΚαταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική

αλλά πολιτισμική Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών Ιλλύριοι Ρωμαίοι Έλληνες Σλάβοι διαφόρων φυλών μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς) Μαγυάροι Γαλάτες Βίκινγκς Κέλτες Άραβες κλπ

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809 οι εξεγερμένοι κάτοικοι Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από τους laquoκλέφτες και αρματωλούςraquo διάφορους οπλαρχηγούς ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες Μπότσαρης Καραϊσκάκης κλπ) Στην laquoΜεγάλη Ρωσίαraquo οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος αλλά μόνο η κοινή πίστη

Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς Ωστόσο ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν laquoσκλάβοιraquo Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους τους Αφρικάνους κλπ Επιπλέον εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν laquoαυτούςraquo και όχι τόσο για να προσδιορίζουν laquoεμάςraquo Είναι γνωστό το στερεότυπο με την laquoεβραϊκή μύτηraquo laquoτα σχιστά μάτιαraquo και το laquoγια μένα μοιάζουν όλοι ίδιοιraquo (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κοκ Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά laquoμαςraquo και αμφισβητείται μόνο για τους laquoάλλουςraquo αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη)

Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17ου αιώνα στην Αγία Ρωσία δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να

είναι πολύ στενοί Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας της Πολωνίας της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς laquoορθόδοξουςraquo ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως Μαρωνίτες Κόπτες κά)

Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά Μερικές εκδόσεις της όπως ο Ιουδαϊσμός είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα

Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο laquoέθνοςraquo σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα) Χαρακτηριστικό

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

παράδειγμα στην Ελλάδα όπου laquoοι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μαςraquo Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας όπου οι εκεί laquoπατριώτεςraquo ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε

Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα

Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους) οι laquoιερές εικόνεςraquo σίγουρα αποτελούν Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα Μπορεί να είναι εικόνες ή πρακτικές όπως laquoοι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστούraquo Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας

Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με laquoθεϊκήraquo ή laquoθεόσταλτηraquo ηγεσία πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως laquoεκπρόσωπος του θεούraquo και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του

ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΤο τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης) συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο αυτοκρατορία κλπ) Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός Το laquoπολιτικό έθνοςraquo δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το laquoιστορικό έθνοςraquo Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου Ο laquoεθνικισμός των ευγενώνraquo δεν χωρούσε τους

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής Και προφανώς αυτή η έννοια του laquoπολιτικού έθνουςraquo δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή

Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς τσάρος κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το laquoπολιτικό έθνοςraquo των αριστοκρατών και ευγενών Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους Αλλά και από την πλευρά των ευγενών κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα του βασιλιά της Πρωσίας ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι laquoοι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών όχι των πολιτώνraquo

Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο όπως στην Αγγλία δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την laquoπαλιά αυτοκρατορίαraquo που κατέλυσαν οι laquoβάρβαροι Τούρκοιraquo τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία πολιτική και θρησκευτική τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της) Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης της Αθήνας και της Βεργίνας αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19ο αιώνα ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους Η γλώσσα που κατασκευάστηκε η Καθαρεύουσα ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια laquoσκλαβιάς και παρακμήςraquo Ωστόσο οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου) Μιλούσαν τη δημοτική ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την laquoρωμιοσύνηraquo αποκαλούνταν laquoΡωμιοίraquo (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη σύγχρονους εθνικισμούς κλπ αλλά

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος με τα δικά του γεωγραφικά όρια Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα laquoεθνικάraquo κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν

Όμως αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες)

Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους laquoμελετητέςraquo είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα γιrsquo αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος

Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18ου αιώνα και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους) Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ

Το σύγχρονο κράτος που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα laquoσύνοραraquo και όρια ανάμεσα στα κράτη Πολιτικά διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης αυτόνομα φέουδα σατραπείες σουλτανάτα κλπ Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση) Εν ολίγοις το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο laquoλαόraquo και το έκανε αυτό ως η ανώτατη laquoεθνικήraquo αρχή επί μιας έκτασης γης με τους

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού

Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19ου αιώνα με διάφορους τρόπους Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του Με τον ταχυδρόμο τον αστυνομικό τον δάσκαλο τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου τους στρατιωτικούς τις τακτικές απογραφές πληθυσμού την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου τις επιστρατεύσεις Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση ο γάμος ο θάνατος Γενικότερα η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος τηλέγραφος κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα

Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του laquoλαούraquo που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική την επίσημη γλώσσα του κράτους Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη) οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους

Συνεχίζοντας μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας της κοινωνικής ιεραρχίας κά Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18ου αιώνα και στον Διαφωτισμό Ακόμα υπήρχαν ενδιάμεσες laquoαυτονομημένεςraquo αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα) πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ Επιπρόσθετα οι διαθέσεις πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του laquoέθνουςraquo σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων

Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον laquoλαόraquo για τις αρχές Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό laquoεθνικόraquo θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους Έτσι οι

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια laquoπολιτική θρησκείαraquo νέοι δεσμοί ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός εθνικισμός σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους Η νέα laquoπολιτική θρησκείαraquo ο πατριωτισμός ήταν η κατάλληλη φόρμουλα

Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία η ύπαρξη του κράτους σαν δομή με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό Αυτή η laquoθρησκείαraquo όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της τον εθνικισμό του 19ου ndash 20ου αιώνα Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του Η εθνότητα ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το laquoέθνοςraquo υπό αυτήν την έννοια ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους Η πατρίδα ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης να μετέχεις στο γαλλικό κράτος

Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα laquoδική τουςraquo και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους laquoυποδεέστερουςraquo κι laquoεχθρικούςraquo λαούς Η αντίληψη του laquoελεύθερου Άγγλου πολίτηraquo ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους laquoδούλουςraquo Γάλλους Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου Χαρακτηριστικά στον Αrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό ούτε την δόξα των μαχών αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του μέσω της προπαγάνδας τον πόλεμο ως αμυντικό Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκων-πολιτών και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού

Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό Είχε όμως και τα όριά της ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

κράτος Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό Ωστόσο μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο

Η περίοδος στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές 20ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών Τίποτα δεν είναι τυχαίο Η laquoανακάλυψηraquo της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτο-δαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος) επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά ήταν να τονίσουν το laquoεμάςraquo και laquoαυτοίraquo να τους ενώσουν ενάντια στους laquoξένουςraquo Η laquoεθνική ενότηταraquo με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε

Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων μη κρατικών φορέων η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων

Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος Δηλαδή οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών της επιρροής τους στους κατοίκους της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ

Αυτή η επίσημη γλώσσα που καθαρίστηκε κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά Μετά το 1880 όμως το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική Στην Ελλάδα από την άλλη όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως laquoσλαβόφωνους Έλληνεςraquo (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

διαλλέκτους) Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη

Σιγά σιγά η γλώσσα όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας ndash Λωραίνης τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια

Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους laquoκαταπιεσμένους λαούςraquo που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Αrsquo ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα

Τελικά το κράτος με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια

Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1870-1918)

Ο εθνικισμός του 1880-1914 διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό Καταρχήν εγκαταλείφθηκε οριστικά η laquoαρχή του ορίουraquo που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως laquoέθνοςraquo διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση Επιπλέον ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος laquoεθνικισμόςraquo εφευρέθηκε στα 1880)

Σε ότι αφορά στη γλώσσα είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789 η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε laquoυποχρεωτικήraquo για λόγους μαζικής επικοινωνίας για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού της ελευθερίας επιστήμης προόδου και πολιτικής ισότητας Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο laquoπαλιό καθεστώςraquo Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν laquoόλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις και

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικέςμηχανικές ενασχολήσεις τους Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας Από την άλλη αν αυτή η άγνοιααμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν laquoχαμηλότερες τάξειςraquoraquo

Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα όμως (ιταλικό γερμανικό) δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν Αντίστροφα όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση)

Η ρομαντική laquoλαϊκήraquo πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη η laquoεπάνοδοςraquo των λαών και της κουλτούρας τους δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα Ωστόσο στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε laquoεθνική κουλτούραraquo ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της laquoεθνικής ιδέαςraquo Και ακόμα περισσότερο στην τρίτη φάση όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο μαζί και με την εθνότητα όμως που πλέον στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα 1850-1880 και προσδίδουν laquoεπιστημονικόraquo υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία

Από το 1880 και μετά σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό) Νοτιότερα η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικάεθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία) Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα Στην Ιρλανδία η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους laquoΙρλανδούς πατριώτες αγωνιστέςraquo Στα

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα

Την ίδια εποχή τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο και οι νέες laquoεπιστήμεςraquo περί laquoφυλήςraquo και laquoράτσαςraquo Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές Άριοι Μεσόγειοι Σημίτες Nordics Alpines κά Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει να περιορίζει να διώχνει ή και να δολοφονεί τους laquoάλλουςraquo

Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της laquoκαθαρότηταςraquo είτε της φυλής είτε της γλώσσας με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον

Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το 1914 Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού από τη μια η συντηρητικοί παραδοσιακοί φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικάεθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά)

Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90 των τότε Εβραίων Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία) στα μέσα του 20ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων διεύρυνση λεξιλογίου ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα laquofranglaisraquo (στμ κατά το greeklish) Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας

Συνεχίζοντας στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο αν και τότε το 93 των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα Πάντως όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη Στη Ρουμανία το 1870 φορείς με κρατική ενίσχυση

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους) γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη Ποια θα ήταν η τύχη των laquoσύγχρονωνraquo εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από 20000 άνθρωποι Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς Το ζήτημα ήταν οι πολίτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά

Για τους αγράμματους που η επικοινωνία ήταν προφορική δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης Για τους περισσότερους Αλβανούς το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή και καθώς η laquoαυτάρκεια του χωριούraquo διαβρωνόταν η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός

Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο Και οι φτωχοί αγρότες εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε laquoγάλλοι πολίτεςraquo ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει laquoΑμερικάνος πολίτηςraquo αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς στα 1850-1910 πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας

Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες παρά την περηφάνια τους για τα highlands θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως laquoσυναισθηματικές ηλιθιότητεςraquo

Τελικά δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης

Για τους συντηρητικούς η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του laquoπαλιού τρόπου ζωήςraquo) έναντι της επέλασης του καινούριου σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά φλαμανδικά βάσκικα καταλανικά ουαλλικά γαελικά κλπ Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν ούτε από

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

την μεγάλη αριστοκρατία που ήθελε να έχει καλές σχέσεις με την ισπανική μοναρχία αλλά στα μεσαία και μεγαλομεσαία στρώματα που έβλεπαν την βιομηχανοποίηση ως την απειλή που φέρνει μαζί της την laquoμετανάστευση άθεων σοσιαλιστών προλετάριωνraquo

Οι μεσαίες κοινωνικές τάξεις αποτέλεσαν τον πυρήνα διαφόρων μορφών εθνικισμού Ο πολιτικός αντι-σημιτισμός εμφανίζεται έντονα στην Ευρώπη τις τελευταίες 2 δεκαετίες του 19 αιώνα και στην ουσία αποτελεί απλώς μια μικρή έκφραση της γενικότερης ανασφάλειας των τάξεων αυτών Σύντομα δημιουργούνται δεσμοί ανάμεσα στους μετριοπαθείς και στους ριζοσπάστες των μεσαίων στρωμάτων και έτσι σχηματίζεται ένας ανερχόμενος εθνικισμός ως η απάντηση στις διάφορες laquoαπειλέςraquo Απειλές από τους εργάτες από ξένα κράτη από μετανάστες από τους καπιταλιστές και τραπεζίτες (που ταυτίζονται σχεδόν σε κάθε περίπτωση με τους laquoΕβραίουςraquo με την ίδια ευκολία μάλιστα με την οποία οι Εβραίοι ταυτίζονται με τους δημιουργούς κοινωνικής αναταραχής και τους επαναστάτες) Η λέξη κλειδή στο πολιτικό λεξιλόγιο της γαλλικής Δεξιάς του 1880 δεν είναι laquoοικογένειαraquo laquoτάξηraquo laquoπαράδοσηraquo laquoθρησκείαraquo laquoηθικήraquo ή κάτι τέτοιο αλλά laquoαπειλήraquo Στα μικρομεσαία στρώματα εντέλει ο εθνικισμός εκκολάφθηκε από μια ιδεολογία που σχετιζόταν με τον φιλελευθερισμό και την αριστερά σε μια ξενοφοβική σοβινιστική ακροδεξιά αντίληψη Μια ταξική ανάλυση στα μετέπειτα φασιστικά κινήματα της Ιταλίας και Αυστρο-Γερμανίας δείχνει ότι η κύρια λαϊκή βάση τους βρισκόταν στα μεσαία στρώματα

Παράλληλα σε εδραιωμένα κράτη-έθνη ο πατριωτικός ζήλος των ακραίων εθνικιστικών ομάδων ήταν καλοδεχούμενος για τις κυβερνήσεις σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από ιμπεριαλιστική εξάπλωση και διακρατικές εντάσεις Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι ομάδες και αντιλήψεις εκπορεύονταν ή ότι ελέγχονταν από το κράτος Μέχρι το 1914 είναι σύνηθες το φαινόμενο οι κυβερνήσεις να είναι πιο μετριοπαθείς από τους laquoακραίουςraquo ενώ επιπλέον μέχρι τότε δεν είχε υπάρξει καμία κυβέρνηση προερχόμενη από αυτά τα στρώματα και ομάδες του λαού

Όποια και να ήταν η μορφή που έπαιρνε ο εθνικισμός πάντως ένα στοιχείο παρέμενε ίδιο η αντιπαλότητά του με σοσιαλιστικές ιδεολογίες Τα νέα προλεταριακά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής απορρίπτονταν από κάθε λογής εθνικιστές όχι μόνο επειδή ήταν προλεταριακά αλλά κυρίως επειδή ήταν τόσο σε επίπεδο συνείδησης όσο και πράξης διεθνιστικά Το προφανές λοιπόν θα ήταν να θεωρήσουμε ότι η επιρροή και απήχηση του εθνικισμού είναι αμοιβαία αναιρούμενη με αυτήν του σοσιαλισμού και ότι η άνοδος του πρώτου σημαίνει αναγκαστικά και την πτώση του δεύτερου Αντίθετα με την απλή λογική όμως οι διάφορες αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι πολιτικές εκκλήσεις στην πλατιά λαϊκή μάζα ndashδηλαδή ταξικές για τους σοσιαλιστές εξομολογητικές για τον κλήρο εθνικές για τους εθνικιστές δεν ήταν αλληλοαναιρούμενες Δεν υπήρχαν ούτε καν διακριτές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους

Οι άνδρες και γυναίκες της εποχής δεν διάλλεγαν συλλογική ταυτότητα όπως διάλλεγαν ρούχα ή παπούτσια Υιοθετούσαν διαφορετικές ιδεολογίες παράλληλα για παράδειγμα ο γιος ενός Ιρλανδού και σύζυγος μιας Γερμανίδας μπορούσε να είναι οπαδός σοσιαλιστικών ιδεών πιστός χριστιανός και υποστηρικτής της βρετανικής αυτοκρατορίας Μόνο όταν μια από αυτές τις δεσμεύσεις ερχόταν ευθεία αντιμέτωπη με κάποια άλλη δημιουργούταν πρόβλημα και έμπαινε ζήτημα laquoεπιλογήςraquo Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως το πάντρεμα σοσιαλιστικών και εθνικών ιδεολογιών Ένας εργάτης θεωρούσε πολύ λογικό και συμβατό να υποστηρίζει την κυβέρνησή του έμπρακτα σε έναν πόλεμο την ίδια ώρα που εξέφραζε την ταξικότητα και αντιπαλότητά του με τους εργοδότες Οι ανθρακωρύχοι της Ουαλίας

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

που έτρεξαν να καταταγούν στην επιστράτευση του Αrsquo ΠΠ 1 χρόνο αργότερα προέβησαν σε παρατεταμένη απεργία διαμαρτυρόμενοι για τους μισθούς Στη Γαλλία τα μέλη του κομμουνιστικού κόμματος ήταν laquoΓάλλοι πατριώτες-εθνικιστέςraquo και ταυτόχρονα εξέφραζαν απόλυτη πίστη στην ΕΣΣΔ

Είναι όμως προφανές ότι τα διάφορα κινήματα και ιδεολογίες γενικά λειτουργούσαν ανταγωνιστικά και στρατολογούσαν πιστούς από την ίδια δεξαμενή Την μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα κινήματα που συνδύασαν σοσιαλιστικά και εθνικά ιδεολογήματα αφού απευθύνονταν τόσο στις μεσαίες και μικρομεσαίες όσο και στην εργατική τάξη και εν τέλει υπόσχονταν εθνικές και κοινωνικές αλλαγές Στην Πολωνία η ένωση της χώρας μετά από ενάμιση αιώνα διαίρεσης επιτεύχθηκε υπό τον στρατηγό Πιλσούδσκι που ήταν ο αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος Στην Φινλανδία οι σοσιαλιστές ήταν το de facto εθνικό κόμμα της χώρας που διεκδίκησε την ανεξαρτησία Το ζήτημα της εθνικότητας και του έθνους θα απασχολούσε έντονα την Σοσιαλιστική Διεθνή λίγο πριν το ξέσπασμα του Αrsquo ΠΠ αφού ακόμα και σε θεωρητικό επίπεδο τα μεγάλα πνεύματα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος διαφωνούσαν

Το ζήτημα που ανοίγει είναι ποια θέση είχε στον ψυχισμό των απλών ανθρώπων της εποχής αυτή η ιδεολογία και πώς επηρεάστηκε από τις εξελίξεις στον κόσμο (όπως η Ρωσική Επανάσταση)

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που έχει γίνει σε λογοκριμένα και κατασχεμένα γράμματα από το μέτωπο κατά τον Αrsquo ΠΠ αποκαλύπτει ενδιαφέροντα στοιχεία Τα γράμματα αναφέρονται σε στρατιώτες της (πολυεθνικής) Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας που έστελναν στη Βιέννη και την Βουδαπέστη (σσ στον Αrsquo ΠΠ τα στρατόπεδα ήταν από τη μια Γερμανία-Αυστροουγγαρία-Ιταλία (κατά βάση) και από την άλλη Γαλλία-Μεγ Βρετανία-Ρωσία) Στα πρώτα χρόνια του πολέμου δεν εμφανίζεται ιδιαίτερος εθνικισμός ή αντι-μοναρχισμός με εξαίρεση τους Σέρβους που λόγω καταγωγής εμφανίζουν αυτονομιστικές τάσεις ενάντια στην Αυστρία και λόγω θρησκείας έχουν δεσμούς με τους (επίσημα εχθρούς αλλά χριστιανούς ορθόδοξους) Ρώσους Τα ιταλικά ρουμάνικα και τσέχικα εθνικιστικά γράμματα προέρχονται συντριπτικά από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα

Η Ρωσική Επανάσταση όμως αλλάζει δραματικά το σκηνικό αφού το ωστικό της κύμα διαπερνά και τα χαμηλότερα στρώματα των πληθυσμών των ευρωπαϊκών κρατών και αυτοκρατοριών Το γεγονός δημιουργεί ελπίδες αναμόρφωσης ίσως και ανεξαρτησίας σε καταπιεσμένες εθνικότητες όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Η κύρια τάση όμως που εμφανίζεται είναι η θέληση για ειρήνη και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις Αυτό που παρουσιάζεται εμφατικά στα γράμματα μετά το 1917 είναι laquoοι πλούσιοι ζούνε καλά και δεν πηγαίνουν στον στρατό οι φτωχοί βρίσκονται στο έλεος των πλούσιων και ισχυρών των κυβερνήσεων των κρατών και του στρατούraquo Η καινοτομία δεν έγκειται μόνο στην μεγαλύτερη συχνότητα των επικριτικών σχολίων και των διαμαρτυριών γενικότερα ούτε στο ότι με διαφορετικούς τρόπους τόσο οι φτωχοί στο μέτωπο όσο και οι φτωχοί (φτωχές συνηθέστερα) στο σπίτι γίνονται αντικείμενα παρόμοιας κακομεταχείρισης και εκμετάλλευσης Έγκειται στο γεγονός ότι πλέον η επαναστατική προοπτική για ριζικές αλλαγές ήταν μια υπαρκτή εναλλακτική οδός από την παθητική αποδοχή της μοίρας Το laquoμακάρι ο Κύριος να μας φέρει ειρήνηraquo έγινε laquoφτάνει δεν πάει άλλοraquo ή laquoοι σοσιαλιστές θα φέρουν ειρήνηraquo

Σε μερικές περιπτώσεις πάλι το εθνικό αίσθημα είναι εύκολα αντιληπτό αλλά ακόμα και τότε σχεδόν πάντα συνδυάζεται με επιθυμία για κοινωνικές αλλαγές Συνολικά από τα 1500 κατασχεμένα και λογοκριμένα γράμματα της περιόδου από

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

τον Νοέμβριο του 1917 μέχρι Μάρτιο του 1918 το 60 περίπου εναντιώνεται στη μοναρχία και επιθυμεί ανεξαρτησία ενώ αντίστοιχο ποσοστό κυρίως από Τσέχους Ούγγρους Γερμανούς και Κροάτες αναφέρεται στην ειρήνη και στην κοινωνική επανάσταση Στην περίοδο στην οποία η Οκτωβριανή Επανάσταση συγκλόνισε τον κόσμο το κοινωνικό στοιχείο στην κοινή γνώμη ήταν στο ζενίθ του αλλά ήταν και μια περίοδος που τα εθνικά και κοινωνικά στοιχεία σε ότι αφορά στην επανάσταση άρχισαν να χωρίζονται και να συγκρούονται Αλλά ακόμα και κατά τη διάρκεια του 1918 όπου το εθνικό έγινε κυρίαρχο στην λαϊκή συνείδηση το κοινωνικό δεν εξαφανίστηκε Για τους περισσότερους φτωχούς και τα δυο πήγαιναν μαζί καθώς η μοναρχία κατέρρεε

Εν τέλει συμπεραίνουμε ότι 1)είναι άγνωστο το τι ακριβώς σήμαινε η εθνική συνείδηση στην μεγάλη μάζα των λαών-εθνών της εποχής 2) η εθνική συνείδηση αναδύθηκε μαζί με τις άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου 3)η πρόοδος του εθνικισμού δεν είναι γραμμική ούτε αναιρεί τις άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

Ιδωμένο από τη σκοπιά του 1914 ο εθνικισμός θριαμβέυει επί των άλλων ιδεολογιών (αφού ο κόσμος εισέρχεται σε παγκόσμια σύρραξη) Μπορεί να ειπωθεί αυτό όμως από τη σκοπιά του 1917

Ο εθνικισμός ήταν θριαμβευτής στο βαθμό που τα κινήματα που αντανακλούσαν τις πραγματικές ανάγκες των φτωχών Ευρωπαίων απέτυχαν το 1918 Όταν έγινε αυτό τα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα μιας αυτοκρατορίας καταπιεσμένων εθνικοτήτων μπόρεσαν να γίνουν κυρίαρχες τάξεις και ελίτ ndashσε τοπικό επίπεδο- μέσα στα διάφορα κρατίδια στα οποία πολυδιασπάστηκαν οι παραδοσιακές laquoμεγάλες δυνάμειςraquo και αυτοκρατορίες (αυστροουγγρική οθωμανική κυρίως) Η διάσπαση αυτή ήταν αποτέλεσμα του προγράμματος του Αμερικάνου Προέδρου Γουίλσον (κάθε εθνικότητα ανεξάρτητη) το οποίο δημιούργησε ένα μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης από αναρίθμητα μικρά κράτη τα περισσότερα χωρίς κανένα ιστορικό προηγούμενο Η εθνική ανεξαρτησία χωρίς την κοινωνική επανάσταση για αυτούς που βρίσκονταν υπό τη σκέπη των νικητών συμμάχων ήταν μια εφικτή κατάσταση -μια θέση προσωρινής υποχώρησης για όσους είχαν ονειρευτεί και τα δύο

Για τους μεγάλους ηττημένους όμως δεν υπήρχαν περιθώρια τέτοιας υποχώρησης Η κατάρρευσή τους οδήγησε σε κοινωνική επανάσταση Εργατικά συμβούλια και σοβιέτ δεν εμφανίστηκαν στην Τσεχία ή Κροατία αλλά στη Γερμανία Αυστρία Ουγγαρία και ελάχιστα στην Ιταλία Η επανεμφάνιση του εθνικισμού σε αυτές τις χώρες ήταν η απάντηση Γιατί δεν εξέφραζε πλέον μια πιο ελεγχόμενη και μετριοπαθέστερη εναλλακτική της επανάστασης αλλά ήταν η κινητοποίηση πρώην-αξιωματικών μικρομεσαίων και μεσαίων στρωμάτων με στόχο την αντεπανάσταση Επανεμφανίστηκε ως το μάτριξ του φασισμού

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ (1918-1950)

Με το τέλος του Αrsquo ΠΠ το 1918 στην Ευρώπη κυριάρχησε η laquoαρχή της εθνικότηταςraquo δηλαδή το σχέδιο του προέδρου Ουίλσον που προέβλεπε ανεξαρτητοποίηση κάθε έθνους-λαού που το επιθυμούσε Η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα 2 γεγονότων αφενός η κατάρρευση των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης αφετέρου η Ρωσική Επανάσταση του 1917 που οδήγησε τους Συμμάχους να παίξουν το χαρτί του Ουίλσον ως απάντηση στον Μπολσεβικισμό Για πρώτη και τελευταία φορά στην

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

ιστορία της ηπείρου η Ευρώπη έγινε ένα παζλ κρατών προσδιορισμένων ως laquoέθνη-κράτηraquo και ως ιδιότυπες μπουρζουά κοινοβουλευτικές δημοκρατίες Αυτή η κατάσταση ήταν εντελώς εφήμερη και θνησιγενής

Η μεσοπολεμική Ευρώπη επιπλέον είδε τον θρίαμβο του προστατευτισμού και της εθνικής οικονομίας Οι μέρες του φιλελευθερισμού είχαν παρέλθει καθώς οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνταν ταχύτατα προς την κατεύθυνση των μεγάλων μπλοκ συγκεντρωτικής επιχειρηματικότητας υποστηριγμένης προστατευμένης και σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδηγούμενης από τις κυβερνήσεις Ο ίδιος ο πόλεμος είχε δράσει καταλυτικά προς την μεταβολή σε κρατικά ρυθμιζόμενο και κρατικά προγραμματισμένο καπιταλισμό Για μερικά χρόνια η παγκόσμια οικονομία εμφανιζόταν έτοιμη να καταρρεύσει με την μετανάστευση να έχει σταματήσει τους υψηλούς δασμούς και φόρους να εμποδίζουν διεθνής αποπληρωμές και τις επενδύσεις να αργοπεθαίνουν Ακόμα και οι Βρετανοί εγκατέλειψαν το Ελεύθερο Εμπόριο το 1931 σφραγίζοντας την υποχώρηση όλων των κρατών σε έναν αμυντικό οικονομικό προστατευτισμό με αυταρχικά στοιχεία και με μόνη διέξοδο διμερείς συμφωνίες

Το σχέδιο Ουίλσον όμως δεν λειτούργησε όπως θα περίμεναν οι υποστηρικτές του Εκ των πραγμάτων ήταν ουτοπικό να πιστεύει κάποιος ότι θα μπορούσε να χωριστεί η Ευρώπη σε κράτη με σαφώς διαχωρισμένα σύνορα και εθνικά χαρακτηριστικά Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες laquoοι φυλακές των λαώνraquo μετατράπηκαν σε πολλά μικρά κράτη που αποτελούνταν με τη σειρά τους από διαφορετικές εθνότητες Η μόνη διαφορά ήταν ότι οι laquoκαταπιεσμένοι λαοίraquo έγιναν laquoκαταπιεσμένες μειονότητεςraquo Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Τσεχοσλοβακίας Γιουγκοσλαβίας Γερμανίας Πολωνίας

Τελικά η προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ήπειρος τακτοποιημένη σε διαχωρισμένα συνεκτικά (γεωγραφικά) κράτη με ξεχωριστούς και ομοιογενείς εθνικούς και γλωσσικούς πληθυσμούς μεταφράστηκε σε μαζικές απελάσεις διωγμούς και εκκαθαρίσεις μειονοτήτων Αυτή είναι η δολοφονική έκφραση του εθνικισμού στην εδαφική-γεωγραφική του έκδοση αν και αυτό δεν φάνηκε ξεκάθαρα μέχρι το 1940 Ωστόσο τα πρώτα δείγματα εμφανίστηκαν ήδη από το 1915 στην νοτιοανατολική Ευρώπη με την γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους καθώς και κατά τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1922 όπου οι τουρκικές αρχές ξερίζωσαν περίπου 15 εκατομύριο Έλληνες της Μικράς Ασίας (που ζούσαν εκεί από την εποχή του Ομήρου) Εδώ θα πρέπει για λόγους αντικειμενικότητας να αναφερθεί ότι και οι Έλληνες έδιωξαν την ίδια περίοδο περίπου 400000 Τούρκους

Αντίστοιχα στο νεοσύστατο κράτος της Γιουγκοσλαβίας σύντομα φάνηκε ότι οι κάτοικοί του δεν διακατέχονταν από την ίδια γιουγκοσλαβική συνείδηση που οραματίζονταν οι πατέρες του ιλλυριανισμού τον 19ο αιώνα Ο κροατικός εθνικισμός εμφανίστηκε έντονα αφού δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία και οι εντάσεις ανάμεσα σε Σέρβους Κροάτες και Σλοβένους αυξήθηκαν Στην Τσεχοσλοβακία οι Σλοβάκοι επίμονα αρνούνταν τον εναγκαλισμό των Τσέχων Γενικότερα οι laquoλαοίraquo δεν ταυτίζονταν με το laquoέθνοςraquo τους έτσι όπως είχε προγραμματιστεί από τους ηγέτες τους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του εθνικισμού στις εκτός Ευρώπης χώρες (κατά βάσει στον τρίτο κόσμο) Καταπιεσμένοι λαοί που εξεγείρονταν ενάντια στους αποικιοκράτες Ευρωπαίους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μαρξιστική φρασεολογία επηρεασμένοι από τη Ρωσική Επανάσταση ndashη ιδεολογία του Ματζίνι για αυτοδιάθεση των λαών είχε αντικατασταθεί από σοσιαλίζουσες κοινωνικο-εθνικοαπελευθερωτικές ιδεολογίες Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις όμως η εθνικιστική (αλλά αντι-ιμπεριαλιστική

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

παράλληλα) φρασεολογία είναι κυρίαρχη Οι πατέρες των απελευθερωτικών κινημάτων στον τρίτο κόσμο ήταν κατά βάση άτομα που σπούδασαν στην Ευρώπη και μετέφεραν την δυτική σκέψη στις πατρίδες τους Στην πραγματικότητα οι λαοί των αποικιών παρέλαβαν την εθνικιστική ιδεολογία όπως αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και την χρησιμοποίησαν εναντίων των Ευρωπαίων ιμπεριαλιστών Επιπλέον τα ίδια τα κράτη που προέκυψαν από τα απελευθερωτικά αυτά κινήματα συνήθως ορίστηκαν βάσει των διαχωρισμών που είχαν επιβάλει οι αποικιοκράτες Τα σύνορα προέκυψαν από τον γεωγραφικό-διοικητικό διαχωρισμό που είχαν ορίσει οι διάφορες αυτοκρατορίες ενώ ακόμα και η εθνική συνείδηση αυτών των λαών γεννήθηκε στη βάση αυτών των διαχωρισμών Για τους ευρωπαίους η Λιβύη Αλγερία Συρία κλπ ήταν περιοχές που είχαν νόημα μόνο στον διοικητικό μηχανισμό τους Αυτοί οι διαχωρισμοί όμως κληροδοτήθηκαν στους ντόπιους λαούς (παρά την ύπαρξη ενωτικών κινημάτων όπως ο παν-αραβισμός)

Πίσω στην Ευρώπη ο επαναπροσδιορισμός του χάρτη και των συνόρων δημιούργησε νέες συνθήκες Για τους περισσότερους τα αιτήματα αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας είχαν ικανοποιηθεί Μέχρι τον Αrsquo ΠΠ η εθνικιστική ιδεολογία υποσχόταν λύσεις σε όλα τα προβλήματα τα δε κοινωνικά ζητήματα αναβάλλονταν ως δευτερεύοντα έναντι της εθνικής ανεξαρτησίας Μετά την πραγμάτωση όμως της ανεξαρτησίας έγινε σαφές ότι τα περισσότερα προβλήματα παρέμειναν Παράλληλα αλύτρωτες μειονότητες είχαν μείνει εκτός των συνόρων της laquoμητέρας πατρίδαςraquo (όπως οι Σλοβένοι της Αυστρίας και οι Ούγγροι της Ρουμανίας) ενώ τα υπάρχοντα έθνη-κράτη κινούνταν σε λογικές επέκτασης Επίσης όπως ήταν φυσικό κάποιοι λαοί έμειναν χωρίς κράτος όπως οι Καταλανοί Το χαρακτηριστικό του μετά τον Αrsquo ΠΠ εθνικισμού είναι ότι δεν αντιπαλεύει πλέον μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αλλά έθνη-κράτη Με άλλα λόγια εμφανίστηκαν εθνικιστικές τάσεις σε τυπικά ομοιογενή εθνικά κράτη που στην πραγματικότητα όμως ήταν πολυεθνικά (όπως η Ισπανία) Ο Βάσκικος και Καταλανικός εθνικισμός ενισχύθηκε βέβαια και από την στυγνή δικτατορία του Φράνκο

Πέρα όμως από όλα αυτά ο εθνικισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ απέκτησε νέα μέσα έκφρασης στις μοντέρνες αστικοποιημένες κοινωνίες Πρώτον η άνοδος των μέσων μαζικής ενημέρωσης γραπτός τύπος σινεμά ραδιόφωνο Μέσω της νέας τεχνολογίας δημοφιλείς ιδεολογίες μπορούσαν πλέον να κανονικοποιηθούν ομογενοποιηθούν και μεταλλαχτούν αλλά και να χρησιμοποιηθούν από στοχευμένη προπαγάνδα ιδιωτικά συμφέροντα και κράτη Χαρακτηριστικά το πρώτο υπουργείο laquoτύπουraquo ιδρύθηκε στην Γερμανία του Χίτλερ το 1933 και είχε την ονομασία laquoΥπουργείο Προπαγάνδας και Λαϊκής Διαφώτισηςraquo (sic) Ωστόσο η στοχευμένη προπαγάνδα ήταν σίγουρα ασήμαντη μπροστά στην ικανότητα των ΜΜΕ να κάνουν τα εθνικά σύμβολα κομμάτι της καθημερινότητας του κάθε πολίτη και έτσι να καταρρίψουν τον διαχωρισμό ανάμεσα στην ιδιωτική-προσωπική σφαίρα (στην οποία οι περισσότεροι πολίτες ζούσαν) και στην δημόσια και εθνική Η εξέλιξη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας σε ένα οικείο και λαϊκό σύμβολο εθνικού αυτοπροσδιορισμού θα ήταν αδύνατη χωρίς την συμβολή των ΜΜΕ και του ετήσιου τελετουργικού που εισήγαγαν το 1932 με τη μετάδοση της βασιλικής χριστουγεννιάτικης λειτουργίας (αρχικά στο ραδιόφωνο έπειτα στην τηλεόραση)

Το κενό ανάμεσα στην ιδιωτική και την δημόσια σφαίρα γεφυρώθηκε και από τον laquoαθλητισμόraquo (sports) Στην περίοδο του μεσοπολέμου τα σπορ ως μαζικό θέαμα μεταμορφώθηκαν σε μια συνεχή αλληλουχία μαχών τύπου αρένας ανάμεσα σε πρόσωπα και ομάδες που συμβόλιζαν έθνη-κράτη κάτι το οποίο σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινότητας Μέχρι τότε θεσμοί όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

διεθνή ποδοσφαιρικά παιχνίδια είχαν απήχηση στο κοινό των μεσαίων τάξεων και τα διεθνή ματς είχαν αρχικά ως στόχο την ενσωμάτωση των διαφορετικών εθνοτήτων που περιείχε ένα κράτος Συμβόλιζαν την ενότητα αυτών των κρατών καθώς laquoφίλοι και εχθροίraquo ανάμεσα στα έθνη τους ενίσχυαν την ιδέα ότι όλοι ανήκουν μαζί σε κάτι κοινό Η θεσμοθέτηση τακτικών διαγωνισμών και Αγώνων προσέφερε μια βαλβίδα ασφαλείας για τις διάφορες εντάσεις με την διοχέτευσή τους σε άκακους συμβολικούς ψευδο-αγώνες

Όπως παρατήρησε και ο Όργουελ ο διεθνής αθλητισμός μετά τον Αrsquo ΠΠ έγινε έκφραση εθνικού αγώνα και οι διάφοροι αθλητές εκπροσωπούσαν το έθνος-κράτος τους πρωταρχικές εκφράσεις της φαντασιακής τους κοινότητας Σε αυτήν την περίοδο ο laquoΓύρος της Γαλλίαςraquo κυριαρχήθηκε για πρώτη φορά από εθνικές ομάδες εισήχθηκε το Μουντιάλ (παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου) και βέβαια οι Ολυμπιακοί του 1936 έγιναν πρόσφορο έδαφος για εθνικούς ανταγωνισμούς Αυτό που κάνει τον αθλητισμό τόσο μοναδικά αποτελεσματικό μέσο στην ενστάλλαξη εθνικών συναισθημάτων (κυρίως για τον ανδρικό πληθυσμό) είναι η ευκολία με την οποία ακόμα και τα λιγότερο πολιτικά άτομα μπορούν να ταυτιστούν με το έθνος συμβολισμένο από μια ομάδα ανθρώπων που αριστεύουν σε κάτι στο οποίο βασικά όλοι θα ήθελαν ndashή θέλησαν κάποια στιγμή στη ζωή τους- να είναι καλοί Η φανταστική κοινότητα εκατομυρίων μοιάζει πιο αληθινή σαν μια ομάδα 11 επώνυμων ανθρώπων

Αυτό που κυριάρχησε λοιπόν στον μεσοπολεμικό εθνικισμό ήταν ο εθνικισμός των δημιουργημένων εθνών-κρατών και των αλύτρωτων περιοχών τους Στους ηττημένους του Αrsquo ΠΠ ο εθνικισμός φυσικά ενισχύθηκε από τον ίδιο τον πόλεμο ειδικά μετά την υποχώρηση του επαναστατικού κλίματος στις αρχές του rsquo20 Τα διάφορα φασιστικά και ακροδεξιά κινήματα γρήγορα το εκμεταλλεύτηκαν Με την πρώτη ευκαιρία κινητοποίησαν τα μεσαία στρώματα και όσους φοβούνταν την κοινωνική επανάσταση στη βάση της αντιμετώπισης της laquoκόκκινης απειλήςraquo Η laquoαπειλήraquo αυτή (άρα και ο εχθρός) ταυτιζόταν συχνά με τον διεθνισμό αλλά και με αντιπολεμικές ιδεολογίες οι οποίες είχαν ενισχυθεί μετά την ανθρωποσφαγή του Αrsquo ΠΠ Η προπαγάνδα αυτή είχε ολοένα και περισσότερη απήχηση ακόμα και στα εργατικά στρώματα αφού έριχνε το φταίξιμο για την αποτυχία και αδυναμία σε εχθρούς στο εξωτερικό και προδότες στο εσωτερικό Και σίγουρα υπήρχε πολλή αποτυχία και αδυναμία για να laquoεξηγηθείraquo

Η απογοήτευση αποτυχίαήττα και δυσαρέσκεια οδήγησε πολλούς Γερμανούς στο ναζιστικό κόμμα και σε άλλα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη κατά την μεγάλη διεθνή οικονομική κρίση του μεσοπολέμου Ωστόσο ανάμεσα στην ήττα του Αrsquo ΠΠ το 1918 και στην ήττα του Βrsquo ΠΠ το 1945 υπάρχει μια σημαντική διαφορά στην αντίδραση του γερμανικού λαού Στην μεσοπολεμική Γερμανία όλοι ακόμα και οι κομμουνιστές ήταν βαθύτατα πεπεισμένοι για τις κατάφωρες αδικίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και σε κάθε περίπτωση όλα τα κόμματα αριστερά και δεξιά συγκροτούσαν και κινητοποιούσαν κόσμο στην βάση της εναντίωσής τους στη συνθήκη αυτή Κι όμως τα μέτρα που επιβλήθηκαν στην ηττημένη Γερμανία μετά τον Βrsquo ΠΠ ήταν ασύγκριτα σκληρότερα και πιο αυθαίρετα Παράλληλα η μεταπολεμική Γερμανία περιείχε εκατομύρια αγανακτισμένων εθνικιστών που βίαια εξαναγκάστηκαν το 1945 σε διωγμό από τις πατρίδες τους σε κεντρική και ανατολική Ευρώπη και οι οποίοι βέβαια δεν συμφωνούσαν ότι πλήρωναν ένα δίκαιο τίμημα για τα εγκλήματα που οι ίδιοι είχαν διαπράξει στην υπόλοιπη Ευρώπη Κι όμως ο πολιτικο-εθνικός αναθεωρητισμός δεν εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Γερμανία όπως είχε εμφανιστεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου Η αιτία είναι προφανής

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

μετά τον Βrsquo ΠΠ τα πράγματα βελτιώνονταν ολοένα και περισσότερα για τους κατοίκους της Ομοσπονδιακής Γερμανίας ενώ μετά τον Αrsquo ΠΠ η οικονομία κατέρρεε και το κράτος βούλιαζε σε μια πρωτοφανή ύφεση τη στιγμή που μόλις είχε εξέλθει μετά από μισή δεκαετία από την ήττα επανάσταση πτώχευση και καλπάζων πληθωρισμό

Στο μεταξύ την ίδια περίοδο παρατηρείται η επανασύνδεση σοσιαλιστικών ιδεολογιών με εθνικιστικές Στα κομμουνιστικά κόμματα εμφανίζονται πατριωτικά σύμβολα και φρασεολογία τα δε κοινωνικά κινήματα πολλές φορές ενστερνίζονται εθνικά χαρακτηριστικά Αυτό προφανώς εντάθηκε κατά τη διάρκεια του Βrsquo ΠΠ και ως απάντηση στους επιτιθέμενους Ναζί Μεγάλες μερίδες των εμπόλεμων λαών ένιωθαν ότι μάχονται τόσο για τη διάσωση του έθνους όσο και laquoενάντια στον φασισμόraquo κοινωνικοπολιτικά κριτήρια δηλαδή Αυτός ο αντιφασιστικός πατριωτισμός φαίνεται στη Μεγ Βρετανία και κατά τη διάρκεια του πολέμου όπου η αριστερά καταδίκαζε τον Χίτλερ πολύ πιο άνετα από ότι η συντηρητικοί (που στο πρόσωπό του έβλεπαν το ανάχωμα απέναντι στον Μπολσεβικισμό) αλλά και μετά τον πόλεμο με τις εκλογές του 1945 στις οποίες νικητής αναδείχτηκε το εργατικό κόμμα και όχι ο laquoαρχιτέκτονας της νίκηςraquo Ουίνστον Τσώρτσιλ Και τα δύο κόμματα αφιερώθηκαν στην νίκη αλλά μόνο το ένα συμπεριλάμβανε και κοινωνικά κριτήρια Στον Ισπανικό Εμφύλιο αριστεροί και αναρχικοί από όλη την Ευρώπη πολέμησαν με πολιτικοιδεολογικά κριτήρια αλλά και ενάντια στους Γερμανούς και Ιταλούς που ταυτίζονταν εκείνη την περίοδο με τον φασισμό Η πολιτική μάχη για τον Βρετανό κομμουνιστή αφορούσε κατά βάση την πατρίδα του την Αγγλία για τον Γάλλο την Γαλλία κοκ ασχέτως αν το πεδίο της μάχης για μια περίοδο ήταν έξω από την Μαδρίτη Το ζευγάρωμα δύο φαινομενικά αντίθετων ιδεολογιών είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο και χρειάζεται ξεχωριστή ανάλυση που δεν θα γίνει εδώ

Ο εθνικισμός λοιπόν συνδέθηκε με την αριστερά κατά την αντιφασιστική περίοδο και αργότερα ενισχύθηκε ο δεσμός αυτός μέσω των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων στις αποικίες Οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες ήταν δεμένοι με την αριστερά με πολλούς τρόπους Οι πολιτικοί τους σύμμαχοι στις μητροπολιτικές χώρες βρίσκονταν σε αυτούς τους χώρους και οι θεωρίες του αντι-ιμπεριαλισμού πάντα αποτέλεσαν οργανικό κομμάτι της σοσιαλιστικής σκέψης Και βέβαια η αντι-ιμπεριαλιστές επαναστάτες των εξαρτημένων χωρών μπορεί να ήταν διεθνιστές στην θεωρία αλλά στην πραγματικότητα σχεδόν πάντα ενδιαφέρονταν μόνο για την εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους

Μετά το 1950 όπως στην Αμερική μετά το 1890 ξενοφοβικές τάσεις και φαινόμενα ρατσισμού κάνουν την εμφάνισή τους ξανά στην Ευρώπη Η αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση με τις μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε μαζική κλίμακα υπονόμευσε την βασική αρχή του εθνικισμού περί καθαρότητας του πληθυσμού και ομοιογένειας μέσα σε κάποια γεωγραφικά όρια Η απότομη εισροή laquoξένωνraquo στις χώρες υποδοχής προκάλεσε τον laquoεπαναπατρισμόraquo τους δηλαδή μαζικές δολοφονίες και διωγμοί Φυσικά τέτοιες ενέργειες απλοποίησαν δραματικά τον χάρτη της Ευρώπης ωστόσο από τότε οι μετακινήσεις πληθυσμών έχουν αποκαταστήσει την εθνική ανομοιογένεια και πολυπλοκότητα που η βαρβαρότητα προσπάθησε να εκμηδενίσει Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι συμπτώματα όχι γιατρειές Στις σημερινές σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορετικές εθνότητες και ομάδες συνυπάρχουν αναπόφευκτα Το οικονομικό σύστημα δημιούργησε στεγανές διεξόδους επαγγελματικής αποκατάστασης για τους διάφορους μετανάστες Οι ενδοεθνικές ισορροπίες διατηρήθηκαν μέσω της συμπληρωματικότητας και όχι της ανταγωνιστικότητας Δηλαδή ο laquoξένοςraquo έχει μια

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

δεδομένη λειτουργία και δεν διαταράσσει το στάτους laquoμαςraquo Συγκεκριμένοι κλάδοι επανδρώθηκαν με μετανάστες από συγκεκριμένες χώρες κάτι που φαίνεται ακόμα και σήμερα στην Νέα Υόρκη όπου στα μπακάλικα δουλεύουν Κορεάτες και στους ουρανοξύστες Ινδιάνοι Και βέβαια στη συνέχεια αυτό εδραιώθηκε καθώς ολόκληρες κοινότητες ίδιας εθνικότητας συνέχιζαν στον τομέα που είχαν ξεκινήσει οι laquoδικοί τουςraquo (στμ αυτό είναι εμφανέστατο και στην Ελλάδα πχ με τους Αλβανούς στον τομέα των κατασκευών)

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

Στον 20ο αιώνα το σημαντικότερο γεγονός μετά τον Βrsquo ΠΠ είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ Στην περίοδο 1988-1992 ο κόσμος γνώρισε έναν νέο γύρο αποσχιστικών τάσεων αντίστοιχο με αυτόν μετά τον Αrsquo ΠΠ Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες των Αψβούργων (αυτροουγγρική) και η Οθωμανική έδωσαν τη θέση τους σε αναρίθμητα κράτη-έθνη μετά το 1918 αυτό όμως δεν συνέβη στη Ρωσία χάρη στην Επανάσταση του 1917 Αυτό που δεν συνέβη τότε άφησε ανοιχτούς λογαριασμούς που έκλεισαν με την πτώση της ΕΣΣΔ Η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε το ίδιο και η κραταιά Σοβιετική Ένωση

Στην Γερμανία υπήρξε η επανένωση με την πτώση του τείχους Η επανένωση του 1990 είναι αναντίστοιχη με την (ιδρυτική) ένωση της Γερμανίας το 1870 υπό τον καγκελάριο Μπίσμαρκ Η πρώτη ένωση του 1870 ήταν ένα γεγονός αναμενόμενο που προσδοκούσαν όλοι στα γερμανικά εδάφη για πολλά χρόνια Μέχρι το 1989 όμως κανένα από τα κόμματα της Ομοσπονδιακής Γερμανίας δεν είχε ασχοληθεί με το ζήτημα Οι λόγοι ήταν ότι μέχρι τότε ήταν κάτι εντελώς μη ρεαλιστικό (μέχρι τον Γκορμπατσώφ) αλλά και επειδή οι διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις και ανησυχίες είχαν περιθωριοποιηθεί Ούτε και το κόμμα Ανατολικής Γερμανίας παρουσίασε κάποια αντιπολιτευτική ρητορεία επί του θέματος Δίχως αμφιβολία η ένωση ήταν κάτι επιθυμητό για τους περισσότερους Γερμανούς αλλά η απότομες εξελίξεις και η παντελής απουσία προετοιμασίας για το γεγονός καταδεικνύουν ότι ήταν το παρα-προϊόν διεθνών εξελίξεων εκτός Γερμανίας

Από τότε έχουν εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του κόσμου εθνικισμοί που είτε επιβίωσαν της φθοράς της Ιστορίας είτε είναι καινούριοι Ωστόσο όσο αναπόφευκτος και να είναι ο εθνικισμός πολύ απλά δεν αποτελεί πλέον την ιστορική δύναμη που ήταν στην περίοδο από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας μετά τον Βrsquo ΠΠ Στον αναπτυγμένο κόσμο του 19ου

αιώνα η οικοδόμηση μιας σειράς εθνών-κρατών και εθνικών οικονομιών ήταν κεντρικός παράγοντας της ιστορικής εξέλιξης Στον laquoαναπτυσσόμενοraquo κόσμο του πρώτου μισού του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα στο αποικιοκρατούμενο κομμάτι του κινήματα εθνικής ανεξαρτησίας ήταν οι κύριοι φορείς πολιτικής χειραφέτησης για όλη την υφήλιο Αν και όπως είδαμε τα κινήματα αυτά του Τρίτου Κόσμου ήταν στη θεωρία μοντελοποιημένα βάσει του εθνικισμού της Δύσης στην πράξη τα κράτη που δημιουργήθηκαν δεν είχαν καμία σχέση με τις αντίστοιχες εθνοτικά και γλωσσικά ομοιογενοποιημένες ενότητες που εξελίχτηκαν στα έθνη-κράτη της Δύσης

Βέβαια η συναισθηματική δύναμη που οδηγεί ομάδες από laquoεμάςraquo να δώσουν μια εθνικήγλωσσική ταυτότητα ενάντια στους ξένους και απειλητικούς laquoαυτόυςraquo δεν μπορεί να παραγνωριστεί Ιδιαίτερα στα τέλη του 20ου αιώνα όπου ένας ηλίθιος πόλεμος έλαβε χώρα για να σπείρει πατριωτικό ενθουσιασμό σε ένα φαντασιακό βρετανικό laquoεμείςraquo απέναντι σε ένα συμβολικό αργεντίνικο laquoαυτοίraquo για κάποια κομμάτια βράχων και βάλτων στον Νότιο Ατλαντικό (στμ ο πόλεμος για τις

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

νήσους Φώκλαντ το 1982 που διήρκησε μερικές εβδομάδες) Την ίδια περίοδο η ξενοφοβία άρχισε να γίνεται η μαζικότερη ιδεολογία του κόσμου χέρι χέρι με τον ρατσισμό Ωστόσο ο ρατσισμός και ξενοφοβία μετά το 1990 αν και γνωρίζει άνοδο παντού σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα ιστορικό πρόγραμμα αντίστοιχο του εθνικισμού του Ματζίνι Σπάνια αποτελεί κάτι περισσότερο από κραυγή αγωνίας και θυμού Επιπλέον ακόμα και οι laquoρομαντικοίraquo θιασώτες τέτοιων ιδεών σπάνια επιμένουν στα διπρόσωπα χαρακτηριστικά τύπου Ιανού όπως αυτά του Εθνικού Μετώπου του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία Δεν έχει δύο πρόσωπα έχει ένα και οι περισσότεροι από εμάς θα προτιμούσαμε να μην έχει κανένα

Φαινόμενα ρατσισμού-εθνικισμού παρατηρούνται σε μετα-κομμουνιστικά κράτη Κι εκεί οι laquoξένοιraquo αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους για κάθε λογής ανασφάλειες και δυσαρέσκειες Αν οι ξένοι δεν υπήρχαν θα ήταν απαραίτητο να τους εφεύρουμε Αλλά στη σημερινή εποχή υπάρχουν παντού και είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι σαν laquoδημόσιοι κίνδυνοι φορείς μόλυνσης παγκόσμια παρόντες πέρα από τα σύνορά μας και τον έλεγχό μας οι οποίοι μας μισούνε και συνομωτούν εναντίον μαςraquo Στις δυστυχέστερες χώρες πάντα αποτελούσαν τους laquoγείτονές μαςraquo αλλά η συνύπαρξη μαζί τους τώρα υπονομεύει το αποκλειστικό προνόμιο το να ανήκουμε στον λαό μας και στην χώρα μας

laquoΟμάδες πληθυσμού ειδικότερα μειονότητες που βρίσκονται σε σύγκρουση πολλές φορές απορρίπτουν κινήσεις προσέγγισης και φιλίας από την άλλη πλευρά Η κλειστή φύση της αντιπαλότητάς τους χωρίς την οποία δεν μπορούν να συνεχίσουν να μάχονται θα γινόταν θολή Στο εσωτερικό αυτών των κοινοτήτων ίσως να είναι και τμήμα της πολιτικής τους σοφίας να φροντίζουν να υπάρχουν κάποιοι εχθροί έτσι ώστε να διατηρηθεί η ενότητα και συνοχή των μελών της κοινότητας ώστε τα μέλη να παραμείνουν συνειδητοποιημένα στην διασφάλιση της ενότητας αυτής και των ζωτικών της συμφερόντωνraquo (George Simmel)

Η ανάγκη του laquoανήκειν κάπουraquo και η πολιτική της ταυτότητας (όχι απαραίτητα εθνικής ταυτότητας) είναι κινητήρια δύναμη της Ιστορίας εφάμιλλη της ανάγκης για laquoτάξη και ασφάλειαraquo Και οι δύο είναι αντιδράσεις σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής απορρύθμισης Και τα δύο είναι συμπτώματα μιας ασθένειας και όχι η διάγνωση (πόσο μάλλον η θεραπεία)

Η άνοδος αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Βrsquo ΠΠ δεν έχει καμία σχέση με τις μετά Αrsquo ΠΠ τάσεις εθνικής αυτοδιάθεσης και οφείλεται κατά βάσει σε 3 παράγοντες πρώτον η λήξη της αποικιοκρατίας δεύτερον η επανάσταση και τρίτον η επέμβαση ξένων δυνάμεων Το τέλος της αποικιοκρατίας σήμαινε βασικά ότι δημιουργήθηκαν μεγάλα ανεξάρτητα κράτη σε περιοχές με προυπάρχουσα διοικητική και κρατική δομή (αποικιοκρατική προφανώς) Τα ίδια τα σύνορα δε ορίστηκαν βάσει των διοικητικών ορίων που είχαν επιβάλει οι μητροπολιτικές χώρες ενώ οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν είχαν καμία επιρροή πολλές φορές και καμία γνώση των τεκταινόμενων ούτε και διέθεταν κάποιο πρωτο-εθνικό συλλογικό κριτήριο με εξαίρεση κάποιες μειοψηφίες που είχαν σπουδάσει και ζήσει στην Δύση

Οι επαναστατικές διαθέσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου συνήθως περιορίζονταν στην αποβολή των δεσμών με την μητρόπολη και στη συνέχεια ο διεθνισμός που περιέβαλλε τέτοια αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα μετατρεπόταν σε τοπικισμό και κατακερματισμό σε υποκρατίδια και φυλές Μόνο στα κράτη με κομμουνιστικά καθεστώτα επιτεύχθηκε ενότητα πολυεθνικών πληθυσμών (όπως στη Γιουγκοσλαβία) αλλά όταν κατέρρευσαν τα καθεστώτα αυτά κατέρρευσε και η ενότητα

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του

Το laquoέθνος-κράτοςraquo σήμερα είναι εμφανέστατα σε καθοδική πορεία καθώς χάνει συνεχώς τμήματα των λειτουργιών του Δεν αποτελεί πλέον μια γεωγραφικά περιορισμένη εθνική οικονομία η οποία να λειτουργεί σαν δομικός λίθος στη γενικότερη παγκόσμια οικονομία Από το 1960 ιδιαίτερα ο ρόλος των εθνικών οικονομιών φθίνει και υπονομεύεται συνεχώς από μεταλλάξεις του συστήματος από πολυεθνικές και διακρατικές επιχειρήσεις διαφόρων μεγεθών αλλά και από την ανάπτυξη διεθνών κέντρων εμπορίου και δικτύων-συστημάτων οικονομικών συναλλαγών που για πρακτικούς λόγους βρίσκονται εκτός του ελέγχου των κρατών και κυβερνήσεων Η laquoεθνική οικονομίαraquo του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα δεν υφίσταται Οι παραδοσιακές αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες έχουν αντικατασταθεί από διευρυμένους οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς φορείς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Στη σημερινή εποχή ζούμε έναν περίεργο συνδυασμό τεχνολογίας 20ου αιώνα ελεύθερης αγοράς 19ου και αναγέννησης κέντρων παγκόσμιου εμπορίου τύπου Μεσαίωνα (πόλεις-κράτη σαν το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη) Επιπλέον εξωτερικές (και απομακρυσμένες) laquoβιομηχανικές ζώνεςraquo πολλαπλασιάζονται μαζί με οφσορ φορολογικούς παράδεισους σε ndashυπό άλλες συνθήκες- άχρηστα απομονωμένα νησάκια κάπου στη μέση του ωκεανού (των οποίων η μόνη λειτουργία βρίσκεται ακριβώς στο να διευκολύνουν οικονομικές συναλλαγές μακρυά από κρατικό έλεγχο) Η ιδεολογία του έθνους και του εθνικισμού είναι εντελώς άσχετη με όλες αυτές τις εξελίξεις

Πριν 60 χρόνια στην Ευρώπη οι έννοιες λαός-έθνος-κράτος-κυβέρνηση ήταν ταυτόσημες Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον ειδικά στις παραδοσιακά παλιά μεγάλα κράτη Ο εθνικισμός παντού στον κόσμο διατηρείται σαν ιδεολογία αλλά πλέον δεν είναι ιστορικά το ίδιο αναγκαίος και σημαντικός Δεν αποτελεί πλέον παγκόσμιο πολιτικό πρόγραμμα Οι όροι laquoέθνοςraquo και laquoεθνικισμόςraquo δεν είναι πλέον αρκετοί για να περιγράψουν τις πολιτικές οντότητες ή τα συναισθήματα που κάποτε περιέκλειαν Δεν αποκλείεται ο εθνικισμός να παρακμάσει με την παρακμή του έθνους-κράτους Οι χαρακτηρισμοί laquoΆγγλοςraquo laquoΙρλανδόςraquo ή laquoΕβραίοςraquo ή ο συνδυασμός όλων μπορεί να φτάσει να είναι απλώς μια ταυτότητα ανάμεσα στις πολλές που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι καθημερινά ανάλογα με την περίσταση Οι ίδιοι οι ιστορικοί της σύγχρονης εποχής στις μελέτες και στις αναλύσεις τους πάνω στο ζήτημα των εθνών και του εθνικισμού εμφανίζονται πολύ διαφορετικοί από τους προκατόχους τους Η ιδεολογία αυτή με όλες της τις επιπτώσεις ολοκληρώνει τον κύκλο της Το φαινόμενο έχει περάσει την κορύφωσή του και τώρα μένει μόνον η παρακμή του