HISTORIOLAÅ 3 / C O N T R O V E R S I A R U M

HOMINIS IN RELIGION■ ■ I l l HIT♦

Q\J A M

CONS, AMPLISS. FACULT. PHILOS. UPS.

P R Æ S I D E

Doct. ERICO M. FANT,H I S T . P R O F . R E G . K T O K D . S O C , R E G . S C I E N T . U P S . E T A C A D .

R E G . L I T T . H U M . A N T I Q U . E T H I S T . S T O C K H . M E M B R O ,

PUBLICO EXAMINI DEFERT

M A G N U S TWESTROGOTHUS.

IN AUDIT. GUST. MAJ. D. X III MAJI MDCCCI.

H. C.

U P S A L I Æ ,

Litteris Joh. F r. Edman, Reg. Acad, Typogr.

VIRO

ADMODUM REVERENDO a t q u e PRÆCLARISSIMO

Dom. Mag. SFEN. K U L L M A N ,PASTORI IN ALGUSTORP, c e t . VIGILANTISS1MO,

ECCIES. ADJACENT. PRÆPOSITO,

N S C N O N

Dom. Mag. BERNH.FRÆPOSITO ET FASTORI ECCLES. KHÅDA, c e t . MERITISSIMO,

PATRONO UTRIQUË OPTIMO

SACRUM

v o l u i t d e b u i t MAGNUS TENGBORG.

K Y P K O H E R D E N

VÂI.AREVÔRDIGE o c h HÔGLÂRDE

Herr E L I A S O T T E R ,OCH

H Ô G Â D L A F R U N

MARIA ELISABETHf ö d d BRISMAN,

MINE HULDE FÖRÄLDRAR!

Emottagen defla Blad, fåfom et ringa prof af den crkSnfla ock

tackfamhet, fom aldrig Ikal uphora hos

EDER

Lydige SonMAGNUS TENGBORG.

H ISTORIOLA CONTROVERSIARUM DE VIRI-BUS HOMINIS IN RELIGIONIS NEGOTIO.

ontroverf ia T heo log ica d e ’ viribus hominis ad fuieo*nveriionem atque pret io bonorum operum a lon- giflimis re t ro ecclefiæ Chr if t ianæ temporibus fuam re p e tit o r ig inem . Pelagius, Monachus e Uritannia or iundus, Saeculo V labant i Chrif l ianismo deftinam oppof i tu rus , Romae p r i m u m , dein in Africa hom ini non om ne in ftatu fuo moral i em endando meri tum denegari debere docui t , adverfar ium pofterior i loco naftus Epifcopum H i p p o n e n f e m , Augufttnum , qui gratiae Dei ejusque abfo- luto dec re to o m n e m in hom ine converrendo atque Oliv a n d o vim tribuebat. Licet ve ro fententia Pelagii in Conc i l io Car thaginenfi ex au&oritate Augußint fuerit d a m n a ta ; Pontificios tamen ip eam tranfiisfe manifeftum eft, bonis operibus fummum pret ium f tatuentes, quae vero cum in ceremoniis atque externis pietatis exercitiis # co l locabant , fecuritati atque m orum diffolutioni haud m inorem aperuere po rtam. Conf iât , Proteflantes , præci- pue R e f o rm a to s , cum ab ccclefia Romana fcceflionem faceren t Saeculo X V I , prop ius ad Auguflini, quam Pelagii partes hoc in pun£lo d o d r i n æ accefl iffe,quod,qua L u t he- r a n o s , non m irum ef t , cum Monachus Ordini s , qui ab A u- guftino nom en h a b e t , fuerit Lutberus ejusque feripta legendo pr im am de veri tate rel igionis Rom ano Catholicae dubi tandi na&us fit occafionem. V erum neque in ipfa hac ecdefia omnes do&ores ejusdem fuere fenrentiae. Dominicanos Auguflino, Jefuitas Pelagio faviffe nov imus , quorum controverf ias f rul tra in concilio Rom ano an. 1598 dirimere conatus eft Pont ifex Clemens P ll l^ fucceflorqueA ejus

ejus Paulus V filentium eis imponere necelfe habui t , quod etiam qundamenus duravi t , usque dum Cornelius Janfenius , Epi f topus Iprenfis in Belgio Ca tho l i co , /fugulttm ope ra i terum per X L annos revo lvens , ejus fyfterna m or iens

anno 1638 a fe e laboratum, amicis fuis publ icandum r e

l iqui t , quo novis tumultibus clellicum cecinit aj. Jefuitae

qu ip p e , perpetui hujus Syftemaris anragonif tæ, Pont if ices

innocentium X iw. 1653 atquz Alexandrum P i i impulere , iit fentent iam Janfenii publice p ro fe r ib e ren t b). Refufciravi t ve ro illam Pafcbafius Quesnely Congrega t ionis O ra to r i i P resby te r Parifienfis, qui Jefuitarum perfecut ione in Be l

gium p ro fugus , verfionem novi Teftamenti an. 1685

e d i d i t , cui lubjun&is notis pra&icis Janfeniftarum cauflae

patrocinatus eft. Jefuitae contra non prius quievere, quam

Pont i fex Clemens X I famofiflima Confliturione leu Bulla Unigenitus an. 1713, CI fententias ex hoc l ibro deprorn- tas anathemate fer i rer , cui au£tor an. 1719 Amfte lodami

m or te furreptus eft c). Favebat autem Janfeniftis Archi-

epifeopus Parifienfis Cardinal is Noailles, Jefuitis con tra R. Ludovico X IV a confelfionibus Pater Le Te/lier. Quos motus in Gallia excitaver it hæc lis an. 1757, Archiep i-

fcopo Parifienfi Beaumont con tra fupremam regni Cur iam p r o Bulla Unigenitus pugnante , adhuc in recenti eft m e

moria d). U t , quae in ecclefia Reformata inter Arminia- nos feu Remonftrantes atque Gomarißas a&a fuer i t , con- t roverfiam de abfoluto Dei dec re to atque viribus hum a

nis filentio praetereamus; in finu ecclefiæ Lutheranae e xeo-

a ) JanJtnn Auguflinus , ila enim liber inferibitur, prodiit, an* 1640,

b ) lî*ftb»lms Religione hiftoria p. g6. 167,

«) A lutndtrs Theol. Bibi. I. 156. n o t .

i ) Fnutt Alm. hift. V. 143* VI. i f o .

eodem fere fonte emanav i t , quæ ad finem ve rgen te Saeculo X V II atque incipieme al te ro, illam difcerpfit Picti- fïarum controveif ia . Au£lor illius exftitit Philippus Jacobus Spener, cum Paftor Francofurri ad Moenum an. 1670 Collegia fua pietatis inciperet , atque an. 1676 pia fua Defideria ederet. D e prttxi enim Chrift ianifmi m ag i s , quam de dogmaticis fpecularionibus follicirus, illius la- p fum & ruinam conqueftus eft, atque vehementius b o n o rum o p e ru m f tudium, quam Lutheranorum f rr i i l ion fen- fu o r th o d o x o r u m falam fidem , inculcavit. Affcclam , praeter multos alios, na&us eft praecipuum Auguflum Herr- mannum Franke , Theologiae Profefforem H a le n fe m , qui O r p h a n o t r o p h a r o , cujus fundamenta jecerat 169f , Bi- bl iorum edit ionibus atque p ropagandæ inter gentiles fidei curis immoi talem libi peperi t mem or iam e} Do lendum ve ro eft , laudat iftimorum ho rum vi ro rum difcipulos multo ul tra i llorum terminos cvagaf te , & fcparari fmum ab ecclefia publica fac iendo , alto lupercilio tradrando illos, qui i l lorum vcftigia non p rem eren t & in primis quurftio- nem de minifter io i r regeni to rum movendo ordinari i Cleri in fe exeitafte odia. In pr imis hæc expert i funt ex parte Johanms Fnderici M ajery General is Pomeraniæ Sveciae Super in tenden t is , qui vehement i animo a natura praeditus & lingulari a Spenero inimicitia fe jun&us , c o n tinuas contra illum ejusque afteclas egit excubias, Majeri exemplum in Svecia lecurus eft Guflavus Adolpbus Humble, Epifcopus Wexionenfi s , qui edito Novatore, ut apella t , urctxTw in mileros Pietiftas debacchatur , qui tamen fuos non defiderarunt patronos. Qui in infelici ad P u ’tavam clade an. 1709 atque illam infequente capirularione ad Perewolofna captivi Mufcovi taruui fa&i funt Sveci , id

A 2 fola-

e ) B a f t h o l m , p. 1 8 2 . / i l n t n d t r V I I . 2 7 5 . C o l l e g i i s fu is P h i lo D :b l ic i l in fer f t u d i o i o s m a j o r e m C h r i f t i sn i fm i c u r a m exci tare eft c o n a t u s .

folatii , dum l ibertate «Sc patria carerent , a rel igione pe t iere s ut Speneri FranktiquQ zelum ample£lerido,tam illorum p ie ta tis exe rc i t i a , quam fchol&rum curam inter fe adop taverin t . Tef tantur hoc bina {'cripta, alterum an. 1718 Htlar pub l ic a tum in 4:0 fub nomine Alctopbili atque titulo Der innere und duffere Zu f t and dt* Schwedifcbe gefangene in Ryfsland, durch ihre eigene b r i fe , cujus t res fecutæ funt cont inuationes, «Sc i n qua Sciagraphia inftirutionis juventutis Toboflk i in Siberia Tub

Nicolaus Lang t ) praecipui fuere. Ille an. 1712 coram Coti- fiftorio Vrb ico citatus defenfionem confcripfit , edi tam poftea 1755 in Nordifcbe Samlungen Sami. III. St. I. Ob i i t 1716. Edi tus etiam ell poft ejus obi tum 1729 ejus tra* Itarulus om kldders fb tfla upkomfi, bntk ocb tnifsbruk, Stockh. 8:vo. Pr imus etiarn collector extitit h y m n o r u m priva t is uftbus dica torum: Mofe ocb Lamfens F i for. H ic in Comit i is an. 1720 ord ini Ecclcfiaftico bina oppofui t f cr ipta , quorum unum: Âr det Cbrifleligt ocb med vår E- vangelifka religion enligt, at Prdßcrfkapet Jôker rum pà de ver Id fit ga Ståndens rangordning? alterum En rattßajjens Bifkops [ver ti l fin Son , J'om be garde Adelfkap, præ fe ferunt titulos. Regio aurem edifto d, 7 Junii 1706 juventut i patriae e jusmodi Academias exteras adire , in quibus Pietismus florebat , interdictum fuit & fub pcena exilii atque de m u n ere privationis omnia pr ivata conventicula p r o h ib i t a , quod dein an. 1713 d. 1 Dec. taxatis praecipuis Pieri ftarum erro r ib us , Senatus regni renovavi t. I te rum d. 8 Dec . 1721 Sc d. 12 Jan. 1726 eadem ordinare ne- celle habui t R . Fridericus, addita tamen altera conftitu- t io ne , ne quis e fuggeftu Pietifmi vel Pietiftarum n o m i na in convicia publice traduceret. Quod fi Pelagianis part ibus addicta vifa fit Pietiftarum fe£ta, nefeio an altera recentior i tempore æque celebris Hernbutianoruvt, Augu- ftini feu Janfeniftarum in ecclefia Romana factioni aliquatenus refpondeat . In ternæ enim mentis indoli magis intenta fatisfaftionique Chrifti & pallioni ejusque nudae contemplat ioni rorum rel igionis oflicium innectens om ne propri i ftudii pun£tum rej icere videtur. In diflertationede

f ) Q u * d e co i i t roT erfia aff in is L a n g i i , Pr:epofit i U h m e n f i s in V t f t i o b o t h - nia G r u b b in n o r t f c u n r , ad Piecismi h if to t ian * e r i e m p e r t in e n t ia , a d d u f t * f o n t in D i f le r ta t io n e d e C o n tro v er f i i* R e l ig io n i s R e c e n t i o i i b u t i n Svecia . P. 1 .

de recent ior ibus in Svecia Religionis controveiTiis b r e v i

ter allata fun t , quæ de binis huj-us Se&æ antef ignanis

Arvido Gradin atque Do£t. Rutbßröm vifa fuer int obferva tu

digna. Quantum autem hoc noftro ævo religionis l ib e r

tatis cuivis conceflum fuer i t , documento funt, quae edi ta

in ter nos habemus, hujus fe£tae opufcula: Spangenbergs idea

fidei fratrum. Ejusdem Hifiarifka UnderråtteIJer om Brbdra

fârjamlingen. Ejusdem t n gammal Cbrifit tjenares b channel-

fe otn boppet ti l det eviga h fv e t , I .und 1791. Ejusdem Ta

let om korfet, eu galenfkop oeb Guds kr> ft, ib. 1793. Ejus

dem Om fyndernas forlatelfe , Stockb. 1793. Ejusdem An

visning ti l kroppens ficjôtfel fôr burn oeb Föräldrar, ib. 1795.

Samling a f åldre ocb nyare andelrga Jånger, ib, e. a. Span

genbergs Lefverne g). Erat hic Zinzendorf iar .orum Epi*

fcopus, natus 1704, ob. 1792, notus innumeris fere in

Americam ad p ropagandam fuæ Se£tæ do£trinam i t i

neribus & laboribus , quin & biographia Comit i s a

Z.inzendorff-, V I f l voluminibus, lndefeflis autem hujus

Sectae curis accepta referimus Cranzit Befkrifning om Grön

land', qui etiam Brbdra Unitetens bißorta e laboravit , Ol

dendorps & Loskiels Misfions bißorier, alia ut praetereamus.

U t vero de his controverfiis noftrum qualecunque feramus

judicium, negari non poteft, Lutherutn, cym a Pont if iciorum

operibus operat is fecederer, forraffis longius in alterain p a r

t em , quæ om ne operibus denegaverat p r e t i u m , transiifle

atque terminis male intelledtis perverfle op in ioni , quafi

pietatis & falutis ncgotmm nudis perfvafionibus mentis 8c

om ni vi tam emendandi ftudio deditura fiducia in alienum

meri tum a b fo lve re tu r , dediffe occafionem. I mm o ubi a

pr ima infant ia, qua ipfa Se£tæ inltar e ra t , ad maturiorem

arta-

g ) In ca n t i l en a p. 5 4 6 libri a l i i î n o n i mp r o b a b i l i s :

P r ip i t lofvtt evigt H e r re n ,

Furcht i t ig a S p ik e d rr tn

'Sxs3 7 «ss*

sctatem p .n i g i c Reformatio randemque fa£la erat in mul- iis Sratious religio dominans, fenum de fe ru ere illius mini- itri p rudent iam illam arque propriae vitae cenfura in , quæ enafcenres Se£tas folet infignire. H inc cie cor rupt ione ecclefiae non iniquas fem per motæ funt quærelae, «5c ille zelus, qui in recent ibus opinionibus propagandis homines occupat , a dominante ecclefia in minores hos atqne fepa* ratos ccetus migravi t . Superbiae & arrogantiae no tam evitare non pof lunt ; multo rum tamen e g re g io ru m , tam in inft ituenda juven tu te , quam in propaganda inter gentes f i d e , conatuum fuere cauffæ. Imrao ex controverf iis Pie- flicis & Hernhut ianis der ivamus ra t ionem , cur magis fcientiis & moribus hodiernus Clerus f tudeat, quam ol im, quodque ea de Sacerdot ibus non nofiris temporibus audiantur , quae pr iftina aetas c i rcumtuli t , ignorant iæ atque focordiae fpecimina.