http://www.GLQVL]HNLWDSFRQU

İÇİNDEKİLER

Sunuş

I-"ALLAH"ADININARAPÇAOLUPOLMADIĞI

KONUSUNDAKİGÖRÜŞLER

A-"Allah"AdınınBaşkaDillerdenArapçayaGeçtiği

YolundakiGörüş

B-"Allah"AdınınArapçaOlduğuYolundakiGörüş

1."Allah",BirTürevmi(Müştak)ÖzelAdmı?

a)"Allah"Sözcüğünün,Tanrı'yaÖzelAdOlduğunuSavunanlarınGörüşü

b)"AllahBelirliAnlamıOlanBirSözcüktenTüremişBirTürevdir"Görüşü

2."Allah"SözcüğününKökeniveAnlamı

II-"ALLAH"A"TANRI"DENİRMİ?

A-"Allah"a"Tanrı"DenemeyeceğiniİleriSürenlerinGörüşü

1."Allah"ınÖzelAdOlarakGörülmesi

2."Allah"ınÇoğulununOlmasınaKarşılık"Tanrı'nınveÖtekilerinÇoğullarınınBulunması3.BaşkaTanrılara"Allah"denmiyor;"Tanrı"DeniyorOlması

4."Allah"ve"İsm-iAzam"

B-"Allah"a"Tanrı"DenebileceğiveKanıtları

l."Allah"a"Tanrı"DenebileceğininAyetveHadislerdenKanıtları

2."Tanrı"Sözcüğünün,TekTanrı'yainananlarÇevresindeTaşıdığıÖzelAnlamı

3.İslam'ıÇokİyiBilenlerKesimindede"Allah"AdıYerineTanrıDenegelmişOlması

a)Tefsirlerde"Tanrı"

b)DinbilirlerinFetvaları

c)EskiSözlüklerde"Tanrı"

III-İSLAMÖNCESİ(ELCAHİLİYE)ARAPLARINDA"ALLAH"

A-EskiArapDilinde

B-EskiAraplarıninançlarında"Allah"

IV-KUR'ANVEHADİSLERDE"ALLAH"

A-"Allah"ın"Kendi"si("ZAT"ı)

1."Allah"Kur'an'da"Kendi"niNasılAnlatıyor?

2.PeygamberAllah'ınKendisiniNasılAnlatıyor.

B-Allah'ın"sıfat"ları

V-İSLAM"KELÂM"INDA"ALLAH"

A-Allah'ınVarlığıNasılKanıtlanabilir?

1."Sonradanlık"("Hudus")Yolu

2.Olabilirlik-Olmayabilirlik(iman)Yolu

3.BaşkaYollar

B-Allah'ınKendisiniOlduğuGibi(Künhünü)BilipKavramak

Mümkünmü?

C-Allah'ınSıfatlarıÜstüneTartışmalar

1.Allah'ınZatiSıfatları

a)SelbiSıfatlan

b)SubutiSıfatları

2.Allah'ın"FiiliSıfatlar"ı

VI-ALLAH-EVREN,ALLAH-İNSANVETOPLUMİLİŞKİLERİ

A-Allah-Evrenİlişkisi

1.AllahEvreniNasılYönetir?

2.Allah'ınEvreniGörüpGözetmesi,Koruması

B-Allah-insanilişkisi

ÖZET

SUNUŞ

Toplumudeğiştirmekisteyenherkes,ilkönceyaşadığıtoplumuneskiyen,çürüyenhakimkültürüveideolojisiylekarşıkarşıyagelir.Bu,biranlamdayaşadığıtoplumlakarşıkarşıyagelmektir.Tarihtekibütünbüyükdönüşümlerinhepsi,sontahlilde,toplumunkendisinindeğişmesidir.

1920'lerdensonramateryalistfelsefeyedoğruatılımınbaşınıTürkdevrimiçekiyordu.İdeolojikalandaOrtaçağ'dançıkıştaKemalistdevriminönemlibiretkisioldu.Osmanlıilesiyasaldüzlemde

hesaplaşanKe-malistler,dahasonrafelsefialandaidealizmlehesaplaşmayıyaşadılar.Atatürkvearkadaşları,1930'larıneşiğinde,"Allahmıinsanıyarattı,yoksainsanmıAllah'ı"sorusunukendilerinesormuşlarvenetbiryanıtvermişlerdir.Butüryanıtları,gizlitoplantılarda,sofralardadeğil,okulkitaplarınınsayfalarınayazarakyapmışlardır.Dinkonusundakitavırlarınımecliskürsüsündendeilanetmektençekinmemişlerdir.

1960'lardansonraTürkiye'yiyönetenler,askeriyetkililerdeiçindeolmaküzere,diniideolojiyiyükselendemokrasihareketinekarşıbirdalgakıranolarakbenimsediler.1980'leregelindiğindeTürkiye'dedinbirleştiricibirroloynar,dinlazımdır'biçimindebirsaptamayaptılar.Büyükburjuvazininvedevletinmerkezigüçlerininideolojisiİslamolmamasınarağmen,binyıllıkkökleriolanolanİslamiideolojiyigenişhalkkitlelerininönünebirbarikatolarakyerleştirdilerveideolojikhegemonyaaracıolarakkullandılar.Burjuvazi,ümmettenmilletegeçişinmücadelesiniverenTürkdevriminiönceyanyoldabırakmış,dahasonradabutavrıylaTürkdevrimininkazanımlarınıortadankaldırmayayönelmiştir.Ortaçağideolojisininbüyükdarbeleryemesisonuculaikvemodernkuşaklarınyetiştiği,farklıdinvemezheplerdeninsanlarınyaşadığıbirülkededinnasılbirleştiriciolabilir?

1950'lerdensonraTürkdevrimininsönüşegeçmesiylebirliktetoplumunmateryalisteğitimideaşınmayauğradı.1960sonrasındaisedevletdışındamateryalizmikitlelereyayanodaklaroluşmayabaşladı.Bilimselsosyalizmdenesinlenenbuideolojik-kültürelçaba,burjuvamateryalizminikitleselolarakaşmayönündebirbaşlangıcıdaifadeediyordu.ArlıkgençkuşaklarmateryalizmiMarks,Engels,LeninveMao'dan

öğreniyorlardı.

Batı,burjuvademokratikdevrimleröncesindebüyükbiraydınlanmaçağıyaşadı.Bizimtarihimizdeise,BeşirFuatgibibirkaçdüşünürdışındaböylebirçabayok.Burjuvazinindemokratikatılımı,ülkemizdeheralandaolduğugibi,kültürelalandadacılızkaldı.Türkiye'nindemokratikdevriminitamamlamasıveinsanzihnininzincirlerindenkurtularaközgürleşmesiveaydınlanmasınaönderlik,dahamodernvesiyasalakımolansosyalizminomuzlarınakalmıştır.1960sonrasımarksistlerimizinmateryalizmintutarlıveçağdaş

temsilcileriolmasıgerekirken,materyalizminulusalplandakikökleriniortayaçıkaramamışlardır.Diyalektikmateryalizm,ulusalplandaburjuvazininmateryalizminiincelemediğiiçinonunlahesaplaşmadılarvetarihiyerineoturtamadılar.

1980sonrasıSaçakve2000'eDoğrudergileridiniideolojiyekarşınetitirazlaryöneltti.Dininbirortaçağ

ideolojisiolarakbilimlevemoderntoplumunihtiyaçlarıylabağdaşmadığınıortayakoydu.Bunuyaparken,burjuvamateryalizminulusalplandakikökleriniortayaçıkarmaklayetinmeyip,bizzatİslam'ıntemelkaynaklarınıelealarakbirideolojikmücadeleyürüttü.Sorunukültürelveideolojikdüzlemdeelealdı.TuranDursun,dinalemine,safsataya,hurafeyekarşıbudergilerdekalemiylesavaştı.Rahatyaşamakuğrunagerçeğimezaragötürmedi.Biraydınlanmanolarakmarksistlerlebirleşti.

Bugün,ideolojikolarakdinesarılanlar,İslamadayanarakyenileşmeyekarşıbarikatinşaedenler,ideolojininsiyasetalanınayayılmasınışiddetyoluylaezmeyeyönelmektedirler.Diğertaraftan,İslami

ideolojiningerçeksahipleriideolojininsiyasetalanınayayılmasınıisleyendiniçevrelerdesorunuşiddetyoluylaçözmeyeyöneldiler.Önceradyolarında,dergilerindetehditettiler.Dahasonraöldürmeeylemlerinebaşladılar.Bukitabınyazanöldürüldü.Öldürülüncedinkurtuldumu?İdeolojiksorunlar,ideolojidışıaraçlarla,şiddetvecezayladeğil,demokratikbirortamdaveideolojikmücadeleyleçözülmelidir.

Modern-demokratiktoplumunkurulmasınınvedemokratikdevrimintamamlanmasınıntaşıyıcılarıdüşüncevevicdanözgürlüğündenyanadırlar.Hiçkimseyedüşüncesi,diniinancı,ibadetiyüzündenbaskıyapılamaz.

Yapılmasıgereken,katılmadığımızdüşüncelerekarşıideolojikmücadeleyürütmekvetoplumu

aydınlatmaktır.Bizbiliyoruzki,metafizikiman,hayatınkendisine,bilimseldüşünceyekarşıkoyamaz.

İdeolojikmücadeledenkorkanvekaçanlarisekendilerinehizmetedecekcanilerarayacaklardır.Bunlaradatoplumhakettikleriyanıtıverecektir.

Elinizdekikitap,TuranDursun'unuzunyıllarüzerindeçalıştığı14ciltlikKur'anAnsiklopedisi'nin"ALLAH"

maddesidir.İslamöncesivesonrasıkaynaklarıntaranmasıylahazırlananbumaddediniideolojiyekarşıyürütülenideolojikmücadeledetemelbirkaynakolmasıdüşüncesiyleAnsiklopedininyayınınıbeklemedenvemetninorijinalindehiçbirdeğişiklikyapmadanokuyucularımızasunuyoruz.

KaynakYayınları

"ALLAH"

(Tefsirlerden:)"GerçekMa'bûd","EnYüceveMukaddesvarlığın,başkasınınortakolamayacağıözeladı."

"Tanrısalniteliklerin,tümünükendindebulunduran,varlığıkendindenolan,TekGerçekvarlığın,TekTanrı'nınadı."

Anlamı:Göklerin,yerinVebuikisininarasındabulunanlarınTanrısı'dır.(Rabb).ÖyleyseO'nakulluket.VeO'naolanibadettekesintiyapma,O'nabir"adaş"("semiyy")bilirmisin?(MeryemSuresi,ayet:65.)

Açıklama:"Allah"adınınözeladolduğunavebuaddabaşkalarınınortakolamayacağınakanıtolarak

gösterilenlerarasındabuayetdebulunmakta.(Aşağıyabkz.)

I

"ALLAH"ADININARAPÇAOLUPOLMADIĞI

KONUSUNDAKİGÖRÜŞLER

A-"AllahadınınbaşkadillerdenArapçayageçtiğiyolundakigörüş

Kimilerinegöre,"Allah",Arapçadeğildir."İbranca"yada"Süryanca"dır.(Bkz.Razi,e't-Tefsiru'1-Kebir,c.l.

s.163.)

İslamAnsiklopedisi'nde"Allah"ınsözcükolarakaslının"Aramice"ve"Alaha"olduğunusöyleyenlerbulunduğuyazılı.(Bkz."Allah"maddesi.)

"Süryanca","Aramca"nınbirdalıolarakkabuledilir.SüryanitarihiniyazanAzizGünelde"Allah"ınSüryancaolduğunuyazıyor.(Günel'inyazdığınagöre,"Allah"ınsözcükolarakaslı,Süryanca'daki

"Aloho"dur.(Bkz.AzizGünel,TürkSüryanilerTarihi,Diyarbakır,1970,s.46)

Tevrat'ınİbranca'sındada"Allah"adının"Elah"(tekil)ve"Elahim"(çoğul)olarakyeraldığıgörülmekte.

Ancak"Elahim"çoğulkentekilanlamında,yaniTekAllahkarşılığındakullanılmakta.YahudiliğinikincikurucususayılanünlüYahudidüşünürMusaİbnMeymun(1135-1205)da,böyleyerveripkullanmakta.

(Örneğinbkz.İbnMeymun'unünlükitabı:"Delaletü'l-Hairin",yay.HüseyinAtay,s.27,not:258,s.29,not:294,296.)

"Allah"ınve"ilah"ın,tümSamidillerindeyeralanve"tanrı","baştanrı"anlamıverilen"El"yada"il"ilişkiliolduğuilerisürülür.Taberi'nin"Camiu'l-BeyanFiTefsiri'l-Kur'an"adlıünlütefsirindedebelirtildiğigibibirçokislambüyüğününgörüşünegöre,Cebrail'de,Mikail'de,İsrafil'de,Azrail'de...bulunan"il(yadael)"

"Tanrı(Allah)"anlamınagelmektedir."Cebr","kul"demekolan"abd";"Mika"da"kul-cuk(küçükkul)"

demekolan"ubeyd"anlamındadır.Onuniçin"Cebrail"Tanrı'nınkulu"demekolan"Abdullah";"Mikail"de

"Tanrı'nınkulcuğu"demekolan"Ubeydullah"ileeşanlamlıdır.Bugörüşteolanlarınadlanarasında,İbnAbbas,AbdullahİbnHars,İkrime,AliİbnHuseyngibiadlarındabulunduğugörülmekte.Dahası:

Ebubekir'inde(Halife),"İl"i"Allah"anlamındakullanmakta."YalancıPeygamberMüseyli-me"ninyandaşlarına:"-Yazıksizenasılbirinancakapılıyorsunuz!Tanrı'yaantiçereksöylerimki

'Tanrı'dandır'diyeilerisürülenbusözler'İL'den(yaniAllah'tan)gelmedeğildir..."dediğiaktarılmakta,"il"inibrancaolduğuilerisürülüyor.AbdullahİbnHarsbugörüşteolanlardan.(Tümbunlariçinbkz.Taberi,tefsir,c.l,s.346-347.)FahruddinRazi'nintefsirinden(ArapçasındanTürkçe'yeolduğugibiaktarılmıştır):

"-Kimilerinegöre,CİBRİL'inanlamı'ABDULLAH'dır.Çünkü'CİBR','abd';'İL'de'ALLAH'demektir.

Mikailde'Abdullah'demektir.İbnAbbasveilimehlindenbirtopluluğungörüşüdebudur.BununlabirlikteEbuAlie's-Sûsi'yegörebugörüşikinedenledoğrudeğildir:Birincisi:Allah'ınadlanarasında'İL'diyebiradbulunmamakta.İkincisi:EğerCebrailveMikail'deki"İL","Allah"anlamınagelseydisözcüğünsonu'mecrur'

(esre)olurdu."(Bkz.Razi,c.3,s.196.)Razi'nintefsirinde,aynısayfada,EbuAli'yecevapverildiğigörülüyor:

"-'Cibr've'İL'ArapçaolsalardıEbuAlie's-sûsi'nindediğidoğruolabilirdi.Amabunlar(Cibrveİl)İbranca'dırlar.İbrancadilindeyse,adtamlaması(izafet),adınrneksur(esre)olmasınıgerektirmez."(Bkz.

Aynısayfa,not:l.)

CelaluddinSüyûtide,elİtkanFiUlûmi'l-Kur'anadlıvetemelkaynaklardanolankitabında,"Kur'anArapçaolmayansözcükler"eayırdığıbölümde,"İl"sözcüğüiçinİbnCinni'nin:"-Nabatça'daAllah'ınadıdır."

dediğiniaktarıyor.

Yukarıdaverilenbilgileregöre,"Allah"adıylaçeşitli"Sami"toplumlarınındillerinde"Allah"anlamındayeralan"Alaha","Elah","Ela-him(yadaElohim),""Aloho"ve"İl(yadaEl)"sözcükleriçokyakındanilişkilidir.

Dahası,yukarıdaaçıklamaveyorumlaragöretümününköküaynıdır.Vebuaçıklamalarabuyorumlaragöre,

"Allahsözcükolarak,Arapçaolmayanbirköktengelmektedir."denebilir.Dahası,bunu,kesinbiryargıolarakilerisürenlervardır.

Eski"yazıt"lar,yazıtlardansağlananbilgilernediyoracaba?Tarihöncesindede"Allah"sözcüğü,yadaaynıanlamdaveaynıköktenolduğuilerisürülenötekisözcüklervarmıydı?

MuhammedAbdulmuidHan'ınkitabındanilgilibirbölümünbirparçasınıArapça'sındandilimizeolduğugibiçevirelim:

"-Devidsonbir'makale'sindesöylerder:'-Herhalde,EL,ELAHİM,SHADDAİveYEHWEHadlan,tarihöncesindedekullanılıyordu.Kapalıvebilinmeyenanlamlarda..'İlerisürüldüğünegöre:(İl),birçokyazıttabulunmuştur.Bilginler,'VEHEBÜ'L-EL(Tanrıarmağanı)','AB-DUL'-EL(Tanrıkulu),'ZEYDULLAH

(Tanrı'nınZeyd'i)ve'ABDULLAH(TANRI'NINKULU)'adlarına,'SafaYazıtları'ndarastlamışlardır.

Nabatçayazıtlarda,ALLAHyadaHALLAHadlan,özeladgibiyeralmamakta,heryerdeputadlarındanbiriylegeçmekte.YalnızcaSafayazıtlarındaALLAHtekbaşınayeralmışbulunmakta.Wellhausen-diyorki:

-HerhaldeAraplar,tıpkıNabatlargibi,putlanndanherbirineALLAHlakabınıveriyorlardı.BaşlangıçtalakapolarakkullanılanAllahsözcüğü,sonraları,EnBüyükTanrı'nınadıoluvermiştir.'Kimiincelemecilerde,Allahsözcüğünün,şiddetvegüçanlamınıiçerenbirİbrancasözcüktengeldiğiniilerisürerler.Elah,Elahimbiçimindeçoğulolur.Arapdüzyazısında,İLAH,'Elİlahu'l-Ezeli(EzeldevarolanTanrı);'Elİlahu-1Muteal(YüceTanrı)'gibiniteliklerlenitelenmişolarakgeçer.AmaPeygamberlerinveşairlerinsözlerindeÖZELAD

OLARAKkullanılır.Aramcadilinde,'Elah'bulunmaktadır.Arapça'dada'İlah'vardır.Arapça'daherf-itarifle

'Elİlah'yada'Allah'biçiminialır."(MuhammedAbdulmuidHan,ElEsatiru'l-ArabiyyetuKable'l,İslam,Kahire,1937,s.135.)

B-"ALLAH"adınınArapçaolduğuyolundakigörüş

"Allah"sözcüğününArapçaolduğunusavunanlarınçoğunluktaoldüğüsöylenebilir.Ancak,"müştak"mıdır,değilmidir;tartışmasıvar.Yanibirbaşkasözcüktentüremişbirtürev,taşıdığıanlamagörekullanılanbirsözcükmü,yoksayalnızcaAli,Veligibibirözeladmı?

1-"ALLAH",birtürevmi(müştak),özeladmı?

a)"ALLAH"sözcüğünün,Tanrı'yaözeladolduğunusavunanlarıngörüşü:

FahruddinRazişöyleder:

"-Bizimseçipbenimsediğimizgörüşodurki,busözcük(ALLAH),YüceTanrı'nınözeladıdır.Vekesinlikle,

'müştak'(türev)değildir.HalilveSibeveyh'ingörüşüdebudur.Usulcülerin(islamhukukfelsefecilerinin)vefakihleringörüşleridebudur."(E't-Tefsiru'1-Kebir,c.l.s.156)

Razi,ArapdiliveedebiyatçılarınınenbaşustalarındansayılanünlüdilbilimciHalil'in(ölm.786)."Allah"

sözcüğünün"türev"(müştak)olmadığıyolundakigörüşübenimsediğiniyazıyorsadaİbnü'l-Cevzi,Halil'denikigörüşaktarıldığınıyazar.Birinci"rivayet"egöre,Halil,"Allah"sözcüğünün"türev"olmadığını,ikincirivayetegöreyse"türev"olduğunubenimsemiştir.(Bkz.Zadü'l-MesirFiilmi't-Tefsir,c.l,s.8)

"Allah"ınTanrı'nın"özelad"ıolduğunusavunanlarınkanıtlanınaktarırken,Razi,üçkanıtsıralıyor:

Birincikanıt:"Allah",başkabirsözcüktentüremişbir"türev"(müştak)olsa,anlamınıniçinebaşkalarınındakatılacağıdüşünülebilir."Allah"deyincebirçoklarıkapsamıiçinegirebilir.Ozamanda,"Allah'tanbaşkaTanrıyoktur"demekolan"Lailaheillallah"gerçekanlamıyla'Tanrıbirliği"nianlatamaz.

İkincikanıt:Birkimseanlatılmak,tanıtılmakistendiğinde,önceokimseninözeladısöylenir,sonradaniteliklerisıralanır."Zeyd,fıkıhbilen,nahivbilen,usulbilenbirkişidir..."gibi.Tanrı'dansözetmekveO'nutanıtmakisteyenkimsede,kutsalniteliklerinisıralamadanönce,Allahadınısöyler,sonraövücüniteliklerinidilegetirir."-Allah,Alim'dir,Kadir'dir,Hakim'dir..."gibi.Budagösterirki"Allah",ötekinitelediklerindenayrıbirözelliğiolanbiraddır,"özadı"dır.

Üçüncükanıt:Birayette(Meryem,ayet65.)"-O'naadaşbilirmisin?"O'nunadınıtaşıyacakbirbaşkasınınbulunmadığıanlatılmakistenir.O'nunsıfatlarınıadolarakalmışolanlarvardır.Yalnızca"Allah"ıadolarakalmışolanyoktur.Demekki."Allah",O'nunözeladıdır.(Bkz.Razi.c.l.,s.156-157.)

b)"ALLAH"belirlianlamıolanbirsözcüktentüremişbirtürevdir"görüsü:

Kimilerinegörede"Allah"birköktengelir,biranlamıvardır,oanlamdanötürüsöylenirOYüceVarlıkiçin.

Anlamıda"Mabud"dur(ibadetedilen).İbnAbbas'ınanlatımıyla:"KullarıntümüüzerindeTanrılık(uluhiyyet)veMabud'lukhakveyetkisininSahibi"dir.

"Allah"ın,özeladolmayıp"türev"olduğunuilerisürenlerindedayanaklarıvardır.Razi,bunlarındaüçkanıtlarınayerverir:

Birincikanıt:Birayette(En'amayet:3.):"VeHuve'llahufi's,semavateve'l-erd"(yani:OgöklerdeveyerdeAllah'tır.)deniyor.Allahbir"sıfat"(nitelik)olmayıpdabirözeladolsa,Kur'an'dakibutüranlatımlarınanlamıolmaz.Çünkü:"-Falanca,şuülkedeZeyd'dir,Ahmet'tir,Ayşe'dir..."sözününanlamıolamaz.

"-Falanca,şuülkedealimdir,sayılankişidir,ünlüdür,erdemlidir..."dendiğizaman,yanikişininözeladıdeğil;

"sıfat"ısöylendiğizamanbiranlamıolur."GöklerdeveyerdeAllah'tır"dendiğinegöre,"Allah"özeladdeğildir,Tanrı'nın,biranlamıolan,övgüyüiçerenbir"sıfat"ıdır.

İkincikanıt:Özelad,duyularlaalgılayıp"işaret"edilebilenbirşeyiyadabirkimseyigöstermekiçinkonulurvekullanılır.Tanrıiçinseböylebirdurumsözkonusuolamaz.ÖyleyseO'nuniçinözelbiradgereklideğildir.

Üçüncükanıt:Özelad,konulurvekullanılırki,oadla"işaret"edilen,gösterilenşeyyadakimse,aynıtürdenolanbenzerlerindenayırtedilebilsin.Tanrıiçinseböylebirdurumsözkonusuolamaz.ÖyleyseTanrı'nınözeladıyoktur.(Bkz.Razi,tefsir,c.l,s.157.)

FahruddinRazi,buüçkanıtayerverdiktensonracevapdaveriyor:Razi'yegöre,"-FalancaşuülkedeZeyd'dir,Ahmet'tir..."denebilir.Böyledendiğindeşuanlamçıkarılabilir.."-Falancakişi,şuülkede,benzeriolmayanZeyd'dir,Ahmet'tir..".Onuniçin"-O,göklerdeveyerdeAllah'tır..."denmişolması"Allah"ınözeladolmasınatersdeğildir."Özelad"lagösteriptanıtmakiçinanlatılmak,tanıtılmakistenenşeyin,kimsenin,belirlibirkimliğibulunmasıyeterlidir,beşduyuyla"işaretedilebilir"olmasışartdeğildir.(Bkz.Aynıkitap,s.

158.)

Razi,"Tanrı'nınözeladıolabilirmi?"sorusuna,"felsefecilerinileri

gelenlerinin"-hayır!"diyekarşılıkverdiklerinianlatıyor.Felsefecilerindayanaklarınınözetişu:Özeladla,tamolarakalgılanabilenleri,somutolarakgösterilebilenlerianlatmak,göstermekamaçlanır.Özelad,böylekimlikleriçinkonulurvekullanılır.Tanrı'nınkimliğini,"hakikat"ini,tamolarakanlamaksamümkündeğildir.

Kimse"Tanrı'nın"kendisini"tamvegerçekanlamıylaalgılayamaz.ÖyleyseO'nuniçinbirözeladdagereklideğildir.(Bkz.Aynıkitap,s.,114)

2-"ALLAH"sözcüğününkökeniveanlamı:

"Tanrı'nınbirözeladıbulunmadığı,"Allah"ındaözeladolmadığıgörüşünüpaylaşanlar,"Allah"sözcüğünebirkökenbulmaçabasınagirişiyorlar.FahruddinRazi'nindebelirttiğinegöre"Kûfiyyun",yaniKu-felidinvediluzmanlarıbaşkabirkökengösteriyor,Basriyyun"yaniBasralıuzmanlarbaşkakökengösteriyor:Kufe'lileregöre"Allah"sözcüğünün"aslı":"İlah"tır,Basra'lılaragöreyse:"Lah"tır.(Razi,tefsir,c.l.s.163.)

"İlah"nasıl"Allah"biçiminialmış?İlerisürüldüğünegöre,"ilah"ınbaşına,"tazim"yanibüyütmek,yüceltmekiçin"elifile"lam"konmuş."Elilah"olmuş.Bu,dileağırgeldiğiiçin"ilah"taki"hemze"("i")kaldırılmışvebirarayageleniki"lam"birbirininiçinegeçirilmiş(idğam)ve"Allah"sözcüğümeydanagelmiş.

Basra'lılaragörede"Lah"ınbaşına"eliflam"getirilmişve"idğam"sonucu"Allah"sözcüğüoluşmuş.(Bkz.

Aynıkitap,aynıs.)

"Allah"sözcüğüne"köken"olarakgösterilensözcüklerinanlamlanvardırve"Allah"sözcüğübuanlamlarıyüklenmiştir:

Temelkaynaklardanolan"Ragıb"ın"ElMüfredat"ının(Arapça)ilgilimaddesindenaynen:

"-Kimilerinegöre,'Allah'ınaslı,'İlah'tır.Baştakihemzekaldırılıpyerineelifvelamgeçirilmiştir(böylece

'Allah'olmuştur).SonrayalnızcaYüceYarataniçinsöylenirolmuştur.YalnızcaO'naözgüolduğuiçin,Kur'an'da"O'nabiradaşbilirmisin?"denmiştir.(YaniTanrı'nın"adaş"ınınolmadığıanlatılmıştır.)

'İlah'ı,edindikleriher'ma'bud'a(hertanrıya)adolarakvermişlerdi.'Lat'ıdaöyle...

Tapındıklarıiçin'şems'i(güneşi)de'ilahe'(tanrıça)diyeadlandırmışlardır.

'Elehe,ye'lehüfulanundenir.'Abede,ya'budü'(falancakişitaptı,tapar)anlamında."Taptı(abede)"

anlamında"teellehe"dendiğideolur.

Bunagöre,'ilah','ibadetedilen(ma'bud)'anlamındadır.

KimilerinegöredeAllah,sözcüğü,'tahayyere(şaştı)'anlamındaki'elehe'dengelmedir.Tanrı'yabuanlamda

'Allah'denmesininnedeni,Emiru'l-Mü'minin'inşusözündeişaretetmekistediğidir:'Tanrı'nıntüm•sıfatlanönünde,sıfatlardaşaşkınlığadüşülür,sözler,diller,bualandadoğruyuararkenşaşar.'Buşudurki,kul(insan),Tanrı'nınniteliklerikonusundadüşündüğündeşaşkınlığadüşer.Bunedenledirki:'-Tanrı'nınnimetlerialanındadüşünün,amaTanrı'nınkendisi(kimliği)konusundadüşünmeyin!'denmiştir.

Kimilerinegörede,"Allah","Vilah"tangelmedir."Vilah"taki"Vav"sonradan"hemze"ye("i"ye)dönüşmüştür.(Dahasonraoda,sözcüğünedönüşmüştür.)Tanrı'ya'vilah'tan'ilah'veAllahdenmesininnedeniO'nusözkonusuolduğuyöndeherşeyin'valih'(aklıuçupgidecekölçüdecoşkulu,şaşkın,baygın)olmasıdır.Kimişeyler,istemsizolarakbudurumagetirilmiştir:Cansızvarlıklarvehayvanlargibi.

Kimilerinedebirazzorla,birazdairadeleriylebudurumagetirilmişlerdir,insanlardankimileriböyledir.

Bundandolayıdırki,bilgelerdenkimişöyleden-Allah,eşyanıntümünesevgilidir(herşeyinveherkesincoşkuylatutulduğusevgilisidir).Bilgeninbusözünündoğruolduğunuşuayetdegösterir:'-O'nuöverekteşbihetmeyenhiçbirşeyyoktur...'(İsra,ayet:44.)

Kimilerinegörede"laheyelûhu"dan('perdelendi,perdelenir')gelir.Buradada,Tanrı'nınşusözüneişaretvardın'-GözlerO'nualgılıyamaz;O,bütüngözlerialgılar(görür).'(En'am,ayet:103.)Şuayetteki'Batın'(içte,kapalı)ileanlatılmakistenendebudur:'-Ve(Tanrı)Zahir'dir(açık),Batın'dır(gizli,perdeli)'(Hadit,ayet:3)

'İlah'ınçoğulalmamasıgerekir.ÇünkügerçekteO'ndanbaşka'İlah'yoktur.AmaAraplar,ayrıca'ma'bud'lar(tanrılar)bulunduğunainanmışlardı,buyüzden'ilah'ıçoğullaştırarak'alihe'(tanrılar)dediler.Kur'an'dadaTanrı:'-Yoksakendilerinibizekarşısavunacakilahları

(tanrıları)mıvar?(Enbiya,ayet43.)diyor.Firavun'unçevresindekiler,kendisine:'-Musa'yıvetoplumunu,yeryüzündebozgunculukyapsınlarsenivetanrılarımbıraksınlardiyemisalıveriyorsun?(A'raf,ayet:127.)demişlerdi.Busonuncuayettegeçen'aliheteke(senintanrıların)'sözcüğü,'ilaheteke(seninkulluğunu)'

biçimindedeokunmuştur."(Rağıbu'l-İsfehani,ElMüfredat,"İlah"maddesi,s.25.)Yukarıdaanlatılanlaragöreşusöylenebilir:"Allah"sözcüğününkökeni,kiminegöre,biranlamıyla

"tapınılan(ma'bud)"demekolanbirbaşkaanlamında"şaşkınlık"bulunan(ululuğuvetambilinemezliğikarşısındaşaşkınlığadüşülen)"ilah"kiminegöre,aklıalıpgötürecekölçüdesevgi,coşkuveşaşkınlıkanlamınıiçeren"Vilah",kiminegöre"perdelenmişlik"anlamınıveren"Liyah(laleyelûhu'dan)"tır.

FahruddinRazi,"Allah"sözcüğününgeldiğiilerisürülen"İlah"mbaşkaanlamlarınındadüşünülebileceğiniyazıyor."İlah"ınArapdilindekikullanışlaragörebaşkaanlamlarınında

bulunduğunubelirtiyor:"Sükûn(dinginlik,yatışmışlık,huzur)"anlamı.Bunagöre,"ilah"denmesininnedeni,"akılların,ruhlarınancak;O'nuanma,O'nubilipdüşünmeyoluylasükûnete,huzurakavuşupyatışabilirolmasıdır"diyedüşünülebilir.

"Vülû",yani"gönülvermek,düşkünlükgöstermek,aklınheptakılıolması."Buanlamagörede,"gönüllerinhepO'natakılıbulunması,herdardakalındığındaO'nunanılması,yardımetmesiiçinO'nayakanlması"

nedeniyleO'na"İlah"denmişolduğudüşünülebilir."Birşeydenkorkupbirinesığınma"anlamı.Buanlamagöredeşudüşünülebilir:O'nailahdenmesininnedeniherkesinkorkupO'nasığınırolmasıO'nundakendisinesığınanlarıkurtarıyorbulunmasıdır."(Yorumlariçinbkz.Razi,tefsir,c.l,s.159-161)Razi'ninyazdıklarınagöre,"Allah"sözcüğünekökenolarak"Yüce"anlamınıiçeren"Lah"sözcüğüdedüşünülebilir.(Bkz.Aynıkitap,aynıc.,s.160)

Taberi'nintefsirindede"Allah"sözcüğünün,hangianlamdakiköktennasılgelmişolabileceği,Razi'dekikadaruzunolmasadaanlatılmakta.(Bkz.C.l,s.41-42.)

Demekki,"Allah"sözcüğününkökenineolursaolsun,taşıdığıbiranlamıvardır.Enbaştabelirtilenanlamıysa:"Tapınılan"(Ma'bud)anlamıdır.Yani"İlah"dediklerivarlığa"taparlar,tapınırlar",yani"kullukederler,ibadetederler".Temelolanbu.

II

"ALLAH'A"TANRI"DENİRMİ?

A-"ALLAH"a"Tanrı"denemeyeceğiniilerisürenleringörüşü:

Bunuilerisürenlerinkimi,"kulaktandolmabilgiler"lekonuyakarışıpbugörüşüsavunanlar.Kimileridekonuyagirmekiçingerçektengerekenbilgiye,yetkiyesahipkimselerdir.Budurumdakilerinbaşındagelenlerdenbiride,"bilgi"veerdemiyletanınanElmalılıHamdiYa-zır'dır.Yazırbenzerikolaykolaymeydanakonulamayan"tefsir"iyle(HakDiniKur'anDiliadlı)kendinikanıtlamıştır.

ElmalılıHamdiYazır,"Allah'aTanrıdenemez!"demiyor.Dahası,"Tanrı'nın,"Allah"tan"eam"olduğunu,yanibirincisininkapsamınındahagenişolduğunuyazıyor.(Bkz.HakDiniKur'anDili,istanbul,1960,s.25.)Bu,şudemektir:"Tanrı"ile"Allah"arasında"umumhususmutlak"ilişkisivar:Yani,"Allah",'Tanrı"dır,amahertanrı,"Allah"değildir.

Denebilirki,Yazır'ıngönlü,"Allah"a,"Tanrı"denemeyeceğigörüşündenyanaolmasada,"Allah"yerine

"Tanrı"denmemesindenyana."Tanrı'nın,"Allah"yerinitutmadığıdüşündüğüseziliyor.Bunuaçığavurduğubilesöylenebilir.Kendisininaçıkladıklarınagöre,Fars-ça'daki"Huda",Fransızca'daki"Diyö","Allah"

yerinesöyleniyorolsada,nasıl"Allah"adınınyerinitutmuyorsa"Tanrı"daoadınyerinitutmuyor.Geniş

bilgisahibiolduğukuşkusuzolanHamdiYazır'ınyazdıklan-nadayanılarak,"Allah"adıyerine"Tanrı"

denmesininedenuygunbulmadığışöyleözetlenebilir:

1."ALLAH"INÖzelAdOlarakGörülmesi:

Yazır,"Allah"ın,"özelad"olduğugörüşünübenimsiyorvebunaçokönemverdiğinibelliediyor.Buönemverişinetkisi,"O"na,'Tanrı"değil,"Allah"denmesindenyanaolmasındadakendinigösteriyor."Tanrı,Hu-daadlan,'Allah'gibiism-ihas(O'naözgüad)değildir,'ilah',"rab','ma-bud'gibiism-ianıdır.Arapça'da

'ilah'ıncem'i(çoğulu)olarak'alihe','rab'incem'iolarak'erhab'dendiğigibiFarisi'de'huda'nınceminde

'hudayan'velisanımızda'Tanrılar,mabutlar,ilahlar,rablar'denir.Çünkübunlar,haklıya,haksızaitlakedilmiştir.Halbuki,'Allahlar'denmemiştirvedenemez.Böylebirtabirişitirsek,söyleyenincehlineveyagafletinehamlederiz."(Aynıkitap,c.l,s.24.)Böylediyor.

DemekkiHamdiYazır'agöre,"Tanrı","Huda","İlah"gibisözcükler,a)özeladolmadıkları,b)

"tanrılar",

"hudayan"ve"alihe"biçimindeçoğullarıbulunduğuiçin,"Allah"adınınyerinitutmazlar.

Oysa"Allah"adınının"YüceYaratıcı"nın"özelad"ıolduğunusavunanlarınhepsi,başkaadlaçağrılamayacağı,anılamayacağıgörüşünübenimsiyordeğillerdir.

Anlamı:(Diyanet'in)

Demekki:"GerekAllahdeyin,gerekRahmandeyin,hangisinidersenizdeyin;engüzelisimlerO'nundur...."

(israSuresi,ayet:110.)

"Allah"adınınözeladolduğunanasılitirazedildiğidahaöncesunulmuştu.Özeladolduğukabuledilsebile,

"YüceYaratıcı"nınbaşkaadlandaolamazmı.Birkaçtane"özelad"ınbulunmasımümkündeğilmi?HamdiYazır'ınkendisidebunun"mümkün"olduğunuyazıyor:

"Hatta(O'nun)ism-ihassı(özeladı)biletaaddüdedebilir(yaniçoksayıdaolabilir)vemuhteliflisanlarda,Allah-uTeala'nınayrıayrıism-ihassıbulunmakmümkindirveser"ancaizdir."diyor.(Bkz.Aynıkitap,aynıs.)

YaniYazırda,"VarlığıkendindenolanZat"ın(Tanrı'nın)bileolsa,"özelad"ın"birdençoksayıda"

olabileceğinive"O"na,"çeşitlidiller"de,"ayrıayrıadlar"ınverilebileceğini,"Tanrı","Huda","Diyö"

denilebileceğini,bunun"Şer'an"(dince)"caiz"olduğunukabulediyor.

2-"Allah"ınçoğulununolmamasınakarşılık"Tanrı'nınveötekilerinçoğullarınınbulunması:

"Allah"ınçoğuluyok.Bunakarşılık"ilah"ın,"huda"nın,ve"tanrı"nınçoğullarıvar.Bununböyleolmasıda,Yazır'agöre"İlah"m,"Huda"nın,"Tanrı"nın..."Allah"adınınyerinitamtutamayacağınıgösterir.

Oysa,"Allah"adınınbirçoğuluyoksa,bunun"Allah"adınınanlamındankaynaklandığıgerekmeyebilir.

Şöyledüşünülebilir:"Allah"kimiincelemecilerin,dilcilerinilerisürdüklerigibiArapdilinindışındangelmeyse,ilerisürüldüğügibi"Alaha"yada"Aloho"biçimlerindenArapça'yageçmişseveazbirdeğişikliktensonraöylesüregelmişse,çoğuluolmamasıdoğalkarşılanabilir.Dahaöncedeçoğuluyokturdaondan.Bununbirçokörneğivardır:Tanrı'nınKur'an'dageçen"adlaşmış"sıfatlarından("engüzeladlar"diyenitelenenlerden)"Kayyum"ve"Rahman"gibi."Kayyum",Vasıti'ninaçıklamasınagöre"Süryanca"dırveSüryan'cada"hiçuyumayan"anlamınagelmektedir.(Bkz.Süyûti,elitkan1/183)Tanrı'nın"ad"ıolaraksöylendiğindedebuanlambulunur(hiçuyumayan,herşeyivekullarınıgörüpgözeten)ve"Kayyunı"unda

"çoğulu"yoktur."Rahman"daElMüberretveSa'lebe'ninincelemelerinegöre"ibranca"(Bkz.Süyûti,

elitkan1/181);Süryanileregöreyse"Süryanca"dırveaslı"acıyan"anlamında"Rahmono"dur(bkz.AzizGünelTürkSüryanilerTarihi,s.48)."Rahman"ındaçoğuluyoktur.

Şudavar:DahaönceMuhammedAbdulmuidHan'ınkitabındanyapılanalıntıdagörüldüğügibi,Wellhausenşöyledüşünebileceğiniyazıyor:"Araplar,tıpkıMabatlargibi,putlarındanherbirineALLAHlakabınıveriyorlardı.BaşlangıçtalakapolarakkullanılanAllahsözcüğü,sonraları,ENBÜYÜKTANRI'NINADIoluvermiştir."(Yukarıda,I/A'yabkz.)böyledüşünenlervar.Eğerbuyorumdoğruysa,"Allah"sözcüğününçoğulalmamasıdoğaldır.Eskiden"EnBüyükTanrı"yaadolarakverildiğiiçin."EnBüyükTanrı"birkaçtaneolmazdaondan."Çoktanrı"yainanıldığıdönemlerde"çoğulsuz"söylenirken,"TEKTANRI"döneminegeçildiktensonra'çoğullu"söylenmesidüşünülemez.

Kaldıki,birbaşkayöndendeelealınabilir:dahaöncedesunulmuştuki,kimilerinegöre"Allah"sözcüğü,

"İlah"tangeliyor.Eğerbuböyleyse,"ilah"ın,"aline"diyeçoğulubulunduğunagöre"Allah"sözcüğünündeçoğuluvarkabuledilebilir.Budurumda,çoğuluolmakyönünden"Tanrı","Huda"ve"ilah"gibisözcüklerdenfarklıolmuyor.

Kısacası,yalnızcaçoğulsuzluğunadayanılarak"Allah"sözcüğünün"Tanrı"danvebaşkadillerdekiadlardanfarklıolduğunuilerisürmekve"Allah"adıvarkenötekiadlarla"OYüceVarlık"tansözetmeninyerindeolmayacağınısavunmaksağlıklıgibigörünmüyor.

3-BaşkaTanrılara"Allah"denmiyor;"Tanrı"deniyorolması:

Yazır,“Tanrı”yı,"cinsisim";"Allah"ıda"hasisim(özelad)"olarakdüşünüpelealdıktansonra,"Tanrı"nınkapsamınındahageniş("eam")olduğunuyazıyor.Yani,budeğerlendirmeyegöre,"Allah","Tanrı"dır,amaher"tanrı","Allah"değildir.Tıpkı"Allah"ın"ilah"olması,ama"ilah"ın"Allah"olmamasıgibi.

İlkbakıştabudeğerlendirmeinsanadoğrugibigeliyor.Amakonuyutemeldenalıncahiçdedoğruolmadığıortayaçıkıyor:

Önceşöylebirsorusoruluyorsakonuyaaçıklıkgetirebilir:

-"Çoktanrı"yainananlar,inandıklarıTanrılara"ilah"derlerken,"TekTanrı'yainananlarıninancınagöre,doğrubirşeymisöylüyorlardı?Kur'an'a,İslam'aveinanırlarınagöre,putataparlarınkenditanrılarına"tanrı"

demelerihaklımıydı,yerindemiydi?

"TekTanrı"inancına,Kur'an'aveİslam'agöre,elbettekibusoruya:"-Hayır!"diyekarşılıkvermekgerekir.

Anlamı:

Ve"ilah"ınızBİRTEK"İLAH"tır.O'ndanbaşka"ilah"yoktur.Rahman'dır.O.Rahim'dir.(BakaraSuresi,ayet:163.)

Kur'an'daböyledeniyorişte.Dahabirçokayette,budilegetiriliyor.

Hadislerdede.Demekki,Kur'an,İslam,TekTanrı'danbaşkasına"ilah","Tanrı"denmesinikabuletmiyor,haklıbulmuyor.

AmaKur'an'daşudavar:

Anlamı:

OnlarkendilerinegüçkazandırsınlardiyeAllah'ındışında"ilah'laredindiler.(MeryemSuresi,ayet:81.)Görülüyorki,ayetle,putataparlarıntanrılarındansözedilirken"ali-he",yani"ilahlar"deniyor.Dahabirçokayettebuanlatımvardır.Bundançokaçıkanlaşılıyorki,"çoktanrı"lıdönemlerin"tanrılar"ındansözedildiğindetaparlarınıninandıklarına"ilah","ilahlar","tanrı","tanrılar"diyereksözedilmesinde,Kur'an,islamaçısındanbirsalancayoktur.Yani,"ilahlarataparlardı,şuilahe,builahe(örneğingöktanrı'ya,yertanrı'yagüneştanrı'ya,ay-tanrı'ya)inanırlardı..."denebilir.Böyledenebilmesi,"TekTanrı'danbaşkasınada"ilah"yada"tanrı"denmesine,İslam'ın"Evet!"dediğivebunuhaklıbulduğuanlamınagelmez.Putataparlarıninandıklarından"ilah"yada"tanrı"diyesözedilmesi,olanı,olmuşudile-gctirmcklir,"hikayeetmek"lir,yanianlatmaktıryalnızca.Buradakianlatışyani"TekTanrı'nındışındatapılanlara"ilah","tanrı"diyesöyleniyoroluşu,inanırlarınöyleinandıklarınıbelirtmekiçindir.Ayetlerde,hadislerde,"alihe",yani"ilahlar(tanrılar)biçimindeyeralıyoroluşuda,Kur'anyorumlarındabelirtildiğigibi,putataparlarınöyleinanıyorolma-larındandolayıdır.Budeğerlendirme,Ragıb'ın"ElMüfredat"ındanyukarıdasunulanalıntıdadayeralmıştı.

Kısacası:İslamaçısından"TekTanrı'nındışındatapılanlaranasıl"Allah"denemezse,"ilah"dadenemez.

Denirsetaparlarınınöyledediklerinianlatmakiçindeniryalnızca.Budurumda"TekTanrı'danbaşkasınasöylenememekyönündende"Allah"ile"ilah","Tanrı","Huda"arasındabirfarkın

bulunmadığıortayaçıkıyor.

"-Allah'tanbaşkaTanrıyoktur."denebildiğigibi,"Tanrı"danbaşkatanrıyoktur"dadenebilir.Çünkü

"Tanrı'danbaşkatanrı"sözündeki"Tanrı"sözcüklerindenbirincisi,'TekTanrı"anlamındadır.Bu,söyleniştenaçıkçaanlaşılır.OnedenleHamdiYazır'ınbunatakılmasıda(Yazır,"Diyö"denbaşkadiyöyok"atakılıyor,bunuvedolayısıylabirbenzeriolan"Tanrı'danbaşkatanrıyok"sözünüanlamsız,çelişkilibulduğunuyansıtıyor.)(Bkz.C.l,s.25.)Kolaykolayhaklısayılamaz.

Bununlabirliktekimileri,"Allah"adında,"İsm-iA'zam"niteliğini>görmekteveonedenlebuada,olağanüstüönemvermekteler:

"RahmanveRahimolan.

Allah'ınadıyla..."

"Allah'ınadıyla"başlanır,öylebaşlanmasıistenir.Öylebaşlanmayanişinde,sonuçsuzkalacağıbildirilirhadislerde.

Kimileri,çokbüyüketkigücüolduğuveherkapıyıaçacağıbildirilen"elİsmü'l-A'zam"ın,"Allah"adındanbaşkaolmadığınısavunurlar.BüyükKur'anyorumcusuFahruddinRazidebunusavunanlararasında.(Bkz.

Tefsir,c.1,s.115.)

Amaçoklarısanırlarki,sözkonusuözellik."Allah"adınınkendindenkaynaklanır.OysaFahruddinRazi'nindedilegetirdiğigibi,"Allah"adının"EnBüyükAd"demekolan"Elİsmü'l-A'zam'diyenitelenebilmesi,

"TekTanrı'nın"ad"ıolmasındandır.Razi'nintefsirindeyerverdiğivesavunduğugerekçeninözetişöyle:

"Bir'zikr'inüstünlüğüonunlaanılanveanlatılanneiseondankaynaklanır.Tanrı'nınkendisi(Zat'ı)bilinenanılanlarınenşereflisiolduğuiçinO'nailişkinbilgi,söz,O'naözgüaddabilgilerin,sözlerin,adlarınenşereflisisayılır.VebunedenledeO'nunadı,adlarınenşereflisidir..."(Bkz.Aynıkitap,c.l,s.114-115.)Demekkiönemliolanşuyadabu"ad"değil;sözüedilenadın,"O'nunadı"olmasıdır."Allah"adı,"O'nunadı"olduğuiçinönemlidir."O'nunadı"olduğuiçin"EnBüyükAd"dır."O'nunkendisi"tümvarlıklariçinde

"EnBüyük"olduğuiçin.Bunagöre,"O'na"Araplarındilindeyaygınolarak"Allah"dendiğiiçin,"EnBüyükAd""Allah"olur,Türklerindilindeyaygınolarak"Tanrı"dendiğiiçin"EnBüyükAd","Tanrıolur,Farslarındilindeyaygınolarak"Huda"dendiğiiçin"EnBüyükAd""Huda"olur."Allah"adı,yalnızcaAraplarındilindedeğil;İslam'ınArapçaolantemelmetinlerindede"O'nunenyaygınadı"olarakyealıyor.İştebundandolayı,"Allah"adıiçin"Elİsmü'l-A'zam"deniyorolmasınıdoğalbulmakgerektiğisöylenebilir.

B-"ALLAH"a"Tanrı"DenebileceğiveKanıtları:

1-"ALLAH"a"Tanrı"DenebileceğininAyetveHadislerdenKanıtları:

"Allah"a"Tanrı"denebileceğininenbaştagelenkanıtlan,kuşkusuzayetvehadislerdekikanıtlarıdır:BakaraSuresi'ninyukarıdasunulan163.ayetinin;Diyanet'inresmiçevirisindekianlamıaynenşöyledir:

"Tanrı'nızbirtekTanrı'dır.O,merhamet,eden,merhametliolandanbaşkaTanrıyoktur."

"Tanrı'nızbirtekTanrı'dır"ın,ayettekikarşılığı"Veilahunvahid"dir.

"TekTanrı"diyetanıtılan"Tanrı",kuşkusuz"Allah"tır.Demekki"Allah"laKur'an'da"ilah"deniyorveDiyanet'inbenimseyipyayınladığı"Meal"dede,Türkçeolarak"Tanrı"anlamıveriliyor.Hemdekısabirayette,birkaçkez.

Anlamı:(Diyanet'in)

Kitapehlindenhaksızdavrananlarbiryana,onlarlaengüzelşekildemücadeleedin.Şöyledeyin:"-Bizeindirilenede,sizeindirilenedeinandık.BizimTanrımızdasizinTanrınızdabirdir.Biz,O'nateslimol-muşuzdur."(AnkebûtSuresi,ayet:46)

Buradada"Tanrımız"ve"Tanrınız"diyeanlatılanve"kendisineteslimolunan","Allah"tanbaşkadeğildir.

Anlamı:(Diyanet'in)

SizinTanrınıztekbirTanrı'dır.O'nateslimolun!(HaccSuresi,ayet34)

Anlamı

SizinTanrınız,ancak,O'ndanbaşkatanrıolmayanAllah'tır,ilmiherşeyiiçinealmıştır.(TahaSuresi,ayet:98.)

"Allah"a"ilah","Tanrı"denebileceğiaçıkçadilegetirendahapekçokayetvardır.

Kur'an'da"Allah"a,"nasınilahı",yani"insanlarınTanrısı"dadenmekte:Anlamı:(Diyanet'in)

EyMuhammed!Deki:"-İnsanlardanvecinlerdenveinsanlarıngönüllerinevesveseverenosinsivesvesecininşerrindeninsanlarınTanrısı,insanlarınhükümdarı(Melik)veinsanlarınRabbiolanAllah'asığınırım.(NasSuresitamamı.)

Kur'an'da"Allah"a"ilah"denirkenve"ilah"daTürkçemizde"Tanrı"diyekarşılanırken,"Allah"a"Tanrı"

denirmidenmezmi,tartışmasınıngerçektebiranlamıkalırmı?

"Allah"a"ilah",yani"Tanrı"denebileceğinigösterenhadislerdendesayısızörneklervardır.Birikisiniaktarmaklayetinelim:

İbnAbbas'tanaktarıldığınagöre:Peygamber,geceleyinnamaza,ibadetekalkıpduaederkenseslenişleriarasındaşöyledesesleniyorduTanrı'ya:

"-Enteilahi!Laelaheillaente!"yani:"Sensinbenimilahım(Tanrım)!Başkailahyoktur,yalnızsenvarsın!"

(Buhari,Tevhid:35;Müslim,Selatul-Müsafirin:199,hadisno:769.)Aynı,hadisinbirbaşkabiçimindedePeygamberin:"-Enteilahi,laelaheliGayruke",yani:"-Sensinbenimilahım(Tanrım)!BenimiçinSendenbaşkailahyoktur!"dediğibelirtiliyor.(Bkz.Buhari,Tevhid:8.)

Nün(Kalem)Suresinin42.ve43.ayetlerinin"tefsir"indeyerverilenbirhadisegöre,Kıyametgünü,TanrıkendisinigösterecekveO'nunönündesecdeedilecek.(Bkz.Buhari,Tefsir:68,c.6,s.72;

Darimi,Rikak:83,s.722.)

Buhadiste,Buhari'deyeralanbiçimde"Tanrı"için"Rabb"Dari-mi'deyeralanbiçimindeyse"İlah"geçiyor.

Darimi'dekibiçimdeanlatıldığındagöreKıyametgünübirmelekle,birkesiminsanarasındaşöylebirkonuşmageçecek:

MELEK-Herkesçekilipgittiğihaldesizburadadurmuşneyibekliyorsunuz?

GRUP-"ilahımızı"bekliyoruz.

MELEK-(Görseniz)tanırmısınızO'nu?

GRUP-Bizetanıtılırsatanırız.

Birdenperdeaçılıpgösterilecekveoradakilergördüklerikarşısındasecdeyekapanacaklar.Görülen"İlahtır"

(UluTanrı).

Yukarıdakihadiste,kullarınakendinigösterecekolan"Tanrı"dansözedilirken"Allah"adıyerine"Rabb"ınve"İlah"ınyeralıyorolmasıilginçtir.Vebunundaörnekleripekçoktur.

Ayetvehadislerdekisayısızörneknedeniyle","-Allah'a'ilah','Tanrı'denirmi?"sorusuna,"Kur'an'avehadisleregöre:'-EVET!'"diyekarşılıkvermekgerekir.ÇünküKur'an'dada,hadislerdede"İlah"yani"Tanrı"

deniyor"Allah"a.

2-"TANRI"Sözcüğünün,TekTanrı'yainananlarÇerçevesindeTaşıdığıÖzelAnlamı:

"TekTanrı"danbaşkatapınılanlarada"tanrı"deniyorolmasınedeniyle"Allah"a"Tanrı"denmesinihoş

karşılanmayanlarvar.Yukarıdadadeğinilmiştikibuhoşkarşılamamahaklıbirnedenedayanmamakta.Ayetvehadislerdinintemelmetinleridir.Bunlarda"Allah"a"ilahdendiğinigördük.

Ayrıca,"TekTanrı"yainananlarçevresinde,toplumda,"Tanrı"nıntaşıdığıözelanlamıgözönündetutmakgerekinBöylebirçevredevetoplumda,"Tanrı"dendiğinde,eğer"putataparların

tanrıları"ndansözedil-miyorsa,kimsebaşkabirtanrıdüşünmez,"Tanrı"dendiğindeherkesinaklınagelen"TEKTANRI"dır.

Demekki,"TekTanrı"yainananlarınbulunduğuortamda,toplumda"Allah"adıyla"Tanrı"adıtümüyleözdeştir,eşanlamlıdır.Bundahiçbirkuşkuyok..

3-İslam'ıÇokİyiBilenlerKesimindeDe"Allah"AdıYerineTanrıDenegelmişOlması:

a)Tefsirlerde"Tanrı"

1350-1431yıllarıarasındayaşamışbulunanŞemseddinMuhammedİbnFenari'ninolduğusanılanbirKur'ançevirisinde"Allah"adı,"Tanrı"diyeçeviriliyor.Butercüme,KültürBakanlığı'ncayayınlanmıştır.(Yay.

no:227.İst.1976.)

İştebirkaçörnek:

Okunuşu:"ELHAMDÜLİLLAH".

Fenari'ninçevirisindekianlamı:"Ögmek(övülmek),Tanrı'nındır."

Ayettenolanbuparça;Fatiha,En'am,Kehf,Sebe'neFatırveTeğabûnsurelerininbirinciayetlerinde,ayrıca31ayettedahayeralır.Fenari'ninçevirisinde,hepaynıanlamvar:"ÖgmekTanrı'nundur."

Fenari'dekianlamı:

DegülTanrıgafilandankimişlersiz.

Yeraldığıayetler:Bakara:74,85,140,144(birsözcüktekideğişiklikle),149;Âliİmran:99.

Fenari'ninçevirisindekianlamı:

Tanrıanıkimişlersizbilicidir.

YeraldığıayetlerBakara:234,271,283(birsözcükdeğişikliğiyle)Âliİmran:153(birsözcüğünyerdeğiştirmesiyle),180;Maide:8(birharfdeğişiklik);Tevbe:16(birsözcükyerdeğiştirmiş);Lokman:29(birharfdeğişik);Hadid:10;Mücadele:3,11,13,Haşr:18(birharfdeğişik);Münafıkûn:11(birsözcükyerdeğiştirmiş);Teğabûn:Nün8;28(anlamdeğiştirmeyenbirsözcükdeğişikliği).

Dahaçokörnekvermeyegerekyok.

Buçeviride;Kur'an'daTanrı'nınniteliğiolarakgeçen"Rabb"sözcüklerinede"Çalab"anlamıveriliyorgenellikle.

Butercümeninsahibiolankişi,hiçkuşkuyokki"müslüman"dı,dahasıbirİslambiliriydi,AyrıcaArapça'yıçokiyibiliyordu.Türkçe'yideçokiyibildiğibellioluyor.Vebuuzmankişi,hiççekinmeden,Kur'an'dayüzlercekezgeçen"Allah"sözcüklerine"Tanrı"diyeanlamveriyor.

b)DinBilirlerininFetvalar:

Dinbilirleri,"Allah"ın"başkadillerde(örneğinTürkçe'de,Farsça'da)karşılığının"söylenmesininŞer'ancaizolduğugörüşündebirleşmekteler."Tanrı"yerine"Allah"denmesindenyanaolanElmalılıHamdiYazırbile,yukarıdabelirtildiğigibibu"caiz"liğiaçıkçabelirtiyor.(Bkz.Elmalı,tefsir,c.1,s.24.)Ciddidinbilirleriiçinde,"caizdeğil"diyenyok.Dahası:"Allah"adınındabulunduğubir"tamayet"in(kimilerinegöredahadafazlasının)"tercümesi"nin,"namazdaokun-ması"nabileimamA'zamEbuHanife'ninfetvaverdiği,gerek

"usulü'l-fıkıh(Islamhukukuyöntembilim)"kitaplarının"Kitap(Kur'an)"tanımınailişkinbölümlerinde,gerektefsirlerdeaktarılır.Aktarıldığınagöre,EbuHanifeKur'an'da"anlam"ı("mana"yı)temelalmakta.

Bununlabirlikte.EbuHanife'nin,bugörüşündendöndüğü,yadadönmüşolabileceği,buolasılığınyüksekolduğuilerisürülür.(Bkz.SaduddinTeftazani,Telvih(Arapça),İstanbul,1310,c.1,s.57-58;FahruddinRazi,e't-Tefsi-ru'1-Kebir,c.ls.209.213.)Teftazani,EbuHanife'ninbukonudakifetvasınailişkinolarakçokuzunayrıntılariçerenbirkitapyazdığınıyazar.(Bkz.aynıkitap,s.58.)Ord.Prof.Dr.ZekiVelidiToganda,eskiTürkler'de,"İslamTürkuleması"nın,"Kur'an'ınTürkçetercümesininibadetlerdeokunması"nı"caiz"

gördüklerineveuyguladıklarınailişkinbelgeleryayınlanmaktadır.(Konuiçin"Kur'an"maddesinebkz.)Konutartışmalıdır.Amatartışmasızcaizgörülegelenşu:"Allah"adıyerinebaşkadillerdekikarşılığı,örneğinTürkçe'deki"Tanrı",Farsça'daki"Huda"söylenebilir.DoğuAnadolu'dayaşayanyurttaşlarımızdanKürtçekonuşanlargenellikle,"Allah"adıyerine"Hude(Huda'danbozma)"adınaantiçerlervebuant(yemin)dinengeçerlisayılır.Oçevrelerdekidinbilirleri,"Hude"adınaantiçilmesinekarşıçıkmazlar.Oysa"Allah"adınaantiçmek,çokönemlikonulardandır."Tanrı"adınaantiçmekde,tümdinbilirlerinegöre,"Allahadınayemin"sayılagelmiştir.Yani"Allah"adınıanarakantiçmekle."Tanrı"adınıanarakantiçmekfarklıdeğerdegörülmemiştir.

c)EskiSözcüklerde"Tanrı":

11.yüzyıldayaşamışolanKaşgarlıMahmut'unkendigibiünlüyapıtıDivanüLugati't-Türk'ündcn:

"Tengri(Tanrı):Allah(GüçlüveYüceAllah)."(DivanüLugati't-Türk,İstanbul,1333,s.278.)

"Tengri"ninyani"Tanrı'nınTürkçeveArapçaolarakanlatıldığımaddeşöyle:

Anlamı:

"Tengri-GüçlüveYüceAllah.Atasözündeşöyledenir:'EşekkafirlerkendilerinceTanrı'yatapınırlar.OysaondanToyun(putataparrahip,dinbüyüğü),Tapuğsak(tapınmakister),Tengrisevinçsiz(oysaTanrı,butapınmadanhoşnutdeğildir)Biriiçinhoşlanacağınısandığı,amaokişininhoşlanmadığışeyiyapankişiyianlatmakiçinsöylenir.

Şiir:TüngünTebunTengri'neboynamegil.Korkupeymenuoyna-magil.("Boyunçekme"yani:"dikbaşlılıketme"anlamıverildiğigibi,"boynunuçek"yani:"başkaldır,yançevir"anlamıdaveriliyor.(Bkz.BilimselBildiriler,1972,s:387)

Yani:Gece-gündüzTanrı'nakulluket,usanma(başkaldırma).Vekorkupsakın.Ulan,oyunoynama.

Kafirler-Tanrıonlarıyoketsin-göğede'Tengri(Tanrı)'derler.Kendilerincebüyükolanbaşkaşeylerede

'tengri'adınıverirler.Yüksekbirdağa,ulubirağaca..Böyleşeyleresecdeederleronuniçin.Bilginkişiyede

'tengrgan'ederler.Bunedenle..ButürsapıklıktanTanrı'yasığınırız.

(s.278-279.)

KaşgarlıMahmutaynıkitapta,"Tanrı"ya,Türkçedeyimlerdesıksık"Allah"anlamındayerverir.İştebirkaçörnek:

"Tengritağbirleyerinbesürdi"...

Yani:"Tanrıdağla,yeribastırıppekiştirdi."

"Kur'an'da,"dağlar"için"yerinçivileri"denmekte.Bunedenle,yazar,yukardakideyime,şuanlamdakiArapçaylaanlamveriyor:

"Yani:Tanrı,dağlarlayeriçiviledi.Ağırbirşeyaltınakonulupbastı-nlanherşeyiçinbusözcük(besurur,besurmak)kullanılır."(DivanuLu-gati't-Türk,s.64.)

"Tengrimenibeyütti(beyetti)"

Yani:Tanrıbenizenginetti.(Divan,s.262)

"Tengrianıkargadı."Yani:"Tanrıonulanetledi.".

AliÇiçek,yukarıdakialıntılanyaptığımızkitap(DivanuLugati't-Türk)içinşöylediyor:

-"Türkçemizinilksözlüğüdür."

-"Birdilbilgisi(gramer)".

-"Zenginbiredebiyatantolojisidir",

-"EneskiTürkansiklopedisidir."(Bkz.AliÇiçek,KaşgarlıMahmutDivanuLugati't-Türk,İstanbul.1970,Mayyay.s.9.)

Bukitap1073deyazılmıştır.Demekkitaa11.yüzyıldakiciddibirkaynaktada,"Allah"a"Tanrı"anlamıverildiğiniveTürkçesininkullanıldığınıgörmekteyiz.Üstelikodönemlerde,yineaynıkitaptanöğren-diğimizegöre,"Tanrı(Tengri)"yimüslümanolmayanTürkler,başka"tanrılar"içindekullanıyorlardı.

Dahası,"ulu"ladıklarıherşeye'Tengri"diyorlardı.Böyleyken,müslümanTürklervedinbilirleri,"Allah"

karşılığında"Tanrıdemektebirsakıncagörmemekteydiler."Çoktanrıcı"inancınegemenolduğuçağlarda.

'Tanrı"sözcüğü"başkatanrılar"içindesöylendiğihalde,"TekTanrı"içinrahatlıklavesakıncagörmedensöylenebilirken,TekTanrıinancınınegemenolduğubuçağda'Tanrı""Allah'latümüyleeşanlamıiçerirbirdurumagelmişkensöylenmeşindesakıncagörmeninsağlamgerekçesiolamaz.

Medreselerdeokutulagelenveezberletilen"Subha-iSıbyan"adlışiirbiçimindekiSözlükde,"AllahuTanrı..."diyebaşlar.Yani"Allah"aTürkçe'de"Tanrı"dendiğibelirtilir.

III

İSLAMÖNCESİ("ELCAHİLİYE")ARARLARINDA"ALLAH"

A-EskiArapDilinde:

İslamöncesininArapşairlerininşiirlerinde"Allah"sözcüğünübolcabulabilmekteyiz.

Miladın604.yılında,yaniPeygamberinpeygamberliğinden7yılönceöldüğübilinenNabiğae'z-Zubvani'ninşiirlerinden:

Anlamı:

Antiçtim,artıksendebirkuşkubırakmamışolmalıyım."Allah"(adınaantiçmenin)ötesindebaşvurulabilecekbiryolkalmıyor.

Anlamı:

Öldüğümzamannicesevinenolur.Venice"-Allahiçiniyiliğiolanadamdıiyiliğikarşısınaçıksın!"diyen.

Anlamı:

Cömertlikveşaşmazsağduyugibiöyleözelliklerivardırkionların"Allahonlardanbaşkalarınavermemiştir.

Bilgelikdolukitapları(İncil),"ilah"mkendindengelmedir.Dinleridesağlam.Öbürdünyayailişkingeleceklerindenbaşkaumutbağladıklarıbirşeyyoktur.

HalifeÖmer'inbuşairi,"enüstünşair(eş'aru'n-nas)"diyenitelediğiaktarılır.(Bkz.Hesenu's-Sendûbi,ŞerhuDivaniİmriü'1Kays,Ah-baru'l-MerakıseveAhbaru'n-NevabiğiveÂsaruhum,Mısır,s.386.Şiirleriçindeaynıkitaptabkz.s.386,389,395.)

Ümmeyyetü'bniEbi's,Sait'in(ölm.630?)şiirlerinden.:

Anlamı:

Kıyametgünü,"Allah"katında,"HanifDini"ndenbaşkatümdinleryalandır.(Ebu'l-FerecElIsbihani,Eğani,c.3.,s.180.)

"Hanif'inanlamıtartışılagelmiştir.(Bkz."Hanif.)Müslümanyorumcular,"Hak'a,TekTanrı'yadoğruya

yönelen","HaniflikDini"ne,("e'd-Dinu'1-Hanefiyyeti")desonradan"İslam"anlamınıverirler.Ümeyye,

'TekTanrıinancınıntaşıdıklarıaktarılagelen"hanif"lerdendir.islamPeygamberiningelmesindenöncekendisinepeygamberliğinverileceğiniumduğunu,amabuolmayıncakıskanıpislam'avePeygamberlerinedüşmanolduğuilerisürülür.Müslümanlarkesiminde"Aduvvul-lah"yani"Tanrıdüşmanı"diyenitelenir.

(Bkz.Ebu'1-FerecIsbihani,Eğaniaynıyer.)

Anlamı:

Gecelediğimizvesabahladığımızheryerdeveherzaman,"Allah"a"hamd"olsun.Sabahımızıda,gecelememizide"hayr"evle"yaRabbi"!Tümufukları"saltanat"ıylakaplamışolan"HanifliğinRabbi'nin

"hazine"leritükenmez.(Ebu'l-Ferec,Eğani,c.3.s.183.)

Anlamı:

O"Allah"tıryaratıklarınYaratıcısı."Halk"ıntümükendiistekleriyle"O'nun"cariyeleriveköleleriolmuşlardır.(Dr.ToshihikoIzutsu,Kur'an'daAllahveİnsan.çev.Doç.Dr.SüleymanAteş,s.110.)Anlamı:

Tüminsanlar,"Allah"ınsunileridirler(halkları).O'duregemenyeryüzünde.Veyazgıyazan...(Toshihikoaynıkitap,aynıs.)

"YediAskı"("elmuailekatu's.-Seb'a")şairlerindenkiminegöreislamdöneminekavuştuğuhalde(ilerisürülenölm.tarihi:627)müslümanolmayan,kiminegöreMüslümanlık'tankısabirsüreönceölen(Bkz.Dr.

ŞevkiDayf,ElAsru'l-Cahili,s.302.)ZübeyrİbnEbiSülma'nınşiirlerinden:

Anlamı:

İçinizdeolanısakınha,"Allah'tan"gizlemeyeçabalamayın.Gizlikalsındiyeçabagöstermeyin.Nedenligizlenirsegizlensin;"Allahonubilir"Cezasıertelenir;bir"kitap"akonur;"hesapgünü"ne(Kıyamete)biriktirilir,yadaivedilikgösterilipöçalınır.(Bkz.Zevzeni,ŞerhuMual-lekati's-Seb',Beyrut,s.81;Dr.ŞevkiDayf,ElAsru'l-Cahili,Mısır,s.303;DrToshihikoIzutsu,a.g.k.,s.84.)

Yine"YediAskı"şiirlerindenvetümününbaşındagelenünlüİmri-ü'1-Kays'ın(ölm.540.)şiirlerinden:

"YediAskı'dayeralanşiirlerindenikidize:

Anlamı:

Sevgilidiyorki"Allah'a,antiçereksöylerim:Seniuzaklaştırmakiçinbaşvurabileceğimbiryolyok.(Aşkyüzündensendeyerleşmiş)Şaşkınlığın,körlüğündesendenayrılacağıyok."(Zevzeni,a.g.k.,s.18.)Başkaşiirlerinden:

Anlamı:

"Elhamdülillahi(Allah'ahamdolsunki)",devemi,önüneyokuşgeldiğizamaniyiceağırlaşmışgörüyorum.

Anlamı:

Orta-doğruyolayöneldim.Sağduyumöğütverdi;çekipçevirdibeni.işlerimdürüstamaçdoğrultusunasokuldu,istediğinşeydoğrultusundaenbüyükbaşarıyıverecekolan"Allah"ÜT."Yolazığı"nıneniyiside

"iyilik"tir.Yolunkimiyanlış,kimidoğrudur.Yolundoğrusunugöstermede,aldatıpsaptırmadavardır(dünyada).(Bkz.ŞerhuDivaniİmriü'l,Kays,Mısır,s.169.)

Budizilerdekisözcüklerinvedeyimlerinçoğu,"anahtarsözcükvedeyimler"olarakKur'an'dadayer

alır

"Muktasıd","hilm","birr","hayr","tarikat","cair","hüda","kasdü's-sebil"veenbaştada"Allah".

(Diyanet'in)

Yolundoğrusunugöstermek("kasdu's-sebil"),Allah'aaittir.Yoluneğriolanıda("cair")vardır.Allahdileseydihepinizidoğruyolailetirdi-("hidayet").(NahlSuresi,ayet:9.)

Anlamı:(Diyanet'in)

Sonrabukitabı,kullarımızdanseçtiğimizkimseleremirasbırak-mışızdır.Onlardankimikendineyazıkeder,kimiortadavranır("muk-tasıd"),kimideAllah'ınizniyleiyiliklerekoşar.İşlebüyüklütufbudur.(FatırSuresi,ayet:32.)

İmriül-Kays'ındörtdizelikbirşiiridaha:

Anlamı:

Öylebakışıvardıkiogençkadının.Obakışla,orucundaniyazındaolanbirrahibebakmışolsa;rahiptutuluverironavesevgisinekendiniverirdebirgünbile"Allahiçinneoruçtutmuş,nedenamazkılmış"gibiolur.

(ŞerhuDivanilmriü'1-Kays,s.188.)

Yine"YediAskı"şairlerindenHarisİbnHıllize'nin(ölm.580)"askı"sındakişiirlerinden:Anlamı:

"Allah"inbildiğigibi"yapacağımızıyaptıkonlara.Ölümeatılmışlarınkanıolmaz.

(Zevzeni,a.g.k.s.165.)

İslamöncesininçokünlüHıristiyanşairiAdiyyİbnZevdi'l-lbadi'nin(ölm.587?,604?)şiirlerinden:Anlamı

"Allah'ınKitabıylaantverip"istektebulunuyorsun.Oysa"Allah'ınKitabıyla"(onuilerisürerek)yükselemezsinsen.(DivanuAdiyyİbnZeydi'l-lbadi,lahkik:MuhammedCebbar,1965,s.147.)

İslamöncesidönemden,"Allah"lısiklerindendahabirçokörnekverilebilir.

İslamöncesinin"hutbe"lerinde,yani"sözustalığı"naörnekgösterilenseslenişlerdede"Allah"adınayerverildiğinigörmekteyiz:ÜnlüsözustalarındanKusİbnSaide'nin(ölm.yak.600.)ünlü"hulbe"si:Anlamı:

"Eyhalk!Dinleyin,belleyin:Yaşayanölür.Başagelengelir.Gece,karanlık;gündüz,durağan;gök,burçları

olan;yıldızlarparlar;denizlerkabarır;dağlarbirerçivi;yeryayılıpdöşenmiş;ırmaklarakağındaakmakta.

Göktehaber,yerde'ibret'var.insanlargidiyorlar(ölüyorlar)vedönmüyorlar.Öyleistedikleriiçin

mikalıyorlar,yoksauyusunlardiyemibırakılıyorlar?Eygüçlütopluluk!NerdeSemûd(toplumu),nerdeAd(toplumu)?Neredebabalar,atalar?Şükürlekarşılanmayaniyiliknerede,neoldu?Yadırganmayanzülümnerede,neoldu?Kusgerçekveiçindegünahbulunmayanbirantlaantiçerki,üzerindebulunduğunuzdininizdendahasevgilibirdinvardır'Allahkalında.'(AliMuhammedHasen,e't-Tarihu'l.Ebedi,1964,s.

115.)

B-EskiAraplarınİnançlarında"Allah":

Anlamı:(Diyanet'in)

Andolsunkionlara:"-Gökleriveyeriyaratan,güneşi,ayıbuyruğualtındatutankimdir?"diyesorarsan,şüphesiz:"-Allah'tır"derler.Öyleyseniçinaldatılıpdöndürülüyorlar?('Ankebût,ayet:61.)Andolsunkionlara:"-Göktensuindiriponunla,ölümündensonrayeridiriltenkimdir?"diyesorarsan,şüphesiz:"-Allah'tır"derler.Deki:"ÖvülmekAllahiçindir",fakatbunuakletmezler.(Ankebût,ayet63)

Açıklama:

KolaylıklaanlaşılacağıveKur'anyorumlarındadabelirtildiğigibi,"-Onlarasorarsan"denirkenpeygamberesesleniliyor."Onlar"denenkimselerde"Mekkemüşrikleri(putataparlan)"dır.(Bkz.Taberi,tefsir,c.21.,s.

8-9)

Anlamı:(Diyanet'in)

Andolsunki,onlara:"Gökleriveyeriyaratankimdir?"diyesorsan,"-Allah'tır"derler.Deki:"HamdAllah'amahsustur"amaçoğubilmezler.(Lokman,ayet:25.)

Anlamı:(Diyanet'in)

EyMuhammed!Andolsunki,onlara:"-Gökleriveyeriyaratankimdir?"diyesorsan,"Allah"tırderler.Deki:

"Öyleysebanabildirin.Allahbanabirzararvermekisterse,Allah'ıbırakıpdataptıklarınız,O'nunverdiğizararıgiderebilirmi?Yahudbanabirrahmetdilerse,O'nunrahmetiniönleyebilirmi?"Deki:"Allahbanayeter.Güvenenler,O'nagüvenir."(ZümerSuresi,ayet38)

Anlamı:

(Diyanet'in)

EyMuhammed!Andolsunkionlara:"-Gökleriveyerikimyarattı?"diyesorsan,"Onları,Güçlüolan,herşeyibilenyaratmıştır"derler.(Zuhruf,ayet9.)

(Diyanet'in)

Dikkatedin!Halisdin,Allah'ındır.O'nubırakıpdaputlardandostlaredinenler:"Onlara(putlara)bizi,Allah'ayaklaştırsınlardiyekullukediyoruz!"derler.DoğrusuAllah,ayrılığadüştüklerişeylerde,aralarındahükümverecektir.Allahşüphesiz,yalancıveinkarcıkimseyidoğruyolaeriştirmez.(ZümerSuresi,ayet:3.)Açıklama:

Yukardakiayetlerleçokaçıkbiçimdeanlatılıyorki:

Putataparlara"herşeyiYaratan"ın,herşeyidüzenekoyanın"KİM"olduğusorulduğunda,açıkça:"-Allah!"

diyekarşılıkvermektelerdi.

—"Gökleriyeri,güneşiayıYARATANvebunlarıbelirlibirdüzeniçindetutan,yürütenKİM?"

—"ALLAH!"

—"GöktenyağmurindiripyeryüzüneyaşamverenKİM?"

—"ALLAH!"

Yineonlarasoruluyor:

—"Putlaranedentapıyorsunuz?

—"Allah'ayaklaştırsınlardiye."

Demekki,sözüedilenputataparlarla,"Allah"inancıvardı,yinede"puflaratapıyorlardı."Pufların,"Allah'ayaklaştıracağınainandıkları"için.

Kurtubidiyorki:"-Putataparlar,herşeyiAllah'ınyarattığını,meydanagetirdiğinikabul(ikrar)ediyorlardı.

Bununlabirlikte,cahilliklerinden,beyinsizliklerinden,Allah'ıbırakıpbaşkasınatapıyorlardı."(Bkz.TefsiruKurtubi,16/64.)

Sunulansonayette,putataparlarınkendikarşılıklarıyeralıyor:

—"OnlaratapıyoruzkibiziAllah'ayaklaştırsınlar"!

Ayetteuyarıdavar:

—"Dikkatedin!'Halisdin',Allah'ındır."

"Halisdin"inanlamı,"asılkulluk,ibadet"tir.Yani"ibadet,yalnızcaAllah'aözgüdür.Putlarayapılanibadet,

'Allah'ayaklaştırmaamacıyladaolsa,geçerlideğildir.(Bkz.Taberi,tefsir23/122.)

Kısacası:"Allah"tanbaşkalarınatapınırlarkenputataparlarıngüttükleritekamaç:"Allah'ayaklaşmak".Buamacıgerçekleştirmekiçindetapınmayoluyla,Tanrı'danbaşkalarının"şefaat"lerinisağlamayaçalışıyorlar:Anlamı:(Diyanet'in)

Onlar,Allah'ıbırakarak,kendilerinefaydadazarardavermeyenputlarataparlar:"-Bunlar(putlar),Allahkatındabizimşefaatçılan-mızdır"derler.EyMuhammed!Deki:"GöklerdeveyerdeAllah'ınbilmediğibirşeyimiO'nahaberveriyorsunuz?"Allah,onlarınortakkoşmalarındanmünezzehveYüce'dir.(YunusSuresi,ayet:18.)

Açıklama:FahruddinRazi'den:

"-İnsanlardankimi(kimiyorumcular)şöyleder:

'-Birtek,Güçlü,Hikmetli,MerhametlibirTanrı'nınvarlığınailişkinbilgi,tümhaklarınüzerindebirleştikleribirbilgidir.Bukonuda,aralarındahiçbirayrılıkyoktur.Aklındoğasıda,bubilgininsağlamlığınatanıklıkeder.Çünkügöklerinveyerinşaşılasılıklarını,bitkilerin,özellikledehayvanlarınşaşılasılıklarını,insanvücudundakişaşılasılıklarıvebütünbunlardakişaşılasıhikmetveyararlandüşünenkimse;kesinliklebirTek,Güçlü,HikmetliveMerhametlibirTanrı'nınvarlığınıkabuleder.'"(Razi,e't-Tefsiru'l-"Kebir,26/282)Razi,yorumcuların,putataparlarca"Allah"ınkabuledilmesinibunabağladıklarınıyazıyor.

Razi,putataparların,taptıklarıpullaniçin:"-Bunlar,bizim,Allahkatındakişefaatçilerimizdir."demelerinindeyorumunagirişiyorveşöylediyor:

"-Bilesinkikimiinsanlara(yorumculara)göre:

Kafirler(putataparlar),putlaratapınmanın,Tanrı'yadoğrudantapınmaktandahaçokTanrı'yıyücelttiğini,Tanrı'yadahaçoksaygıanlamıtaşıdığınısandılar:'-Tanrı'yadoğrudanibadetetmekleuğraşmayabizimyetkimizyoktur.Bizöncebuputlaraibadetetmeyeçalışırız.Putlar,Tanrıkatındabizeşefaatçilerolarakyardımederler.'dediler.

Putataparlarla"-Putlar,Allahkatındabizimbirerşefaatçimizdir."savınınasılilerisürdüklerikonusunda(yorumcular)tartıştılar:vebirçokgörüşilerisürdüler:

Birincigörüşegöre:Putataparlar,dünyanınherbölgesindenbirine'gökleralemi'ninruhlarındanbirruhbelirlediler.Oruhudabelirlibirputlasimgelediler.Sonra,oputaibadetetmeyekoyuldular.PutaibadettekiamaçlarıysaobelirlenmişolanRUH'aibadettir.Oruhunda,asılBüyükTanrı'yakullukettiğineinandılar.

İkincigörüşegöre:Putataparlar,yıldızlaratapıyorlardı.Tanrı'yadoğrudankulluketmeye,yalnızcayıldızlarınyetkiliolduklarınıilerisürüyorlardı.Sonra,yıldızlarındoğduklarımvebattıklarımgörünce,onlara(birersimgeolsundiye)belirliputlardiktilerveonlaraibadetekoyuldular.Putlaraibadettekiamaçlan,oyıldızlaraibadetiyöneltmektir.

Üçüncügörüşegöre:Putataparlar,sözkonusuputlara,birtakım'tılsımlar'(gizli-gizemlişeyler)belirleyipkoydular.Sonrada,tıpkı'tılsımcılar'gibiyaklaştılarbuputlara.

Dördüncügörüşegöre:Putataparlar,sözkonusuputlarını,peygamberlerinin,ulularınınbiçimlerindeyaptılarvebusimgelereibadetekoyulduklarısürece,peygamberlerinin,ulularınTanrıkatındakendilerineşefaatçiolacaklarınıilerisürdüler.Bunun,zamanımızdadabenzerivardır:Halkınçoğu,ulularınmezarlarınasaygıgöstermeyekendilerinivermekteler.Onlarınmezarlarınasaygıgösterirlerse,onlarındakendilerineTanrıkatındaşefaatçiolacaklarınainanırlar.

Beşincigörüşegöre:Putataparlar,'Tanrı'nınbirışık;meleklerindebirerışık(nur)olduklarınainandılar.'EnBüyükTanrı'ya'enbüyükput'u,melekleredeötekipullandiktiler.

Altıncıgörüşegöre:Belkideputataparlar'Hululiyye'inancınıtaşıyorlardı.('Tanrı'nıneşyayagirdiğineinanıyorlardı).Onedenlede,Tanrı'nın,kimiyüksekveşereflicisimleregirmişolabileceğinidüşünü-

yorlardı."(Fan.Razi17/59-60.)

Ayrıcabkz."Put".

Dr.ToshihikoIzutsu,şöyleder:

"-İslam'danöncekiAraplararasındabulunanAllahkavramı,mahiyetitibarıylaİslam'ınAllahkavramına

şaşırtacakdereceyakındır.Okadaryakındırki,Kur'an;bazenböyledoğrubirTanrıanlayışınınkafirlerinedenyenigerçeğikabulesevketmediğineşaşar.(...)

(Ayetlerinaçıklamalarında)görülüyorki,Allah,islam'danöncekiAraplarınzihninde,'dünyanınyaratıcısı',

'yağmuruindiren','yeryüzündebulunanherşeyehayatveren'varlıkolarakbilinmektedir."YalnızKur'an'ınonlardanyakındığıtektaraf,Allah'ıgöklerinveyerinyaratıcısıbildiktensonra,yalnızO'naibadetedebileceğini,O'ndanbaşkasınatapılamayacağınıbilmemeleri,busonucayarmamalarıdır.Kur'anbunuşucümlelerleifadeeder:'Ohaldenasıl(doğrudan)döndürüyorlar'(Ankebût,ayet63.).(Kur'an'daAllahveinsan,çev.Doç.Dr.SüleymanAteş,Ankara,1975,ilahiyatyay.s.96.)

Dağlargibidalgalaronlarıkuşattığızaman,diniyalnızcaAllah'aözgükılarakyakarırlarAllah'a.Onlarıkurtarıpkarayaçıkardığımızdada,kimileriorta(doğru)yolututar.Ayetlerimizi'gaddar'(hattar)nan-körlerdenbaşkasıinkaretmez.(LokmanSuresi,ayet:32.)

Açıklama:

"Onlar"laanlatılmakistenen,Kur'anyorumcularınagöre"putataparlar"dır.(Bkz.Sabûni,Safvetu't-Tefasir,2/497.)

Izutsu,yukarıdakiayetlerveözellikledesonuncuayetdolayısıylakonuyaeğilirkenputataparlarındainançlarına,yani"Allah"ı"Yaratıcı"olarakkabuledişlerineve"O'nasığınışları"na,"geçicimonoteizm(Tek-tanrıcılık)"diyor.(Bkz.Aynıkitap,aynıs.)

Anlamı:

ÖlenkimseyiAllah'ındiriltmeyeceğiüzerinebütüngüçleriyleAllah'aantiçerler.Hayır,onaverilensözgerçektir.Nevarkiinsanlarınçoğubunubilmezler.(NahlSuresi,ayet:38.)

Anlamı:(Diyanet'in)

Kendilerinebirmucizegösterilirsemutlakaonainanacaklarınadairbütüngüçleriyle"Allah'ayemin"ederler.

Deki:"Mucizeler,ancakAllahkatındadır."Onların,mucizegeldiğizamandainanmayacaklarınıanlıyormusunuz?(En'amSuresi,ayet109.)

(Diyanet'in)

Kendilerinebiruyarıcıgelince,ümmetleriniçindeendoğruyoldangidenlerdenbiriolacaklarına,andolsunki,bütüngüçleriyle"Allah'ayemin'etmişlerdi.Fakatkendilerineuyarıcının,sadecenefretleriniartırdı.(Fatır,ayet42)

Anlamı:(Diyanet'in)

Allah'aeşkoşanlar:"Allahdileseydi.O'ndanbaşkahiçbirşeyenebizvenedebabalarımıztapardı.O'nunbuyruğuolmaksızınhiçbirşeyiharamkılmazdık."dediler.Kendilerindenöncekilerdeböyleyapmıştı.

Peygamberlereapaçıktebliğdenbaşkanevazifedüşer?(NahlSuresi,ayet:35.)

Bütünbuayetlervedahabaşkaayetler,ayrıcahadislerdenbirçoğu,İslamöncesininputataparAraptoplumunadabir"Allah"inancıbulunduğunu,amaputataparların,neyetapıyorlarsa"Allahkatındakendilerineyardımcıolsunlar"diye,"Allah'ayaklaşmalarınısağlasınlar"diyetaptıklarınıyansıtıyor.Vetutumlarıkınanıyor.

Anlamı:(Diyanet'in)

Onlar,RahmanolanAllah'ınkullanolanmelekleridedişisaydılar.Yaratılışlarınımıgörmüşler?Onlarınbuşahitlikleriyazılacakvesorguyaçekileceklerdir."-EğerRahmandilemişolsaydı,bizbunlarakulluketmezdik!"derler.Bunadairbirbilgileriyoktur.Onlarsadecevehimdebulunuyorlar.Yoksaonlaradahaöncebirkitapverdikdeonamıbel-bağlıyorlar?Hayır;"doğrusubizbabalarımızıbirdinüzerindebulduk,bizdeonlarınizlerindengitmekteyiz"derler.(ZuhrufSuresi,ayet:19-22.)

IV.KUR'ANVEHADİSLERDE"ALLAH"

"Allah",islam(tümöteki"semavi"dinlerdeolduğugibi)enbaştagelenkonulardandır.Kur'an'dabileyüzlercekezgeçer.Kaldıki,"Allah'tan,"ilah","Rabb","Rahman"...denerekdevedahabaşkanitelikleriyledesözedilir.Kısacası,enönemliolan"O'dur".

Konuolarakelealındığında;bir"Allah'ınZatı",yani"Kendi"si,birde"Allah'ınadvesıfatlan"üzerindedurulagelmiştir:

A-"ALLAH"ın"Kendi"si("Zat"ı):

Genellikle"Allah"ınneleryaptığı,hanginimetlerisergilediği,hoşnutluğunukazananlaraneödüllerverdiğivevereceği,kendisinitanımayanlara,buyruklarınakarşıçıkanlaranecezalarverdiğivevereceği,buaradaniteliklerianlatılır.Kur'anvehadislerdedahaçokanlatılanbudur,Ìslam"kelam"ında,"felsefe"sindeise;

"Allah'ınZat'ı"yani"Ken-di"siüzerindedegenişçeduruluptartışmalarayerverilir.Kimizamantartışmaların,ayetvehadislerdekianlatımlarınçerçevesiniçokaştığıvebambaşkaboyutlaraulaştığıgörülür.

Bununlabirlikte,ayetvehadislerdede,dolaylıyadadoğrudan"Allah"ın"Kendi"sinin,varlığının,birliğininanlatıldığınıgörmekteyiz.

1."ALLAH"Kur'an'da"Kendi"niNasılAnlatıyor.

-"İlk"tiro.("Evvel")

-"Sonuncu"dur.("Ahir")

-"Dışta-Açık"tır.("Zahir")

-"lçte-Kapalı"dır,"Gizli"dir.("Batın")

İslamöncesiArapputataparlarındilveinançlarında"Allah"adıveinancıbulunduğugibiAllah'ınniteliklerindenbiriveçokönemliolan"Rahman"adıveinancınınbulunduğunudilegetirenayetlerdevar.

Birörnek:

Anlamı:

"İlk"tirO."Sonuncu"dur."Dışta-Açık"tır."İçte-Gizli"dir.VeO,herşeyi"Bilen"dir.(HadidSuresi,ayet3.)

Açıklama:

Diyanet'inresmiçevirisinde,buayetinçevirisi,sözününtamkarşılığıdeğil,yorumlubirçeviri.Şöyle:

"-O,herşeydenöncedir;kendisindensonrayahiçbirşeyinkalmayacağıSon'dur;varlığıaşikardır;gerçekmahiyetiinsaniçingizlidir.O,herşeyibilir."Oysaburadakisözlerdenbirçoğunun,ayettekarşılığıyoktur.

FahruddinRazi'ninbuayetinyorumunedeniyle,ayetteanlatılanlarınoluşturduğukonuyunitelemesişöyle:

"Ürpertici,çetin,derinbirkonu".

-NasıloluyordaTanrı,hem"İLK",hem"SONUNCU"oluyor?

-Nasıloluyordahem"Açık"hem"Gizli"oluyor?

Derinderindüşünüyoryorumcular.Veçeşitliaçılardanyorumlaragirişiyorlar.Kur'anyorumcuları,

"kelam"cılar(Tanrıbilimciler)ve"tasavvuf'çular(gizemciler)buayetteneanlatıldığıüzerindedururken"Evvel(İlk)"nedir;"Âhir(Sonuncu)"nedir;"Zahir(DıştaAçık)"nedir,"Batın(içteGizli)"nedir,nedemektir,

birbirelealıpuygungördükleriaçılardanyoğunbiryorumçabasınagirişiyorlar.

Ancak,Razi'nindebelirttiğigibi,Kur'anyorumcularınınçoğununyorumuşöyledir:

"-AllahİLK'tir,çünküherşeydenöncedir.SONUNCU'dur,çünküherşeydensonradakalıcıdır.VarlığınıapaçıkortayakoyankanıtlarnedeniyleACIK'tır.Duyularlaalgılanamadığı,görülemediğiiçindeGlZLl'dir."

(Bkz.F.Razi29/213;Sabûni3/320.Elmalılı,HakDiniKur'anDili,7/4730-4731;Celaleyn2/208.)Taberi'ninyorumu:

"Evvel'dir(İlk).Yani:SınırsızolarakherşeydenÖNCE'dir.Âhir'dir(Sonuncu).Yani:Sonsuzadekherşeydensonrakalabilenensonun-cu'dur?Çünkü,kendindenbaşkahiçbirşeyyokkenOvardı.VeherşeyyokolupgittiktensonradaOkalacaktır.NitekimövgüsüyüceolanTanrı:'-Herşeyyokolupgidicidir;yalnızcaO'nunyüzü(Zatı,Kendisi)kalıcıdır.'(Kasas,ayet:88.)diyor.Zahir'dir(Dışta-Açık).Yanikendinindışındakiherşeyinüzerindedir.Yüce'dir,herşeyinüstündedirO'ndandahayüceyoktur.Batın'dır.(içteGizli).Yani:Herşeyineniçinde,enyakınındaOvardır.ÖyleyseO'ndandahayakınolanyoktur.Nitekim:'-Bizona(insana)şahdamarındandahayakınız.'(Kaf,ayet:16.)diyor.Bubizimyorumumuzauygunolarak

Peygamberden'haber'(hadis)ak-tanlagelmiştir..."(Camiu'l-BeyanFiTefsiri'l-Kur'an,1329,c.27,s.124.)Taberi,yorumunudayandırdığıhadisideaktarıyor.(Bkz.Aynıyer.)Buhadise,Tirmizi(3298no.luhadis)veAhmedİbnHanbelde(c.2,s.370.)yerveriyor.Hadisşöyle:

PeygamberinarkadaşlarındanEbuHüreyre'denaktarılanbuhadisteanlatıldığınagöre:Birgün,Peygamberarkadaşlarıylabirlikteotururken,birBULUTgörünür.SonraPeygamberlearkadaşlarıarasındaşuko-nuşmalargeçer:

-Bu(bulut)nedirbiliyormusunuz?

-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-Bubulut,buyerin"zaviye"leri(?).Tanrı,kendisineşükretmeyen,duaetmeyenbirtoplumagönderiyor.

Üstünüzdeolan(kubbe)nedir,biliyormusunuz?

-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-Bu,birincikatgöktür("reki").Korunmuşbirtavandır.(Bkz.Enbiya,ayet:32;Tur,ayet:5;Hicr,ayet:17)Dökülmesiönleniptutulmuşdalgadalgasular(yağmursulanoradadepoedilmiş).Sizinleonunarasındabulunanuzaklıknedirbiliyormusunuz?

-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-Sizinleonunarasındakiuzaklık,500yıllık(ancakbeşyüzyıldavarılabilir)biruzaklıktır.Onunyukarısındanevarbiliyormusunuz?

-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-Onun(birincikatgöğün)üstündeikigökvardırki,aralarındabulunanuzaklık,500yıllıktır.(Peygamberbuaradayedikatgöğübirbirsayar.)Yedikatgöktenherikikatgöğünarasındakiuzaklık,birincikatgökleyerarasındakiuzaklıkkadardır(500yıllık).Bugöklerinüstündenevardırbiliyormusunuz?

-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-BunlarınüstendeArşvardır.Arş'la(Son)gökarasındabulunanuzaklıkikigökarasındakiuzaklıktır.(500

yıllık).Allınızdanevardır,biliyormusunuz?

TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-Yerdiraltınızdaki.Onunaltındanevardırbilirmisiniz?

-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.

-Birbaşkayervardır.İkiyerinarasındabulunanuzaklık500yıllıktır.(Peygamberbuaradadayedikalyeribirbirsayar.Yedikatyeriçinbkz.Talak,ayet:12.)Herikikalyerinarasında500yıllıkbiruzaklıkvardır.

Peygamberensonşunusöyler:

-"PeygamberinyaşamıelindeolanTanrı'yaantiçereksöylerimki,biradamıenaşağıkattakiyere,biriplesarkıtabilmişolsanız,adam,Allah'ınüzerinedüşer(lehabeteale'llah)!"

PeygamberdahasonraHadidSuresininyukarıdasunulanayetiniokur.Yaniayetleanlatılmakisteneninbuolduğunuanlatır.Bunagöre,"enyukarda"da,"eniçte"deTanrı'nınbulunduğuanlatılmakisteniyor."Zahir"

ve"Batın"manlamıbu."Evvel"ve"Âhir"inanlamıda.."Neredenbaşlayıpnereyegidersenizgidin,başlangıçtada,sonundadaTanrı'yıbulursunuz"sözüyledemekisteneneuygunbiranlamsözkonu-su.Böyledenebilir.

Buhari'dede,sözkonusuayetteki"Zahir"ve"Batın"yorumlanırkenTanrı'nın"bilgisi"siylc"Zahir"veyine

"bilgi"siyle"Batın"olduğubelirtiliyor.YaniTanrı'nın"bilgi"si,herşeyin,"dış"ınıda,"iç"inidekaplamıştır.

(Bkz.Buhari,Tefsir/57,c.6.,s.57.)

Benimsenenyorumlardanbirideşöyle:

"Tanrı,'nitelik'leriyle'Zahir'dir,'Zat'ıyla(yaniKendi'si)'Batın'-dır(duyularlaalgılanamaz,gözlegörülemez.):

Anlamı:

Allah'labirliktebaşkaTanrı'yı("Tanrı"diye)çağırma.TanrıolarakyalnızcaOvardır.Herşeyyokolucudur.

O'nun"Yüz"ü("Zat"ı=Kendi'si)dışında.Hüküm,O'nundur.O'nadöndürüleceksiniz.(KasasSuresi,ayet:88.)

Açıklama:

Ayette,-"yüz"anlamınagelen"vech"geçiyor.İslam'da,Tanrı'nın"cisim"olduğunuilerisürenve

"Mücessime"diyeadlandırılankesimindışındakalanmüslümanyorumcular,buradaki"vech"i,"Hakikat",

"Zat"diyeyorumlarlar.Yanisözkonusuolan,Tanrı'nın"KENDİSİ"dir.(Bkz.F.Razi,25/24;Taberi,tefsir,20/82;Sabûni,2/449.)Abdurrahmanİbnü'l-Cevzi(ölm.1200)Kur'anyorumcularınınKur'an'dageçen

"vech"sözcüğünün,ayetlerde6anlamageldiğiniyazdıklarınıyazıyorveörnekleriylesıralarken"vech"inbiranlamınında"ZAT"olduğunubelirtiyor.Örnekverdiğiayetlerarasında,yukarıdakiayetdeyeralıyor.Yanibuayetteki"vech"inde"ZAT"anlamınageldiğinianlatıyor.(Bkz.İbnü'l-Cevzi,Nüzhetü'l-A'yün'in-NevazırFiIlmi'l-VücuhVe'n-Nez-air,tahkik:MuhammedAbdu'l-Kerim,Beyrut,1985,s.617-618.)Demekkibuyorumagöre,sözkonusuolan,"Tanrı'nınKendisi"dir."Hiçbirzamanyokolmayacakolan,O'dur."

Şuayetlerdeyukarıdakiayetinanlattığınıdilegetirir:

Anlamı:

Onunüzerinde(dünyada)nevarsahepsigelip-geçicidir.YalnızcaseninTanrı'nın"yüz"ü(Zat'ı)kalır.

Yüceliğive"ikram"ıolanTanrı'nın...(RahmanSuresi,ayet:26-27.)

HadidveKasassurelerindensunulanayetlerlebuayetlerdenşusonuçlarçıkartabilmekte:

"Allah":

-VAR'dır("Vacibu'l-Vücûd"=Varlığıkesingerekli."Vücûduhulizatihi=VarlığıKendinden.).

-ÖNCESİZ'dir.("Kadim").

-SONRASIZ'dır("Baki").

Ayrıca"Tanrı'lıklaBİRTEK"olduğudaanlatılmaktadır.

EğeryerlegökteAllah'tanbaşkatanrılarolsaydı,ikisidebozulurdu.Arş'ınRabbiolanAllah,onlarınvasıflandırdıklarındanmünezzehtir.(EnbiyaSuresi,ayet:22.)

Anlamı:

Deki:"OAllahBİRTEK'tir.Allah'Samed'dir.DoğurmamıştırveDoğmamıştır.VeO'nahiçbirşeydenkdeğildir.(İhlasSuresinintümü.)

Açıklama:

Busuredeyeralan"Samed"eRagıb'ın"elMüfredat"ındaşuanlamveriliyor:"Işde-yetkidekendisinebaşvurulanefendi,başkan("sey-yid")".(ElMüfredat,s.422,"Samed"maddesi.)

Taberi,İbnAbbas'ındaiçindebulunduğubirçokkimseninbuyorumupaylaştığınıaktarır.İbnAbbas'ınveötekilerinbelirttiklerinegöre,"Samed"asılanlamıile"efendilik","başkanlık","hükümdarlık"demekolan

"seyyid"likte,yaniyücelikte,"enüstün"anlamındadır.(Bkz.Taberi,tefsir,30/223,Buhari,e's-Sahih,Tefsiru'l-Kur'an/112,c.6,s.95.)

Buhari:"Araplar,ilerigelenlerine'SAMED'derler"diyor.(Bkz.E's-Sahih,aynıyer.)

"Samed"eşuanlamlardaverilmekte:

-"Ecvef(içiboş)olmayan."Budakiminegöre,"yemez-içmez",kiminegöre"sertkayagibi"anlamındadır.

-"Doğurmayan,doğmayan."

-"Yokolmayan."

-"Herkesinmuhtaçolupbaşvurduğuvekimseyebaşvurmayaihtiyacıolmayan."

("Samed"inbütünbuanlamlaniçinbkz.Taberi,tefsir,30/222-223;F.Razi,32/181-182.)Fahruddin

Razi'de,"Samed"ebaşkaanlamlarverenlerinbulunduğudagörülmekle:"Asılamaçlanan","eldeedilmekistenenleralanındakendisinebaşvurulan,korkunçluklarkarşısındadakendisinesığınılan","dilediğiniyapan","yargısıbozulmayan"...gibi.(Bkz.F.Razi,aynıyer.)

Yorumcularcagenelliklebenimsenenanlamışu:"Herkesinherihtiyacındakendisinebaşvurduğu."Herkes,herkonudaTanrı'yabaşvurmakzorundabulunduğuiçin"Samed'dirO".

KısacasıİhlasSuresinin"Allah"ın,"BirTek"olduğu,"vazgeçilmez"olduğu,"doğan-doğuran"türdenolmadığıve"benzersiz"olduğuanlatılıyor.

Anlamı:

(Diyanet'in)

...O'nunbenzerihiçbirşeyyoktur.O,işiten'dir.Gören'dir.(Şûra,ay.11.)

Açıklama:

Buayetteanlatılan("O'nunhiçbenzeriyoktur,hiçbirşeyO'nabenzemez"),islam"KELÂM"ınınençoküzerindedurduğu,entemelkonularındanbiridir."Allah'ınneolmadığı"nınyansıtıldığı"sıfat"ların("e's-sıfatu's,selbiyye"nin)anakaynağıdır.

-"Allah,göklerinveyerinNUR'udur":

Anlamı:

(Diyanet'in)

Allah,göklerinveyerinnurudur.O'nunnuruiçindeışıkbulunanbir

kandilyuvasınabenzer.Oışıkbircamiçindedir.Camise,sankiincigibiparlayanbiryıldızdır.Bu,neyalnızdoğuda,neyalnızbatıdabulunanbereketlizeytinağacındanyakılır.Ateşdeğmesebile,neredeyseyağınkendisiaydınlatacak.Nur,üstündenurdur.Allah,dilediğininurunakavuşturur.Allahinsanlaramisallerverir.O,herşeyibilir.(NurSuresi,ayet:35.)

Açıklama:

Allah'a"Nur"Denebilirmi?

Yukarıdakiayettevehadislerde"Allah"a,"Nur"dendiğiaçıkçagörülmekte.

"-HamdsanadıryaAllah!Sen,göklerinveyerinNUR'usun!"

Birhadis,buanlamdakiseslenişlebaşlıyor.(Bkz.Buhari,Teheccüd:lDeavût:9,Tevhid:8,24,35;Müslim,Müsafirin:199.Buhadis,"KütübüSitte"denöbürkitaplardadayeralır.)

Birhadisegöre,EbuZerrilePeygamberarasındaşöylebirkonuşmageçer:

-EyTanrıelçisi!Tanrı'nı(Rabbeke)gördünmü?

BaşkabiçiminegöreEbuZerr'ePeygamberşukarşılığıvermekte:

-ObirNUR'du,nasılgörebilirim?!

(Bkz.Müslim,iman/291,c.l,s.161,hadisno:178;Tirmizi,Tefsir/54,c.5,s.396,hadisno:3282;AhmedİbnHanbel5/157,171,175.)

-BirNURgördüm.

(Müslim,iman/292,c.1.,s.161.)

"Nur"nedir?

Ragıb'ın"elMüfredat"ındaönceşutanımvar:

"GözleringörebildiğibiçimdeyayılanIŞIK("e'd,dav").SonraşöyleayrımıyapılıyorDünyadakinur,Âhirettekinur.Dünyadakideikitürlü.,içgözlegörülebilen(manevi)nur,kafadakigözlegörülennur.(Bkz.

ElMüfredat,"Nur"maddesi.)FahruddinRazide"GüneşveaydangelenışınlaraNURdendiğini"venurunsözlükanlamınınbuolduğunuyazıyor.(Bkz.F.Razi23/223.)

Ibnü'l-Cevzi'ninaktardığıtamumdaşöyle:

"-Nur:Gözlerdekiışıklarınalıpgörmeduyusunailettiğivekaynaklarınagöredeğişenparlakışık."

(CemaluddinAbdurrahmanibnü'l,Cevzi,Nüzhetü'l-A'yün,Bubu'n-Nûr,s.599.)

Ibnü'l-Cevzi'de"NUR"unKur'anyorumcularınagöreşuonanlamageldiğianlatılır:

-İslam.(Bkz.Tevbe/32;Saf/8)

-İman.(Bkz.Bakara:257)

-Hidayet(Bkz.Nur:35.)

-Peygamber.(Bkz.Maide:65.)

-Gündüzünaydınlığı.(En'am:1.)

-Ayınaydınlığı.(Bkz.Furkan:61.)

-Sıratköprüsündeinanırlarınsaçtıklarıaydınlık.(Bkz.Hadid:12.)

-Açıklama.(Bkz.Maide:44.)

-Kur'an.(Bkz.A'raf:157.)

-VeAdalet(Bkz.Zümer:69.)

(Bkz.İbnü'l-Cevzi,aynıkitapaynıyer.)

Kuşkusuz,yukarıdagörülenanlamlar,"nur"sözcüğüne,yerinegöreyorumlarlaverilenanlamlardır.

Bilinen,yani"ışık"anlamıyla"Allah"a,"Nur"denebilirmi?"Ehl-iSünnet"Tanrıbilimcilerineveyorumcularınagöre:"-Hayır!"

Razi,bilinenanlamıylaTanrı'yaneden"Nur"denemeyeceğiniuzunuzunanlatır,özetişöyle:Bilinen,yani"ışık","aydınlık"anlamıyla"nur",ya"cisim"diryadacisimdekibir"durum"dur.Allah,

"cisim"de,cisimdekibir"durum"daolamayacağıiçinbuanlamda"nur"olarakdüşünülemez.(Bkz.F.Razi,1/122;23/223veöt.)

Nevarkiyukarıdadabelirtildiğigibiayetvehadislerde"Allah"a"Nur"dendiğigörülüyor."Nur",Tanrı'nın

"99adı"arasındadayeralıyor.(Bkz."Ad")

Öyleyse,buyorumcularagöreKur'anvehadislerde"Allah"içinsöylenen"Nur",bilinenanlamındanbaşkabiranlamtaşıyorolmalıdır.Ibnü'l-Cevzi'ninaktarmasınagöre,Kur'anyorumcularıncagenelliklebenimsenengörüşşöyledirTanrı'ya"Nur"dendiğinde,bu"Nur"unanlamı,"yolgöstericidir("elHadi").Taberi,tefsirinde,bugörüşü,İbnAbbas'tanveEnesİbnMalik'tenaktarmakta.(Bkz.Taberi,tefsir18/105.)Bununlabirlikte,yorumculariçinde,"Allah,göklerinveyerinNuru'dur"anlamındakiKur'anaçıklamasınıelealırken,

"Allah,göklerinveyerinZiyası'dır(ışığı)"biçimindeyorumlayanlardavar.(Bkz.Taberi,aynıyer.)Kimilerinegöreyse,buradasözkonusuolan"Allah'ın"Kendisi(yaniZatı)"değil;"O'nunNuru"dur."Allah,göklerinveyerinNuru'dur"diye'başlayanayette,"O'nunNuru"anlamınagelenbirdeyimdevar.

Tirmizi'ninveAhmetİbnHanbel'indeyerverdiklerişöylebirhadisvar:

"-Allah,yaratıklarıkaranlıktayarattı(halekehalkehufizulmetin).VesonraüzerlerineNUR'unusaldı.Bunurdankimeulaştıysaokimsedoğruyolubuldu.Bunurkimdensaptıysaokimsesapıklığadüştü.Onuniçindiyorumki,Allah'ınbilgisiyleçerçevelibirevrendekaleminmürekkebikurumuşturartık(yazgıbilmiştir).

(Tirmizi,iman/18,c.5,s.26,hadisno:2642;AhmedİbnHanbel,2/176,197.)

Buhadisi,yukarıdasunulanayetteki"nur"nedeniyleFahruddinRazi'deaktarıyor.(Bkz.F.Razi,1/122.)Demekkianlatılan,Tanrı'nın"Kendisi"("Zat"ı)değil;"nur"udur.Razidiyorki,ayette,"Allah,göklerinve

yerinNuru'dur"dendiktenhemensonra"-O'nun,nuru..."denmesi,sözkonusuolanın,Tanrı'nınKen-disi'nindeğil;nurununolduğunuaçıkçagösteriyor.Tanrı'nınKendi-si'ninNURolduğuanlatılmıyor..."(Bkz.F.Razi,23/223.)

Ayrıcabkz."Nur".

Anlamı:

Allah,kendisindenbaşkaTanrıolmayan,Diri,"Kayyûm"(Vasıti'yegöreSüryanca'da"uyumaz"demek).

Kendisiniuyuklamadauykudatutmayandır.GöklerdeveyerdenevarsahepsiO'nundur.O'nunizniolmadanO'nunkatındaşefaatedebilecekkimolabilir?Onlarınöndekileride,artlarındakinide(yapmaktaolduklarınıda,yapacaklarınıda)bilir.Bilgisinden,dilediğinindışındahiçbirşeyikuşatamazlar(kavrayamazlar).O'nunKürsi'si,gökleriveyeriiçinealacakgenişliktedir.Yüce'dir,Büyük'tür.O.(BakaraSuresiayet:255.)Anlamı:(Diyanet'in)

Allah'ıgereğigibideğerlendiremediler...(En'amSuresi,ayet:91,HaccSuresi,ayet:74;ZümerSuresi,ayet:67.)

Açıklama:

"-Allah'ı,yeterincetakdiredemediler..."

Yorumcular,burada,"Allah'ıyeterinceyüceltemediler."anlamınıvermektelergenellikle.Şuanlamlanverenlerdevar:

"Allah'ayeterinceinanamadılar."

-"Allah'ıyeterincetanıyamadılar,bilemediler."

-"Allah'ıyeterinceniteleyemediler."

(Bkz.F.Razi,13/72.)

"Allah'ıyeterincedeğerlendiremeyen,yeterincetanımayan,bilemeyenler"kimlerdir?

Kiminegöre:

-Yahudilerdir.

Kiminegöredeburadaanlatılmakistenenler:

-Putataparlardır.

(Bkz.Taberi,tefsir,7/176-177.)

Anlamı:(Diyanet'in)

Allahsizi,Kendisiylekorkutur...(ÂliİmranSuresi,ayet:28.30.)

Açıklama:

"Nefsehû"yeralıyor.Anlamı"Kendisi","Kendisiyle"dir."Nefs",burada"Kendi"("Zat")anlamındadır.

'Tanrı'nınKENDiSi"

2-PeygamberAllah'ınKendisiniNasılAnlatıyor:

-Allah'ın"kendisi"görülebilirmi?

Hadislerde,"Allah"ın"hiçgörülemeyen"değil;"görülebilen"birvarlıkolduğuaçıklanır.Ancak,bu

"görülme"ninnasılbirgörülmeolduğu,yorumculararasındatanışılır.

Allah'ıBuDünyadaGörmek:

A'rafSuresinin143.ayetinde,Rabb(Tanrı)ileMusaPeygamberarasındaşöylebirkonuşmageçtiğianlatılır:

-Tanrım!Kendinibanagösterdesanabakayım!

-Benihiçgöremezsin.Ama(şu)dağabak,eğeroyerindekalırsasendebenigörürsün!

Yineayetteanlatılırki,"Musa'nınRabb'ı"dağa"tecelli"edince(Kendinigösterince),dağıyerlebiretti.O

sıradaMusaPeygamberdebaygın(ölügibi)düşüverdi.

Nasılolmuştudaböyleolmuştu?

Taberi'ninyerverdiğihadisleregöre:

-Tanrıdağa,birküçükparmakkadargörününce("tecelli"edince),dağıyerlebiretmişti.

-Tanrıdağagörününceparmağıylaişaretetmiş,dağyerlebirolmuştu.

(Bkz.Taberi,tefsir,9/37.Ayrıcabkz.Tirmizi,tefsirc.5,s.265hadisno:3074.)

Kimiyorumcuyagörede,dağagörünenTanrı'nınkendisi(Zatı)değil,"nur"uyduİslamPeygamberine,(miracıdolayısıyla)sorulur:

-Tanrı'nıgördünmü?

Soran:PeygamberinarkadaşlarındanEbuZerr.

Dahaöncede(yukarıyabkz.)sunulduğugibi,biraktarmayagörePeygamberEbuZerr'eşukarşılığıvermiştir:

-O(Allah)birNUR'dur,nasılgörmüşolabilirim?

Birbaşkaaktarmayagöreyse,PeygamberinEbuZerr'everdiğikarşılıkşöyle:

-BirNUR(olarak)gördüm.

(Bkz.Müslim,hadisno:291,292.)

Konuyailişkinayrıcabkz."Isra-Mirac".

Buanlatılanlardan;Peygamberin,"Allah"m,budünyada"görülebilir"olduğunuvskendisininde(Miraçta)O'nunkendisinigördüğünüanlattığısonucuçıkarılabilirmi?Tartışmalıdır.

Allah'ıöbürDünyadaGörmek:

"Sağlam(sahih)"hadislerdedebelirtildiğinegöre,Allah,Ahirette,kendisinigösterecektir.Cennettekiler,O'nu(kendisini)açık-seçikgöreceklerdir.Peygamberbunuçokaçıkolarakanlatmaktadır.(Bkz.Buhari,Tefsir/55-1,2,Tevhid/24;Müslim,iman/296,297;Tirmizi,Cennet/3;ibnMace,Mukaddime/13;Ahmet

-İbnHanbel,4/411.Birbaşkahadisiçinbkz.Buhari,Tefsir/4-8;Müslim,iman/302;EbuDavud,4729ve4730no.luhadis;Tirmizi,Cennet/15;AhmedİbnHanbel,2/275,293...)

Peygamber"bulutsuzbirhavada,öğleyinGÜNEŞnasılaçık,seçikgörülürseveayınondördündeAYnasılkuşkugötürmeyenbiraçıklıklagörülüyorsaAllah'ındaöyleaçıkveseçikolarakgörüleceğini"anlatmaktaarkadaşlarına.Konuiçinayrıcabkz."Cennet"

Demekki,sağlamkabuledilenhadislerinaçıkanlatımlarınagöre:Peygamber,Allah'ınKendisinin,

"görülebilen"birvarlıkolduğunuanlatıyor.Yinedekonu,yorumculararasındatartışmalı.

EvrenYaratılmadanönceAllahveArş'ı:

-"HiçbirşeyyokkenAllahvardıveARŞ'ı(tahtı)SUüzerindeydi":

Bu,birhadistir.YaniPeygamberanlatıyor.(Bkz.Buhari,Bed'ü'1-halk/l)"Allah"ın"gökleriveyeri(altıgünde)yarattığında,ARŞ'ınınSUüzerindeolduğu",Kur'andada(Bkz.HûdSuresi,ayet:7.)anlatılmakta.

Hadislerde,dahaayrıntılıanlatımlardayeralıyor:Peygamberlebirarkadaşı(EbuRezin)arasındaşöylebirkonuşmageçmekte:

-EyTanrıElçisi!YaratıklarınıyaratmadanönceRabb'imiz(Allah)neredeydi(nasılbirdurumda

bulunuyordu)?

-Buluttaydı("fiamain").AltındaveüstündeyseHAVAbulunuyordu.Oradahiçbiryaratıkyoktu.O'nunARŞ'ıdaSUüzerindeydi.("ARŞ"=Tahtsaray.Bkz."Arş".)

-Buhadisiçinbkz.Tirmizi,Tefsir/12,c.5,s.288,hadisno:3109;İbnMace,Mukaddime/13,c.l.,s.65,hadisno:182("bulut"demekolan"ama"vehadisinyorumuiçinaynısayfadaalttakinotabkz.AhmetİbnHanbel,4/11,12.)

BuhadisteDavudPeygamberindeTanrı'yaşöyleseslendiğianlatılır:

-"Subhan'sınSeneyAllah.Tanrı'msın,Arş'ınüzerineyükseldin..."(Bkz.Darimi,Mukaddime/32,s.97.)İslamPeygamberianlatıyor:

-"AllahArş'ınınüstünde,Arş'ıda,göklerinüstündedir..."(Bkz.EbuDavud,Kitabu's-Sünne,c.5.,s.95,hadisno:4726.)

AllahkonusundayanlışsözsöyleyenbirArapköylüsüne,Peygamberin:"-Vahsana!Allah'ınneolduğunubilirmisinsen?"dediktensonraAllahkonusundabilgiverirkenyukarıdakibilgiyideverdiğiyansıtılıyorhadiste.

"Allah"ın"DünyaGöğü"ne(BirinciKatGöğe)inmesi:ŞabanAyınınOnbeşinde:

-"ŞabanayınınonbeşiningecesindeAllah,dünyagöğüneiner;KelbKabilesi'ninkoyunlarınıntüylerininsayısındanbileçoksayıdakimseyibağışlar."(Bkz.Tirmizi,Savm/39.,s.c.3,116,hadisno:739;İbnMace,Ikametü's-Salat/191,c.1.,s.444,hadisno:1389.)

-"Şaban'ınonbeşiningecesiolduğundaAllah,güneşbatıncadünya

göğüneiner;'-bendenbağışlanmasınıisteyenyokmu,bağışlayayım;rızıkisteyenyokmurızıkvereyim;hastaolanyokmu,iyileştireyim...'diyeseslenir.Tanyeriağaranadek..."(Bkz.İbnMace,İkametü's-Salat,c.l.,s.444,1388no.luhadis.)

Allah,DünyaGöğüneHerGeceiner:

Peygamberşöyledeaçıklar:

-"Tanrımız,geceninsonüçtebirikaldığındadünyagöğüneiner;"Duaedenyokmuduasınıkabuledeyim?

Bendenisteyenyokmuistediğinivereyim?Bendenbağışlanmasınıisteyenyokmubağışlayayım?Diyeseslenir."(Buhari,Teheccüd/14;Müslim,Salatu'l-Müsafirin/168-172,hadisno:758;EbuDavud,Sünnet/21,hadisno:4733.)

Tanrı'nın"dünyagöğüneinmesi"ninanlamınedir?

Hattabidiyorki:"Selefuleması(eskidinbilirleri)vefıkıhimamlarıbutüraçıklamalarınsözlerininolduğugibialınıpbenimsenmesi,tevilyolunagidilmemesigerektiğigörüşündedirler.Bilgilerininbutüraçıklamalarıkavramaktayetersizolduğunubiliyorlardaondan...".(Bkz.Mea-limu's-Sünne,SünenüEbiDavud'unhamişi,4733no.luhadisinnotu.c.5.,s.101.)

Allah'inGökleriElindeTutması:

HaccSuresinin65.ayetinde,Allah'ın,"yerinüzerinedüşmesin(veinsanlarıezmesin)diyeGÖĞÜ

TUTTUĞU"anlatılıyor.FatırSuresinin41.ayetindede,Allah'ın"yokolmasınlardiyeGÖKLERLEYERİ

TUTTUĞU"anlatılıyor.Bkz."Gök"

Allah'ın"gökler"le"yer"inasıltuttuğunailişkinayrıntılıbilgi,neayetlerdeyeralıyor,nedePeygamberanlatıyor.AmaKıyametgünününasıltutacağıayrıntılıbiçimdeanlatılıyor.

"Kıyamette,Allah,GökleriveYeriParmaklarıylaTutacak":

"Allah"ın"parmak"lan,"GÖK"lerve"YER":

Kitapehlindenbiradambiryahudidinbiliri,

-"EyEbe'l,Kasım(Peygamber)!Allah,gökleribirparmağıyla,yerleri(yedikatyeri)birparmağıyla,ağacıvetoprağıbirparmağıyla,ötekiyaratıklarıdabirparmağıylatutarveMelik(hükümdar)Benim!der."

Olayı,PeygamberinarkadaşlarındanAbdullahibnMes'udaktarmakta.Abdullahderki:"-Peygamberingüldüğünügördümanlatılanlardandolayı.AzıdişleribelirinceyedekgülmüştüPeygamber.VePeygamberayetten'vemakadurellahehakkekadrihi'yi(Allah'ıyeterincetakdiredemediler)(Hacc:74,Zümer:67)okumayabaşladı."(Bkz.Müslim,KitabuSıfati'l-Münafıkın/21c.3.,s.2147,hadisno:2786;Tirmizi,Tefsir/

41,c.5.,,s.371,hadisno:3238.)

Hadisinyukarıdakibiçiminde,Allah'ıngökleri,yeriveötekiyaratıklarıparmağıylatutmasındansözedilirkenzamanıbelirtmiyor.Ancak,yineMüslim'de,Buhari'deveötekihadiskitaplarındayeralanbirbaşkabiçimdezamanbelirtiliyorKıyametgünü.Peygamberingülüşünün,ya-hudininsözlerinionaylarnitelikteolduğudaaçıklanıyor.YaniPeygamber,yahudininyukarıdasunulananlamdakisözlerinidinlediktensonra:

"-Doğrudur!"deyiponaylamışoluyordu.(Bkz.Buhari,Tevhid/19,26,36,Tefsir/39-2;Müslim,KitabuSıfati'l-Münûfıkin/19,hadisno:2786.)

HadisinTirmizi'deyeralanbiçiminede,Allah(Kıyametgünü)evreniparmaklarındaşöyletutacak:Beşparmaktan:

-Birinciparmakta:Gökler

-İkinciparmakta:Yer

-Üçüncüparmakta:Sular

-Dördüncüparmakta:Dağlar

-Beşinciparmakta:Ötekiyaratıklar.

HadisiaktaranlardanMuhammedİbnSalt,anlatırkenönceküçükparmağınıgösteriyor.Sonrasırasıylabaş

parmağakadargeliyor.Yani,Allah'ıngökleriyeri,sulan,dağlanveötekiyaratıklarıbeşparmağındanasıltutacağınıöylegösteriyor.Dahadoğrusunasılanlatıldığınıöyleak-tanyor.(Bkz.Tirmizi,Tefsir41,c.5.,s.

371,hadisno:3240.)

Buhari'de,Müslim'deveTirmizi'debuhadis,ZümerSuresinin67.ayetinintefsiriolarakyeralmakta.Buayetinbaşındanbirparçayukarıdasunulmuştu.Tamamınınanlamışöyledir:

"-OnlarAllah'ıyeterincebilipdeğerlendiremediler.Bütünyeryüzü,Kıyametgünü,O'nunavucundadır.

GöklerdeO'nunsağelindedurulmuşolacaktır.Subhan'dır.(Yüce'dir)O.Onlarınortakkoşmalann-dandamünezzehtir."(Zümer:67.)

"GizliHazineyken..."

Allah,Peygamberindiliyleanlatıyor:

-"Bilinmeyenbirhazineydimbilinmekistedim;onedenleyaratıklarıyarattım.Kendimitanıttımvebenitanıdılar."

Özelliklegizemcilerkesimindeçokünlübirhadistir.AmaibnTey-miyye,"-Buhadisinnesağlam,nedezayıfbirsenedibulunduğunubiliyorum"diyorZerkeşi,HafızibnHacer,Süyûtivebaşkalarıdabenzerşeyisöylüyorlarvehadisin"sened"ininbulunmadığınıyazıyorlar.AlielKariise;sözlerininhadisolmadığını,amaanlamınındoğruolduğunuveZariyatSuresinin56.ayetininanlattığınauyduğunu(buayetinanlamı:

"cinleriveinsanları,benitanısınlar,banakulluketsinlerdiyeyarattım")yazar.(Bkz.İbnü'l-Cevzi,Keşfu'1-Hafa,c.2.,s.173,Beyrut,1985hadisno:2016;AlielKari,elMesnu,Beyrut,1984,s.141,

hadisno:232.)

"O'nunKendineSığınmak":

KorkulacakdurumlarkarşısındaPeygamberinşöyledediğibildirilir:

-"Eûzübivechike=Senin'Vechine'sığınırım!"(Örneğinbkz.Buhari,Tefsir/6-2,i'tisam/11,Tevhid/16-45;Tirmizi/7,hadisno:3065.)

"Vech",sözlükanlamıyla"yüz"demeksede,Allahiçin"yüz"üuygunbulmayanyorumculargerekKur'an'da,gerekhadislerdeyeralankimi"vech"lere,"ZAT'diyeanlamverirler."Kendi"demek.Bunagöre,Peygambersığınırkenşöyledemişoluyor:

-"Allah'ım,butürkötüdurumlardanSeninKendinesığınırım!"

"Allah"ınKendiÜzerindeDüşünmek":

-"Allah'ınyaratıktanüzerindedüşünün,amaKendiüzerindedüşünmeyin!"

Peygamberböylebirşeysöylemişmidir?

Kimilerinegöre:"-Evet!"KimileridePeygamberinkendisinindeğilde,arkadaşlarınınböylesöyledikleriniaktarırlar.Amagenelolarak"hadis"olarakbiliniyor.Biraktarılışagöre:Peygamberinbirgünarkadaşlarındanbirkesiminyanınaçıkar.Bakarki,Tanrı'nınyaratıklarıüstünebirdüşünceye

dalmışlar.OzamanPeygamberşöylekonuşur:

"Allah'ınyaratıklarıüstünedüşünün.AmaAllah'ınkendisiüstünedüşünmeyin.(Kafayormayın.)ÇünküRabbimizbirMELEKyaratmıştırki,ayaklanyedikatyereulaşmışbaşıdaenüstgöğügeçmişdurumda,ikiayaklarıylatopuklarıarasında,600yıllıkuzaklıkvar.ikitopuklarıylaayakaltıçukurlarıarasındauzaklıkdabirokadar.Yaratan(Allah),elbettekidahabüyüktür.(Onuniçinkafayormayıbırakın.)"

-İbnü'l-Cevzidiyorki,"buhadisinsenetlerizayıftır.Amahepsibi-rarayageldiğindegüçkazanıyor.Hadisinanlamıdoğrudur."(Bkz.Keşfu'1-Hafa,cb1.,s.371-372.)

Anlamı:

(Diyanet'in)

O,görülenidegörülmeyenidebilen,kendisindenbaşkaTanrıolmayanAllah'tır.O,Acıyıcıolandır(Rahman),Acıyan'dır.(Rahim).O,kendisindenbaşkaTanrıolmayan,Hükümran(Melik)çokkutsal

(Kuddûs),esenlikveren(Selam),güvenlikveren(Mü'min),GörüpGözeten(Müheymin),Güçlü(Aziz),buyruğunuherşeyegeçiren(Cebbar),Uluolan(Mütekebbir)Allah'tır.Allah,putperestlerinkoştuklarıeşlerdenmünezzehtir.O,Vareden(Halik),güzelyaratan(Bari),yarattıklarınaşekilveren(Müsavvir),engüzeladlar(elesmaul'husna)kendisininolanAllah'tır.Göklerdeveyerdeolanlar,O'nuteşbihederler.O,güçlüdür(Aziz),Hakim'dir(Hikmetli).(HaşrSuresi,ayet:22-24.)

Açıklama:

Yukarıdakiayetlerde,"EnGüzelAdlar"demekolan"ElEsmau'l-Hüsna"dankimileriyeralıyor.BunlarAllah'ın"sıfatlar"dırlarda.Sayısıdeğişikolarakilerisürülür.Sağlamkabuledilenhadiskitaplarındayeralanbuhadiste,bunlarınsayısının"99"olduğuvebunlarısayanların"cennetegirecekleri"belirtiliyor.(Bkz.

Buhari,Tevhid/12,Şurûd/68;Müslim,Zikir/5,6;Tirmizi,Deavat/82;İbnMace,Dua:10.)

Yukarıdayeralan"Rahman",hadisteTirmizi'dekibiçiminde,2.,"Rahim"3.,"Melik(mülksahibi,hükümdar,kral)"4.,"Kuddûs(çokkutsal"5.,"Selam"6.,"Mü'min(güvenlikveren)7.,"Müheymin(kiminegöre

'mü'min'indeğişmişbiçimi,kiminegöre'Sadık','Koruyan',GörüpGözeten'anlamında)"8.,"Aziz(Güçlü)"9.,

"Cebbar(buyruğunuherşeyegeçiren,çokzorlayıcı)"10.,"Mütekebbir(Ulu,büyüklükgösteren)"11.,"Halik(Yaratıcı)"12.,"Bari(Yaratıcı)"13.,"Müsavvir(biçimveren)"14.,"Hakim(Hikmetli)"47.ad(sıfat)olarakalmakta.Bu"ad"lardan(sıfatlardan)kimi,Kur'an'dayalnızcabirkezgeçer:"Müheymin"gibi.(Busıfat,MaideSuresinin48.ayetindedegeçer,amaAllah'ınsıfatıolarakdeğil,'Kitab'ınsıfatıolarak...)Kimiyalnızcaikikezgeçer."Kuddûs"gibi.(Yukarıda,birde,Cum'aSuresi'nin1.ayetinde.)Kimibirazdahaçok,kimiysepekçokkezgeçer;Örneğin"Rahmen"57,"Rahim"113kezgeçmekte.YukarıdakiayetlerdeyeralmayanveKur'an'dapekçokgeçensıfatlardavar:"Alim"gibi."Bilen"anlamındadırve161kezgeçer.

"Semi"gibi."işiten"anlamındadırve46kezgeçer."Basir"gibi."Gören"anlamındadırve51kezgeçer.

"Ad"lar(sıfatlar)içinbkz."Ad","Sıfat".

V.

İSLAM"KELÂM"INDA"ALLAH"

A-Allah'ınVarlığıNasılKanıtlanabilir?

İslamdüşünürlerincegenelliklebenimsenenbölümlemeyegöre:

-"Varlığızorunlu"olan("Vacibu'l-Vücûd")vardır.

-"Varlığıolsadaolur,olmasadaolur"olan("Mümkinü'l-Vücûd")vardır.

-"Varlığıhiçolamaz"olan(Mümteni'u'l-Vücûd")vardır.

Birinciyeörnek:Allah

İkinciyeörnek:Allahındışındakiherşey.

Üçüncüyeörnek:Allah'ıntersiyadabirbaşkaAllah(YaniAllah'ınkarşıtıda,birbaşkaAllahdahiçbirzamanolamaz.)

Şunlarortayaçıkıyor:

-İlledeolmak,zorunluluk("vücûb").

-Olabilirlik-olmayablirlik("imkan").

-Hiçolamazlık("imtina").

Birde:

-Sonradanlık("hudûs")var.

İslam"Kelam"cılarınagöre:"Allahındışındakiherşey"-ki,buna"masiva"ve"alem"dedeniyor-Ben

"mümkinu'l-vücûd"duryani"varlığı,olsadaolur,olmasadaolur"türdendir;hemdesonradan"dır.Çünkü

"olmayabilirdi",olması"illedegerekli,zorunlu"değildi,ama"olmuş","yokken"ve"sonradan"olmuştur.

Allahyaratmıştır.Allah'ınbir"hikmet"inedayalıolarakvarlıkkazanmıştır.Allahistemeseydiyaratmazdı.

YaniAllahiçinbirzorunlulukdeğildirbu.

İşte"Allah"ınvarlığı"kanıtlanırkenİslamfelsefeveTanrıbiliminde("kelam"ında)ençok,"alem"in

(Tanrı'nındışındakiherşeyin)buözelliğinedayanılır.Başvurulanikiyol:

-"Âlem"in"sonradanlığı"yoluylaAllah'ınvarlığınıkanıtlamak.

-"Âlem"in"olması"nında"olmaması"nında"olabilirliği"elealınarakAllah'ınvarlığınıkanıtlamak.

l-"Sonradanlık"("Hudûs")Yolu:

"Âlem,'sonradanolma'dı('hadis').

Her'sonradanolan'ındabiryapıportayakoyanı('Muhdis')vardır.

Öyleyse'Âlem'indehiçyokken'sonradan'ortayakoyanıvardır.

İştebu'sonradanortayakoyan',Allah'tır."

Yani;dağlarıyla,ırmaklarıyla,cansızı,bitkisi,hayvanıveinsanıylabuyeryüzü,güneşi,ayıveyıldızlarıylaşugökyüzü,katkatgökler,dahaöncehiçyoktuysavemeydanaçıkması"sonradan"sa,birVAREDİCİ'si,olmadan"var"olmuştur?Bellikibir"Varedici"sivardır,işteo"Varedi-ci",Allah'tanbaşkasıdeğildir.

Allah'ıkanıtlamanınbiryolubu."Hudusyoluylakanıtlama"denirbuna.

İyiama,"Âlem"in,"sonradan"olmadığı,"başlangıcı"nınhiçbulunmadığı,hepöylesüregeldiği("kadim-ezeli")olduğusöylenemezmi?

Bunusöyleyenlerdevarkuşkusuz.

Evrenin"sonradan"olduğunusavunanlarakarşı,bugörüşübenimseyenlerevreninbirzaman"yok"ken

"sonradan"varolmuşolabileceğininkabuledilemezolduğunuilerisürmekteler.Felsefe-Kelamkitaplarında,buikikesimarasındaşutürkarşılaşmalarbulunduğugörülür:

-Evren(alem),hiçyokken,"sonradan"olmuştur("hadis"tir).

-Olamaz.

-Neden?

-Hiçbirşey"yok"tanvarolamaz.Birtemeli,bir"madde"siolurda,öylevarolur."-Birmaddesivardır,alemomaddedenyaratılıportayakondu."dense,ozamanda:"-Pekiomaddenasılortayaçıktı,omaddehangişeydenhangimaddedenyaratıldı?"sorusukarşıyaçıkar.Demekkialemsonradanolmuşdeğildir,

"kadim"dir.

-Allah'ıngücüherşeyeyeter.Birşeyi,hiçbirtemelimaddesiolmaksızınyaratmayadayetmiştirvealemi

"yoktan"yaratmıştır.

-Varsayalımkiöyle.Amaalembirzaman"yok"kennasılolmuşdavehangişeyyolaçmışda"var"olmuş?

-Allah'ın"hikmet"i.Kimse"O'nunhikmeti"nibilemez.

-Varsayalımki,alembirzaman"yok"ken,bir"neden"i,"hikmet"iolmuşda"var"olmuş."Nedenlerinnedeni"vevarolmasıiçingerekliolanherşeybulunduğundazorunluolarakvarolmuştur,ilkveasılneden,Allah'tır.AmaAllah,"ezeli"dir.ÂlemdeO'nuneseriolduğunagöre,alemiçinde"ezelidir"demekgerekiyor.

Çünküaleminmeydanagelmesiiçin"gerekliolanherşeyvebütünneden(elilletü't-tamme)"bulunsundaalemmeydanagelmesin;düşünülemez."Herşeyinvebütünneden"inbulunduğundadaha"zaman"yoktur,ezelilikvardır,"İlkNeden"in,"NedenlerNedeni"nin,tümüyle"zamansız,öncesiz,ezeli"olduğukabuledildiğinegöre,osıradaortayakonulması,yaratılmasıgerekenalemindebaşlangıçsız,öncesiz,zamansız(kadim)olmasıgerekir.Budurumdaevreniçin"sonradanolmadır"nasıldiyebiliyorsunuz?

-İlkNeden(Yaratıcı),"ezel"de,evreniyaratıportayakoymakdilerken"O'nuniradesi",evreninzamaniçindevefalancazamandameydanagelmesinisonuçlandıracakbiçimdegerçekleşmişolabilir.YaniAllah,"-Âlemzamaniçinde(falancazaman)meydanagelsin!"demişolabilir.O,dilediğizamanıseçmekte"özgür"dür("muhtar").

Tartışmalarböylesürüpgider.

Konuiçin"kelam"kitaplarına(örneğinCelalüddinDevvani,istanbul,1316,c.l.,s.47,165)bakınız.

Evrenin"sonradan"("hadis")olduğunukanıtlamaçabasınagirişilirkençokçeşitlibiçimlerinsergilendiğigörülür.Örnek:

Bakılırki,gözlegörülen,duyularınherhangibiriylealgılanancisimleri,bucisimlerinaldığıbiçimleri,gelipgeçicidurumlarınönceyokkensonradanortayaçıkmaktalar,yıpranmaktalar,değişmekteler,yokolmak-talar.

Bütünbunlar,varlıklarının"sonradan"vebir"yaratmaürünü"olduğunugösterir.Yaratan'saAllah'tır.

Evrenherşeyiylebirliktedeğişmektedir.Değişkendansa"öncesiz'"ve"sonrasız"olamaz.Öyleyseevren(alem)de"öncesizvesonrasız"değildir,bir"illet"in,bir"tamneden"insonucudur.NedenlerNedeni'yseAllah'tır.

İbrahimPeygamber,En'amSuresinin74.veonuizleyenayetlerindeanlatıldığıgibi,"yıldız"ıgörmüş,

"Tanrı'm"demişsonravazgeçmiş."Ay"ıgörmüş"Tanrı'm"demiş,sonravazgeçmiş,"Güneş"igörmüş

"Tanrı'm"demiş,yinevazgeçmiş.Bunlara"Tanrı"demektennedenvazgeçmiş?Bunların"ufûl"ettiklerini

"kayıpgittikleri"ni,yani"değişir"olduklarınıgörmüşdeondan.Nedenki,Allahdeğişmez.DeğişendeAllaholamaz.Çünküdeğişen"sonradan"olmadır.Allah'sa"öncesiz"ve"son-rasız"dır.Allahiçin,böyleolmaktanbaşkatürlüsüdüşünülemez.

Özetolarakvegenellikleböyleanlatılır.(Bkz.SeyyidŞerifCürcani,Şerhu'l-Mevakıf;CelaluddinDevvaniveötekikelamkitapları.Ayrıcabkz.BekirTopaloğlu,Allah'ınVarlığı,Diyanetyayınları.)

2-Olabilirlik-Olmayabilirlik(İmkan)Yolu:

Âlemiçin:"-İlledeolmasıgerekiyordu,zorunluydu"denemez.Nevarolmasıiçin,nedevarolmamasıiçin

"olamaz"denir.Yani,vardaolabilir,yokdaolabilir.Böyleoluncada,"olması"içinbirzorunlulukyokkenolduğunagöre,varlığınısonuçlandıranbir"illet",bir"TamNeden"olma-lı-dır.Birortayakoyanbulunmalıdır.İştebuNeden,"NedenlerNedeni",Allah'tır.Yani,Allaholmasaydı,alem,durupdururken

"var"olamazdı.

Kelamkitaplarındaşöyledenir:

-Âlemmümkin'dir(yaniolmasıdaolmamasıdazorunluyadaimkansızdeğildir).Böyleolanherşeyiçinbir

"imkanveren"vardır.Demekkialemedeimkanveren,varlıkverenvardır.İşteO,Allah'tır.Allah'ınkendisiiçinböylebirşeysözkonusuolamaz.Yani:"-Allah'ıdavaredenbulunmalıydı."denemez.ÇünküAllah'ınvarlığıkendilidedirveyokluğu"muhal"dir,düşünülemez.

3-BaşkaYollar:

Allah'ınvarlığınıkanıtlamakiçinçokçeşitliyollarilerisürülür.Buyollardankimikarmaşıktır,"felsefe"ninetkisiylevefelsefeyidinselkavranılansavunmadakullanmaçabalarıylageliştirilmiş,sıradanhalkınkolaycakavrayamayacağıbiçimlerdekalıplaştırılmıştır.Kimiyse,düzdür,sıradanhalkınkolaycaanlayabileceğitürdendir.KarmaşıkyollarlaAllah'ıkanıtlamaçabalan,"kelam"kitaplarınıdoldurmuştur.Sayısızkapısıolan,kapılantektekaçılıpiçinegirildiktensonraçıkışkapısınınneredeolduğubilinemeyen,şaşırılıpkalınanbüyükbirbinanındurumunadönüştürülmüştür.ÜnlütasavvufçuMuhyiddinİbnü'l-Arabi(ölm.1240)bile,evrendekihiçbirşeyle,"Allah"ınKendisinidilegetirenbiranlatımınortayakonamayacağınıbelirttiğihalde,sözkonusukarmaşıkyolagirişmektenkendinialamamakta,"Vacib"i,yani"Allah"ı"is-bat"için5yoldansözetmekte,birincide"varlık"demekolan"VÜ-CUD"u,ikincide"Akl"ı,üçüncüdeçeşitlianlamlarıyanında

"Kendi"demekolan"NEFS"i,"NEFES"i,dördüncüde,"CİSM"ivebeşincide"varlığınıbaşkasına,bircisimlebağlıolaraksürdüren,kendibaşınavarolamayan"renk,koku,tat...gibişeylereadolarakverilen

"ARAZ"ıeleolarakAllah'ınvarlığınıkanıtlamaçabasınıgöstermekte.(Bkz.Muhyiddinİbnu'l-Arabi,elBulğaFi'l-Hikme,İstanbul,1969,yayın.NihatKeklik,varak121-130.)

Allah'ın,varlığınıkanıtlamakonusundagenelliklekarmaşıkolmayan,düzyolseçilir.Şöyle:

-"Şugöklere,yıldızlara,şuyeryüzüne,dağlara,(aşlara,ağaçlara,çeşitlibitkilere,hayvanlara,insanlara,şuinsandakiyapıya,şuyapınınişleyişine,düzenine,şurenklere,şuuyuma,şudengeye,şuşaşılasılıklara...

bakın.Bunlarkendiliğindenolabilirmi?BunlarıYaralan,ortayakoyanvardır.Heryapınınbirustasıolduğugibi.İşteO,Allah'tır."

"-Evreni,düzenini,yapısınıyarattıktansonra,budüzenivevarlığısürdürengücünvarlığıapaçıkortada.

Yoksagelişen,değişenbiçimvedurumlarakışındaherşeynasıldengededurabilir?"

BuvebenzerianlatışlarladilegetirilenAllah'ınvarlığı

Allah'ınvarlığınıkanıtlamaçabaları,tarihboyuncasüregelmiştir.Yahudi,HıristiyanveİslamTanrıbilimcileri,çağa,düşünselgelişmeleregöreçeşitliyollarönermişlerdir.YahudiTanrıbilimcilerle,MüslümanTanrıbilimcilereskifelsefevemantıktanolabildiğince,benzernitelikteyararlanmışlardırbukonuda.(YahudiTanrıbilimcilerindenenöndegelenve1135-1205yıllarındayaşamışbulunanMusaibnMeymun'unbualandakiçabasıiçinbkz.Delaletü'l-Hairin,yay.HüseyinAtay,s.231-273veöt.)B-Allah'ınKendisiniOlduğuGibi(Künhünü)BilipKavramakMümkünmü?

Soru,dahakısaolarakşöyledesorulabilir:

-Allah,tamolarakbilinebilirmi?

Busoruya,genellikleverilenkarşılık:"-Hayır!"dır.

Kur'anyorumcuları,En'amSuresinin91.ayetindeki:"Onlar,Allah'ıyeterincedeğerlendiremediler"

anlamındakianlatımı,"-Allah'ıyeterincebilemediler."biçimindeyorumlayanlarbulunduğunuaktarırlar.

Örneğinayete,buanlamıvermekte.(Bkz.F.Razi,c.,1.,s.72.)Tasavvufkitaplarında,"-Subhan'sın(Yüce'sin)Tanrı'm!Seniyeterincebilemedik!"anlamındabirhadisaktarılır.CelalüddinDevvani'nin"Adudiyye"

şehrindebuhadisve"Allah'ınnimetleriüzerindedüşünün,amakendisihakkındadüşünmeyin,çünküsizO'nutamanlamıylabilemezsiniz!"anlamındakihadisaktarıldıktansonrailkdizesiEbubekir'e,ikincidizesiAli'yeaitolduğubildirilenşuanlamdaki"beyt"eyerverilir:

-"O'nuntamkavranılamayacağınıkavramak,O'nukavramaktır.O'nun'Zatı'ınınsırrı'ndansözetmekse,O'naortakkoşmaktır(şirk)".

(Devvani-Gelenbevi,İstanbul,1316,c.l,s.176-177.)

Devvani,Allah'ı"künhü"yle,yaniolduğugibitamanlamıylabilmenin,kimilerinegöre,"hiç

gerçekleşmemiş"olduğunu,kimilerinegöredebunungerçekleşmesinin"mümkünolmayacağınıyazar,ikincigörüşüsavunanlararasında"Hüccetü'l-İslam"ıve"İmamu'l-Haremeyn"idegösterir.(Bkz.Devvani,aynıkitap,s.173-175.)

C-Allah'ınSıfatlarıÜstüneTartışmalar:

Allah'ın"sıfat"lankonusunda,"felsefeciler"ingörüşleriayrı,"ke-lamcılar"ınkiayrı,"kelamcılar"danda

"SünnetEhli"ndenolanlarınkiayrı,"Mutezile"ninkiayrı,"SünnetEhli"ndende"Matüridiler"inkiayrı,

"Eş'ariler"inkiayrıolarakaktarılır.Nevarki,aktarmalarda(rivayetler)hepaynıdeğildir.Kimlerinhangigörüşteolduklarınıfalanca"akaid"kitabıayrıaktarır,filancakitapayrıbiçimdeaktarır."Asıl(temel)me-tin"lerdebirtürlüaktarmaveaçıklamayeralırken,bunların"şeriY'lerin-de,"haşiyelerinde,yanibaşkalarıtarafındandüşülennotlardaveaçıkla-malardakarşıçıkışlarınvebaşkatürbilgilerinyeraldığıgörülür.Kısacası,kiminhangigörüşteolduğunukesinvenetolaraksöylemekkolayolmamakta.Kelamkitapları,bualandakitartışmalarladoluptaşmakta.

CelalüddinDevvani'nin"Adudiyye"şehrinden:

"Kelamcılarlabilgeler(felsefeciler)arasında,Allah'ın'Âlim(Bilen)''Kadir(Güçlü)''Mürid(Dileyen)'

'Mütekellim(Konuşan)"olduğuveötekiniteliklerideböyletaşıdığıkonusundaherhangibirgörüşayrılığıyoktur.Yalnızcaşunoktalardagörüşayrılıklarıvar:

-Allah'ınsıfatlanKendisi'ninaynımıdır?

-Allah'ınsıfatlanKendisi'nindışındamıdır('Gayrımıdır')?

-Yoksa,sıfatlar,Allah'ınneaynı,nedekendisi'nindışındamıdır?

Mutezileilefelsefecilerbirincigörüşte,kelamcılarıncumhuru(çoğunluğu)ikincigörüşte,Eş'arideüçüncügörüştedir."(Arapçasındanaynençevrilmiştir.Bkz.Devvani-Gelenbevi,İstanbul,1316,c.1.,s.259,260.)Buşehrenotdüşen(haşiye)Gelenbevi(Gelenbe'liİsmail,ölm.1790)ise,"Kelamcılarıncumhuru"nunikincigörüşteolmadıklarını,yalnızca"Eşari'ler"indeüçüncügörüştebulunmadıklarını,gerçekte"Eş'ari'-ler"inde

"Maturidi'ler"indeüçüncügörüşüpaylaştıklarınıbelirtir.(Bkz.Devvani-Gelenbevi,c.l.,s.261.)Mercanidebirnotdüşüyor,oda"Mutezile"ile"Felsefeciler"inaynıgörüşteolduklarıyolundakiaçıklamayakarşıçıkıyor."Mutezile'yleaynıgörüşüpaylaşanHasanelBasri'denbaşlayarakortayaçıkan'Sonuncular'dır(Müteahhirin)."diyer.(Bkz.Devvani-Gelenbevi-Mercani,c.1.,s.260.)

Ünlü"Emali"adlıkitabınyazanSiracuddinAlide(ölm.1173)iki"beyt"indeşöyleder:

"Allah'ınsıfatlan,Zat'ının(Kendisinin)aynıdeğildir.Kendisindenbaşkaveayrıdadeğildir.Zat'ından(Kendisinden)veişlerindendolayıolansıfatlarınıntümüdeKADİM'dir(öncelerivesonralarıyoktur)vesonbulmaktanuzaktır."

"SünnetEhli'ningörüşü:Allah'ınsıfatlan,kendisininneaynıdır,nedebaşkasıdır.Bilgelerin(felsefecilerin)görüşü:Allah'ınsıfatlan,kendisininaynıdır.Mutezile'ningörüşü:Allah'ınsıfatları,kendisindenbaşkadır.İbnCemaadaböyleaçıklar.Mutezi'ledenünlüaktarılışagöreyse,bumezheb,Allah'ınsıfatlarınıhiçkabuletmemektedirler..."(AlielKari,Şerhu'l-Emali,istanbul,1985,Arapça,s.20.)

Demekki,"Allah'ınsıfatlan"olduğunubenimseyenlerdenkimilerinegörebusıfatlarTanrı'nınkendisindenbaşkadeğildir,kendisininaynıdır,kimilerinegöreTanrı'nınkendisibaşkadır,sıfatlanbaşkadır;kimilerinegöreyse,sıfatlariçinne"Allah'ınkendisininaynıdır",nede"Allah'ınkendisindenbaşkadır"denebilir.SünnetEhli'ningenelliklebenimsediğigörülengörüşsonuncugörüştür.

PekinelerdirAllah'ınsıfatları?

Sıfatlardankimi,Allah'ın"Zat"ından(Kendinden)dolayıdır,bunlara"ZatiSıfatlar(Sıfat-ıZatiyye)"denir.

Kimileride"iş"lerindendolayıdır,bunlarada"Sıfat-ıFi'liyye)"denir:

1-Allah'ınZatiSıfatları:

BusıfatlardanbiriyleAllah'ınvarlığı,dilegetirilir:"Vücûd".Anlamı:Varlık.Allah,"Vacibu'l-Vücûd"dur.

Yani,"varolmamasıdüşünüleme-yen,varolmasızorunlu,varlığıkendindenolan"dır.

ÖtekisıfatlarındakimileriyleAllah'ın"neolmadığı"dilegetirilir.Bunlara"Selbi(olumsuzluklu)sıfatlar(Sıfat-ıSelbiyye)"denir.Kimile-riyseAllah'ın"neolduğu"nudilegetirir.Bunlarada"Sübûti(olumluluk-lu)sıfatlar(Sıfat-ıSubûtiyye)"denir.

a)SelbiSıfatlar:

Şunlarolarakbilinir:

-KIDEM:Öncesiolmamak.Allah'ın,"Kadim"dir.Yani"öncesiolmayan"birvarlıktır.

-BEKA:Sonrasıolmamak.Allah,"Baki"dir.Yani,"sonu,sonrasıolmayan"birvarlıktır.

-KIYAMBİNEFSlHİ:Kendininkineyeterliolupvarolmakiçinbirbaşkasınabiryeredayanmagereksinimiolmamak.Allah,"yeri-yurduvedayanağıolmayan"birvarlıktır.

-VAHDÂNİYYET:Bir-Tekolmak.Allah"hiçbirşeyibaşkasıylapaylaşmayanortağıolmayan"birvarlıktır.

-MUHALEFETUNLİLHAVÂDlS:Sonradanolanlara,yamuklara,benzernitelikteolmak.Allah

"Kendisinindışındakilerehiçbirbiçimdebenzemeyen"birvarlıktır.

b)SubutiSıfatlar:

Bunlardaşöyleyediolaraksayılır:

-HAYAT:Diriolmak.Allah,"Hayy"dır,yani"Diri"dir.

-İLİM:Bilmek.Allah,"Alim"dir,yani"Bilen"dir.

-SEMİ:İşitmek.Allah,"Semi"dir,yani"İşitici"dir.

-BASAR:Görmek.Allah,"Basir"dir.Yani:"Gören"dir.

-İRADE:Dilemek.Allah,"Mürid"dir.Yani"Dileyen"dir.

-KUDRET:Güç.Allah,"Kadir"dir.Yani"Güçlü"dür.

-KELÂM:Konuşmak,sözsöylemek,söz.Allah,"Mütekellim"dir.Yani"Konuşan"dır.

Allah'ınBilgisininGenişliğiveDeğişmezliği:

-Allah'ınbilmesinasıldır?

Busoruyanasılkarşılıkverilmesigerektiği,önce"kelamcılar"la"felsefeciler"arasında,sonrada

"kelamcılar"ınbirbirleriarasındatartışmalıdır,ilgilikitaplarda,oldukçagenişbiryertutagelmiştirbutartışma.

Anlamı:

Görmezmisinki,Allah,göklerdeolanlarıda,yerdeolardandabilir.(MücadeleSuresi,ayet:7.)(Diyanet'in)

Allah,herdişininrahmindetaşıdığını,rahimlerindüşürdüğünüvealıkoyduğunubilir.O'nunkatındaherşey,birölçüyegöredir.Görülenide,görülmeyenidebilen,yücelerinyücesiolanAllah'agöre,aranızdansözügizleyenileaçığavuranvegeceyebürünerekgizlenipgündüzünortayaçıkanarasındafarkyoktur.(Ra'dSuresi,ayet:8-10.)

Allah'ın"görülenidegörülmeyenidebildiği"şuayetlerdedebildirilir:En'am:73;Tevbe:94,105;Mü'minûn:92;Secde:6;Zümer:46;Haşr:22;Cum'a:8;Teğabün:18.)

"Görülen","şehadet","görülmeyen"de"ğayb"sözcüğüyleyeralıyorayetlerde."Şehadet"insözlükanlamı

"hazırolmak"tır,amaburada"hazırdaolan"anlamındadır.YaniAllah,"hazırdaolanıdaolmayanıdabilir."

Anlamı

(Diyanet'in)

EyMuhammed!Neişyaparsanyap,onadairKur'an'danneokursanoku,eyinsanlar,neyaparsanız,yaptıklarınızadaldığınızanda,mutlakabizsizigörürüz.YerdevegöktehiçbirzerreRabbindengizlideğildir.

Bundandahaküçüğüvedahabüyüğüşüphesizapaçıkbirkitap'tadır.(YunusSuresi,ayet:61.)

Anlamı:

(Diyanet'in)

Kıyametsaatinibilmek,ancakAllah'amahsustur.YağmuruOindirir,rahimlerdebulunanıObilir,kimseyarınneyapacağınıbilmezvehiçkimseneredeöleceğinibilemez.Allah,şüphesiz,Bilen'dir,herşeydenHa-berdar'dır.(LokmanSuresi,ayet34.)

Allah'ınherşeyi"bildiği",başkaayetlerde,ayrıcahadislerdedeaçıkolarakanlatılır.

ÖyleykenislamdüşüncedünyasındaAllah'ın"bilgi"si,"nasıl"ve"negenişlikte"olduğuüzerindeçokdurulduğuvetartışıldığıgörülür.

-"Allah,evrendekiayrıntılarıdabilirmi?"

"Felsefecilerden(İslamfelsefecilerideiçinde),ünlükarşılığagöre:

-"Hayır!"

Aktarılagelenodurki,felsefecileregöre,de"Allah,herşeyibilir."AmaAllah'ın"bilgi"sigeneldir,

"tümel"dir("külli").Allah,herşeyigenelvebirBÜTÜNolarakbilir."Maddicüz"iyyat"denen"nesnelayrın-tılar"!,tektekayrıntılarbiçiminde(alavechi'l-cüz'i)bilmez.Çünkübilmişolsa,Allah'ın"bilgi"sinde

"değişme"ölür.Oysa"değişme",Allah'ınkendisiiçinnasılsözkonusuolamazsa,"bilgi"siiçindesözkonusuolamaz.Kitaplardaörnekdeveriliyor:VarsayalımkiAhmetbiryerdebulunduktansonraçıkmıştır.Ahmetoyerdebulunurken,Allahonuoradabiliyordur.AhmetoradançıktıktansonradaAllahonuoradavarbilmiş

olsa,bu"yanlışbirbilgi",dahadoğrusu"bilgisizlik"olur.ÇünküAhmetartıkoradadeğildir.OradançıktıktansonraAllah,Ahmet'inoradabulunmadığınıbilmişolsabukezdeAllah'ınbilgisideğişmişolur.

Allahiçinne"bilgisizlik"nedebilgisindebir"değişme"sözkonusuolabilir,öyleyse,Allah'ınbilgisi,Ahmed"infalancayerefalancazamangirmesi,filancazamançıkması,Mehmed'infilancazamanfilancadurumdabulunmasıgibiayrıntılıvezamanlıolayları,durumlarıtektekiçinealmaz.Felsefecilerin,iştebugörüşteolduklarıaktarılır.Amakelamcılararasında,felsefecilerinnededikleri,nedemekistediklerikonusundadatambiranlaşmabulunduğunusöylemekgüçtür.(Bkz.Devvani-Gelenbevi-Mercani-Hal-hali,İstanbul,1316,c.,2.,s.5-75.)GenişbirbilgiiçinayrıcaŞerhuMevakıf'adabkz.)

Kelamcılaragöre,Allah,herşeyibütününüveparçalarım,enküçükayrıntılarıdaiçinialacakbiçimde

"BİLİR".Ancak,SünnetEhli'ningenelliklebenimsediğigörüşegöre,Allah,"bilgi(ilim)"sıfatıyla,Mutezilegörüşünegöreyse"Zat"ıylabilir.(Kelamkitaplarınabkz.)

Allah'ın"görmesi"ve"işitmesi"yleilgiligörüşlerdeayrıçerçevede.

Allah'ınDilemesi("irade"si)

MutezilegörüşünegöreAllah,insanlariçin"kötü(şer)"şeyleridilemez.Dilediklerininhepsi"iyi"dir

(hayr).

Bu"zorunlu"durda.SünnetEhli'ninbenimsediğigenelgörüşegöreyseAllah,"iyi"şeyleridilediğigibi,

"kötü"şeyleridediler."Kul"da"kazanma"(kesb),Allah'tada"yaratma"sözkonusudur.İyiyide,kötüyüdesevaplışeyleride,günahlışeyleride"yaratan"Allah'tır."Kazanan"sa,"kul".(Akaidkitaplarınabkz.)

Allah'ınKonuşması

-Allahnasılkonuşur?

-VeAllah'lanasılkonuşulur?

Anlamı:

(Diyanet'in)

Allahbirinsanlaancakvahiysuretiyleveyaperdearkasındankonuşur.Yahutbirelçigönderir;izniyledilediğinevahyeder.DoğrusuO,Yüce'dir.Hakim'dir.(ŞûraSuresi,ayet:51.)

Tirmizi'deveibnMace'deyeralanbirhadis:

CabiribnAbdullahanlatıyor.PeygamberleCabirarasındaşöylebirkonuşmageçer:

-NeoCabir,seniüzgüngörüyorum.

-BabamşehidoldueyTanrıElçisi.Uhudsavaşındaöldürüldü.Arkasındadakan,çoluk,çocukvebirsürüborçbıraktı!

-BabanınAllah'anasılkavuşupnasılkonuştuğumüjdesinivereyimmi?

-Evet!

-Allah,hiçbirinsanlaperdearkasınındışındakonuşmuşdeğildir.Amaseninbabanlaaradahiçbirperdeolmaksızınkonuştu.Babana:"-Kulum!İste,neistersenvereyim!"dedi.Babanda:"-Benidiriltmişolsan,ikincikezseninuğrundaşehidolurum."deyinceAllahşukarşılığıverdi:"-birdahaoraya(dünyaya)döndürülemeyeceğineilişkinsözverdim."Babanlaşöylededi:"ÖyleyseTanrı'm!Arkamdabıraktıklarımabunubildir!"Tirmizi,c.5,s.230-231,hadisno:3010;İbnMace,c.l,s.68,hadisno:190,c.2,s.936,hadisno:2800.)

Anlamı:

VeAllah,Musailebirkonuşmayapıpkonuştu.(NisaSuresi,ayet164.)

Allah'ınMusaPeygamberlekonuştuğuşuayetlerdedeanlatılır:A'raf:143;144.

Birhadis:

"Allah,'görünmesi'yle,'konuşması'nı,MuhammedileMusaarasındapaylaştırdı:(YaniMuhammed'egöründü,Musailedekonuştu.)Musaileikikezkonuştu.Muhammed'edeikikezkendinigösterdi."(Tirmizi,Tefsir/54,c.5.,s.'394,hadisno:3278.)

Anlamı:

..."Allah'ınsözü"nüdeğiştirmekisterler.(FethSuresi,ayet:15.)

Kur'an'daAllah'ıngönderdiği"kitab'lardakisözler"Kelamu'llah(Allah'ınsözü)"diyenitelenir.

İşte"Allah'ınkonuşması"böyle

KelamcılardanMutezile'ningörüşünegöre,Allah'ınko-nuşması,"sözlerini,konuştuğukimsedeyaratması"

biçimindeolur.

-Bir"Allahkelamı"olarakkabuledilenKur'an,Allah'ınKendisigibi"Kadim"(öncesiz)mi,"yaratılma"

(mahluk)ve"sonradanolma"(hadis)mı?

SünnetEhligenelliklebirincigörüşüpaylaşırlar.Ama"Hanbeliler"indışındakalankesimingörüşünegöre,

"Allah'ınkelamı"ndan"kadim"olan,"sesveharfler"değildir,özüdür,içeriğidir.Buiçeriğe"nefsikelam"

denk.İnsanlardadabuvardır,insanınsöyledikleri"sesveharfler"biçiminialmadan,öncekafasındabirdüşüncebirtasarımbiçimindevardır.Allah'ınsözlerinindeinsanlarailetilen"sesveharfler"inötesinde,busesveharflerindilegetirdiğibirözü,içeriğivardır.Aktarılagel-diğinegöre,Hanbeli'ler,Kur'an'ın,"sesveharfler"biçimindekikesimininde"kadim"olduğunu"yaratma(mahlûk)"olamayacağınısavunurlar.SünnetEhli'nindışındakalanMutezilemezhebindenolanlarsa"Allah'ınkelamı"na,Kur'an"sesveharfler"biçiminialdığızamanancak"Allah'ınkelamı,Kur'an"denir,odatümüyle"yaratılma"dır.(Allah'ınyarattıklarıarasındadır.)

"Kur'anyaratılmadır,değildir"tartışmasıgeçmişte,özellikleAbbasiler,özellikleHalifeMe'mun(halifeliği:813-833)dönemindeçokgenişboyutlaraulaşmışkavgalaraveçoküzücüdurumlarayol-açmıştır.Bilindiğigibi,Me'mun'u,Mutezilegörüşlülerkendikesimlerineçekmeyibaşarmışlardı.Me'mundaMutezilegörüşünüherkesebenimsetmekiçin827de,Kur'an'ın,"yaratılma(mahluk)"olduğunukabuledenbirfermançıkartıpyaymıştı.Bugörüşükabuletmeyendeçokkatıtutumgöstermişti.Hanbelimezhebininbaşı,imamıolanAhmedİbnHanbeldebugörüşükabuletmeyenlerarasındabulunuyordu.(Bkz.Doç.Dr.BahriyeÜçok,Emeviler-Abbasiler,Ankara1979,s.115.)VeaktarıldığınagöreAhmedibnHanbelbuyüzden,çokkötüişkencelergörmüştü.Konuiçinayrıcabkz."Kur'an".

2-Allah'ın"FiliSıfatlar"ı:

-TEVKİN:Yaratmak.Allah,"Mükevvin,Halik,Bari"dir,yani"Yaratıcı"dır.

Allah'ınneyaptığı,neyaparolduğu,neleryapacağıveyapabileceğiüstüneKur'an'davehadislerdeçokçaaçıklamalarvardır.Ancak,Allah'ınbütünişleriniislamTanrıbilimcileri,tekbirkavramda,"yaratmak"

demekolan"tekvin"detoplamaktalar.Nevarki,kelamcılar,"tekvin"konusundadaaynıgörüştebirleşmiş

değiller.Konuiçinbkz."Yaratmak".

VI

ALLAH-EVREN,ALLAH-İNSANVETOPLUMİLİŞKİLERİ

A-Allah-Evrenİlişkisi:

Allah'ın"yaratma"sı,vardır,"yönetme"sivardır,"denetleme"sive"denetlettirme"sivardır.Allah,evreniyaratmıştırveherandayaratmaktadır(bkz.Rahman,ayet:29.)Yaratmasınailişkinayetleriçinbkz."Yaratmak."

l-AllahEvreniNasılYönetir?

a)Yönetim,göklerdenyeredoğrudur.

b)Yönetimde,"melek"lergörevalmakta:

(Allah)"emr"i(buyruklayönetilenişleri)Göktenyere(doğru)yönetir("tedbir").Sonrao"emr"(buyruğauygungelişmeler),uzunluğu,sizinsayıölçünüzegörebinyılolanbirgüniçindeO'naçıkar.(SecdeSuresi,ayet:5.)

Açıklama:

HadislerdenveKur'anyorumcularınyorumlarındananlaşıldığınagöre:

-İnsanlarındavranışlarının,yaptıklarınınvedurumlarınındaiçindebulunduğuevrendekitümişler,"göktenyere"(yukarıdanaşağıya)doğruyönetilir.Yöneten,Allah'tır.Vemeleklerleyönetir.

-Gökleyerarasındainsanlarınbildikleriyılhesabıyla500yıllıkbiruzaklıkvardır.Bunedenlebir"iş"eilişkinbuyruğunyereinişiilebuyruğagöregerçekleşengelişmeningöğeçıkışı(toplam)binyıldaolur.Göğeçıkarılan,"birçeşitrapordur"denebilir.Raporudüzenleyenveiletenmeleklerdir.

MearicSuresinin3.ve4.ayetlerindeyse,"melekler"in,ve"ruh"un"çıkma"larının,insanlarınbildikleriyılhesabıylaellibinyıldaancakgerçekleştiğibildirilir.Biryerdeneden"binyıl",birbaşkayerdeneden"ellibinyıl"olarakbildirildiğiyorumculararasındatartışmalıdırveçeşitliyorumlarilerisürülmektedir.Yerilegök,ikigökkatı,tümgökkatlarıyla,Kürsi,Kürsi'yleArşarasındakiuzaklığıaçıklayanhadisler,konuyabiraçıklıkgetirebilir.500yıllıkuzaklık,yalnızcayerilegökarasındakiuzaklıktır.Onuniçinbuyruğunindirilişiveonauygunraporunçıkarılışı,toplam1000yılediyor.Birde"birincikatgök"tenötelervardır.Sağlamolarakbenimsenenhadislerdedebelirtildiğinegöre,ikikatgöğünarasındada500yıllıkuzaklıkbulunmakta.

BirdegöklerdeKürsi,Kürsi'yleArşarasındakiuzaklıkvar.Buyruğunyereinişiveilgiliraporunçıkışının

"binyıl"dagerçekleştiğibildirilirken,yalnızcayerilebirincikatarasındakiuzaklıkanlatılmıştır.Dahaötesideolduğunagöre,"ellibinyıllık"uzaklıktansözedilirkendeişteo"ötesi"anlatılıyordunBöyledüşünülebilir.

Kimbilir?

Bkz."Gök","gün","melek".

2-Allah'ınEvreniGörüpGözetmesi,Koruması

Allah,yarattıklarım,iradesineuygunolarakbelirlibirdüzendetutar.Bununiçingörür,gözetir,tehlikelerdenkorur.Bütünbunlardayine"me-lek'lerleolur.Bkz."Melek".

B-Allah-İnsanİlişkisi:

İnsandaAllah'ınbiryaratığıdır.Kendisini"tanısın,kulluketsin"diyeyaratmışsorumlulukyüklemiş,tutumvedavranışlaragöreödüllendireceğiniyadacezalandıracağınıbildirmiştir,insanevrende"onurlandırılmış"

birvarlıktır.AmaAllah'ınbuyruklarıdoğrultusundadavranmadığızaman"çokalçak"birdurumadüşer.

Allah,"yazıcımelekle-ri"yle,insanlarıntutumlarını,davranışlarımdenetler."Koruyucumelek-ler"iyledetehlikelerdenkorur.

Konuiçinbkz."insan","melek".

ÖZET

Bumaddedekiayetlerin,hadislerinveyorumlarınındilegetirildiklerindenanlaşılanlarşöyleözetlenebilir:Allah:Evreni,herşeyiylebirlikteyoktanvaredenvarlık."Allah"adı,islamdinbilirlerindenkiminegöre,buvarlığın,hiçbiranlamısözcüktentüremişolmayanözeladıdır.Kiminegöreyse"tapınılan"anlamınagelen

"ilah"gibibirsözcüktentürediktensonra"Tanrı"nın"özelad"ıolmuştur.Eskiislamulemasından,"Allah"

yerine,"Tanrı","Huda"gibisözcüklerinkullanılmasınakarşıçıkanolmamıştır.Karşıçıkanlar,yakınbirgeç-

mişedayanır.Kur'an'ınvehadislerinaçıklamalarında"Allah"yerine"İlah"dadendiğiaçıkçagörülür.

Allah'ınbaşka"adlar"ı(sıfatlan)davardır.Bunlara,Kur'andiliyle"Engüzeladlar"anlamınagelen"elEs-mau'l-Husna"denir.Kimisağlamhadislerdebu"adlar"ınsayısının"99"olduğubelirtilir,İslamkelamcıları,"Allah'ınsıfatlan"nıbölümlereayırırlar:"Allah'ınKendisi"nden(Zat'ından)dolayıolansıfatlarına"ZatSıfatlan(Sıfat-ıZatiyye)""iş"lerindendolayıolansıfatlarınada"FiilSıfatlan(Sıfat-ıFi'liyye)"denir.Zatsıfatları'ındanAllah'ınhiçbirşeyebenzemediğinidilegetirenlere"Selbi(olumsuzluklu)Sıfatlar,(Sıfat-ıSelbiyye),nasılbirvarlıkolduğunudilegetirenlereyse"Subûti(olumlu-luklu)Sıfatlar"

(Sıfat-Subutiyye)adıverilir.Birincilerşöylesayılır:"Kıdem":Öncesizlik."Beka":Sonrasızlık."KıyamBiNefsihi":Varolmasıiçinbaşkasınadayanırolmamak."Vahdaniyyet":Birolmak,başkaortağıbulunmamak.

"MuhalefetunLilHavadis":Yaratıklardanhiçbirinehiçbiryöndenbenzememek.İkincilerdeşöylesıralanır:

"Hayat":Dirilik."İlim":Tanrı'nınbilirolması."Semi":Tanrı'nınişitirolması."Basar":Tanrı'nıngörürolması,"irade":Tanrı'nındilemesi."Kudret":Güç(Tanrı'nıngücü)."Kelam":Tanrı'nınkonuşurolması,sözleri."FilSıfatlan"dabirsıfattatoplanır:"Tekvin":Yaratmak(Tanrı'nınyaratması).

Allah'ınevreniveevreniçindedeinsanlarıyarattıktansonragörüpgözetmesi,koruyupkollaması,insanlarasorumluluklaryüklemesivedenetlemesivardır.Allahtümyönetimvedenetimişleriniyaparkenmeleklerigörevlendirir.Kimimelekler,"yazıcılar",kimileride"koruyucular"olarakvedahabaşkatürlügörevleralarakTanrı'nınbuyruklarınıyerinegetirirler.

http:ZZZGLQVL]HNLWDSFRQU