HISTORIA E EKONOMIKSI1

- 1 -

HISTORIA E EKONOMISTIT

Përmbajtja

Mirënjohjet

Prolog Historia e ekonomiksit Ç’farë është ekonomiksi? Pamja e të shkuarës përmes lenteve të sotme. Historia e treguar këtu

1.Bota e lashtë Homeri dhe Hesiodi Manaxhimi i tokës- Oikonomikos-i i Ksenofonit.Shteti ideal i Platonit Aristoteli mbi Drejtësinë dhe Këmbimin Aristoteli dhe blerja e të mirave.RomaKonkluzionet

2.MesjetaRënia e RomësJudaizmiKristianizmi i hershëmIslamiNga Karl Marteli tek Vdekja e ZezëShekulli Dymbëdhjetë Rilindja e Ekonomiksit në UniversiteteNilola Oresmi dhe Teoria e ParasëKonkluzione

3.Emergjenca e një pikpamjeje të Botës Moderne-Shekulli i Gjashtëmbëdhjetë.Rilindja dhe Emergjenca e Shkencës Moderne.ReformacioniLindja e Shteteve Kombëtare EuropianeMerkantilizmiMakiaveliShkolla e Salamankës dhe Thesari AmerikanAnglia nën TudorëtEkonomiksi në Shekullin e Gjashtëmbëdhjetë

4.Shkenca, Politika dhe Tregëtia në Anglinë e Shekullit XVIIE kaluaraShkenca dhe shkencëtarët e Shoqërisë MbretëroreFermenti politikProblemet e Ekonomiksit-Fuqia tregëtare e Hollandës dhe Kriza e 1620-ësDoktrina e Balancës Tregëtare.Kursi i interesit dhe rasti i Tregëtisë së LirëKriza e rimonedhëzimit të 1690Ekonomiksi në shekullin e XVII-të në Angli

5Absolutizmi dhe iluminizmi në Francën e Shekullit të XVIIIProblemet e Shtetit AbsolutKritikat e hershme të Merkantilizmit në shek. e XVIIIKantiloni mbi Natyrën e Tregëtisë në përgjithësiIluminizmi

1 23- 1 -

- 1 -

FiziokraciaTurgotiMendimi Ekonomik nën Regjimin e Lashtë

6.Iluminizmi Skocez në Shekll. XVIIIAmbjentiHatkinsoniHumeSr.James SteuartAdam SmithNdarja e Punës dhe TreguAkumulimi i KapitalitSmithi dhe Laissez-FaireMendimi Ekonomik dhe fund i Shekll. XVIII

7.Politika Klasike Ekonomike, 1790-1870Nga Moral i Filozofisë tek Politika EkonomikeUtilitarianizmi dhe Radikalët FilozofikëEkonomiksi RikardianPolitikat e Qeverisë dhe Roli i ShtetitParajaJohn Stuart MillKarl MarxKonkluzionet

8.Çarja midis Historisë dhe Teorisë në Europë, 1870-1914Profesionalizimi i EkonomiksitJevons, Ëalras dhe Ekonomiksi MatematikEkonomiksi në Gjermani dhe AustriEkonomiksi Historik dhe Shkolla e Marshall-ianëve në BritaniTeoria Ekonomike Europiane, 1900-1914

9.Lindja e Ekonomiksit Amerikan , 1870-1939Ekonomiksi në USA në fund të Shekll.19John Bates ClarkEkonomiksi matematikThorstein VeblenJohn R.CommonsPluralizmi Brenda LuftësStudimet e Konkurrencës Brenda LuftësMigrimi i Akademistëe Europianë

10. Paraja dhe Cikli i BiznesitProcesi kumulativ i ËickellAmbjenti Ekonomik i NdryshuarTeoritë Austriake dhe Suedeze të Ciklit të BiznesitBritania: Nga Marshalli tek KeynesTradita AmerikaneTeoria e Përgjithshme e KeynesRevolucioni KeynesianTranzicioni nga Lufta tek Post-Lufta e II-të BotëroreMakroekonomiksi

11.Ekonometriksi dhe Ekonomiksi Matematik, nga 1930 deri sotMatematizimi i EkonomiksitRevolucioni në Llogarinë e të Ardhurës Kombëtare

2 23- 1 -

- 1 -

Shoqëria e Ekonometriksit dhe Origjina e Ekonometriksit ModernFrisch, Tinbergen dhe Komisioni CoëlesLufta e II-të BotëroreTeoria e Ekuilibrit të PërgjithshëmTeoria e LojësMatematizimi i Ekonomiksit (Përsëritje)

12. Ekonomiksi i Mirëqënies dhe Socializmi, nga 1870 deri më sot.Socializmi dhe MargjinalizmiShteti dhe Shteti i MirëqëniesShkolla e LozanësDebati Kalkulimi-SocialistEkonomiksi i Mirëqënies, 1930-1960Dështimi i Tregut dhe Dështimi QeverisësKonkluzionet

13. Ekonomistët dhe Politika, nga 1939 deri më sot.Roli i Shpenzimeve të Profesionit të EkonomiksitEkonomiksi Keynesian dhe Planifikimi MakroekonomikInflacioni dhe MonetarizmiMakroekonomistët e Rinj KlasikëZhvillimi i EkonomiksitKonkluzionet

14. Ecja e Disiplinës, nga 1960 deri më sotEkonomiksi i AplikuarImperializmi ekonomikEkonomiksi HeterodoksKonceptet e Reja dhe Teknikat e RejaEkonomiksi në Shekullin e XX-të

Epilogu: Ekonomistët dhe Historia e tyre

Një Shënim mbi Literaturën

Referencat

3 23- 1 -

- 1 -

Falenderimet

Shumë pjesë nga ky libër janë shkruajtur gjatë periudhës së qëndrimit në Akademinë Britanike të Lexuesve Kërkues nga 1998 deri në 2000. Unë jam mirënjohës në drejtim të Akademisë Britanike për mbështetjen e saj dhe për disa kolegë të cilët lexuan pjesë të ndryshme të dorëshkrimit dhe komentet e detajuara të të cilëve më kanë ndihmuar për të korrigjuar disa gabime dhe në zhvillimin e argumentave. Këta janë M.Blaug, A.Breëer, B.Coats, M.Morgan, D.O’Bren, M.Perlman, G.Reuten dhe R.Sëanson. Unë gjithashtu uroj për falenderim këto mbishkrime për Historinë e Shoqërive të Ekonomiksit me listat e emaileve të cilat ju përgjigjën kërkesave të mija për për pjesët informuese (në përgjithësi të dhëna) që unë nuk do ti kasha gjetur dot vetë (B.Dimand solli një minierë me informacion). Unë jam gjithashtu shumë mirënjohës për F.Brandao dhe A.Amaldovar për ftesën që më bënë për të studiuar në një kurs në Universitetin e Oportos i cili më ndihmoi mua si të organizoja pjesët e materjalit në gjysmën e dytë të librit. S.McGrath i Penguin Books më inkurajoi mua ti përvishesha këtij projekti dhe ishte i duruar kur unë tejkalova afatin për një kohë të gjatë. Ai gjithashtu më sugjestionoi me ndihmën ashtu sic bëri B.Davenport i cili botoi draftin përfundimtar ekzemplar dhe më kurseu mua nga disa gabime. Asnjë nga këta njerëz, natyrisht, nuk mbartin ndonjë përgjegjësi për ndonjë gabim që edhe duhet të ketë mbetur. Së fundi, jo për nga rëndësia, unë do të dëshiroja të falenderoja familjen time: Alison-in, Robert-in dhe Ann-in.

4 23- 1 -

- 1 -

Hyrje

Historia e Ekonomiks-it.

Ky libër merret me historinë e përpjekjeve për të kuptuar fenomenin ekonomik. Kjo ka lidhje me atë që është përshkruar në mënyra të ndryshme si historia e mendimit ekonomik, historia e ideve ekonomike, historia e analizave ekonomike dhe historia e doktrinave ekonomike. Nuk është, përveçse një incident, e lidhur me fenomenin ekonomik në vetvete fakti se si njerëzit kanë provuar ti japin udhë atij. Ashtu si edhe historia e filozofisë ose historia e shkencës, kjo është një shkencë e historisë intelektuale. Në ilustrim të kësaj pikpamjeje, subjekti i këtij libri nuk është Revolucioni Industrial, ngjitja e bizneseve të mëdha ose Depresioni i Madh-është fakti se si njerëz si Adam Smith-i, Karl Marx-i, John Maynard Keynes dhe shumë figura më pak të njohura, janë perceptuar dhe analizuar në botën ekonomike.

Të shkruarit e ideve të historisë së ekonomiksit përfshin thurjen sëbashku të ngjarjeve të ndryshme. Eshtë qartësisht e nevojshme të tregosh historitë e njerëzve mendimet e të cilëve përbëjnë në vetvete mendimin e ekonomistëve. Është gjithashtu e nevojshme mbulimi i historisë së ekonomisë. Shkencëtarët e natyrës mund tëpretendojnë p.sh., se strukturat atomike dhe molekulare e AND-së janë sot të njëjta si në kohën e Aristotelit. Ekonomistët nuk mund të pretendojnë sipas këtij krahasimi. Konfrontimi botëror i ekonomistëve ka ndryshuar radikalisht madje vetëm në pak shekujt e fundit. (Ndoshta është një sens sipas të cilit “natyra njerëzore” ka qenë gjithmonë e njëjtë por kuptimi i saktë dhe domethënës i kësaj nuk është i qartë). Problemet e historisë politike gjithashtu për ngjarjet politike dhe ekonomike janë të lidhura pazgjithshmërisht dhe ekonomistët kanë, ndoshta jo shpesh, duke qenë të përfshirë në politikë, një tjetër varësi directe ose indirekte prej saj. Ata kanë kërkuar të influencojnë mbi politikën dhe lidhjet me politikën i kanë influencuar ata. Përfundimisht është e nevojshme të meren në konsideratë ndryshimet në lidhje me disiplinat duke nënvizuar klimën intelektuale. Konceptet e hershme të ekonomistëve dhe mënyra e tyre e mendimit ishte pashmangshmërisht e formësuar nga epoka kur ata shkruajtën. Historia e ekonomiksit ka prekur në këtë mënyrë mbi historitë e fesë, teologjisë, filozofisë, matematikës dhe shkencës si dhe ekonomiksit dhe politikave.

Çfarë e bën problemin e vështirë është fakti i marrëdhënieve midis këtyre historive të ndryshme e aspak të thjeshta. Nuk është justifikim për pretendimin, p.sh.,që lidhjet tentojnë thjesht nga historia ekonomike ose politike drejt ideve ekonomike. Idetë ekonomike ushqejnë politikat dhe influencojnë çfarë ndodh në ekonomi (jo domosdoshmërisht në mënyrën që synojnë inventarizuesit); tre tipet e historisë janë të ndërvarura. Po kështu është e vërtetë lidhja midis historisë së ekonomiksit dhe historisë intelektuale më në përgjithësi. Ekonomistët kanë kërkuar të aplikojnë në mësimet e disiplinës së tyre nëpërmjet të mësuarit nga shkenca –nga shkenca e kohës së Aristotel-it, Neëton-it ose Darvin-it. Ata janë influencuar prej lëvizjeve filozofike siç janë Iluminizmi, pozitivizmi ose postmodernizmi si dhe prej influencave në drejtime për të cilat ne jemi të pandërgjegjshëm. Megjithatë lidhjet ecin sipas një rruge tjetër. Teoria e seleksionimit natyror të Darvinit, p.sh., ishte fuqimisht e influencuar prej ideve ekonomike të Maltusit. Shkurt, idetë ekonomike janë një komponente integrale e kulturës.

Një factor që shërbeu në drejtim të shpërndarjes së gjerë të ekonomiksit dhe disiplinave të tjera dhe jetës intelektuale në përgjithësi është fakti i fundit e i freskët se ekonomiksi nuk ishte një aktivitet i kujdesuar prej një grupi specialistësh të quajtur “ekonomistë”. Kufijtë modernë të disiplinës thjesht nuk egzistojnë; gjithashtu roli i universiteteve në shoqëri ka ndrruar veçanërisht përtej asaj që njihet. Përgjegjësia e njerëzve për zhvillimin e ideve ekonomike përfshin teologjistët, juristët, filozofët, biznesmenët dhe zyrtarët e qeverisë. Disa prej këtyre kanë mbajtur pozicione akademike por disa jo. Për shembull Adam Smith-i ishte një filozof moralist dhe idetë e

5 23- 1 -

- 1 -

tij ekonomike u krijuan si pjesë e një sistemi më të gjerë të shkencës shoqërore të rrënjëzuar në moralin filozofik. Për më tepër njerëzit të cilët shkruajtën rregullat konvencionale të literaturës ekonomike u morën me pozicionet e ndryshme në shoqëritë në të cilat ata jetuan, çka do të thotë që krahasimet në mes të kohëve të tyre duhet të kryhen me kujdes të madh. Kur shkrimtari i shekullit të XIII Thomas i Chbham-it shkroi rreth tregëtisë dhe financës, ai ishte duke studiuar për prift që merrej me besimin. Ndoshta në ditët e sotme sipas këtij ndryshimi, për këtë punë duhet të kërkosh jo në ekonomistët akademikë modernë, por në enciklikat papale. Gerard Malynes dhe Thomas Mun, të dy këta shkruan në Anglinë e shekullit XVII dhe konsiderohen se kanë kontribuar tek ne për të kuptuar tregëtinë e jashtme dhe kurset e këmbimit dhe ishin respektivisht një zyrtar qeveritar dhe tjetri tregëtar. Ndoshta ata duhet të jenë konsideruar si pararendësit e njerëzve si Jacques Polak dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar ose financierit James Goldsmith.

Kur isha duke shkruar historinë e ekonomiksit që mbulohej nga një periudhë të gjatë më tepër se shekulli i fundit, ne nuk kemi zgjidhje përveç se të zgjedhim nga një literaturë e gjerë dhe e larmishme të shkruajtur prej njerëzve të ndryshëm për qëllime të ndryshme në rrethanë të ndryshme. Në të vërtetë, një nga gjërat më interesante rreth historisë është të shohësh se çfarë ka ndodhur tek idetë si dhe ato janë marë prej shkrimtarëve të ndryshëm dhe janë përdorur për qëllime të ndryshme. Kjo d.m.th që ne duhet të jemi të kujdesshëm në trajtimin e shkrimtarëve të kaluar edhe pse ata ndoshta ishin ekonomistë akademikë modernë.

Çfarë është Ekonomiksi?

Diskutimi është kaq i gjatë dhe ka mbetur në pretendimin që ne njohim mbi atë që është fenomeni i ekonomiksit dhe ekonomisë. Por ekonomiksi është tmerësisht i vështirë që të përcaktohet. Ndoshta përfundimi i përhapur më gjerësisht mbi këtë çështje është ai që ka ofruar Lionel Robbins: ‘ Ekonomiksi është shkenca e cila studion sjelljen njerëzore si një marrëdhënie midis arritjeve dhe pamjaftueshmërisë në kushtet e alternativave të përdorimeve.’ Fenomenin që ne e shoqërojmë me ekonomiksin (çmimet, paranë, prodhimin, tregjet, tregëtinë) mund të jetë shfaqur ose si konsekuencë e rrallësisë ose si një rrugë në të cilën njerëzit përpiqen të mposhtin problemin e rrallësisë. Përfundimi i Robinsit ka një kuptim më të gjerë përpara kur kap tiparet e zakonshme të gjithë problemeve ekonomike edhe pse ai karakterizon një pamje më specifike të kufizuar të natyrës së këtyre problemeve. Përse, p.sh., do të duheshin veprimet e korporatave ndërkombëtare në zhvillimin e vendeve ose në projektimin e politikave për reduktimin e papunësisë duke qenë se vështrimi i tyre është në drejtim të përfshirjes së zgjidhjeve rreth asaj se si duhen përdorur burimet. Është ndoshta ironike që përfundimi i Robbins-it daton nga 1932, përgjatë thellësive të Depresionit të Madh, kur problemi ekonomik themelor i botës ishte që burimet e gjera të kapitalit dhe punës qëndronin kot.Më shumë se sa në një përfundim natyral ariti ekonomisti Viktorian i një periudhe të gjerë , Alfred Marshall-i, i cili e kishte përcaktuar ekonomiksin si studimin e njerëzve në bizneset e zakonshme në jetë. Ne e dimë se çfarë kuptohet me këtë dhe është e vështirë ta kundërshtojmë ndonëse përcaktimi i tij është shumë i papërcaktuar. Do të ishte më precise në se do të thuhej që ekonomiksi merret me prodhimin, shpërndarjen dhe konsumin e të mirave ose ndoshta më me saktësi në se do thuhej se ajo merret me atë se si është organizuar prodhimi në një mënyrë që të kënaqë dëshirat njerëzore. Të tjera përcaktime përfshijnë atë ku ekonomiksi përcaktohet si logjikën e zgjidhjes ose si një studim i tregjeve.

Ndoshta aq e rëndësishme sa çthamë për këto përfundime është edhe ajo që nuk kemi thënë. Problemi i subjektit të ekonomiksit është i papërcaktuar sipas kuptimit të blerjes dhe shitjes së mallrave , tregjeve, organizimit të firmave, stokut të këmbimit ose thjesht parasë. Këto janë të gjitha fenomene ekonomike por janë shoqëritë në të cilat ato nuk ndodhin. P.sh. është e mundur të ketë shoqëri në të cilat paraja mund të mos egzistojë (ose ka ecurinë vetëm të një funksioni ceremonial), në të cilat prodhimi nuk është ndërmarë prej firmave ose në të cilat transaksionet janë ndërmarë pa egzistencën e tregjeve. Të tilla shoqëri ballafaqohen me probleme se si të prodhojnë mallra , si ti shpërndajnë ato dhe kështu me radhë- madje edhe pse fenomeni që ne normalisht e shoqërojmë me jetën ekonomike, këtu mungon. Fenomene të tilla siç janë firmat, stoku i këmbimit, paraja etj, janë vështruar më tepër si institucione që janë ngritur për të zgjidhur probleme të shumta ekonomike fondamentale, të njëjta për të gjitha shoqëritë. Në këtë mënyrë

6 23- 1 -

- 1 -

është më mirë që ekonomiksi të përcaktohet në relacion me gjithë këto probleme fondamentale se sa në lidhjen me institucionet që egzistojën në disa shoqëri, por jo në disa të tjera.

Ndonjë që ka shkruar sistematikisht ‘principet e ekonomiksit’ duhej të kishte vendosur mbi një përcaktim specific mbi subjektin dhe punën me të. Historiani, megjithatë, nuk ka përse ta bëjë këtë. Është e mundur, në vend të kësaj, të fillohet me këto ide që trukojnë ekonomiksin bashkëkohor, ide që janë gjetur në mësimin e ekonomiksit dhe janë zhvilluar prej njerëzve të njohur si ekonomistë. Kjo megjithatë nuk sjell një përfundim të saktë për kufinjtë e disiplinës që janë të padallueshëm. Akademistët, gazetarët, shërbyesit civilë, politikanët dhe shkrimtarët e tjerë ( madje dhe romancierët), të gjithë ecin dhe punojnë me idetë ekonomike. Kufijtë e asaj që ndërtoi ekonomiksi janë tepër të paqarta prej faktit se çështjet ekonomike janë analizuar jo vetëm prej ‘ekonomistëve’ por gjithashtu prej historianëve, gjeografëve, ekologjistëve, manaxherëve të shkencave dhe inxhinierëve. (Shkrime të tilla duhet të mos kenë qenë ato çfarë ekonomistët profesionistë do ti konsideronin si ‘të mira’ ose ekonomistë seriozë). Duke ju qasur subjektit në një mënyrë pragmatiste duhet të duket më pak e dëshirueshme se sa përcaktimi i ekonomiksit në termat e problemit të këtij subjekti. Në praktikë, megjithatë, është një qasje e saktë për mundësinë e realizimit të punës e të korrespondencës me atë që shumë historianë e bëjnë tashmë, madje edhe në se ato profesione funksionojnë me një lidhje analitike të përfunduar të subjektit.

Duke rënë në një mendje për atë që realizon ekonomiksi bashkëkohor, është e mundur të punohet me atë që vjen më pas duke gjurmuar rrënjët e ideve që janë ndërtuar këtu si dhe siç është vendosur të ecet. Disa nga këto rrënjë të drejtojnë qartë jashtë subjektit (psh. për mekanikën e Neëton-it ose reformacionin), dhe historianët e ekonomiksit nuk do të ndjekin më tepër këtë drejtim. Të tjerë do na çojnë drejt ideve që historiani ende vendos të llogarisë si ekonomiksi, madje ndoshta prezantimi dhe lënda e tij duhet të jenë shumë të ndryshme nga ato të ekonomiksit modern dhe këto do të jenë përfshirë në histori. Rezultati i kësaj zgjidhjeje është kjo, që ne më tepër shkojmë mbrapa në histori dhe aq më tepër e debatueshme bëhet ajo kohë edhe për ideve e pasigurta që janë ‘ekonomike’. Kur njerëzit argumentojnë, siç ka ndodhur, që pjesërisht një njeri ose grup është ‘themeluesi’ i ekonomiksit, ata janë duke pretenduar që shkruesit e hershëm nuk duhej të ishin konsideruar të ishin ekonomistë.

Kjo ngre dy çështje kryesore rreth shkrimit të historisë së ekonomiksit. Ku ai fillon? A kemi ne perspective të bazuar përmes realizimit të një të kaluare të deformuar nëpërmjet lenteve të mundësuara nga ekonomistët e ditëve të sotme?

Disa historianë kanë argumentuar se ky ekonomiks i përshtatshëm nuk fillon derisa ne hyjmë në botën moderne (thuhet deri në shekullin e XV-XVI), ose edhe deri në shek. XVIII-të, kur A.Smithi sistemoi aq mirë punën e paraardhësve. Ekonomiksi , argument i trashëguar, është analiza rreth sjelljes njerëzore dhe rruga nëpërmjet së cilës njerëzit ndërveprojnë përmes tregjeve dhe përgjigja për reagim në ambjentin e tij ekonomik. Pretendohet se që shumë herët, shkrimtarët patën qenë tepër të ndryshëm në shqetësimet e tyre si ato të çështjeve morale, teologjike, rreth drejtësisë së tregut të këmbimit ose shtrirjes së interesit dhe puna e tyre nuk duhet të jetë klasifikuar si ekonomiks. Megjithatë ka një problem të madh me këtë çështje: është thjesht e pamundur që të krijosh çfarë është një ndarje e qartë midis themeleve të analizës ekonomike dhe çfarë nuk është e tillë ose midis ekonomiksit “të përshtatshëm” dhe atij “real” dhe çfarë nuk është. Psh. në argumentat moralë e teologjikë të teologëve mesdhetarë rreth drejtësisë së supozuar të aktiviteteve tregëtare dhe të kuptuarit se si funksionon ekonomia. Përmbajtja e shkrimeve të tilla ekonomike ka qenë gjysëm e fshehtë apo e errët por ka egzistuar. Ajo që kemi nënvizuar në këtë libër është se idetë ekonomike kanë egzistuar madje edhe në antikitet dhe kështu idetë e lashtësisë janë të qenësishme në përpjekjen për lokalizimin e origjinës së ekonomiksit modern. Për më tepër, madje në këtë shekull, angazhimet me ekonomiksin me pyetjet normative (pyetjet rreth çfarë duhej të ishte bërë), disa prej tyre i kanë paralelizuar këto të mbërthyera që prej lashtësisë. Ekonomistët përherë kanë argumentuar se kjo politikë do të zhvillojë mirëqënien e shoqërisë. Kjo duhet të jetë démodé për të menduar se do të ishte një zhvillim etik ose moralitet; megjithëse nga supozimet etike të nënvizuara në ekonomiksin modern ata vetëm nënvizojnë mendimin e Aristotelit rreth tregut. Testament i Vjetër përmban disa ide ekonomike ashtu siç bën dhe poeti Homer. Në një histori të përgjithshme të ekonomiksit nuk duhet të ketë qenë e domosdoshme të vazhdojë gjatë mbi këtë çështje por ama ato janë pjesë e tregimit.

7 23- 1 -

- 1 -

Argumenti im mund të rritet duke thënë se ekonomiksi nuk ka pas filluar ose nuk ka “themelues”; njerëzit gjithmonë kanë menduar rreth çështjeve që ne i njohim si të konsideruara pjesë e ekonomiksit. Në këtë libër unë filloj me Greqinë e lashtë dhe me botën e Testamentit të vjetër sepse është e nevojshme të fillojmë diku, por kjo nuk përfaqson fillimet e mendimit ekonomik.

Pamja e së shkuarës me lentet e së tashmes

Qasja e mësipërme në vija të përgjithshme duke u fokusuar mbi çfarë është vendosur nën termin ‘degëzimi i ideve ekonomike’, është tashmë i dalë mode. Në botën postmoderne, është e modës të theksohet relativiteti historic i ideve dhe denoncimi ndonjë synimi për panoramën e ideve të shkuara nga perspektiva e të sotmes. Sido që ndokush që shkruan një histori të mendimit ekonomik domosdoshmërisht shikon nga e shkuara, brenda disa kufijve, është perspektiva e së tashmes. Thjesht për tu fokusuar mbi idetë ‘ekonomike’ duhen seleksionuar idetë e shkuara duke u krijuar varësia me kategoritë moderne. Ndonëse ne përpiqemi shumë ta bëjmë këtë, ne kurë nuk shpëtojmë plotësisht nga paragjykimet rreth çështjes që ne po rrekemi ti përgjigjemi. Është më mirë ta shpallësh këtë paragjykim si një mundësi të përcaktuar sesa të pretendohet se sa të pretendohet se ai nuk egziston. Objektivi i këtij libri është të shpjegojë se si ekonomiksi po shkon aty ku është sot , në fillesat e shekullit të XXI.

Një qasje e zakonshme do të ishte të shkruarit e një historie që mbulon pranimin e normës së ‘rëndësishme’ kur shkruhet mbi ekonomiksin. Sidoqë të bësh këtë është thjesht të mbështetesh tek gjykimet që kanë bërë të tjerët në të shkuarën. Kjo nuk e shmang problemin e një zgjidhjeje materjale të bazuar prej një nga interesat. Çfarë ndodh zakonisht ështe se historianët filluan me një normë konvencionale –një listë të punëve, figurave apo lëvizjeve që janë konsideruar si përfaqsuese të ekonomiksit në të shkuarën. Pastaj ata e modifikuan këtë duke zhvilluar vënien e theksit në disa vende e duke e reduktuar atë në të tjerat në përgjigje të çështjeve që u kanë interesuar dhe që ata e kanë pasur në evidencë. Ashtu siç ka ndryshuar ekonomiksi po kështu gjithashtu ka ndryshuar pamje edhe ndërtimi i qasjes ndaj normës.

Ti qasesh të shkuarës nga perspektiva e të sotmes mundet sidoqoftë të rezultojnë historitë që e bëjnë historinë jo bindëse. Kur historia e cituar është një progress nga fillimet e papërpunuara për të ‘vërtetën’ e aritur prej miqve të historianëve, bashkëkohësve apo heronjve të tjerë, rezultati ariti të quhet ‘ historia Ëhig’, pas shekullit të XIX pasi Ëhigët treguan historinë e Britanisë në këtë mënyrë dhe lexuesit kanë të drejtë të jenë skeptikë. Megjithatë, pikpamja e Ëhig-ëve ishte aksion i shumë ekonomistëve disa prej të cilëve shkruan historinë e ekonomiksit. Ata e kishin të vështirë të pranonin që teoritë e brezit të tyre dhe teknikat (për të cilat ata vetë duhet të kenë kontribuar) duhet të mos kenë qenë të epërme për këto breza të hershëm. Kritikat e këtyre punëve janë të drejta kur argumentojnë se kjo qasje e munguar e çështjeve historike të rëndësishme dhe me hope rezultoi në një karikaturë të asaj që ndodhi së fundi.

Edhe pse të egzaminosh të shkuarën në përpjekjen për të kuptuar nevojat e të sotmes kjo d.th. të tregosh tregimin si një progress. Arsyet se përse idetë evoluan ashtu si ata do të përfshinin aksidentet historike, interesat e maskuara, paragjykimet, keqkuptimet dhe të gjitha llojet e gjërave që nuk janë të përshtatshme në llogaritë e progreseve. Tregimi duhet të përfshijë linja të sigurta inkurajuese për të mos lejuar vdekjen ose duke lëvizur larg asaj që së fundi është konsideruar si ekonomiks. Ne duhet të zbulojmë se kur duhet të shikojmë mbrapa se brezat e parë kanë bërë të njëjtat pyetje të shumta – ndoshta madje çështje që ne i gjejmë të vështira për ti kuptuar- me rezultatet të cilat nocioni i progresit i bën problematike.

Historia fillon këtu

Historia filloi në këtë libër duke reflektuar qartësisht konvencionin e sigurt të pamjeve rreth asaj që përmban ekonomiksi – sigurinë e temave që janë përfshirë sepse është “e kuptueshme” që ato duhej të ishin këtu. Botuesi (pa përmendur shumë lexues) nuk do të kishin qenë të lumtur në se ai nuk do të fliste fare rreth Adam Smith-it, David Ricardo, Karl Marx ose John Meynard Keynes. Është e njohur një histori e ekonomiksit, ashtu sic kuptohet zakonisht termi. Megjithëse vecohet nga konvencionet kanunore, në të dyja rastet, si në figurat e ndryshme

8 23- 1 -

- 1 -

të rëndësishme të vendosura si relativisht të rëndësishme, ashtu edhe në disa cështje që janë përfshirë. Këtu synohet të vendosen njerëzit në një kontekst historic të përshtatshëm—dicka që ata duhet ta kenë njojtur.

Libri nuk është organizuar rreth “figurave të mëdha” të së shkuarës, sic ka ndodhur zakonisht. Kapitujt tipikë fillojnë me një diskutim të kontekstit historic dhe vazhdojnë prej këtej tek ngritja e ideve ekonomike. Theksi mbi historinë ekonomike, politike dhe intelektuale ndryshon përmes librit dhe shpalosjes së historisë së përgjithshme më pak të shquar. Arsyeja më e rëndësishme për këtë është fakti se kur ne ishim duke diskutuar periudhat kur ekonomiksi ishte më pak i shquar nga disiplinat e tjera, ka qenë më e rëndësishme për të diskutuar idetë jashtë ekonomiksit. Ashtu sic u zhvillua ekonomiksi, gjatë shekullit të 19-të, brenda një subjekti akademik, problemet e shqyrtuara prej ekonomistëve ishin shqyrtuar vijueshmërisht çka e ngriti si disiplinë. Gjithashtu, përmes librit, ka një theks mbi komunitetin dhe rrethanat jashtë të cilave idetë ekonomike u ngritën, më tepër se thjesht mbi individët; mbi atë çfarë ishte quajtur ngushtësisht si sociologjia e profesionit të ekonomiksit. Pozicioni i ekonomistave (ose më saktësisht, pozicioni i njerëzve që po reflektojnë mbi materjen ekonomike) në shoqëri ka ndryshuar dhe kjo ka ndikuar mbi mënyrën nëpër të cilën janë zhvilluar idetë. Shqyrtimi në disa kapituj me një materjal të hershëm, në këtë kuptim, përmban shumë histori të përgjithshme. Megjithatë, ashtu siç zhvillohet historia, idetë ekonomike bëhen me te dukshme dhe historitë e përgjithshme luajnë një rol më pak të rëndësishëm. Prej shekullit të 20-të, kur ekonomiksi do të bëhej një disiplinë akademike predominuese, idetë ekonomike ishin ndruar për arsyet se ishin thelbësisht brenda disiplinës.

Libri nuk mbulon rregullat normat konvencionale, por kjo gjithsesi sfidohet në disa mënyra. Bota islamike përmendet në ngjarjet e mesjetës. Filozofia politike dhe sfida Hobsiane janë një element i rëndësishëm në kapitullin kur flitet për Anglinë e shekullit të 17-të. Smithi ju është paraqitur si një filozof moralist dhe është vendosur në kontekstin e Iluminizmit Skocez. Maltiusi është portretizuar jo vetëm thjesht si economist ose demographist, por si një kontribues i debateve politike bashkëkohore. Kontributet teorike të fillimit të shekullit të 19-të të shkrimtarëve francezë e gjermanë janë vendosur përgjatë librit si homologë të këtyre anglezëve. Chamberlin është diskutuar në kontekstin e ekonomiksit industrial të SHBA, jo mbi këtë kosto të diskutueshme Britanike. Lista mund të vazhdojë. Ndryshimi më i shquar, megjithatë, është se shekulli i 20-të është një pjesë e rëndësishme e trajtimit (sidomos gjysma e librit). Në mbulim të kësaj unë kam synuar të jap brenda kufizimeve të një picture sipas mundësisë që më jep subjekti që trajtoj. E trajtuar në këtë mënyrë, synimi im është të shpjegoj se si u zgjatua disiplina deri në gjendjen e tanishme, zhvillimin brenda “kores” intelektuale që dallohet qartësisht. Megjithatë nuk janë vetëm këto trajtime.

Duke trajtuar këtë histori, në mënyrë të pashmangshme, unë kam marrë nga llogaritë e shkruajtura prej specialistëve të periudhave të ndryshme që mbulon libri. “Novacionet” e përmendura në paragrafet e mëparshme janë të gjitha të marra nga punime të tilla. Numri i vendeve ku unë kam qenë në gjendje ti shmang nga reflektimet e trajtesave konvencionale, së paku në pjesë, rreshtimi i punëve të fundit mbi mendimin e historisë ekonomike – dhe kjo është veçanërisht e vërtetë për shekullin e 20-të. Borxhet e mia kryesore janë prnuar në sugjerimet në se do lexoni më tepër në fund të librit.

9 23- 1 -

- 1 -

1.Bota e lashtë

Homeri dhe Hesiodi

Plato ishte shprehur se Homeri u edukua në Greqi dhe poemat e tij sillnin vlerat për të cilat jeta ja vlente të jetohej. Në fondin e dorëshkrimeve letrare në Egjypt, pergamenat Homerike janë më të shumta se sa të të gjithë autorëve të marrë së bashku. Madje sot, historitë e Hektorit, Akilit, Trojës dhe udhëtimet e Odisesë formojnë pjesë të kulturës perëndimore. Nuk është e qartë nëse Iliada dhe Odiseja duhen parë si punë e një individi të vetëm apo si një komplikim i punës së disa poetëve, por në të dyja rastet ato përfaqsojnë shkrimet e hershme diku rreth 750-725 v.para Krishtit prej një tradite të gjatë gojore. Epiket Homerike së bashku me poemat e Hesiodit (700v.P.K), janë aq të vjetra sa janë regjistruar të parat në Europë.

Shoqëria përshkruhet tek Iliada dhe reflektimi i mundshëm i Odise-së, në pjesën e botës Manikeane (periudha e bronxit) e Trojës rreth 1400-1100 PK dhe në pjesën e kohës së vet Homerit. Kjo ishte e renditu dhe hierarkike, bazuar jo tek marrëdhëniet e tregut por tek shpërndarja e pushtetit përmes dhuratave, vjedhjeve, çmimeve për fitimin e garave, plaçkës së luftës dhe kontributit të paguar për të mposhtur si pushtues qytete. Troja mund të kishte rënë më herët, është thënë, në se ushtria greke nuk do t’ishte kaq e përqëndruar për plaçkitje. Tregëtia ishte vështruar prej Homerit si një rrugë dytësore për të fituar mirëqënie. Heronjtë ishin luftëtarë aristokratikë të vlerësuar rigorozisht vetëm nga rangu i tyre. Dhuratat qeveritare bëheshin bazuar tek një kod reciprociteti, në të cilin ishte e rëndësishme se kur shpërndaheshin dhuratat, këto duhej të përfshinin mbajtjen e të njëjtit rang pas ndryshimit me herën e kaluar. Të zotët e vendit ishin të detyruar të jepnin mikpritje dhe dhurata për mysafirët e tyre, të cilët si përgjigje kishin një detyrim të jepnin dhurata, ndoshta tek familjet e mikpritësit në një ditë tjetër në rast kthimi.

10 23- 1 -

- 1 -

Bazat për këto ekonomi ishte familjare e kuptuar në përbërje nga pronari i tokës, familja e tij dhe të gjithë skllevërit që punonin aty. Pronarët dhe sklllevërit punonin përkrah njëri-tjetrit. Prosperiteti ishte parë prej Homerit si rezultat i egzistencës së një mirëorganizimi të familjeve të pasura. Nga ana tjetër, shikohej me dyshim një mirëqenie e tepruar, çka do të thotë se familjet duhej të ishin të pasura por jo shumë të pasura. Kishte, natyrisht, tregëtarë dhe zejtarë (ne lexuam se ushtarët grekë këmbenin grabitjet e tyre si dhe i përdornin si furnizime dhe zanatçinjtë merreshin të bënin sigurimin e detyrimeve mbi pronat e tokës), por ata ishin më pak të rëndësishëm se sa prona tokësore. Madje në se ai fitonte lirinë e tij, një skllav i cili himbiste vendin e tij mbi pronën bujqësore ai duhej të kishte humbur edhe sigurinë e tij. Fitimi i pasurisë përmes tregëtisë ishte parë si një shenjë inferiore në krahasim me realizimin e saj nëpërmjet bujqësisë apo shfrytëzimit ushtarak.

Të dy poemat që i atribuohen Hesiodit, njëra e cila ishte parë si me përmbajtje ekonomike më substanciale është ‘Punët dhe Ditët’. Ai fillon me krijimin e dy tregimeve. Njëra është e njohur si ‘Kutia e Pandoras”. Tjetra, padyshim u influencua nga historitë e krijuara në Mesopotami, tregon për animin nga vitet e arta të imortalitetit, mënjanimin nga sëmundjet, jashtë punës së rëndë, drejt një race të hekurt për të cilën puna dhe mizerja janë realitet i përditshëm. Hesiodi ju afroi lexuesve të vet shumë këshilla rreth vështirësive të jetës në këto kondita. ‘Punët dhe ditët’ është një poemë brenda së cilës gjenden tradita dhe letërsia e ndritur orientale, duke lëvizur në mënyrë pak të ngjashme ndërmjet këshillave që në ditët e sotme duken pak rituale ose astrologjike dhe këshilla praktike mbi bujqësinë ose kur bazohesh tek lundrimi në përpjekje për të shmangur humbjen në det. Ndonëse ata binin tek të njëjtat tradita, megjithatë, kur i krahason me historitë e krijuara nga babilonasit dhe hebrejtë, historitë e Hesiodit ( ashtu si të Homerit) janë krahasimisht shekullare. Është Zeus i cili sjell zhvillim dhe Hesiodi shikon moralitetin dhe lutjet ndaj Zeusit si sfidën kryesore që njerëzit duhet të realizojnë, por tregimet janë product i kurioziteteve personale të autorit, jo puna e priftërinjve.

Hesiodi mund të jetë lexuar dhe kuptuar në thelb për problemin bazë të ekonomisë e cila është kufizimi i burimeve të saj. Arsyeja njerëzore duhet të punojë sipas asaj që ‘perënditë e mbajnë ushqimin e njeriut të fshehur; përndryshe ai me një punë të lehtë madje të një dite do të mjaftonte të furnizohej për tërë vitin pa punuar më. Zgjidhjet duhej të ishin bërë midis punës ( e cila krijonte pasurinë) dhe ngeshmërisë. Hesiodi madje sugjeronte se konkurrenca mund ta stimulonte prodhimin pasi ajo shkaktonte emulacionin tek zanatçinjtë midis njëri-tjetrit. Megjithatë, edhe pse këto ide qartësisht duket se janë të pranishme tek ‘Punët dhe ditët’ ato nuk janë shprehur në ndonjë mënyrë të tillë siç janë termat abstraktë. Hesiodi përshkroi vetveten si një fermer dh tha se babai i tij ishte detyruar forcërisht të braktiste pronat e veta private. Virtutet a i shikonte të lidhura me realizimin e prosperitetit , dhe kjo s’na habit, nëpërmjet punës, nderit dhe paqes. Ideali i tij ishte bujqësia e vetmjaftueshme dhe largimi prej luftës që shkatronte prodhimin e fermerit. Ky ishte larg përçmimit aristokratik për punën dhe një mbështetjes së tyre për virtutet luftarake që mund ti gjejmë tek Homeri, edhe pse të dy poetët ndanin idenë se siguria ishte e kufizuar nga toka.

Poezitë e Hesiodit sollën një ilustrim të saktë të shkrimeve të hershme mbi çështjet ekonomike. Idetë e mprehta ekonomike ndodhen këtu, por asgjë nuk është zhvilluar shumë shpejt dhe është e vështirë të dimë sa shumë kuptimplote është të tërhiqeshe drejt tyre.

Drejtimi i pronës --- Oikonomikos-i i Ksenofonit

Periudha nga shekulli i shtatë në të katërtin Pr.Kr., përcolli një letërsi të mrekullueshme dhe arritje shkencore dhe filozofike. Thalesi (624-546 pr.K) propozoi idenë që uji ishte substanca primare që nënvizonte format e jetës dhe nocionin se toka ishte një disk fluturues mbi ujë. Anaximander (610-546 pr.K) nxorri hartën e parë të njohur në botë dhe hartoi atë që është besuar të jetë trajtimi i parë i shkruajtur në prozë. Ne njohim pak arsyetimin e tyre për shumë pak të asaj që zbuluan ata me shkrimet e tyre, por pika më e rëndësishme e tyre është se ata ishin duke mëtuar të arsyetonin rreth natyrës së gjithësisë, duke qënë liberalë në vetvete nga mitologjia. Në përfundim të shekullit të gjashtë, Pythagoras (570-490 pr.K.) përdori teorinë e soditjes si një domethënie për pastrimin e shpirtit. Megjithëse ai ishte i zënë në atë që ne sot do ta shihnim si formën e numrave mistikë në të cilën numrat dhe përqindjet kanë posedim mistik, ai dhe

11 23- 1 -

- 1 -

ndjekësit e tij bënë arritjen e kontributeve të filozofisë dhe matematikës. Shekulli i pestë pa emergjencën e dramaturgëve, Asechylus (525-456 pr.K), Sophocles (495-406 pr.K) dhe Euripides (480-406 pr.K) si dhe historianët si Herodotus (485-425 pr.K) dhe Thucydides (460-400 pr.K).Këto zhvillime formojnë sfondin për botën e Xenophon (430-354 pr.K) dhe Plato (429-347 pr.K). Për këtë periudhë nuk ka të dhëna virtuale për ekonominë. Njohuritë tona për këtë periudhë, në këtë mënyrë, vinë vetëm nga historia politike. Por ne e dimë që ekonomia e kësaj periudhe ishte, si në ditët e Homer-it, akoma e bazuar mbi agrikulturën me pronat e tokës si burimin kryesor të pasurisë. Megjithatë ka patur shkëmbime të mëdha politike dhe ekonomike në përzjerjet e shekujve. Midis më të rëndësishmëve të këtyre ishin reformat e paraqitura në Athinë nga Soloni, të quajtura archon apo drejtuesi civil i shtetit, në 594 pr.K. Këto reforma kufizuan fuqinë e aristokracisë dhe shtrinë bazat për rregullat demokratike mbi zgjedhjet prej klasave të pronarëve të një këshilli prej 400 antarësh. Toka ishte rishpërndarë, ligjet ishin kodifikuar dhe monedha e argjendit ishte stabilizuar. Lundrimi i flotës tregëtare Athinase kryhej në distanca të gjera dhe kishte një ekspansion të tregëtisë. Bujqësia e specializuar zhvilloi mallrat e eksportit të Athinës, veçanërisht vajit të ullirit, --- në këmbim të grurit. Ideali i vjetër i vetmjaftueshmërisë filloi të binte.

Ndonëse synonte të sillte stabilitet, reformat e Solonit rezultuan se ndanë klasat dhe ndryshuan politikën. Athina dhe qytetet e tjera greke gjithashtu u përfshinë në një seri luftrash me Persët. Më 480 pr.K vetë Athina ra nën Persët por flota Persiane do të shkatërohej në Salamis. Në vitet më pas ushtritë persiane u shkatruan prej Spartans në Platea dhe luftimet erdhën drejt fundit. Trashëgimia e fitores së flotës greke solli atë që Athina u bë drejtuese e aleancës detare të shteteve greke, me saktësim të kontributeve Brenda rradhëve të saj. Si rezultat i kësaj Athina u bë qendra e një perandorie me të vetmen rivale të saj të madhërishme, Sparta. Fuqitë e Athinës ishin tregëtia dhe fuqia detare; pozita e Sparta-s ishte bazuar mbi bujqësinë dhe ushtritë e saj. Lufta shpërtheu midis dy shteteve më 431 pr.K që shënoi fillimin e Luftës së Peloponezit që përfundoi me humbjen e Athinës më 404 pr.K dhe zgjidhjen e ligës detare. Për 50 vjet nga përfundimi i Luftrave Persiane, akoma pa filluar Lufta e Peloponezit, Athina ishte në një paqe thelbësore. Rezultati ishte një periudhë e një zhvillimi të mrekullueshëm të njohur si Epoka e Perikliut, sipas Perikliut i cili drejtoi për një kohë të gjatë partinë demokratike nga 461 deri më 430 pr.K. Prateria kishte lëvizur nga lindja e detit Mesdhe, me një tregëti e bujqësi të lulëzuar si dhe me një zhvillim të manifakturës, midis disa aktiviteteve tashmë bashkëshoqëruese të shoqërive komerciale.: bankingu, krediti, këmbimi valuator, lehtësirat për spekulime dhe monopoli I tregëtisë. Një historian ka shkruajtur për qënien e Athinës si “një qëndër komerciale me një kompleksitet të aktiviteteve ekonomike të cilat ishin përfundim I pakalueshëm përgjatë post-Rilindjes Europiane”. Rezultat I zhvillimit ishte baza për ndërtimin e projekteve të ndërtesave madhështore sic ishte Parthenon-i.

Në demokracinë athinjote ishin të përfshirë direct të gjithë qytetarët, - psh të gjithë meshkujt e rritur me prindër nga Athina. Madje juritë do të përfshinin qindra qytetarë dhe dashuria e athinasve për gjyqësorin,- në të cilin paditësit dhe të paditurit duhej të mbronin vetveten- tregon se ishte e rëndësishme për njerëzit që të ishin të aftë të vetmbronin interesat e tyre dhe të argumentonin provat e tyre. Pra kështu dilte e nevojshme kërkesa për trajnim në retorikë e cila ishte sjellë prej sofistëve. Sofistat ishin endacakë dhe udhetonin nga nje qytet ne tjetrin dhe mendonin qe kerkesa kryesore ishte e folura ne public dhe disa prej tyre besonin se nxënësit e tyre kishin nevoje te njihnin zbulimet e fundit ne te gjitha fushat. Sofistet ishin kështu, intelektualët e parë në Greqi – profesorë pra, pa u krijuar universitetet. I pari dhe më I madhi I sofistëve ishte Protagoras (490 – 420 PK) , I cili dha mësime të suksesshme për 40 vjet deri sa u dënua për skepticizmin e tij rreth zotave.

Sokrati (469 – 399 PK) u shfaq në pah kundër kësaj trashëgimie të “intelektualëve profesionistë”. Për shkak të udhëtimit të tyre ata mund të qëndronin pas ligjeve si antarë të vecuar të qyteteve. Ata ishin të përqëndruar në ide abstrakte dhe megjithëse ishin të shumtë ata që tregonin respect për zotat, ata u shfaqën me shpjegime jo religjioze të fenomenit që ata shihnin rrotull tyre. Cfarë lipset të vecojmë për Sokratin, është metoda e tij: bërja e pyetjeve të pafundme. Ishte kjo arsyeja përse e ndiqnin nxënësit e tij të aftë si Plato dhe Xenophon. Ai ishte, megjithatë, fuci e satirës së Aristophanes tek “Retë”, në të cilën pyetjet e tij reth përgjegjësisë së zotave sillnin shi e vetëtima në mënyrë idiote. Meqënëse ai vetë nuk shkroi asgjë personalisht, dijenitë tona rreth Sokratit janë bërë cështje prej Aristophanes dhe, mbi të gjitha, nga dialogjet e

12 23- 1 -

- 1 -

Plato dhe Xenophon. Ne mund të shfaqemi si të afërt rreth hesapeve të tyre; megjithatë, është shumë e vështirë të dish saktësisht se cilat ide duhet ti atribuojmë Sokratit dhe cilat ide vinë prej Xenophon apo Plato të cilët e përdorin Sokratin si një zëdhënës.

Xenophon vinte nga shtresat e larta athinote dhe ashtu si gjithë nxënësit e Sokratit ishte I kamur. Për shumë arsye (ndoshta të lidhura me shoqërimin e tij me Socrates I cili ishte gjykuar dhe egzekutuar më 399 PK) ai la Athinën dhe me 401 PK ai u bashkua me një ekspeditë luftarake në Persi, në një përpjekje për të ndihmuar Cyrus-in e ri për ti marrë fronin vllait të tij. Përpjekjet dështuan dhe Xenophon, në se ne priremi nga besimi në llogaritë e tij të ngjarjeve, ishte përgjegjës për udhëheqjen e trupave greke në kthimin për në Greqi. Nga viti 399 – 394 PK, ai luftoi për Sparta-n dhe, më pas, ai jetoi nën mbrojtjen e Spartanëve, në një pronë publike e më pas ai u rikthye drejt Athinës më 365 PK. Shumica e shkrimeve të tij janë bërë në këtë përiudhë ngulimi të jetës së vet.OIKONOMIKOS, titulli I punës së Xenophon’it është origjina e fjalëvë “economist” dhe ‘ekonomiks”. Megjithatë është më mirë të përkthehet si Drejtuesi I Pronës apo Drejtimi I Pronës. E marrë literalisht do të thotë Drejtimi I Punëve Familjare dhe “oikos” është një fjalë greke për shtëpinë, por me zgjerimin e kuptimit të kësaj fjale u bë e zakonshme të përdorej duke ju referuar një prone dhe “Oikonomikos’i” I Xenophoni’t është në fakt një trajtim mbi mënyrën e trajtimit të një prone bujqësore. Temat më familjare Sokratike si theksi mbi vetdisiplinimin dhe trajnimi I njerëzve për të ushtruar autoritietin, gjenden në libër, por tema kryesore është organizata eficiente. E dhënë si një theks grek mbi elementët njerëzorë të prodhimit (ndoshta një tipar I shoqërive skllavopronare) drejtimi efficient përkthehet në një lidership efektiv.

Kërkesa e parë për një lider efektiv ishte që të kishte njohuri në fushën e qënësishme, ose në kohët midis luftrave ose në bujqësi. Një njeri që ndiqej nga dikush tjetër u pa nga Xenophon’i si një lider superior dhe bindja me dëshirë ishte shumë më e fuqishmë se sa bindja me forcë. Madje ai e ilustroi këtë me shembuj të marrë nga lufta dhe Xenophon’i pa të njëjtat principe që aplikohen në një aktivitet. Kërkesa tjetër për eficencë ishte rregulli. Xenophon’i përdori shembullin e triremshave të Phoenician’ve (një anije që shtyhet prej tri rremave të përforcuara) në të cilën gjithcka ishte e stivosur kaq mirë sa që njerëzit që drejtojnë anijen e dinë ku ndodhet gjithcka, madje edhe sikur drejtuesi mos I ketë stivosur vetë. Kjo tregonte se si lipsej të ecte një pronë e drejtuar me eficencë – me një magazinim të organizuar me eficencë dhe e parashikuar. Mendohej në përgjithësi se organizimi I mirë e dyfishonte rezultatin.

E parë nga kjo perspektivë, thekset e Xenophones’it mbi eficencën ngjajnë thjesht si një ushtrim në menaxhim, I aplikuar në drejtim të një ferme bujqësore më tepër se sa të një firme moderne. Koncepti I tij mbi “artin e administrimit” , megjithatë , ishte më I gjerë se sa kjo, I zgjeruar drejt alokimit të burimeve në pronën si një e tërë. Ai e bëri të qartë këtë kur trajtoi mënyrën me të cilën Cyrus’i i Madh organizoi perandorinë e tij me një zyrtar të ngarkuar për mbrojten e popullsisë nga ndonjë sulm dhe tjetrin me detyrë për të zhvilluar tokën. Në se të dy dështojnë në punën e tyre jo eficiente, një tjetër duhet të lajmërojë që asnjëri prej tyre s’do të kishte performancë të keqe në detyrat e tij, n.q.se tjetri nuk ishte duke bërë kështu. Në se nuk do të mbroheshin frytet nga bujqësia, kjo do të thoshte humbje; pa një prodhim të mjaftueshëm, vendi nuk do të ishte I mbrojtur. Edhe pse zyrtarët ishin dhënë me të drejtë pas incentivave, prapë ishtë e nevojshme që qeveritarët kishin një interes më të gjerë mbi të gjitha punët e shtetit – bujqësia si dhe mbrojtja. Autoritetet administrative, jo mekanizmat e tregut, ishte mënyra prej të cilës burimet do të ishin shpërndarë saktë dhe prodhimi të ishte i maksimizuar.Për shkak se është dicka e cila ka paguar vëmendjen e gjerë të pasardhësve të historianëve dhe ekonomistëve, u bë e nevojshme gjithashtu përmendja dhe llogaritja e Xenophon’it për ndarjen e punës. Ai e shqoi se në një qytezë të vogël, I njëjti puntor duhej të bënte karrige, dyer, parmenda, dhe tavolina, por ai nuk mund të kishte njohuri në të gjitha këto aktivitete. Në qytete të mëdha, megjithatë, kërkesa është kaq e madhe sa që njerëzit kanë mundësi të specializohen në sejcilin nga këto detyra duke u bërë më efficient. Duke u kthyer mbrapa tek prona, Xenophon’i argumenton se ndarja e punës mund të praktikohet në guzhinë, ku dicka e pregatitur në një guzhinë të madhe është më superiore se sa ushqimet e përgatitura në një guzhinë të vogël ku një person kryen të gjitha detyrat.

Modëli njerëzor I Xenophon’it është ndërveprues me natyrën – jo me njëri tjetrin përmes tregut. Eficienca productive përfshiu menaxhimin e përdorimit të burimeve natyrale e kështu u përdorën në fakt shumë prej tyre. Kjo e tija është një botë statike e cila është marrë si e dhuruar

13 23- 1 -

- 1 -

nga natyra që njihet e kuptohet. Tregëtia dhe tregu janë periferike. Marrja e zhvillimit të tregëtisë në Athinë në këto kohë, ishte ndoshta surprizë që pronat bujqësore janë aq qendrore në drejtim të pikpamjes s Xenophon’it mbi aktivitetin ekonomik, sa c’ishtin edhe për Homerin. Kjo mund të shpjegohet prej pozicionit të tij si një ushtar dhe, për 30 vjet si një pronar tokash nën mbrojtjen e Spartës. Për disa bashkëkohës të tij, shpjegime të tilla janë të vështira të mbrohen.

Shteti ideal I Plato’nit.

Sfondi i Republic’ës të Plato’nit, i cili përpiqet të sjellë një project për shtetin ideal, është politika që përpin turmat athinote dhe shteteve të tjera greke në shek.V dhe IV PK. Eksperienca e pati mësuar Plato’nin se as demokracia dhe as tirania nuk mund të sillnin një shoqëri të stabilizuar. Drejtuesit në një demokraci nuk do të vepronin sipas drejtësisë, por do të përdornin postin e tyre për të fituar mbështetje. Tiranët, nga ana tjetër, do ta përdornin fuqinë e tyre për të zgjeruar interesat e tyre, e jo për interesat e shtetit si një I tërë. Por pa një udhëheqës do të kishte kaos. Zgjidhja e Plato’nit për këtë dilemë ishte që të krijohej një klasë me mbretër filozofë – “gardianët” – të cilët do të qeverisnin shtetin në interes të të gjithë shoqërisë. Kështu do të ishte e vetpërcaktuar, për ata do të ishte një e vetme aftësia për të kuptuar se si shoqëria duhej të ishte e organizuar. Në shtetin ideal gjithë edukimi dhe mënyra e jetesës do të ishin projektuar për të stërvitur ata për rolin e tyre dhe ti siguronin që ata e përmbushën atë rol me saktësi. Të sigurohej se gardianët nuk do të korruptoheshin, nuk do të ndiqnin interesin e tyre personal, ata do të ishte e ndaluar të kishin prona personale si dhe, madje, u ndalohej të preknin ar dhe argjend. Ata do të merrnin c’farë kishin nevojë për të jetuar si dhe një rrogë nga tepricat e komunitetit. Në ndryshim nga tiranët, ata do të vendosnin, së pari, interesat e shtetit. Vizioni i Plato’nit ishte I lidhur me organizimin efikas të shoqërisë – me një shoqëri të drejtë të organizuar mbi principe racionale. Ashtu si edhe autorë të tjerë grekë, ai e pa efikasitetin si një përfshirje të elementit njerëzor në prodhim. Njeriu duhej të specializohej në ato aktivitete për të cilat ata ishin përshtatur në mënyrë të natyrshme dhe duheshin trajnuar në varësi të kësaj. Në fakt origjina e qyteteve (shtete) shtrihet në specializimin dhe në varësinë e njerëzve nga njëri-tjetri. Ajo morri dotacionin fizik të burimeve dhe teknologjisë për siguri. Ajo ishte një botë statike në të cilën kushdo kishte një vend të caktuar, të trajtuar nga sipërmarës të një administrate efikase prej sunduesve të pa interesuar. Edhe pse ai pa një rol të tregtisë, roli për tregun në këtë shtet ideal ishte shumë i kufizuar. Konsumatorët e të mirave duhej të blinin e shisnin, por pasuritë duhej të shpërndaheshin në mënyrë të përshtatshme (mbi principe metematike) midis qytetarëve. Nuk do të kishte fitime apo pagesa të interesit. Kjo pamje e shteteve presupozonte që qytetet do të mbeteshin të vogla. Në një punim të mëvonshëm, Plato argumentoi që numri optimal I banorëve në një qytet të ishte 5040. Arsyeja e zgjedhjes së këtij numri ishte sepse ai ishte I plotpjestueshëm prej 10 numrave të parë të plotë dhe kështu do t’lejonte ndarjen në një numur optimal prej bashkësisë së administratorëve. Ideja se qytetet lipsej të ngeleshin të vegjël ishte e qenësishme nga praktika e qyteteve greke, e imponuar prej përshtatjes së tokës bujqësore dhe burimeve. Kur popullsia të rritej, një qytet duhej të organizohej në një ekspeditë për të themeluar një koloni. Kjo koloni do të bëhej një qytet I ri në të cilin mënyra greke e jetesës do të mbahej gjallë. Koloni të tilla të cilat shpesh janë bërë të pavarura nga qytetet prej të cilave lulëzuan, ishin themeluar përgjatë Mesdheut, vecanërisht në Italinë e jugut, Sicili dhe Afrikën e veriut.

Plato ishte një aristocrat, I përfshirë në punët publike të Athinës, I cili luftoi dhe ushtarakisht disa herë në fushata ushtarake. Në jetën e tij të hershme ai pati udhëtuar shumë, duke vizituar komunitetin pitagorean në Itali, nga I cili ka mundësi të ketë siguruar interesin e tij për matematikën. Ndërsa në Sicili ai u përfshi me sunduesin e Sirakuzës dhe dështoi në trajnimin e Dionisit të II për lidership pas vdekjes së babait të tij, Dionisit I në 367 PK. Rreth 375 PK ai themeloi Academy’në e tij ( në ullishten e shenjtë të heroit Academus sapo në dalje të Athinës) në përpjekje për të trainuar shtetarë e për ti bërë filozofë. Ndryshe nga shkollat e themeluara pak vjet më herët prej Isocrates, I cili e vinte theksin tek retorika, Plato besonte se ishte shumë e rëndësishme të mësonte principet e një qeverisjeje të mirë. Disa nga studentët e tij u bënë sunduesa (tiranë) dhe, Plato I pa detyrat e Academy’së së tij si ofertë këshillimi për njerëz të tillë. Në këtë rast të fundit, një tiran besohej të kishte moderuar sundimin e tij si rezultat I mësimeve të Plato’nit.

14 23- 1 -

- 1 -

Aristotle mbi drejtësinë dhe këmbimin.

Aristotle (384-322) ishte bir fizikani dhe një student I Plato’së. Ai u lidh me Academy në moshën 17 vjec dhe qëndroi këtu deri me vdekjen e Plato’së, 20 vjet më vonë. Ndikimi I Aristotle mbi brezat pasardhës ishte I tillë, që për shumë njerëz, ai ishte thjesht ‘filozofi’. Shkrimet e tij përmbajnë filozofi, politikë, etikë, shkencë natyrale, mjekësi dhe virtualisht, të gjitha fushat e hulumtimit, dhe ai dominoi mendimin në këto zona për afërsisht 2000 vjet. Kontributi I tij për ato që sot janë mendim I cështjeve ekonomike, janë gjetur në dy pjesë: Libri I V-të tek Nichomachean Ethics dhe Librin e I-rë të Politikcs. Paraprakisht ai analizoi konceptin mbi drejtësinë dhe më vonë ai trajtoi natyrën e qytetarëve dhe të shtetit.

Në sistemin legal të Athinës, njerëzit të cilët kishin grindje me njëri-tjetrin duhej të shkonin së pari tek një arbitër I cili do t’përpiqes të shtrinte mirkuptimin duke dhenë një zgjidhje. Vetëm në se vendimi I arbitrit ishte I papranueshëm për ndonjë prej pjesëmarësve grindja shkonte në gjykatë, në të cilën rasti vendosej të zgjidhej prej gjykatës në harkun e kufizimeve të vendosura prej dy pjesëve mëtuese ose midis kufizimeve të vendosura nga arbitri kundër vendimit të të cilit pjesët në konflikt ishin ankuar të lënduar. Në Librin V-të të Nichomachean Ethics Aristotle I kishte konsideruar principet e drejtësisë si të domosdoshme për trajtimin e grindjeve të tilla. Kjo perspektivë është interesante sepse menjëherë u formuan ato që ishin mendimet e tij të principeve që duhej të aplikoheshin për dhënien e drejtësisë dhe po kështu ai u morr me raste të vecanta këmbimi (në të cilat individët blerës e shitës negocionin me njëri-tjetrin rreth mallrave specifike). Ai nuk u morr me këmbimin e organizuar, të tregut konkurrues. Në të vërtetë ishte dicka e tillë , edhe pse tregëtia ishte e zhvilluar mirë në Athinë prej shekullit të katërt PK, tregjet competitive ishin pak dhe larg midis njëri-tjetrit. Bie në sy fakti që cmimet e mallrave standarte ishin regulluar (ndonëse cmimi I këngëtarëve ishte fiksuar, - në se kërkesa për shërbimet e këngëtarëve të vecantë ishte e lartë, ata do të shpërndaheshin me votim) dhe kualiteti I mallrave të manifakturuara ishte ndoshta mjaftueshmërisht I ndryshueshëm dhe cmimi I cdo artikulli do të duhej të ishte negociuar privatisht, si një rast këmbimi I vecantë.

Kur ishte duke u marrë me këmbimin e shpërndarjen e mallrave, Aristotle shqoi midis tre tipeve të drejtësisë. E para ishte drejtësia e shpërndarë. Kjo kërkonte që mallrat (ose nderi ose gjithcka e shpërndarë) janë dhënë tek njerëzit në proporcion me meritat. Ky ishte një problem I zakonshëm në kohën e Aristotle’it, për shumë ishte dhënë prej shtetit si placka e luftës , argjendi nga minierat e Laurium’it dhe shumë të mira të tjera. Koncepti I Aristotle’s për shpërndarjen e drejtë ishte një nocion shumë elastic pasi meritat mund të përcaktoheshin në rrugë të ndryshme dhe pozicioneve të ndryshme. Pas një beteje, meritat duhej të ishin matur prej kontributit të ushtarëve për fitore. Me një ortakëri, drejtësia do t’kërkojë që mallrat të ishin shpërndarë në proporcion të kapitalit të investuar prej cdo personi këtu. Për më tepër, kriteri I ndryshëm duhej të ishte përdorur për vlerësimin e meritës: në një demokraci duhej të merrej ajo që të gjithë qytetarët duhej të fitonin një pjesë të barabartë, ndërsa në një oligarki, oligarkët do t’mendonin si të përfitonin pjesë të mëdha në raport me qytetarët e tjerë. Tipi I Dytë I drejtësisë apo drejtësia e korrigjuar – duke vendosur në vend padrejtësitë e kaluar së bashku me kompensimet e atyre që e kishin pësuar me humbje për këtë shkak. Korrigjimi I drejtësisë I vendos palët në barazi. Në fund vjen drejtësia reciproke (ose e ndryshuar) apo thënë ndryshe, drejtësia në këmbim.

Në se dy njerëz këmbejnë mallra, si e bëjnë për të caktuar momentin më të drejtë të transaksionit? Një mënyrë, zakonisht e përdorur në Greqinë e lashtë, është të argumentojë se në qoftë se këmbimi është vullnetar, ai duhet të jetë I drejtë. Xenophon citonte një shembull të dy djemve,- njëri I gjatë e me tunikë të shkurtër e tjetri I shkurtër e me tunikë të gjatë – të cilët këmbyen tunikat. Pamja konvencionale ishte se ky ishte një këmbim ligjor, për të dy djemtë, të cilët përfitonin reciprokisht. Aristotle, pranoi megjithatë, se në këmbime të tilla drejtësia nuk përcakton një cmim unik, por thjesht një rreshtim të cmimeve të mundshme midis cmimit më të ulët të shitjes që mund të pranohet nga shitësi dhe cmimit më të lartë të blerjes për të cilin është pregatitur blerësi. Ka në këtë mënyrë mundësi për një ecje drejt përcaktimit të një cmimi të drejtë brenda kësaj renditjeje të mundshme. Përgjigja e tij ishte kuptimi harmonic I dy cmimeve ekstreme. Kuptimi harmonic ka një pronë e cila ka cmimin e drejtë, sipas tij, 40% mbi cmimin më të ulët që pranon shitësi dhe që është gjithashtu 40% më e ulët se cmimi më I lartë që është

15 23- 1 -

- 1 -

përgatitur blerësi për të blerë. Drejtësia përfshin gjetjen e një kuptimi midis ekstremeve prej të cilëve asnjëri nuk është I drejtë.Principi që drejtësia përfshin zgjidhjet sipas një kuptimi të përshtatshëm, gjithashtu aplikon drejt dy formave të reja të drejtësisë. Shpërndarja e drejtësisë përfshin proporcionalitetin ose proporcionin gjeometrik dhe është e shoqëruar me kuptimin gjeometrik. (Kuptimi gjeometrik I dy sasive është gjetur prej shumëzimit të tyre të përbashkët dhe marrjes pastaj të rrënjës katrore të rezultatit).

Ndreqja e drejtësisë përfshin proporcionin aritmetik (kompensimi duhej të barazohej me atë që ishte humbur). Ne kështu gjejmë se Aristotle kishte vënë në ndërvarësi të tre tipet e drejtësisë sipas tre tipeve të kuptimit që ishin njohur prej tij: gjeometrikja, aritmetikja dhe kuptimi harmonic. Kjo është larg të qenit e rastësishme. Aristotle, si Plato, ishte I influecuar fuqimisht prej Pythagoreans’ve, të cilët llogarisnin marrëdhëniet matematikore midis shënimeve muzikore. Besohej se harmonitë e ngjashme dhe normat përpjestimore do të shpjegojnë fenomenet e tjera dhe në këtë mënyrë nuk ka surprizë që ishte një paralele e afërt midis teorisë së drejtësisë së Aristotle’s dhe normave matematikore dhe harmonive.

Influenca e matematikës së Pythagoreans’ve mbi njehsimet e Aristotle’sit për këmbimin, ushtroi një ndikim akoma më tepër. Prej kohës së Aristotles-it ishte gjerësisht e pranuar se gjiththcka ishte ndërtuar nga bashkime më të thjeshta të përbashkëta (atomizmi). Gjeometria ishte bazuar mbi pikët, aritmetika mbi numrin ‘1’ e kështu edhe bota fizike. Besohej se mbi këtë kuptim që fenomenet e ndryshme ishin të matshme në sensin që ato ishin të shpjegueshme njëlloj si normat e gjithë numrave. Kjo ishte arsyeja përse morrën famë Pythagoreans’ët drejt zbulimit që egzistonte mbi nr.irracionalë si ∏ ose √2 që nuk mund të shpreheshin me nr.racionalë. Këmbimi I një malli me një tjetër ishte I rëndësishëm sepse bëhej bazuar tek mallrat e matshëm – këpucët mateshin me sasinë e grurit. Por nëse një këpucëbërës nuk dëshironte grurë, ose një bujk nuk do të donte këpucë, këmbimi do të ishte I pamundur, duke e bërë të pamundur krahasimin e dy mallrave. Si duhej të zgjidhej ky problem ? Përgjigjja e Aristotles’it ishte paraja. Këpucëbërrësi dhe bujku duhej të mos dëshironin sejcili produktin e tjetrit, por ata duhej që sejcili ta shiste mallin me para, c’ka do të thotë se këpucët dhe gruri do të krahasoheshin përmes zbatimit të kursit të cmimit të tyre. Është kërkesa që I bënte mallrat të matshëm dhe paraja vepron si një përfaqsuese e kërkesës.

Aristotle’si dhe blerja e pasurisë.

Megjithatë, edhe pse paraja ishte themelore për mendimin e Aristotles’it, ai besonte se ishin të qarta kufijtë që legjitimonin rolin e aktivitetit tregëtar. Argumenti I tij ishte bazuar në një dallim midis dy tipeve të fitimit të pasurisë. E para ishte një pjesë e manaxhimit të pasurisë mbi tokën. Një njeri duhej të njihte gjerat sic ishin tipet e gjësë së gjallë që sillnin më shumë fitim, apo kohën e mbjelljes së grurit apo mbledhjes. Këto ishin rrugët natyrale në të cilat fitohej pasuria. Në ndryshim me këtë, tipi i dytë – fitimi I pasurisë nëpërmjet këmbimit – ishte i pa natyrshëm, për shkak të përfshirjes në fitimin e harxhimeve të dikujt tjetër. Rruga e panatyrshme e fitimit të pasurisë përfshinte tregëtinë dhe fajdenë (dhënien e parasë me interes). Diku midis këtyre vijnë aktivitetet sic janë minierat.

Filozofët sokratikë, përfshirë Xenophon’in, Plato’në dhe Aristotle’n mbajtën pikpamjen se qytetarët duhet të synojnë tek një jetë e mirë. Kjo ishte jeta e polisit, ose qytetit të pavarur në të cilën qytetarët luajtën një pjesë active në jetën civile. Të bëhej kjo kishte nevojë për burime materjale, të ofruara nga pronat e tyre. Rrugët natyrale të fitimit të pasurisë ishin së pari ato që zhvilluan stokun e të mirave të nevojshme për të pasur një jetë të mirë. Ndonëse manaxhimi I pronës ishte përcaktues, tregëtia për të siguruar mallra që nuk do t’mund të prodhoheshin në shtëpi dhe këmbimi I një mbiprodhimi të produktit për dicka që do të kishte më shumë nevojë, ishte përsosmërisht natyral. Por një pjesë e rëndësishme e kësaj jete ishte se dëshirat ishin të limituara, dhe kështu së pari një burrë kishte mjaft pasuri të jetonte në një mënyrë të drejtë dhe, ai nuk do të kishte nevojë për më tepër akumulim pasurie. Normat e larta të konsumit nuk ishin pjesë e një jete të mirë. Kishte në këtë mënyrë një kufi drejt blerjes së natyrshme të pasurisë.

Ajo që shqetësoi Aristotle’n rreth tregëtisë ishte se ai ofroi panoramën e një akumulimi të pa kufizuar të pasurisë. Kjo ishte dicka për të cilën athinasit ishin të ndërgjegjshëm, ndonëse qyteti shtet i vetmjaftueshëm ishte ideal, patën qenë disa kriza kur qyteti pati qenë I detyruar të

16 23- 1 -

- 1 -

shtonte paratë për tregëtarët. Tipikisht, tregëtarët nuk ishin qytetarë, kështu që ngrritja e monedhës në këtë mënyrë do të thoshte se ajo ishte duke shkuar jashtë polis’it. Gjë a gjëza ishte se edhe po qe se ata nuk bënin ndonjë gjë të vlefshme, tregëtarët dhe spekulatorët u prirën të krijonin kaq shumë pasuri me të cilën ata do të ndihmonin jashtë qytetit në raste krizash. Si ishte e mundur kjo? Përgjigja e Aristotles’it ishte se të mirat mund të përdoreshin edhe nga të tjerët ose të këmbeheshin. Kjo është arsyeja që pararendësi është I përshtatur , një procedurë natyrale, si është shkëmbimi midis njerëzve të cilët kanë nevojë për mallra të ndryshme nga ato që ata zotëronin së fundmi. Nga ana tjetër, këmbimi I thjeshtë për qëllimin e të bërit para, është I panatyrshëm, për mallrat që nuk janë përdorur pë qëllime të tyre të përshtatshme. Panatyrshmëria e aktiviteteve të tilla është zbuluar në krijimin e kësaj pasurie prej sugjerimit të këmbimit që pasuria do të grumbullohej pa kufi – dicka që Aristotle’si e besoi si të realizueshme. Njerëzit duhej të ishin të kamur me monedha, argumentonte ai, kur ata ishin ende të mjerë për shkak të mungesës së ushqimeve.

Panorama me egzistencën e limiteve për sigurimin e mirëqënies dhe përdorimi I këmbimit thjesht në përpjekjen për të bërë para, përshtati teorinë e drejtësisë së Aristotles’it. Thelbi I sigurimit natyral të pronës është se njerzit krijuan mundësinë të bënin një jetë të mirë në polis. Pati objektiva të qarta dhe nuk ndiqej thjesht e mira personale. Në mënyrë të njëjtë, kur autori ju kthye të njëjtës cështje për drejtësinë tek Nichomachean Ethics, Aristotles’i u morr me padrejtësinë që u rrit “jo nga ndonjë lloj I vecantë I të këqijave sic është vetdhembshuria, burracakëria, zemërimi, karakteri I keq ose kurnacëria, por thjesht nga aktivitetet për të cilat motiv është kënaqësia që rritej prej fitimit”. Për të arritur në dallimin e këtij tipari, së pari mund të shohim njëherë ndarjen e Aristotles’it nga një sferë jetësore – e njëherë tjetër ishte bindja për ta përshkruar si ‘ekonomik’ – bërjen e parasë. Ajo që ishte domethënëse, megjithatë, ishte se Aristotles’i nuk e pa këtë sferë si një mbulesë, madje as të pjesës kryesore të këtyre aktiviteteve që ne tani I mendojmë si ekonomike, për prodhimin dhe për tipet më të rëndësishme të tregëtisë që ishin të përjashtuara. Madje më kuptimplotë është fakti se ai nuk e pa tregun dhe aktivitetet e bërjes së parasë si një qasje drejt mekanizmit që do ta regullonte shoqërinë. Rregulli ishte krijuar jo nëpërmjet ndjekjes përfundimtare të qëllimeve personale, por nëpërmjet administrimit efikas.

Ashtu si edhe Plato’ni, Aristotle’si ishte një mësues. Në vitin 342 PK ai ishte caktuar si tutor I Aleksandrit të Madh dhe më 355 PK ai u rikthye në Athinë për të themeluar shkollën e tij, Liceum’in. Ishte Aleksandri I cili shkatëroi pavarsinë e qytet shteteve të Greqisë, e kështu I ligështuar prej Luftrave Peloponeziane, aq sa ai zgjeroi Perandorinë e vet Maqedonase me përfshirjen jo vetëm të pjesës së mbetur të Greqisë, por gjithashtu Egjitptin dhe pjesën më të madhe të Perandorisë Perse, përmes Indisë. Ndonëse perandoria e Aleksandrit ishte relativisht jetëshkurtër, coptimi I saj u bë pas vdekjes së tij më 322 PK, pati si efekt kryesor shpërndarjen e kulturës greke në botën e lashtë. Epoka e qyteteve shtete të pavarura të Greqisë ishte e gjatë dhe perandoritë Persiane dhe Egjyptiane I kishin paraprirë asaj. Grqishtja u bë gjuhë zyrtare dhe flitej gjerësisht në qytetet (edhe pse jo në fshatra) dhe matematika Greke, shkenca, mjekësia dhe filozofia lulëzuan në qytete të tilla si Aleksandria në Egjypt. Shkrimet e filozofëve grekë, edhe pse hodhën rrënjë në qytet shtetet greke, ato u shtrinë gjërësisht, në një audiencë të largët.

Roma

Në kohën e vdekjes së Aleksandrit, republika romane kontrollonte jo më shumë se një zonë të vogël në pjesën perëndimore të gadishullit Italian. Gjatë tre shekujve të ardhshëm kjo do të rritej si një perandori që do të mbulonte shumicën e Europës dhe veriut të Afrikës. Kur vdiq Augustus’I (Ps.K), Perandoria Romane shtrihej nga Spanja në Siri dhe nga Rhineland në Egjypt. Ajo u shtri më tej pas zgjerimit në kohën e Trajanit (98-117 Ps.K) dhe, ndonëse ajo humbi teritore, vecanërisht në pjesën tribale të veriut të Francës, ajo kishte shumë nga kufijtë e njëjtë deri në fund të shekullit .IV. Rrugët, qytetet dhe punët e tjera të rëndësishme publike ishin kryer mbi një nivel të pakrahasueshëm. Roma ishte, pa dyshim, civilizimi më I fuqishëm që bota perëndimore kishte parë.Roma prodhoi armë me të cilat pushtoi botën dhe po kështu arkitektura që krijoi një sens adhurimi për këto prej atyre që I panë pas rënies së saj. Latinishtja u bë gjuha e edukimit të klasave në Europë. Megjithatë qendra e Perandorisë ishte gjithmonë në Lindje. Roma u rivendos

17 23- 1 -

- 1 -

në Egjypt për ofertën e saj të grurit. Qytetet e mëdha perandorake dhe shumë nga popullatat e saj ishin në provincat e lindjes dhe në Azinë e Vogël. Në kontrast, pjesa perendimore e perandorisë mbeti thellësisht rurale. Qendra kulturore e perandorisë ishte gjithashtu në pjesën lindore të perandorisë – në qytetet e helenizuara sic ishin Antioch dhe Aleksandria, në të cilat grekët vazhdonin të kishin avancë në shkenca dhe filozofi. Shkrimtarët romanë ja u dedikojnë përgatitjenn e njohurive të tyre grekërve, me përfundimin se romanët mes tyre besojnë gjerësisht se kanë kontribuar pak për ekonomiksin. Ata janë të shqetësuar se kanë mundur të jenë më tepër pragmatistë se mendimtarë – më tepër inxhinierë se sa shkencëtarë. Megjithëse, ndërsa nuk kishte ndonjë të angazhuar të krahasueshëm me Plato’nin apo Aristotes’in, kjo panoramë është larg nga të justifikuarit. Shkrimtarët romanë bëjnë një tip tjetër kontribuesish, pasi shpjegimi gjendet tek ajo se romanët patën themeluar një strukturë të tyren shoqërore.Struktura romane lidhi fuqinë politike me pronarët e tokave dhe shërbimin ushtarak. Lufta dhe pushtimi ishin burimi kryesor I pasurisë dhe ushtarët shpërbleheshin me dhurata pronësie mbi tokën, shoqëruar kjo edhe me fuqi politike. Nga romanët pritej të ishin të gatshëm të duronin vuajtjet dhe rreziqet e luftës si përpjekje për të mbrojtur fuqinë dhe mirëqënien e tyre. Ndjekja e kësaj për më tepër bëhej nga të pasurit të cilët kishin më tepër pasuri për të mbrojtur dhe për këtë lipsej të ballafaqoheshin me rreziqe më të mëdha. Njerëzit e varfër fitonin më pak nga lufta dhe duhej në këtë mënyrë ose të paguanin taksa ose ju kërkohej të luftonin. Tregëtia ju ofronte bazat e mirëqënies por kjo mirëqënie duhej të shndërohej në tokë në se ajo do të sillte fuqi politike. Toka në këtë mënyrë ishte forma e parashquar e fuqisë ekonomike.

Filozofitë, që fituan shumë adhurues në Romë, vecanërisht ndër klasat e larta, së bashku e kishin origjinën në Greqi: Cynicism’i, I themeluar nga Diogenes I Sinope’s (410-320 PK) dhe degëzimi I tij, stoicizmi, themeluar nga Zeno I Citium’it (335-263 PK). I fundit eksponent I madh I stoicizmit ishte Marcus Aurelius’i perandori romak nga 161-180 Ps.K. Cycicism’i, sipas mësimit të fundit te Epicurus’it (341-270 PK) e vuri theksin këtu dhe tani. Liria nga dëshirat realizohej përmes reduktimit të nevojave personale drejt minimumit të varfërisë, duke jetuar në atë nivel që rregullisht njerëzit do ta quanin varfëri. Stoikët besonin se lumturia rezultonte jo nga posedimi materjal por prej virtyteve. Morali mbi virtytet ishte e vetmja e mirë, c’ka do të thoshte se njeriu I cili kishte bërë më të mirën ai nuk do të kishte asgjë për të pasur si keqardhje. Për të dy grupet, Cynics dhe Stoics, përfshihej duke u ndjekur natyrshëm. Ata ishin në këtë mënyrë të përgjegjëshëm për idenë e ligjit natyral, prej të cilit ligjet njerëzore dhe institucionet do të gjykoheshin.

Koncepti I ligjit natyral, I aplikuar me tërë humanizmin e tij, solli krijimin e fushës ku romanët kryen, ndoshta kontributin e tyre kryesor për mendimin social – jurisprudencën. Ligji romak ka ushtruar një influencë të madhe mbi sistemet ligjore pasardhëse. C’ka është më e rëndësishmja, shumë ide ekonomike të rëndësishme ishin trajtuar në ligjin tregëtar roman. Romanët kishin një respect të madh për pronën dhe ligji përmbante shumë klauzola në interes të pronarëve. Idea e korporatave, duke pasur mundësinë e egzistencës së një farë pavarsie të individëve pjesëmarës në të, vjen nga ligji i Romës. Ligji mbi kontratat lejonte tregëtinë dhe garantonte të mirat si dhe i lejonte ato të transferoheshin. Megjithatë, ndonëse tregëtia lejohej, fitimi i pasurisë nga tregëtia mbeti shumë I diskutueshëm se sa të mirat me burim nga pronësia mbi tokën. Kishte gjithmonë një sens që mirëqënia e siguruar nga tregëtia, e cila u shfaq vecanërisht e fuqishme në mënyrë të papërcaktuar si vendosje, ishte prishur në atë mënyrë që mirëqënia që varej nga toka nuk e kishte. Idetë stoike ishin origjina e konceptit të arsyes ashtu sic ajo u shfaq më së shumti në ligjet tregëtare.

E një rëndësie të pjesëshme ishte idea, duke u kthyer prapa tek Aristotle’si, që n.q.se të gjitha palët kanë qenë dakord për një kontratë vullnetare, kjo kontratë duhet të jetë e drejtë. Që një kontratë të jetë e qënësishme, të gjitha ato që ishin të domosdoshme ishin që palët ta kishin pranuar atë dhe jo që një formulë apo ritual I pjesshëm kishte qënë ndjekur. Kjo fokusonte vëmendjen mbi rrethanat nën të cilin një veprim ishte vullnetar – mbi pikën tek e cila shtrëngimi jepte një veprim që nuk ishte mbi baza vullnetare. Në se dikush do tregonte se ai kishte hyrë si kontraktor nën kërcënim, ai duhej të ishte I aftë ta anullonte atë mbi arsyet që ai do të kishte për të treguar se nuk kishte hyrë në kontratë mbi vullnetarizmin. Në përgjithësi, megjithatë, një kërcënim e mbante kontratën të pa mundur vetëm në se ajo ishte e aftë të alarmonte një virconstans: një burrë me karrakter të fortë. Do të ishte normale, edhe pse jo ngaherë, që të kishte një kërcënim të forcës fizike. Nevoja për pranim ishte arsyeja se përse hileja e

18 23- 1 -

- 1 -

kokëfortësisë dha një kontratë të pamjaftueshme. P.sh. dikush nuk e pranon një kontratë në se ai kishte gabuar rreth cilësisë së mallrave që I ishin ofruar. Një pazar normal I bazuar mbi një kontratë, në këtë mënyre, ishte I lejuar.

Konkluzionet

Bota e Greqisë së lashtë dhe madje edhe e Romës mund të shihen shumë të largëta.Megjithatë, idetë e zhvilluara këtu janë shumë të rëndësishme për tu sygjeruar përkundër distancës së largët kohore. Filozofia greke ka ushtruar një influencë të thellë mbi mendimin perëndimor dhe mendimi ekonomik i diskutuar në këtë libër formon pjesë të kësaj tradite të gjerë. Rruga jonë e arsyetimit shkon mbrapa tek Plato dhe Aristotle’si. Plato argumentoi mbi egzistencën e universals – idenë, format e thjeshta që do të ishin të kuptuara vetëm përmes arsyetimit abstract. Në ndryshim me të, Aristotle’si pa faktet konkrete si fondamentale dhe principet e pergjithshme patën qenë të varura nga ato përmes një procesi induksioni. Këto dy pikpamje të ndryshme ende rrethojnë ekonomiksin modern. Ligji roman ka qenë në mënyrë të ngjashme influencues. Në përfundim, klasikët formuan një pjesë të rëndësishme të edukimit të shumë ekonomistëve, së fundmideri në shekullin e njëzetë, me rezultatin që shumë nga shkrimtarët diskutuan sipas asaj që do t’shohim në ndjekjen e kapitujve ku duket se ata janë të influencuar direct prej tyre.

Bota e lashtë ishte dominuar prej vetmjaftueshmërisë dhe me një këmbim vende-vende. Aq sa nënkuptohet nga termi, këmbimet ishin qartësisht dicka mbi të cilin njerëzit patën kontroll I cili ishte I natyrshëm dhe një vëmendje e madhe duhej ti kushtohej për sa kohë ato ishin të drejta. Megjithatë, edhe pse nuk egzistonte një ekonomi tregu në sensin modern, aktiviteti tregëtar ishte zhvilluar mjaftueshëm si dhe shquhej po mjaftueshëm një qasje sipas kësaj sfide të rëndësishme. Në tërësi, mendimtarët pikpamjet e të cilëve janë njohur prej nesh ( ne kemi regjistruar pak se si tregëtarët mes veti shfaqnin mallrat ) ishin një dyshim i tregëtisë. Këto dy tema – drejtësia dhe morali I tregëtisë, - dominuan diskutimet e cështjeve ekonomike në krye të shekullit të .XVII. dhe prej kësaj kohe egzistenca e ekonomisë së tregut dhe një mentalitet tregëtar u pat pranuar.

2MesjetaRënia e Romës.

Bota e lashtë është konvencionalisht mendimi që ka përfunduar me rënien e Roma’s dhe perandorisë romane. Ky ka qenë një process I tërhequr gjatë me fundin e tij zakonisht të datuar me rënien e Perandorisë Perendimore më 476, ndonëse Perandoria vazhdoi në lindje bazuar në Constantinople (Byzantium), vecanërisht për 1000 vjet të tjera. Bota moderne që ka filluar në shekullin e .XV. Ky ishte shekulli I Rilindjes , kur Europa rizbuloi humanizmin klasik dhe portugezët eksploratorë zbuluan Botën e Re dhe rrugët detare për në Lindjen e Largme. Një datë simbolike ishte rënia e Constantinople’sit tek Turqit më 1453. Midis këtyre datave ne kemi të ashtuquajturën Mesjeta’n.

E datuar në këtë llogjikë, Mesjeta mat afro një millennium të historisë europiane, gjatë së cilës ndodhi një thellim I tipareve ekonomike, sociale e politike. Mënyra nëpërmjet të cilës njerëzit realizuan sensin e këtyre ndryshimeve, nuk mund të kuptohej e ndarë nga besimi fetar. Ngjarjet kyce këtu ishin adoptimi I krishterimit si një fe e Perandorisë Romane. Perandori Constantin ( 272/3-373) ishte konvertuar drejt kristianizmit më 312 dhe nën Teodosin ( 346-395) kristianizmi bëhet fe zyrtare, dhe tashmë jo kristianët dhe heretikët filluan të përndiqeshin. Religjioni dhe politikat mbetën të ngatëruara për shekuj dhe për të huajt, rregullat tipike të elitës favorizuan versionet jo ortodokse të kristianizmit. Kristianët Arianë ( heretikë në marrëdhënie me fenë zyrtare të Perandorisë ) ishin shpërndarë nëpër zonat rurale të fshatrave. Pas rënies së Roma’s dhe Isltmi filloi të ishte më I fortë, konflikti midis tyre u eklipsua nga shumë grindje brenda kristianizmit.

19 23- 1 -

- 1 -

Problemet ekonomike luajtën një rol të rëndësishëm në rënien e Perandorisë Roman’e, madje goditjet nga dallgët e invadorëve barbarë, sollën shpjegimin popullor të asaj cka kishte ngjarë. Një periudhë kritike për Perandorinë ishte shekulli I tretë. Popullsia ra me 1/3, pjesërisht pë shkak të murtajës të sjellë nga invadorët e lindjes. Rënia e ofertës së arit, me gjasën sepse kishte pushtime imperiale jo afatgjatë e të reja nga një burim kryesor I arit në të shkuarën. Në mënyrë alternative, arsyeja duhet të jetë e thjeshtë që edhe tregëtia ishte duke rënë. Me rënien e ofertës së arit, tregëtia me Lindjen ra në kolaps. Për më tepër, prurjet që Perandoria kishte mbajtur së bashku vetëm prej ushtrisë dhe që në këtë mënyrë kishte shumë njerëz në qytete të cilët kishin nevojë të paqësoheshin me shpërndarjen e ushqimeve e ngritjen e taksave. Në kohet kur autoritetet duhej të vinin në rekuizitë ushqime që ti drejtonin për ushtrinë dhe të varfrit. Disa nga paratë e nevojshme ishin cvlerësuar prej mungesës së monedhave. Në kohën e monedhave të Augustit ato ishin thjesht argjend, por prej v.250 përmbajtja e argjendit pati rënë 40% dhe prej v.270 në 4%. Përvec përpjekjeve që pati në reformën financiare prej një serie perandorësh kulmimi erdhi me Dioklecian’in, i famshëm për ediktin e v.301 në të cilin ai kërkoi të fiksonte cmimet dhe pagat, por inflacioni megjithatë vazhdoi.

Një ndryshim i rëndësishëm ekonomik e social gjatë viteve të fundit të Perandorisë që u bë madje i shënuar gjatë Mesjetës ishte rënia e qyteteve. Qytetet në Perandorinë e Perëndimit ishin në esencë qytete të kolonizuara, ndërsa ato në Perandorinë e Lindjes ishin më të mëdha dhe gjeneronin mjaft pasuri. Sapo ra tregëtia, të njëjtën gjë bënë edhe qytetet në Perandorinë Perëndimore. Pati një tërheqje nga ato të simbolizuar prej faktit që asketët kristianë si St.Jerome (v.347-420) duke braktisur pasuritë e qytetërimit me synim tërheqjen në thellësi të shkretëtirës.Të kuptosh mendimin ekonomik të Mesjetës, është e domosdoshme të kuptosh jo thjesht idetë Greko-Romane të diskutuara në kapitullin e mëparshëm, por njëkohësisht edhe dy fijet e tjera të mendimit : judaizmin dhe kristianizmin e hershëm. Këto përfshijnë shkuarjen mbrapa në kohën e Testamentit të Vjetër.

Judaismi

Mendimi ekonomik në Kishën e hershme Kristine ka qënë më së tepërmi pronë e judaizmit. Në traditën e Testamentit të Vjetër ishte mendimi që kufizimi i dëshirave të sejcilit ishte një mënyrë e rëndësishme për ti bërë ballë problemeve të kufizimeve të burimeve materjale. Ashtu si në Greqinë e lashtë, egzistonte gjithashtu një dyshim i madh për tregëtinë dhe armiqësi ndaj dhënies hua me interes. Egzistonte, megjithatë, disa tipare të dukshme në mësimet biblike mbi ekonominë. Njeriu vështrohej si një pronar me një përgjegjësi për të bërë më të mirën e mundshme duke përdorur atë që Zoti i kishte besuar atij. Puna ishte parë si dicka e mirë,- një pjesë e planit hyjnor për njerëzimin. Adamit i ishte thënë të shumëzohej dhe mbushte tokën dhe madje në Kopshtin e Edenit ai ishte për të punuar dhe kujdesur për tokën. Abrahami ishte mjaft i vlerësuar për fatin e tij. Ky tekst mund të lexohet si favorizim për një rritje ekonomike dhe, – kush ndjek Zotin, akumulon pasuri. Testamenti i Vjetër gjithashtu përmban shumë ligje që rregullonin aktivitetin ekonomik. Ngarikimi me interes i borxhit për bashkëkombasit Izraelitë, ishte i ndaluar. Pas një pune prej 6 vjetësh, skllevërit mund të qëndronin në liri dhe ju jepej mjaft capital për ta patur si gjendje për një fillim të ri. Madje, akoma më radikale, të gjithë debitorët ju hiqej detyrimi çdo shtatë vjeçar (sabbatical’i) dhe në çdo 50 vjet, (jubilee) pronësia e të gjitha tokave kalonte tek pronari original. Nuk ka të dhëna në se jubile’u zbatohej me forcë dhe sigurisht, nga koha e monarkisë (v.1000-900 PK) kishte pabarazi të thekshme. Kjo u zbatua pjesërisht drejt ngarkimit me taksat mbretërore me kërkesa për mallra dhe punë të detyruar. (Gjendja e mjeruar ishte nje temë tjetër në shkrimet e profetëve). Ndalesat e ligjit, prapëseprapë, ndihmuan për ruajtjen e këndvështrimit se njerëzit ishin posedues dhe jo pronarë të atypëratyshëm të tokave të tyre.Ndonëse mbushullia ishte një çmim i dhënë për njerëzit e nderuar, ndjekja e mirëqënies personale ishte kritikuar si drejtim i rrugës së njerëzve nga Zoti. Për Moses’in, adhurimi ndaj Vicit të Zotit ishte i papajtueshëm me adhurimin ndaj Zoti’t. Në mënyrë të ngjashme, kur Isaiah’u shkruajti për Izraelitët e kurorëzuar dhe të huajt e tregëtarët si dhe (e presupozuar si rezultat) mbushja me ar e argjend, ai vështroi se toka ishte gjithashtu e mbushur me idole dhe njerëzit për këtë përkuleshin përballë punës së duarve të tyre. Testamenti i Vjetër, nëpër të, duke kërkuar

20 23- 1 -

- 1 -

për zhvillimin e mirëqënies së sejcilit, është shoqëruar me praktikat e bizneseve të pandershme dhe shfrytëzimin e të varfërve. Kjo situatë është shprehur qartësisht prej profetit Amos (shekulli i tetë PK):

Dëgjoni këtë, ju që mundoni të skamurit dhe plaçkisni të humburit, ju që thoni, “Kur do të shkojë prapë hëna e re që ne të mund të shesim kështu drithin tonë? Kur do të shkojë e shtuna që ne kështu të hapim grurin përsëri, duke dhënë masë të vogël në bushelë dhe duke marrë një ngarkesë me argjend, duke u vlerësuar nga shkalla e mashtrimit si dhe duke shitur pluhurin e grurit; që kështu ne të mund të blejmë varfërinë për argjendin dhe skamjen për një palë këpucë?

Në të njëjtën mënyrë, huadhënësit ishin parë, nëpër tregëtarët dhe shitësit me pakicë, si duke u sjellë pandershmërisht, - saktësisht interesi në avancë i deprivonte njerëzit dhe ju jepte një esencë tjetër si mbulesë nën të cilën ata kishin nevojë të flinin.

Kishte kështu një dallim të qartë midis ndjekjes së begatisë, e cila ishte ndëshkuar dhe, mbushullisë që shtohet përmes ndjekjes së komandës së Zotit. Aq sa bindja ndaj komandave të Zotit u përfshi duke vepruar e punuar si një administrator i përgjegjshëm , kaq kjo ishte larg nga një dënim i të gjitha aktiviteteve ekonomike. Kundërshtimi ishte ndaj praktikave të këqija e jo në fitimin e pasurisë në vetvete. Ecja drejt pasurisë ishte gabim sepse ajo nxit praktika të tilla. Kështu, sa kohë ato dukeshin pas vetë njerëzve që silleshin me drejtësi, izraelitët ishin inkurajuar në aktivitetet e biznesit të tyre. Libri i Ecclesiases madje inkurajoi njerëzit të merreshin me tregëti jashtë dhe dha këshilla mbi marrjen (dhe kufizimin) e risqeve: ‘Dërgoni grurin tuaj jashtë nëpërmjet deteve dhe në të njëjtën kohë sillni mall në kthim. Ndajeni mallin tuaj në në shtatë sipërmarje, ndoshta në tetë, qysh se kur ju nuk kuptuat çfarë shkatërime mund të ndodhin mbi tokë’. Testamenti i vjetër nuk u morr me gjithçka. Paratë korruptojnë vetëm kur ato bëhen motiv i përveçëm i jetës.

Kristianizmi i hershëm.

Në Testamentin e Ri thekset janë të ndryshme. Jesus’i, me të cilin ishte i ngopur edhe Testamenti i Vjetër, në shumë nga mësimet e veta ndoqi ligjet e Judaism’it shumë me rigorozitet. Në parabolën e talenteve, ai foli për posedimin administrativ si dhe marrjen e rriskut dhe ai mësoi që i drejti do të shpërblehej. Por ai ishte një njeri punëtor, shumë nga ata të cilët e ndiqnin vinin nga pjesët më të varfra të shoqërisë Jeëish dhe nuk kishin shpresë në ngritjen rreth ekonomisë kryesore, si dhe ndryshimeve sociale e politike. Kështu, ndjekësit e tij kërkuan të lëshonin pozicionet e tyre pasurore, paralajmëruan që të pasurit duhej të gjejnë atë me cdo kusht për të gjetur shpëtim dhe Jesus’i i mësoi ata që dhuratat për të drejtin do të gjenden në qiell, më tepër se sa në tokë.

Për kristianët e hershëm, i shquari St Paul, i cili është përgjegjës për transformimin e kristianizmit nga herezia Jeëish në një religjion të hapur për të gjitha racat, Christ’i i dytë ishte duke ardhur dhe me fundin e egzistencës së botës së sotme, kjo ishte duke u pritur të ndodhte. Kjo do të thoshte se ideja e progresit ekonomik e krijuar në Testamentin e Vjetër ishte flakur tutje. Madje edhe rëndësia e qënies thjesht një posedues i pronës e burimeve ishte luajtur dobët. Paul’i shkruante se këta që kishin pasuri nuk duhej të numuronin gjithë kohës mbi pasuritë që kishin ose madje as mbi pasjen e sasisë së kohës së përdorimit të tyre të plotë. Këshilla e tij ishte që njerëzit duhet të vazhdonin ashtu siç ata ishin, pritja e fundit të botës do të thoshte se ishin në një pikë nga nuk mund ta fillonin nga e para. Ky ishte një ambient në të cilin mendimi ekonomik dukej qartësisht se nuk ishte duke u zhvilluar. Megjithatë, kur bëhej e dukshme se fundi i botës nuk do të ndodhte brenda kohës së jetës së apostujve original (Peter është besuar të ketë vdekur nga persekutimi i Nero’nit në v.65 Ps.K), Kisha filloi të mendojë përsëri rreth zhvillimit të ekonomisë. Ka shumë trajtime të tyre në librat e mëvonshëm të Testamentit të Ri, veçanërisht në shpalljen e St John’it.

Etërit e hershëm të Kishës ishin në këtë mënyrë të konfrontuar me një tension midis pikpamjeve të Testamentit të Vjetër me atë të Ri. Në tërësi ata vendosën të tërhiqen nga jeta, me gjasa të influencuar nga bashkëkohësit Cynic’ë dhe Stoic’ë. Varfëria dhe shkëputja nga të mirat e

21 23- 1 -

- 1 -

jetës u inkurajuan dhe ne kemi shembuj të heremitëve dhe shenjtorëve të cilët dhanë gjithçka duke u tërhequr drejt një jete të varfër. Testamenti i Vjetër urdhëron të punosh dhe kjo ishte shpjeguar si mënyrë argumentimi dhe se problemi kishte qenë që papunësia do ta drejtonte njeriun drejt korruptimit. Puna ishte e dëshirueshme sepse ajo parandalonte që njerëzit të ishin qënie e kotë, por n.q.se ndonjë do ti rezistonte tundimit kjo ishte akoma më mirë.Një figurë e shquar e kësaj periudhe ishte Shën Augustine, Bishop’i i Hippo’s në Afrikën e Veriut (354-430). ‘Qyteti i Zotit’ i tij ishte shkruajtur të hidhte poshtë akuzat se rënia e Perandorisë Romane ndaj Alarikut dhe Goths’ve më 410 ishte si ndëshkim për adoptimin që i bëri Perandoria kristianizmit. Libri ësht ë kuptimplotë sepse ai shihte përpara për mundësinë e krijimit të një shoqërie të re, se sa të merrej thjesht me mbrojtjen e të shkuarës apo ta rikrijonte atë. Ndryshe nga Plato’ni, Augustine’si nuk kërkoi të themelonte një plan veprimi për një shoqëri të re; për të ishte e rëndësishme të krijonte një shoqëri perfekte mbi tokë. Në vend të kësaj ai pa zhvillimet si përpjekje për të ngushtuar gjithnjë e më shumë drejt shoqërisë perfekte.

Mirëqënia, argumentonte Augustine, ishte një dhuratë nga Zoti; por ndonëse kjo ishte diçka e dëshirueshme dhe e mirë, ajo nuk ishte dëshira superiore. Ajo duhej parë si një mjet jetese e jo një qëllim i fundmë. Ndonëse ai e konsideroi atë të mirë në këtë kuptim, ai pranonte se kjo nuk shikohej nga të gjithë me këtë këndvështrim. Për Augustine’n, prona private ishte tërësisht e legjitimuar por ishte e rëndësishme për njerëzit të dorëhiqeshin nga dashuria për pronën (çka do të shkaktonte keqpërdorjen e saj). Në të njëjtën mënyrë Augustine’si dalloi midis tregëtarëve dhe tregëtisë së tyre: nuk kishte ndonjë gabim me tregëtinë në vetvete, për nevojën e përfitimit të njerëzve përmes realizimit të disponueshmërisë së mallrave të tyre, pasi përndryshe ata nuk do mund ti kishin ato, madje do të ishte e hapur mundësia e shpërdorimit. Mëkati ishte tek tregëtarët, jo tek tregëtia. Egzistonte, megjithatë, një konflikt i pazgjidhur midis këtij mësimi rreth legjitimitetit të pronës private dhe doktrinës së ligjit natyror të pronës komunale. Prona private ishte një krijim i shtetit, e cila në këtë mënyrë kishte të drejtën për tu marrë me vete.Augustine’si morri shumë ide nga mendimi Grek, por horizonti i tij ishte pakrahasueshmërisht më i gjerë. Ndërsa Xenophon’i dhe madje edhe Aristotlesi ishin lidhur me polis’in apo qytet shtetin, Augustine’si bëri marrëveshje me një popullsi të papërcaktuar prej lindjes apo vendit, por prej marrëveshjes mbi një interes të zakonshëm. Duke u varur nga natyra e shpërndarjes së këtij interesi, komuniteti mund të progresone apo ecte mbrapa. Ai e zgjeroi përtej Testamentit të Vjetër nocionin e zhvillimit për ta përshtatur atë me kristianizmin jo vetëm izraelit dhe hapi një perspektivë mbi historinë, gjë që provon inluencën në lindjen e shoqërisë perëndimore në Europë.

Islami

Perandoria Perëndimore reshti së egzistuari më 1476. Ndonëse kjo ngjarje ka një rëndësi të madhe simbolike, me këtë ndryshuan pak gjëra. Mbretëritë e barbarëve që lulëzuan në Europën Perëndimore nuk kërkuan që të përmbysnin Perandorinë Romane, por të bëheshin pjesë e saj. Ata ende u përkujdesën për perandorin Romane, madje ky perandor ishte tashmë në Constantinople, jo në Romë. Një ngjarje domethënëse që po shënonte fundin e botës së lashtë ishte jo rënia e Romës por ngritja e Islami’it dhe pushtursve Muslim’anë të Arabisë, Perandorisë Persiane, Afrikës së Veriut dhe së shumti të Spanjës. Avancimi i muslim’anëve përmes Europës u ndalua vetëm më 732 prej Charles Martel’it në Poitiers. Ishte kjo periudhë që shoqëria europiane u shkëput nga Mesdheu dhe pati riorganizuar vetveten. Në këtë kohë, psh., jo me rënien e Perandorisë së Perëndimit, që tregëtarët sirianë u zhdukën nga Europa Perëndimore. Në contrast me këtë, në tokat Muslim’ane tregëtia lulëzoi dhe një civilizim i shkëlqyer ishte ngritur, duke absorbuar kulturën persiane si shtesë e kulturës helenike e sjellë prej Alexander’it. Qendrat e dijes ishin themeluar në qytete të tilla si Bagdadi, Alexandri’a dhe Cordoba dhe e drejta e grekëve ishte mbrojtur në një kohë kur ajo kishte humbur në pjesën tjetër të Europës. Plato dhe Aristotles’i hynë së pari në Perëndimin Latin përmes përkthimeve nga siriakishtja dhe arabishtja.

Literatura ekonomike Islamik’e e kësaj periudhe binte në dy kategori: literatura e ‘epokës së artë’ të dominimit Islamik (750-1250) dhe ajo e viteve të krizës e cila u ndoq (1250-1500) prej fundit të së cilës, Moor’ët ishin drejtuar jashtë Spanjës dhe popujt europianë ju kishin hipur

22 23- 1 -

- 1 -

anijeve të zbulimit. Baza e literaturës ishte Kuran’i. Ashtu si Testamenti i Vjetër dhe i Ri, ky nuk përmbante një eksplorim sistematik të ekonomisë por bënte diskutime të izoluara për çështje ekonomike praktike. Aty thuhej se e ardhura dhe prona duhej të taksoheshin në përpjekje për të mbështetur të varfrit. Ishte e ndaluar marrja e interesit mbi huatë. Trashëgimia ishte e rregulluar, kështu që pronat e patundshme duhej të ishin prishur në vend që të kaloheshin në një trashëgimtar i vetëm. Përtej kësaj gjendej pako gjë. Ndërsa këto rregulla prezantuan një sfidë, që e dhanë civilizimin urban të zhvilluar shumë lart të cilën e kishte pushtuar shoqëria Islamic’e e cila ishte shumë tradicionale dhe roli i ekonomiksit ishte tepër i limituar.

Në periudhën e artë Islamic’e, dy tipe kryesore literature mund të jenë themeluar. Njëra është e ashtuquajtura literaturë ‘pasqyrën për princërit’. Librat pasqyrë ishin letra të hapura, zakonisht të shkruajtura prej shkollarëve dhe zyrtarëve, të cilët ju prezantonin sundimarët me një imagjinatë eficiente dhe vetë qeverisë dhe i këshillonin atë se si të zhvillonin tregëtinë dhe administratën publike që duhej të ishin më të mirëorganizuar. Një nga shembujt e zhvillimit më të madh ekonomik ishte prej al-Dimashqi (në shekullin e nëntë), i cili shpjegonte se si tregëtarët mund të kontribuonin në të mirën e komunitetit prej lidhjes së pjesëve që kishin mbiprodhim ose mungesa të produkteve të ndryshme. Ai argumentonte megjithatë, se për të përfituar shoqëria prej tregëtisë tregëtari duhej të përmbahej nga spekulimi dhe dëshira për të akumuluar pasuri. Ai duhej të merrte një fitim normal, por jo më shumë. Një tjetër tip shkrimi u lidh me organizimin e një qyteti si dhe të një prone familjare. Ky ishte shkruajtur prej avokatëve dhe shërbyesve civilë- ndonjëherë prej sherifave përgjegjës për sigurinë e funksionimit në mënyrë normale të tregut. Ata analizuan konfliktin midis tregut të lirë (të mbështetur në Kuran) dhe dëshirës për kontroll administrativ të tregjeve dhe çmimeve, - diçka për të cilin kishte një presion të madh kur mungesat kërcënonin ti bënin mallrat tepër të shtrenjta për mbijetesën e qendrave të varfra urbane. Shkrime të tilla diskutojnë herë pas here probleme të tilla ekonomike si çmimin, faktorët që ndikonin në konsum si dhe ofertën e mallrave.Konflikti i fuqishëm midis trashëgimisë greke dhe mendimit Islamic, është ilustruar prej Averroes’it (Ibn Rushd, 1126 – 98) shkruar afërsisht në fund të periudhës së artë, i fundit në linjën e filozofëve të shquar Muslim’anë. Babai dhe gjyshi i tij patën mbajtur pozicione si drejtues të gjykatës në Cordoba dhe më 1169 ai ishte caktuar në pozicion të njëjtë në Sevilje. Një pjesë e jetës së tij u shpenzua në Marrakesh, duke përfshirë një periudhë të vonshme të jetës si një fizikan drejtues për Emir’in. Komentet e tij mbi Aristotles’in ka të ngjarë që janë shkruajtur në Cordoba më 1170 dhe kanë një rëndësi të pjesshme sepse ishte përmes kësaj, e përkthyer nga Arabishtja në Latinisht, që Aristotles’i u bë i njohur në Perëndimin Kristian.Ndonëse ai pati simpati të afërta me idetë e një sundimtari të fortë të Plato’nit, Averroes’i ndoqi Aristotles’in në kërkimin për themelimin e principeve etike përmes argumentave të arsyetuara. Kjo e solli atë në konflikt me tradicionalistët e religjionit të cilët nuk ishin të kënaqur me rrugën në të cilën ai kërkoi të pajtojë etikën, i bazuar në arsyen me zbulimin e etikës në Kuran. Në një moment, Emir’i e dëboi atë nga Marrakeshi dhe, disa nga librat e tij mbi filozofinë greke, u dogjën.

Ndoshta pika ku Averroes’i u veçua nga Aristotles’i ishte në trajtimin e tij të parasë. Aristotles’i kishte njohur tre funksione të parasë: mjet këmbimit, masën e vlerës dhe ruajtjen prej saj të vlerës për transaksione në të ardhmen. Këtyre, Averroes’i u shtoi edhe pasjen e një reserve për fuqi pikmbështetjeje: ndryshe nga mallrat e tjera që gjithashtu do të shërbenin si një vlerë e ruajtur, paraja mund të shpenzohej përnjëherë, jashtë pasjes së parë për të qënë shitur. Ai gjithashtu morri një pamje tjetër nga Aristotles’i mbi çështjen e kohës së parasë që është një komoditet si gjithë të tjerët. E shkruajtur në shekullin e XII-të, Averroes’i morri transaksionet për pranimet në një mënyrë që nuk e bëri Aristotles’i: ekonomia nuk do të funksiononte pa të. Në këtë mënyrë paraja ishte unike. Për më tepër, vlera e parasë duhej të jetë e pandryshueshëe për dy arsye. E para është se paraja është përdorur si masë për të gjitha gjërat. Ashtu si Allah’u, gjithashtu masa e të gjitha gjërave, që është i pandryshueshëm. Tjetra ishte se, n.q.se paraja është përdorur si një vlerë e rezervë, ndryshimet në vlerën e saj janë të pahijshme. Një sundimtar e bëri paranë prej reduktimit të shumave të një metali preciz që përmbante monedha dhe ky ishte thjesht një fitim që ai nuk kishte bërë asgjë për ti fituar, e ngjashme me interesin mbi një borxh dhe ishte kështu e pajustifikueshme. Averroes’i kështu u shkund me pikpamjet e Aristotles’it që vlera e parasë është një konvencion të cilën sundimtari mund ta ndryshojë sipas vullnetit të vet.

Në shekullin e XIII-të, situata ndryshoi. Të ndjekur nga avancimi i Mongol’ëve në Europë, shumë nga teritoret Persiane dhe Azisë së Vogël ranë nën sundimin e Turqve Selxhukë. Princërit

23 23- 1 -

- 1 -

katolikë të Aragonës, Castile’s, Navarre’s dhe Asturias u orientuan nga çlirimi i Spanjës prej Moors’ave. Ky ishte bekgraundi për shkrimet e Ibn Khaldum (1332-1406), i cili vinte nga një familje Moorish-Andalusian, i cili migroi drejt Afrikës së Veriut pas rënies së Seville’s nën katolikët. Ai ndoqi një karierë të larmishme si punonjës civil, jurist dhe historian – një kohë ai shoqëroi Sulltanin e Egjiptit për negociatat në një marrëveshje paqeje me pushtuesinMongol, Tamerlane’n. Ai ishte i arsimuar mirë në shkencatdhe filozofinë e ditëve të tij. Por ndonëse ai ishte një anëtar i klasës së lartë, me lidhjet e ngushta me emirët dhe sulltanët, trashëgimia e tij spanjolle i dhanë atij pikpamje të një të huaji në civilizimin e Afrikës së Veriut.Vepra kryesore e Ibn Khaldun’it është një histori e civilizimit në të cilën ai thuri së bashku ekonomikun me ndryshimet politike e sociale. Është një punë në shkencën sociale ose në shkencën e kulturës në të cilën synimi i tij ishte jo që të ndryshonte normat morale, por që të shpjegonte organizimin e shoqërisë. Ai ishte i familjarizuar me filozofinë greke, por për shkak të të qenit tepër skeptic rreth teorizimeve abstrakte mbi teoritë të cilat do ta drejtonin drejt spekulimit dhe një të mete për të mësuar nga e kaluara. Shqyrtimet duhej të ishin raskapitëse por me vlerë në se rezultatet e tyre nuk kishin për të qenë të pavërteta.

Civilizimi, sipas Ibn Khaldum’it, shkonte përmes një seri ciklesh. Historia e tij kishte pas qenë përmbledhur prej një historiani si më poshtë:

Një dinasti vjen me dëshirën për të qenë e fuqishme, ajo zgjeron teritorin brenda të cilit mbizotëron rregulli dhe ngulimet urbane dhe civilizimi mund të shkëlqejnë. Zanatet rriten si numur dhe me këtë ka një ndarje më të madhe të punës në pjesë sepse në tërësi të ardhurat riten, numrit i popullsisë fryhet, po këshu edhe produktit për punonjës dhe shpenzimet janë të fryra, krijohet një segment shumë i rëndësishëm i cili mbështetet prej shpenzimeve qeveritare. Kjo rritje nuk është ndaluar nga rritja e përpjekjeve ose nga një mungesë e ofertës; për shijet e ndryshuara dhe ngritjen e kërkesës prej rritjes së të ardhurës, me rezultatin që kërkesa mban ekuilibër me ofertën. Konsumi i mallrave të luksit dhe shërbimi i një jete të lehtë, megjithëse, i zbut të dy palët, dinastinë dhe popullatën, ajo i shkatëron në mënyrë të pashmangshme si dhe prish keq cilësitë dhe virtytet. Ritja është e penguar nga dobësimi i pashmangshëm dhe kolapsi i qeverisjes së dinastisë, zakonisht pas tre ose katër gjeneratash, një process ky i cili shoqërohet prej keqësimit të kushteve ekonomike, rënies së ekonomisë në kompleksitet dhe kthimi gjithnjë e më shumë në kushte primitive.

Ndonëse kjo duhet parë si një teori politike, shpjegimi i ngritjes dhe rënies së dinastisë, madje dhe faktorëve sociologjikë (siç është kontrasti midis vlerave të kërkuara në jetën ‘shkretëtirë’ të Bedouin’ve dhe jetën ‘sedentare’ të qytetit), janë në vijën e parë të frontit të historisë, faktorët ekonomikë janë prapëseprapë, njëlloj të rëndësishëm. Ndonëse nuk diskutohet në mënyrë të veçuar, koncepte të tilla siç janë efekti nga ndarja e punës mbi prodhimin, influenca e shijeve mbi kërkesën, zgjedhja midis konsumit dhe akumulimit të kapitalit dhe impakti i fitimeve (dhe në këtë mënyrë, taksimit) mbi prodhimin, janë analizuar të gjitha si pjesë të një historie.

Njehsimet e Ibn Khaldun’it për zhvillimin e proceseve ekonomike janë një arritje e shkëlqyer. Kur merret së bashku me literaturën e Muslim’anëve të tjerë të kësaj periudhe, duket sa e gjerë ishte kuptimi i fenomenit ekonomik midis rretheve të sigurta të shoqërisë Islamic’e në shekullin e XIV-të. Të dyja, tregëtia dhe shkenca lulëzuan në botën Islamic’e dhe njerëz të tillë si Ibn Khaldun’i u përfshinë në sistemet ligjore dhe administrative ku ata u treguan të aftë të përdornin eksperiencën e tyre personale dhe traditat i ndihmuan ata të grumbullonin një stok të gjerë të njohurive ekonomike. Puna e Ibn Khaldun’it pati një influencë të vogël në fund të periudhës Islamic’e, megjithatë . Ishte Europa perëndimore dhe jo Afrika e Veriut ajo që do të jepte zhvillimet e tjera të rëndësishëme në ngritjen e mendimit ekonomik.

Nga Charles Martel’i tek Vdekja e Zezë

Periudha e artë e Islam’it ishte një periudhë erësire për Europën Kristiane. Në jug muslim’anët kontrollonin shumicën e Spanjës dhe ishin në dyert e Costantinopole’sit, ndërsa në shekullin e

24 23- 1 -

- 1 -

nëntë Viking’ët dominonin veriun. Ishte ndërprerë vërshimi i arit në pjesën kryesore të Europës dhe kishte një lajthitje në zonat e vetmjaftueshme rurale. Ende Europa kristiane mbijetonte, në rradhë të parë përmes zhvillimi të dy institucioneve kryesore. Së pari, ishte qelia e manastirit në të cilën kristianizmi ruajti vazhdimësinë. Prej 700-ës, manastiret benediktine në pjesën e mbetur të Europës kishin rënë nga invaduesit,por mësimet kristiane, përfshirë dhe njohuritë e klasikëve latinë e grekë, ishin mbajtur gjallë në manastiret në Ireland dhe Northumberland. Prej kohës kur këto ishin plaçkitur prej vikingëve, kristianizmi ishte përhapur në Francë dhe Gjermani.

Institucioni i dytë jetësor ishte sistemi, ndonjëherë i referuar si ‘feudalizëm’, prej të cilit dhuratat e tokës ishin të lidhura me shërbimin ushtarak. (Feudalizmi është një term i shpikur pak kohë më vonë dhe ka kuptime të ndryshme në pjesë të ndryshme të Europës, kështu që lipset të përdoret me kujdes). Kërcënimi nga invadorët në Europë ishte kalorsiak. Të mundje ata ishte e domosdoshme të ndiqje shembullin e Persianëve dhe Bizantinëve dhe të përdorje njerëzit e armatosur rëndë e me kalorsi të madhe e me racë të mirë. Problemi se si do mbështeteshe ndajkalorësi tëtillë e cila pati detyruar një derdhje serioze ekonomike mbi perandoritë Perse e Bizantine, ishte zgjidhur nga Charles Martel’i (sundimtar i Frankëve më 719-41), i cili pati përdorur tokat e konfiskuara nga kasha për tua dhuruar klasës së luftëtarëve. Këta morrën të drejtat mbi tokën si rezultat i një obligimi për të vendosur një kalorës (ose një numur të sigurtë kalorësish) në fushën ku thireshin nga mbreti. Rotull kësaj krijese në rritje në këtë sistem ekonomik e social, gjithçka bazohej në marrëdhëniet midis mbajtësve të tokave dhe shërbimit ushtarak. Në të njëjtën kohë, Charles Martel’i morri murrgjër nga Anglia dhe Irlanda të riorganizonin kishën Franceze. Manastiret ishi ngulitur përgjatë linjave shumë puritane se sa në zonat benediktine. Njëaleancë e të gjitha niveleve të shoqërisë ishte formuar midis Shtetit dhe Kishës, shenja më e dukshme e të cilës ishte concordati midis sundimtarit dhe Papa’s si dhe kurorëzimi i Charlemagne (742-814) si perandor në Romë.

Kombinimi i fuqisë militare dhe urdhrave religjioze shumë të disiplinuara solli bazën që për një periudhë të kishim ekspansion evropian. Mbretërit normanë pushtuan Anglinë (1066) dhe Italinë e jugut dhe këta, së bashku me murgjrit e Cluny’it (nga Burgundia), ishin instrumentat për organizimin e ‘ripushtimit’ të Spanjës nga Moors’ët (1085-1340). Midis 1096 dhe 1291’it kryqëtarët (të frymëzuar nga Kisha dhe të realizuar nga mbretërit francezë dhe ndjekësit e tyre) themeluan tokat e Kishës në Palestinë. Shekujt e dymbëdhjetë dhe trembëdhjetë panë kolonizimin e fushave të Europës veriore. Kjo përfshiu të dyja, mbretëritë (Kalorësit Teutonë – urdhëri bujar i Shën Marisë në Jeruzalem) dhe urdhrat religjiozë. Cistercian’ët ishin pjesërisht aktivë: manastiret ngritën kolonitë, zakonisht në lindjen e largët, duke sjellë tokat e paana nën kultivim. Në të njëjtën mënyrë, qytetet themeluan qytete të reja në lindjen e largme. Qytete të tjera ishin themeluar prej mbretërve. Tregëtia në zonat e largëta ishte rilindur prej kryqëtarëve. Venice’ja dhe qytete të tjera tregëtare italiane vunë në përdorim shumë mjete financiare e transporti dhe floriri filloi të kthehej në monedhë përsëri në Europë. Ekspansioni i tregëtisë me Lindjen e Largët ishte realizuar prej pushtuesve mongolë nga Azia, e cila ishte unifikuar dhe themeluar si një perandori tolerante dhe paqësore e shtrirë nga lindja e Europës deri në Kinë.

Në shekullin e katërmbëdhjetë, megjithatë, ekspansioni u ndal. Jerusalemi dhe pushtuesit e tjerë në Palestinë kishin humbur prej Perëndimit, avancimi në lindje ishte ndalur dhe Moor’ët ishin ndalur duke ripushtuar Spanjën edhe për dy shekuj. Mesdheu lindor ishte qeverisur jo prej mbretërve të organizuar mbi modelin francez por prej traditës së qyteteve tregëtare italiane. Harkëtarët (përfshirë këtu edhe Crecy’n angleze) filluan të mundnin kalorësit e armuar. Tregëtia filloi të bjerë, duke i çuar drejt kolapsit shumë nga shtëpitë e mëdha bankare të Europës. Pastaj më 1347-51, Vdekja e Zezë u përhap nëpër Europë. Popullsia ra me 1/3 dhe në shumë zona në _. Puna u rrallua dhe konfliktet midis bujqve dhe pronarëve të tokave u bënë endemike me fshatarë rebelë, legjislacion që kontrollonte punën dhe përpjekje të Kishës për të marë tokat që i kishte humbur. Shoqëria feudale, së pari ekspansive, u bë konservatore dhe e shtangët.

Rilindja e shekullit të dymbëdhjetë dhe Ekonomiksi në universitete.

25 23- 1 -

- 1 -

Por përpara kësaj, në mes të procesit të ekspansionit, kishte zënë vend ajo që kishte qënë emërtuar rilindja e shekullit të dymbëdhjetë. Ndoshta e lidhur me ngritjen e prosperitetit, konfliktet midis fuqive të shfaqura (më të dukshme midis Kishës dhe shtetit), ishin duke e gryer sistemin feudal dhe një ngutje e klasave të mesme urbane ishte duke e ngritur kërkesën për të nxënë. U shfaqën mësuesit peripatetikë (të lëvizshëm-shën. i përkthyesit), jo si Sophist’ët e Greqisë së Lashtë. Në gjysmën e parë të shekullit të dymbëdhjetë, Peter Abelard (1079-1142) argumentonte dobinë e përdorimit të lirë të arsyes dhe kundër censurës. Pushtimet e para të pjesëve të ndryshme të Europës të kontrolluara nga Moor’ët e bënë të mundshme mësimin e arabishtes dhe këtu nisi udha për të rizbuluar rrënjët e klasikëve grekë. Komentatorët e Averroes’it ishin entuziastë që përqafuan dhe, me nxënësit e perëndimit, ishin takuar me Aristotles’in. Ky ferment çoi drejt krijimit të institucionit të ri , universitetit: Bologna, Paris dhe Oxford ishin të parat dhe prej 1400-ës ishin pak më tepër se 53.

Ishin këto universitete që bënë të shfaqeshin në këtë periudhë shkrimet ekonomike. Studentët e përfshirë formuan një masë të lëvizshme, një komunitet ndërkombëtar të qendërzuar mbi një universitet; Paris. Ekonomiksi i tyre prodhoi – zakonisht kjo referohet si ekonomiks ‘skolastik’ – ishte i lidhur në radhë të parë me etikën. Çështjet etike, megjithatë, kërkonin pashmangshmërisht që njerëzit të mendonin rreth mënyrës në të cilën funksiononin aktualisht aktivitetet ekonomike.

Shkrimtarët e hershëm skolastikë mbi ekonomiksin janë gjetur tek manualet për besimtarët – libra që tregojnë se si priftërinjtë duhej të këshillonin të cilët vinin tek ta për çështje besimi. Ekonomiksi krijoi figura të shquara për shkak se shumë priftërinj ishin të pafamiljarizuar me praktikat e biznesit mbi të cilat njerëzit kërkonin një ndikim spiritual. Një shembull për një manual të tillë është Summa Confessorum prej Thomas’it të Chobham’it (v.1163-1235), shkruajtur rreth 1215’ës, vit në të cilin u bë i detyrueshëm shkuarja e çdo të rituri si besimtar në një annual përfundimtar. Ekonomiksi vjen në libër kur Thomas tregon moralin e profesioneve të ndryshme nga fatet, duke përfshirë dhe atë të tregëtarit. Lista e tij e kapitalit nuk përfshin asnjë nga të dyja prej kamatës dhe lakmisë. Megjithatë ai solli një mbrojtje të fuqishme të tregëtisë, çka kishte munguar tek shumë shkrime të tjera të herëshme.

Tregëti do të thotë të blesh diçka më lirë me qëllim që ta shesësh më shtrenjtë. Dhe kjo konsiderohet si diçka e drejtë nga tregëtarët, madje edhe në se ata nuk shtojnë ndonjë gjë më tepër për mallrat të cilat ata i blejnë në fillim dhe pastaj i shesin. Përndryshe do të kishte qënë e thekshme nevoja për shumë zona, qyshse tregëtarët kejdesen dhe zonat që kanë një shumicë prodhimesh, ata i çojnë ato në një vend tjetër ku ka nevojë për to. Në këtë mënyrë tregëtarët duhet ta shtojnë bukur mirë ngarkesën e vlerës së mallrave për punën e tyre dhe transportin dhe ka rritje më të shtrenjta në përfundim për kapitalin e planifikuar për tregëti mallrash. Dhe gjithashtu, në se ka shtuar diçka në zhvillimin e mallit, për tregëtarin kjo do të thotë një rritje e ngarkesës së kapitalit.

Ai shkoi në zona tregëtarësh përgjatë zejtarëve ( një prirje e favorizuar qysh me Jozefin i cili ishte një karpentier). Thomas’i paralajmëroi, megjithatë, ishte mëkat ta mashtrosh blerësin ose ta ngarkosh më shumë se sa një çmim i drejtë.

Thomas’i morri disa argumenta që sillnin çështjen e fajdesë. (I) Kur paraja është dhënë hua, pronari i parasë kthehet nga huadhënës në marrës i saj, kështu që fajdeja përfshiu fitimin e huadhënësit nga prona e cila i përket dikujt tjetri. (2) Fajdexhiu shet kohë, e cila i përket Zotit. (3) Huadhënia e një pjese të fitimeve është mëkat në se huadhënësi ndan fitimet dhe humbjet në të njëjtin proporcion. Thomas nuk lejoi që interesi të ishte paguar si kompensim për lehtësirat e humbura prej huadhënësit gjatë periudhës së huasë, por është e pranueshme të kërkohet kompensimi për humbjet që pranon, nëpërmjet dështimit të huamarrësit për ta ripaguar huanë në kohë.Një avancim kuptimplotë në këtë vijë mendimi, ishte realizuar prej Ëilliam’it të Auxerre (1140-1231) – teologu i cili më 1230 është menduar të ketë luajtur një rol në bindjen e Pope Gregory IX që të mos e ndalonte veprën e Aristotles,it. Ëilliam’i e bazoi etikën mbi ligjin natyral në sensinn që ‘ato që dikton arsyeja e natyrale për tu bërë në të dy rastet, një me paramendim ose pa shumë paramendim’. Një student modern pati shkruajtur:

26 23- 1 -

- 1 -

Rëndësia për një concept të filozofisë sociale si ky, është e vështirë të mbivlerësohet. Kjo shkakton vendosjen, pak a shumë, të postulateve racionale të vet qartësisë mbi të cilat janë bazuar argumentat. Konkluzioneve u zgjatet rruga dhe argumenta të tilla (ato llogjikisht provojnë se janë korrekte) janë racionalisht të provuara, por ato janë gjithashtu normative qysh se ato janë bazuar mbi ligj.

Ëilliam’i i kushtoi shumë vëmendje pronës private, duke konkluduar se ishte e keqe e domosdoshme – subject i kualifikimit i cili, në kohët e nevojës, kërkonte që ata që kishin pronë të ishin të obliguar ta ndanin atë me ata që nuk kishin gjë. Me një prirje të ngjashme, ai argumentoi se përdorimi i shtrëngimit përfshirë edhe marrëveshjen e detyruar, duhej të rezultonte nga një huamarrës në nevojë të një huaje, me një kontratë të grisur e të pafuqishme. Nuk do të ishte e argumentuar që pagesat e interesave të konsideroheshin moralisht të argumentuara sepse huamarrësi kishte kontraktuar në mënyrë vullnetare.

Figurat kryesore ndër ekonomistët skolastikë, megjithatë, janë konsideruar zakonisht të jenë Alberti i Madh (Albertus Magnus, v.1200-1280) dhe Thomas Aquinas. (v.1225 74), të dy fretër domenikanë. Që prej kohës së tyre, mendimi ekonomik është themeluar jo thjesht mbi manualet konfensionale por gjithashtu edhe mbi komentet e Peter Lombard’it Sentences dhe mbi Aristotles’in, të cilët që të dy ishin shumë të thjeshtë nga forma e drejtpërdrejtë.

Aristotles’i (Nicomachean Ethics, V-5) argumentonte se drejtësia ishte shërbyer në se kursi i këpucëve me ushqimin barazohej me normën e këpucëbërësit përballë bujkut, ose n.q.se kursi i shtëpive përballë këpucëve ishte i tillë si e ndërtuesit përballë këpucarit. Ky pasazh ka provokuar një diskutim të pafund sepse kuptimi i “këpucarit përballë bujkut” dhe “ndërtuesit përballë këpucarit” është larg të qenit e qartë. Alberti në komentet e tij në këto faqe, sugjeronte se kjo duhej të lexohej në kuptimin që vlera e një malli në termat e një tjetri duhet të jetë në proporcion të dyanshëm me nevojat relative për të dy mallrat si dhe me punën e përfshirë për to:

Ashtu sic është bujku përballë këpucarit në punë dhe shpenzime, ashtu edhe produkti i këpucarit është përballë produktit të bujkut … [është] me vështrimin drejt mjeteve dhe problemeve të komunitetit, me të cilat ato janë mjaftueshmërisht të matshme.

Këmbimi do të bëhej … në varësi të një proporcioni midis vlerës së një gjëje dhe vlerës së një gjëje tjetër; ky proporcion do të egzistojë mbi bazën e kujdesit për nevojën e sendit, e cila është edhe shkaku për këmbim.

Në fjalitë e para Alberti thotë se vlera e këpucëve dhe ushqimit duhet të jetë proporcionale me punën dhe shpenzimet e këpucaririt dhe bujkut. Në pjesën e dytë ai na sjell në nevojën e asaj që lipset të përcaktojë vlerat relative. Në se merren së bashku këto pasazhe mund të lëxohet si shpjegim se përse puna duhej vlerësuar: në se një krevatbërës nuk merr mjaftueshmërisht për të mbuluar shpenzimet e tij ai nuk do të prodhojë më krevate. Në këtë mënyrë vlerat duhet të jenë të lidhura me të dyja, si me nevojën për mallra dhe me kostot e prodhimit të tyre. Alberti filloi me një çështje etike dhe mbi bazën e një pasazhi të errët nga Aristotle’si ai shtjelloi një konkluzion rreth asaj që çmimet duhet të realizojnë n.q.se shoqëria dëshiron të furnizohet me mallrat që ajo kërkon.

Thomas Aquinas është një nxënës i Albertit të Madh dhe në shumë punë të tij ai kërkon të thjeshtojë dhe sqarojë shkrimet e mësuesit të tij. Ashtu si Alberti ai paraqititi së bashku idetë nga Aristotle’si dhe Etërit e Kishës, siç ishte Augustine’si. Kjo ishte ilustruar mirë prej mësimit të tij mbi pronën. Kjo përmbante të gjitha argumentat themelore të përdorura prej skolastikëve shumë prej të cilëvë e kishin origjinën nga Aristotles’i. Kjo përfshinte nevojën për pronën private në se njerëzit janë në një pozicion që mund ta zgjidhin atë në mënyrë liberale, argument që njerëzit do ta merrnin më tepër si kujdes mbi pronën e tyre private se sa mbi pronën e të tjerëve dhe argumentit që prona private të çon drejt regullit. Por është në argumentin e paqes që njohuritë e Aquinas’it në sjelljen së bashku të ideve të etërve dhe Aristotle’sit janë ndoshta ato që janë më të ilustruarat. Argumenti është aristoteljan por Aquinas’i i kristianizon ato me argument se prona private është e nevojshme për paqen dhe sepse korruptimi i burrave të shtetit sjell rënien. Megjithatë, ndonëse Aquinas’i pranon që prona më së shumti është e nevojshme që të jetë private, frytet e kësaj prone megjithatë janë të përgjithshme dhe duhet që të ndahen ose përmes dhënies së tepricave të mallrave të tilla të nevojshme ose nëpërmjet shitjes dhe blerjes.

27 23- 1 -

- 1 -

Të kuptosh pikpamjet e tij rreth pronës dhe pasurisë është e rëndësishme që shumë nga shkrimtarët skolastikë ishin priftërinj lëmoshatarë të cilët i ishin dorëzuar një jete të varfër. Ata nuk e konsideronin pasurinë si një mjet për rritjen e cilësisë së jetës dhe aspak si një qëllim përfundimtar të tyrin. Nga ana tjetër ata pranuan që shumë të varfër nuk do të pranonin të jetonin në varfëri. Ata gjithashtu konstatuan se në se gjithkush do të ishte i varfër atëhere sdo të kishte se kush ti mbështeste ata të gjithë. Këto shpjegojnë se përse Aquinas’i, p.sh., paralajmëroi kundër një teprimi në të dyja, varfërisë si dhe pasurisë. Pasuria ishte e dobishme vetëm në se përdorej në një mënyrë të qëndrueshme me kërkesat e drejtësisë dhe dhembsurisë.

Një kërkesë e drejtësisë ishte se aty ku mallrat ishin përdorur për këmbim, blerja dhe shitja duhej të vendoseshin tek çmimi i drejtë – dhe që kjo nga ana e vet mund të ishte e ndryshueshme, ose thënë ndryshe, nga drejtësia në këmbim. Këtu skolastikët pra morrën për bazë idenë e ligjit roman se diçka që ja vlen, mund të shitet me vlerën që ja vlen, por pa mashtrim. Ata ishin megjithatë të pandërgjegjshëm për të nxjerrë nga gjithë kjo konkluzionin se ishte e drejtë të shisje një mall me çmim më të lartë se sa ishte shpezuar për të. Kishte një mendim unik se kokfortësia në mospërfaqsimin e mallit ose të cilësisë së tij ishte i pasaktë. Megjithatë ky argument i supozuar si i marrë nga ligji roman që të dyja pjesët u pranuan në termat mbi të cilat mallrat ishin këmbyer e cila ngre pyetjen se sa informacion kishte për mallin shitësi i cili duhet ta tregonte atë. Aquinas’i e pranonte si të lejueshme fshehjen e ndonjë informacioni nga shitësi. Në se kishte ndonjë difekt të padukshëm dhe malli kishte një çmim pa e marrë parasysh atë, shitësi nuk do të kishte thënë diçka rreth këtij defekti (e cila mund të rezultojë në një shitje më të mirë se sa me çmimin e saktë). Ishte e pranueshme që të egzistonin grindjet për pazar që blerësit dhe shitësit do të përpiqeshin tja hidhnin gjithmonë njëri tjetrit. Nuk kishte gjithashtu kërkesë që shitësit ti tregonin blerësit rreth faktorëve që mund t’ja ulnin çmimin mallit në të ardhmen. P.sh. një pronar anijeje plot me grurë nuk kishte përse ti tregonte blerësve për anijet që ishin duke ardhur së shpejti pas tij. Çmimi i saktë ishte çmimi që ishte vlerësuar në të tashmen e jo ai që do të prevalonte në të ardhmen.

Ideja kryesore që nënvizohej nga diskutimet e skolastikëve për çmimin e drejtë ishte fakti që tregu ofronte mbrojtje kundër detyrimeve ekonomike. Në se vlera e një malli të vendosur nga shitësi i vet ishte më e madhe se vlera e vet normale, atëhere ky mall mund të shitej ose, përndryshe, shitësi do të ballafaqohej me eksperiencën e një humbjeje. Megjithatë do të ishte e pa drejtë për një shitës që të avantazhohej nga rrethanat që i shkaktonte blerësi. (Në fakt ishte një traditë e gjatë në ligjin natyral i cili thoshte se në rastet e nevojave të rrepta siç është zia e bukës, duke marrë më të nevojshmen që nuk ishte e ligjëruar si vjedhje, - pra, lejohej që prona të bëhej e komunitetit). Konkurrimi midis shitësve, ashtu siç edhe ngjan në tregjet publikë, ishte i njohur si i mbrojtur nga blerësit.

Ajo që ishin duke bërë shkrimtarët skolastikë me diskutimet e tyre për çështje të tilla si prona dhe çmimi i drejtë ishte qasja ndaj argumentave të bazuara mbi ligjin natyral drejt mbështetjes dhe interpretimit (ose aftësimit) të mësimdhënies së Kishës mbi problemet ekonomike. Përqëndrimi i tyre i vazhdueshëm mbi padrejtësinë e ngritur nga njerëzit e gjendur nën presion dhe nevojën e kompensimit të këtyre njerëzve. Në diskutimet e këtyre problemeve, ata zhvilluan dhe sqaruan shumë koncepte ekonomike. Askund nuk ishte më e errët kjo çështje se sa në mësimet mbi fajdenë. Urdhri në Predikimin në Mal se “huani pa pritur ndonjë kthim”, ishte gjerësisht i përhapur ashtu si edhe pretendimi i Shën Ambrose’sit i cili thonte se “n.q.se dikush mer lekë me fajde, ai zotohet për robëri”, por ata gjithashtu u përpoqën të gjenin argumenta racionale për të mbështetur rastet e tyre të trajtuara.

Ideja fundamentale e nënvizuar në të gjitha diskutimet e tyre mbi fajdenë bazohej tek fakti se paraja ishte sterile. Bërja e parasë nga paraja ishte e panatyrshme. Kështu në se huamarrësi realizonte një fitim nga përdorimi i këtyre pareve, ai ose ajo që kishte marrë hua, e kishte realizuar këtë me përpjekjet e veta dhe jo prej faktit se paraja ishte productive në vetvete. Kjo ide e sterilitetit të parasë ishte riforcuar prej koncepteve legale të huadhënies. Në ligj, shumë huadhënie ishin marrë në formën e mutuum, në të cilën poseduesi i sendit të huajtur kalonte si huadhënës i cili në të ardhmen ripaguante me bujari. Mallrat origjinale nuk janë kthyer tek huadhënësi. Kjo mund të aplikohej vetëm drejt mallrave fungible siç janë floriri, argjendi, vera, vaji ose gruri, të cilat kanë aftësi këmbyese me njëri-tjetrin dhe që mund të maten apo numurohen. Për shkak se pronari kaloi në një huamarës, kjo u pasua me ndonjë fitim për shkak të përdorimit të mallrave të tij nga huamarësi dhe kështu huadhënësi nuk ishte i titulluar drejt ndonjë pjese.

28 23- 1 -

- 1 -

Cilësimi kryesor drejt ndalimit për ndonjë pagesë prej huamarsit ishte se huadhënësi do të kërkonte kompensim në se ai ose ajo do të vuanin për shkak të një humbjeje për shkak të një dështimi të huamarësit për të ripaguar borxhin në kohë. Thomas’i i Chobham’it, p.sh., jepte një shembull të një huadhënësi i cili kishte nevojë për para për të tregëtuar në pazar që të paguante rentën e tij ose të pajiste vajzën e tij me prikë. Kompensimi për një humbje aktuale ishte gjerësisht i përhapur. Diskutimi filloi kur ideja ishte përhapur drejt mbulimit të një humbjeje të pritur të shkaktuar për shkak të një gabimi (damnum emergens) ose për të mbuluar humbjet e nxitura nga huadhënësi, brenda periudhave të huadhënies (lucrrum cessans). Aquinas’i psh., kundërshtoi argumentin për lucrum cessans bazuar tek ideja se ashtu si pronari që ka kaluar si huamarës, edhe huadhënësi që huajti para ishte efektivisht shitës për diçka që nuk ishte e tija për tu shitur. Një problem mbi këtë cilësim ishte fakti se n.q.se ata ishin lejuar, ata do ta bënin një traditë sistematike të silleshin rrotull ndalimit të fajdesë. Një klauzolë dënimi do të ishte përfshirë në një kontratë huadhënie sipas kuptimit se huamarrësi do të shlyejë detyrimet dhe kështu do t’paguhet edhe penalltia.

Nicole Oresme dhe Teoria e Parasë.

Tradita ekonomike skolastike ishte një përfshirje unike dhe, ndonëse Thomas Aquinas’i solli atë që në shumë mënyra ishte një gjendje përfundimtare, kjo në fakt vazhdoi të zhvillohej në shekujt që do t’pasonin. Kornizimi ishte vendosur prej Etërve të Kishës dhe, nga shekulli i XII-të, gjithëçka ishte përhapur por akoma mungonin odat për këmbimin dhe eksplorimin e linjave të reja inkurajuese. Asnjëherë nuk kishin qenë më evidente se sa në shekullin e XIV-të dhe të XV-të shkrimet mbi paranë. Idetë e sjella nga aristotelianët me kornizat e tyre analitike ishin tashmë mbrapa ideve të zhvilluara si përgjigje e problemeve të reja.

Shekulli i XIV-të ishte koha e një revolucionarizimi ekonomik, politik dhe shoqëror. P.sh institucionet feudale siç ishin lidhjet midis shërbimit ushtarak dhe të drejtave mbi pronësinë e tokës, ishin duke u bjerur dhe tregëtia ishte në zgjerim. Forma të reja kreditimi dhe bankingu ishin zhvilluar. Në gjysmën e shekullit, Vdekja e Zezë solli një mungesë kronike për punën dhe në mënyrë substanciale solli ndryshim në marrëdhëniet midis klasave të ndryshme shoqërore. Mbretëritë krijuan në vetvete të ardhura të pakta dhe realizuan zhvillimin e burimeve drejt një zhvlerësimi të matshëm (duke reduktuar edhe përmbajtjen e arit dhe argjendit për monedhë) por me trend drejt zhvillimit të të ardhurave të tyre. Çështja e parasë dhe rolit të saj në ekonomi, në këtë mënyrë, bëhet shumë shpejt e spikatur.

Rruga në të të cilën tradita aristoteliane do të zhvillohej do të ishte nga trajtimi i këtyre problemeve nëpërmjet një ilustrimi të mirë prej Nicole Oresmi’t tek Treatise on thë Origin, Nature, Laë and Alterations of Money . Kjo u shkruajt në latinisht në mes të shekullit të XIV-të prej një francezi të lindur rreth vitit 1320, i cili studioi në Paris, shërbeu si këshilltar i Charles’it të V-të të Francës dhe vdiq si Bishop i Lisieux’it më 1382. Ishte i jashtëzakonshëm me shkrimet e tij të shkurtra në formë trakti mbi të keqen e alternimit të monedhës, por ky adoptim thithës i dukshëm prej Aristotles’it ndoshta u reflektua tek idetë të cilat në këtë kohë ishin pranuar gjerësisht prej shkrimtarëve skolastikë. Në Trajtimin e tij, Oresme’si vendosi përballë argumentave aristoteljane rreth orrigjinës së parasë (në këmbim) dhe dënoi përdorimet e “panatyrshme” të parasë. Ka theksuar, megjithatë, se nuk është gjendur një qendër më e herëshme. Zhvlerësimi është dënuar pasi minon besimin tek monedha (Oresme e shikon atë si më të keqe sesa fajdenë, e cila në kthim është më e keqe se sa bërrja e parave përmes këmbimit). Preja e monedhave ( si përpjekje për të shkrirë dhe shitur metalin e emetuar) është gjithashtu i dëmshëm sepse monedhat e prera qarkullojnë sikur ato të ishin me peshën e tyre të plotë. Në të dyja rastet, argumenti i Oresme’it është se veprimi i përzjerjes me plumb çon në konfuzion rreth vlerës së monedhës dhe një gjë e tillë është e dëmshme. Ai citon përmbajtjen e Aristotles’it se gjëja që do krijonte një stabilitet në karakter, është monedha.

Një tjetër çështje së cilës Oresme i kushton vëmëndje është kursi i arit me argjendin në monedhë. Ai argumenton se kjo reflekton rrallësinë natyrale të dy metaleve, - por nga që ari është më i rrallë, ai duhet të vlerësohet më lart se argjendi. Pra nënkuptohet ideja se rrallësia i krijon komoditet për të qënë më i vlerësuar se ata që janë shumë të bollshëm. Kur rrallësia relative e metalit ndryshon, kursi i arit me argjendin në monedha do të ndryshojë, gjithashtu.

29 23- 1 -

- 1 -

Megjithatë, ndryshime të tilla, beson Oresme, janë të ralla dhe ka përpjekje të mëdha në këtë drejtim nga sundimtarët për këmbimin e monedhës në mënyrë arbitrare sipas projektimit vetëm për të rritur të ardhurat. Ai krahasoi përpjekjet për të ngritur vlerën e metaleve të rralla nëpërmjet një mbikqyrje monopolistike, me një çmim të lartë për produktin e vet, si dhe dënimet në përputhje me këtë.

Megjithatë, argumentimi kryesor i Oresme’it është se paraja synohet për publikun e që të përdoret sipas një çmimi të paravendosur prej sundimtarit. Në të njëjtën mënyrë me të cilën njerëzit mund të zotërojnë prona private por që komuniteti ka të drejtë të marrë fryte të kësaj prone private, sundimtari ka të drejtë të krijojë monedhën dhe ti vendosë asaj një çmim, por kërkohet që ta ushtrojë këtë të drejtë po në interes të publikut. Kështu, ndonëse është e gabuar për një sundimtar të ndryshojë vlerën e parasë për të arritur qëllimet e veta, është e legjitimuar për të që të veprojë në emër të komunitetit:

Qyshse paraja i përket komunitetit… kjo do të thotë se komuniteti duhet ta kontrollojë atë si dhe të ketë vullnet për këtë… Dhe n.q.se komuniteti ka nevoja të gjera për shuma të mëdha parash për shkak të një luftë apo për një shpërblim pagese të princit kundër një skllavërie, apo për disa emergjenca të tjera, kjo pastaj e çon atë drejt ndryshimit të monedhës dhe kjo nuk e diskuton natyrën ose karakterin, pas kësaj, sipas fajdesë, qysh kur kjo nuk do të jetë një akt vetëm i princit, por i komunitetit të cilit i përket paraja.

Ky pasazh i mrekullueshëm është nisur prej një ngjarjeje që ndodhi më 1356. Mbreti i Francës, Jean le Bon, ishte kapur prej anglezëve në Poitiers dhe Delfini ishte ballafaquar me një kërkesë për 4 milion korona për shpengimin e tij. Kjo shumë ishte shumë e madhe dhe pagesa e saj do të thonte kërcënim i stabilitetit të monedhës franceze. Delfini (i cili u bë më pas Charles’i i V-të) ju drejtua Oresme’it për këshillë ekonomike.

Në punën e Oresmes’it ka një tension midis mënyrave të ndryshme të mendimit rreth aktivitetit ekonomik. Ideja e parë është se ka një të drejtë të posaçme të sundimtarit për të përcaktuar vlerën e parasë. Kjo përfshin faktin se njerëzit e pranojnë prerjen e monedhave me vlerë të plotë dhe jo që vlera e tyre të jetë në varësi të një vlere të tyre të brendshme (jo si pasuritë natyrale). Kundër kësaj Oresme pranon se njerëzit bëjnë atë që jus jell atyre fitim; ata injorojnë çmimin e vendosur nga sundimtari dhe i shesin paratë ‘sikur ato të ishin pasuri natyrale’. Kjo praktikë që plumbon metalet precise të cilat janë transportuar jashtë, kur ato kanë humbur diçka në drejtim të qëllimit të pronësisë – pë të financuar tregëtinë me vendet me të cilat duhet një emission në shkallë të gjerë i parasë. Oresme’si hedh kështu një vështrim të shpejtë për fuqinë e tregut, për këndvështrimin mbi zhvlerësimin e parasë që do të eksportohet, të shkaktuara nga vështirësitë e brendshme ekonomike. Ai gjithashtu shqoi si të rëndësishme për një sundimtar, nevojën për besimin e publikut tek monedha sepse në këtë moment monedha rresht së qëni në varësi të thjeshtë nga vlera e argjendit që ajo përmban. Me fjalë të tjera paraja është bërë më e shtrenjtë se sa një pjesë precise metali, e shënuar me një stampë për ti shpëtuar njerëzit nga shqetësimet e peshës dhe matjes. Megjithatë, kur Oresmes’i sfidoi mënyrën me të cilën qeveritarët kombinonin vlerën e parasë, objektivi i tij është moral/politika e mbi këtë interesi i publikut duhej të zëvendësonte interesin e sundimtarit. Në këtë mënyrë, ishin shtrëngimet morale apo politike dhe jo forcat ekonomike ato që detyronin sundimtarin se çfarë duhej të bënte. Megjithkëtë, konteksti ishte shumë më tepër modern pasi nënvizimi i argumentit ishte plotësisht Aristotelian.

Konkluzionet

Ideja se Mesjeta nuk prodhoi mendim ekonomik mbresëlënës, është larg së vërtetës. Theksimi i kornizës së etikës së trashëguar u informua prej teologjisë dhe ligjit. Megjithatë, shkrimtarët skolastikë u përpoqën të gjenin argumenta racionalë për gjykime morale – pra një zhvillim ky i bazuar mbi ligjet natyrale. Për të bërë këtë, ata analizuan konceptet ekonomike. Ata ishin drejtuar në studimin e asaj që përcaktoi vlerën e komoditetit dhe rolin e konkurrencës në rregullimin e çmimeve. Ata eksploruan, gjithashtu, natyrën e parasë dhe i kushtuan një vëmëndje zhvillimit të institucioneve tregëtare. Ata përdorën konceptet e fitimit të pritshëm ose humbjes si dhe kostos

30 23- 1 -

- 1 -

opportune, mendim që askush nuk e pranoi se kjo do të justifikonte pagesën e interesit. Kështu, megjithëse fokusi i skolastikëve ishte mbi moralitetin, ata mundën dhe bënë analizën e rrugës në të cilën funksiononte ekonomia.

3Shfaqja e vështrimit të Botës Moderne – shekulli i gjashtëmbëdhjetë.

Rilindja dhe shfaqja e shkencës moderne.

Shoqëria mesjetare nuk u zhduk papritur. Në pjesë të Europës, institucionet feudale vazhduan në shekullin e XVIII dhe XIX. Bujkrobëria, psh., nuk ishte ndaluar p.sh. në Rusi deri më 1861. Këndvështrimet mesjetare të botës në të cilën religjioni, shkenca dhe misticizma jetonin brenda njëra – tjetrës, madje kanë përfunduar tepër vonë. Për pak respect më tepër duhet thënë, megjithatë, se shekulli i XV-të shënoi fillimin e botës moderne. Kjo u simbolizua prej rënies së Constandinople’s nga turqit më 1453, çka shënoi fundin e Perandorisë Romake në Lindje. Në gjysmën e dytë të këtij shekulli, portugezët eksploruan kufinjtë e Afrikës dhe kaluan në Indi më 1498. Inditë Perëndimore u zbuluan më 1492 dhe në pak vjet u zbuluan Amerika e Veriut dhe e Jugut . Bota, si asnjëherë më parë, ishte qendërzuar mbi Mesdheun.

Megjithëse ishin dramatike këto zbulime, ato madje ishin vetëm një pjesë e një transformimi ekstënsiv të shoqërisë Europiane që ndodhën në ndërkohën e shekujve të XV-të dhe XVII-të. Qendra drejt këtij procesi ishte artistike, letrare dhe me një kundërmim kulturor të qendërzuara mbi Italisë, e njohur si Rilindje. Kjo nuk do të kishte qenë e mundur pa zbulimin e klasikëve grekë dhe latinë. Në shekullin e XIV-të, Petrarka (1304-1374) e kishte parë të kaluarën që ju kishte paraprirë viteve të mijëvjeçarit si një “epokë errësire” në krahasim me zhvillimin e lartë të kulturës greke e romake dhe pati filluar procesin e rizbulimit të literaturës së lashtësisë. Skolastikët e Mesjetës patën, sigurisht, rizbuluar shumë nga shkrimet e lashta, por ndërsa ata qenë interesuar së pari në filozofi dhe mbi të gjitha tek Aristotle’si, Petrarch’a kërkoi të mësojë nga gjithë korpusi i shkrimeve klasike – poezia, historia dhe biografia si dhe nga filozofia dhe shkenca. Dituria klasike (literae humaniores), solli një burim alternative të frymëzimit moral të cilën e solli më parë Kisha.Madje në veprat artistike të porositura prej Kisha’s – e cila ishtë ekstensive (puna e Bazilika’s së Shën Peter’it në Romë kishte filluar më 1506) – ishte një interesim i zhvilluar në humanizëm. Gjithnjë e më të pakta u bënë punët e mëdha të artit me tema religjioze dhe kur tema të tilla ishin trajtuar, ishte i qartë impakti i rizbulimit të klasikëve dhe humanistave të rinj. Për të ilustruar këtë mjafton të citojmë emrin e Leonardo da Vinci’t (1452-1519), Michelangelo (1475-1564) dhe Raphael’i (1483-1520). E njëjta gjë është e vërtetë dhe në muzikë. Arti dhe muzika nuk kishin shumë kohë që ishin ushtruar vetëm në mbështetje të religjionit.

Ashtu si njerëzit rizbuluan literaturën klasike, ata zbuluan edhe perspektivat e reja mbi shkencën shumica e të cilave anonin nga Plato’ja, më tepër se sa nga Aristotle’si. Kishte një pamje të përgjithshme mbi universin ku shkenca, astrologjia dhe zotat pagane, që të gjitha, e patën një vend. Një pjesë e rëndësishme e kësaj ishte shoqërimi neoplatonik me hyjnizim të diellit, nga i cili i ndante një hap i vogël drejt vështrimit të botës që sillet rreth diellit, më tepër se sa e kundërta.

Njeriu që e ndërmori këtë hap, Copernicus’i (1473-1543), ishte udhëhequr prej kërkimeve të pitagoreanëve drejt një thjeshtimi, drejt një formule matematike që do të shpjegonte lëvizjen e planetëve. Ajo çka ai kundërshtoi në kozmologjinë gjeocentrike të cilën e kishte trashëguar nga Aristotlesi dhe Ptolemy ishte jo vetëm mungesa e elegancës, por, po aq, edhe e një pasaktësie, – madje në varësi të një sistemi më tepër të saktë, çka ishte e një rëndësie kruciale, pasi, urgjencën e afronte nevoja praktike e reformimit të kalendarit. (Për shkak të kalendarit vjetor i cili

31 23- 1 -

- 1 -

nuk ishte saktësisht i gjatë sa viti diellor, stinët realisht kishin lëvizur më tepër nga pozicioni tradicional në calendar). Koperniku u kthye drejt mendimtarëve të tjerë klasikë se sa Aristotlë’si dhe Ptolemy dhe gjeti tek ata idenë e qendërzimit të universit tek dielli, implikimet e të cilit ai i zgjidhi. Ndonëse predikime të tilla për funksionimin e sistemit nuk ishin të mirëpritura me kënaqësi, Copernicys’i ishte megjithatë në gjendje të nxirrte rezultate të cilat ishin superiore në raport me ato që kishin rrjedhur prej sistemit të vjetër. Megjithatë, ndonëse zhvendosja e tokës nga pozicioni i saj në qendër të universit përfshiu një shpartallim radikal të traditës, pjesa tjetër e kozmologjisë së tij ishte mesdhetare. Trupat qiellorë ende udhëtonin në rrathë, me shpejtësi konstante, të zhvendosur dhe prej sferave të kristalta. Duke postuluar për një lëvizje të tokës kishte një anomaly të cilës Copernicus’i nuk mund ti përgjigjej kundërshtimeve siç ishin ato se pse, në se toka lëvizte, objektet mbi sipërfaqen e saj nuk rrëzoheshin.

Lëvizje të cilat ju larguan këndvështrimit të botës mesjetare drejt shkencës moderne, ndodhën gjatë dy shekujve pasardhës. Kepler (1571-1630), ishte duke punuar me më shumë saktësi astronomike në observacionet sjella nga Tycho Brahe (1546-1601), i cili zbuloi orbitat eliptike, me diellin në një foci dhe përshtati të dhënat më mirë. Ai gjithashtu ishte inspiruar prej kërkimeve të neoplatonikëve për harmoninë dhe modelin në univers. Megjithatë, ai ende nuk ju përgjigj kundërshtimeve kryesore drejt idesë së lëvizjes së tokës, as solli ndonjë shpjegim teorik se përse toka duhet të lëvizë. Ishte larg Galileo’s (1564-1642) për të zhvilluar metodën e re mbi kërkimin e të dhënave (siç ishte vëzhgimi i yjeve me teleskop) dhe të nxirrte konkluzione për një uniformitet midis lëvizjes së trupave mbi tokë dhe në hapësirën qiellore. Decartes’i (1596-1650), përsëri zhvilloi idetë e ardhura nga autorët klasikë e ndërmorri hapin për ti parë trupat qiellorë si pjesëmarrës në lëvizjen e lirë brenda një hapësire të pafund. Duke u udhëhequr prej Galileo’s, ai solli të parën gjendje të ligjit të inercisë. Sistemi u kompletua më pas nga Isaac Neëton (1642-1727), i cili shtoi këtu ligjin e gravitetit. Neëton ishte në gjendje të përdorte ligjet e tij të lëvizjes për të shpjeguar jo vetëm lëvizjen e planeteve por gjithashtu edhe të trupave mbi sipërfaqen e tokës. Për herë të parë kishte një koherencë si dhe alternativa të plota në drejtim të kozmologjisë mesjetare. Universi ishte parë menjëherë kështu si i mbajtur në lëvizje prej Zotit, por mbi bazën e ligjeve mekanike. Zoti luante rolin e vendosjes së universit dhe fillimit të lëvizjes (një orëbërës hyjnor), por ai nuk kishte ndonjë rol tjetër më pas.

Një trajtim i tillë i shkurtër i ngritjes së shkencës moderne është domosdo i thjeshtëzuar, por është i mjaftueshëm për të bërë disa përcaktime të rëndësishme. Revolucioni shkencor përfshiu një transformim të thellë në lidhje me atë se si ishte parë bota më parë, me implikimet jo vetëm për mënyrën me të cilën fenomenet natyrale ishin menduar, por gjithashtu për mendimin rreth religjionit dhe shoqërisë. Një ndryshim i magnitudës ishte një process i gjatë. Tek fillimi i vet, pjesëmarja e Revolucionit Shkencor mund të jetë themeluar në via moderna (në një mënyrë moderne) bazuar tek puna e Ëilliam’it të Ockham’it.(1285-1349) me ndarjen e sferave të arsyes njerëzore dhe revelatës hyjnore. Drejt fundit të transformimit, Neëton’i, biles, ruajti një besim në astrologji e cila nuk mund të ndahej nga astronomia e tij.

Reformacioni

Shekulli i XVI-të ishte gjithashtu koha e Reformacionit, kur Kishat Protestante u ndanë nga Kishat Katolike Romane. Kjo ngjarje apo seri ngjarjesh, pati sjellë pasoja të thella politike e sociale. Megjithëse ha diskutim, kjo mund të ketë qenë një faktor i rëndësishëm dhe përcaktues në rritjen ekonomike në Angli dhe Hollandë, dy vende protestante këto, gjatë shekujve të XVII-të dhe XVIII-të. Megjithatë, kjo nuk përfshiu ndonjë transformim mbi mendimin ekonomik tradicional, për lëvizjen që ishte esencialisht konservatore – një riafirmim i moralit dhe teologjisë Judaeo – Cristian’e, kundër influencave humano – pagane të Rilindjes. Ngjarja që provokoi publikimin e Luterit të të nëntëdhjetë e pesë tezave të tij më 1517, ishte ardhja e murgut i cili solli indulgjencat që duheshin paguar për ndërtimin e Bazilikës së Shën Peter’it.

32 23- 1 -

- 1 -

Një nga faktorët që e bënë Lutherin të qëndronte kundër hierarkisë së Kishës, e shtrirë në kohë më gjatë se sa shumë protesta të ngjashme që patën qënë bërë në shekujt e mëparshëm, ishte ngjarja e shtypit. Bibla Gutenberg ishte printuar më 1455 dhe nga fundi i shekullit të XIV-të, nr. I librave të shtypura ishte rritur afërsisht sa nr. I shkrimeve në vitet e gjithë mijvjeçarit të fundit. Printimi do të thoshte se idetë protestante mund të përhapeshin vetëtimthi nëpër Europë. Protesta e Luterit në këtë mënyrë u bë shumë më e rëndësishme se sa një grindje e vetmuar e një prifti me Kishën. Faktor tjetër që tregon suksesin e Reformacionit ishte lindja e nacionalizmit në Europë. Në shtetet gjermane Luteri ngriti ithtarët si kundër papatit ashtu edhe kundër Perandorisë Habsburgase. Diferencat religjioze do të përdoreshin kështu si armë në betejat politike.

Figura themelore e Reformacionit, - Martin Luther (1483-1546), Jean Calvin (1509-64) dhe Ulrich Zëingli (1484-1531) – ishin konservatorë mbi çështjet ekonomike. Luteri mbështeste hapur ndalimin e fajdesë dhe doktrinën e çmimit të drejtë, ndonëse ishte konfuz me disa përjashtime që patën ardhur për tu pranuar. Ashtu si paraja ishte sterile, psh., ishte gabim të kërkohej një shtesë për pagesa të mëvonshme. Ai miratoi idenë e një shoqërie të rregulluar e hierarkike, në harmoni me mendimin mesjetar. Megjithatë, në përgjithësi Lutheri pati pak interes në çështjet ekonomike dhe sigurisht, pra, nuk pati kuriozitet rreth shqetsimeve ekonomike. Në mënyrë të ngjashme, megjithëse Calvin’i argëtohej duke lexuar mbi fajdenë, ai gjithashtu rruajti fuqimisht idenë e çmimit të drejtë. Biznesmeni ishte në pritje vetëm të bërrjes së n fitimeve të moderuara dhe nuk duhej të çakarritej për ti marrë të gjitha. Madje mbi fajdenë, megjithatë, mendimi i tij ishte se kjo ishte një çështje e kyçur nga doktrina skolastike. Ndërsa ai pranonte se pagesa e interesit ishte legjitime, ai e gardhoi atë me përcaktime: njerëzit nuk duhej të ishin fajdexhinj profesionistë, ata duhej të mos krijonin hendek me të varfrit dhe ata duhej të arsyetonin mbi kufizimet e normave të interesit. Doktrina të tilla ishin të gjitha fuqimisht në traditën skolastike.

Reformacioni pati me të vërtetë një impact të drejtpërdrejtë mbi mendimin politik. Në këndvështrimin e botës mesjetare, ligjet e mira ishin gjykuar sipas ligjit të Zotit. Pavarësia rridhte nga Zoti. Kjo ishte në varësi të Papës, zëdhënësit të Chris’it mbi tokë, qysh kur Charlemagne ishte kurorëzuar si Perandor i Shenjtë Romak në vitin 800. Ndonëse kishte patur grindje të vazhdueshme midis autoriteteve shekullare dhe ekleziastike, asnjëra palë nuk lëshonte plotësisht ndaj palës tjetër. Konflikti midis dy juridiksioneve po përcaktonte të ardhmen e politikave mesjetare, pra, diçka do t’eleminohej. Nga ana tjetër, pasja nevojë për ti rizgjidhur konflikte të tilla, autoritetet e të dyja palëve ngritën pretendime nëpër literaturat e gjera përkatëse të bëra sipas drejtësisë. Radilalët zbavitën me nocionin se sovraniteti duhet të vijë nga populli, ndonëse në të njëjtën kohë ata kërkonin ta pajtonin këtë me idenë se Zoti ishte sovrani mbi të gjithë.

Kjo situatë u ndryshua me Reformacionin. Nuk ishte ndonjë autoritet ekleziastik që për një periudhë të gjatë gjithsecili ti detyrohet për përkushtim. Në se një sundimtar kthehej në protestant, kishte një problem për subjektet e tij të cilët kishin mbetur mbështetës të Kishës Katolike. Individët protestantë që jetonin nën një sundimtar katolik, ishin po në një situatë të ngjashme. Ishte e nevojshme të lindte një ide se si subjektet lipsej të gjenin veten në një situatë në të cilën skrupujt religjiozë u thirën për mosbindje ndaj sundimtarit. Shkurt, kishte tani një problem të obligimit politik. Baza të reja ishin krijuar për strukturat politike. Një mënyrë për ta realizuar këtë ishte të kërkoje ndihmë tek ligji i natyrës. Ndonëse frenoheshin prej Stoic’ëve dhe mendimit Roman që u zhvillua prej skolastikëve, ideja e ligjit natyral u morr prej avokatëve protestantë dhe filozofëve. Kjo pati implikime për mendimin ekonomik, ndonëse deri në shekullin e XVII-të ende nuk ishin (me punën e Grotius’it, Pufendorf’it, Hobbes’it dhe Locke’s, shih në fq………………….. ) eksploruar këto. Në shekullin e XVII-të mendimi i ri ekonomik u lind nga një qark i ndryshueshëm.

Lindja e shtetit kombëtar evropian.

33 23- 1 -

- 1 -

Përgjatë këtyre ndryshimeve kulturore dhe fetare ishte një ndryshim fundamental në mënyrën në të cilën ishte organizuar shoqëria. Shoqëria mesjetare ishte e tillë ku forca të ndryshme garonin me njëra-tjetrën për supremaci. Duket qartësisht kjo tek betejat e gjata midis perandorive (së pari Perandoria Romake, më vonë Perandoria e Shenjtë Romake) dhe papatit. Përgjatë kësaj, një numur princash lokalë gjithashtu pretenduan për besnikëri. Për shekuj patën qenë, natyrisht, monarki të cilat rrallë qeverisën mbi tokat që patën një identitet të fortë kombëtar dhe kështu fuqia e tyre ishte në varësi të kufizimeve të fuqisë së fisnikëve të cilët jetonin brenda kësaj mbretërie; mbretërit nuk e patën monopolin mbi forcat ushtarake. Megjithatë nga shekulli i XV-të kjo filloi të ndryshojë. Kështu u shfaqën disa shtete të fuqishme kombëtare sejcila prej të cilave u përfshinë në një zonë gjeografike të kufizuar në të cilën banorët ndanë një identitet të përbashkët dhe ku u qeveris prej një mbreti i cili mbajti monopolin mbi fuqinë ushtarake dhe rrjedhimisht dhe mbi atë politike. Fuqia e fisnikërisë bëhet kështu subject i fuqisë së monarkut. Ky proces ishte më i avancuar në Angli, e cila pati një kufi kombëtar të përcaktuar dhe ishte e sigurtë nga invazionet e huaja, por Franca dhe Spanja – të mëdha dhe pastaj edhe shumë të fuqishme – ishin larg prej kësaj. Ky proces nëpër të cilin po lindnin shtetet pati burime ekstremisht të dobëta për të qënë në gjendje për një gjë të tillë. Ata duhej të krijonin ushtritë dhe forcat detare, por aparatet e tyre administrative dhe fuqia e sistemit të taksave ishin të kufizuara. Përkujdesja për një ushtri kombëtare të përherëshme ishte përtej kapaciteteve ekonomike të ndonjë qeverie dhe kështu sundimtarët duhej të përdornin marifete të tilla si punësimi i mercenarëve të huaj. Mbretërit, madje shumica nga vendet e zhvilluara të pjesëve europiane, ishin në mënyrë të vazhdueshme me mungesë të hollash. Kjo bëri jo vetëm që njerëzit të zhvillonin mendimin në terma kombëtare, por ata gjithashtu po merrnin në konsideratë rrugët në të cilën fuqia ekonomike e kombeve do të zhvillohej. Pati gjithashtu ndryshime në ambjentin ekonomik. Zbulimet gjeografike të realizuara prej portugezëve dhe spanjollëve ndryshuan partnerët tregëtarë. Duke hapur distanca të gjata të kurseve të tregëtisë detare u shkaktua një efekt i pamasë dhe u shënua mbulimi i një pike, sjellja e së cilës në Europën perëndimore shënoi një fuqizim të historisë ekonomike. Pushtuesit spanjollë në Amerikë sollën sasi të pamasa të arit dhe argjendit në Europë. Çmimet të cilat patën rrënë në mënyrë të vazhdueshme në shekullin e XIV-të dhe të XV-të, filluan të ngrihen në shekullin e XVI-të. Ndryshimi i rolit të Kishës në shoqëri po tregonte se shteti duhej të merrte mbi vete përgjegjësi të reja. Ligji i Varfërisë, i future prej Elisabetës I-rë të Anglisë më 1597-1601, solli lehtësimin e skamjes si dhe ishte diçka që në shekujt e mëparshëm nuk kishte qenë i nevojshëm.

Këto ndryshime ishin shoqëruar me dy kërcime mbresëlënëse në balancën ekonomike të Europës. Së pari ishte rënia e qytet shtetit të pavarur. Qytetet që u rritën rrufeshëm gjatë shekullit të XVI-të ishin kryeqytetet. P.sh., popullsia e Londrës u ngrit nga më pak se 50.000 në vt.1500, në 575000 në vt.1700. Qytete të tjera nuk u rritën me të njëjtën rritëm. Venecia, p.sh. ra nga rëndësia relative në krahasim me Londrën, Parisin, Amsterdamin. Së dyti, kërcimi tjetër ishte mirëqënia e zhvilluar e vendeve në kufi me Detin e Veriut dhe rënia e Mesdheut. Kjo mund të argumentohet se prej fundit të shekullit të XVII-të kushtet ishin të tilla sa që do të ishte e pakonceptueshme që Revolucioni Industrial do të kishte ngjarë diku tjetër nga Anglia dhe Vendet e Ulëta. Do të ishte e vështirë të arrihej në këto konkluzione pa parë situatën e dy shekujve më parë.

Merkantilizmi

Ngritja e shteteve kombëtare në Europë është shoqëruar shpesh me “merkantilizëm”. Ky term është përdorur për të përshkruar mendimin ekonomik të gjithë periudhës nga fundi i Periudhës së Mesjetës deri në Periudhën e Iluminizmit – nga shekulli i XIV-të deri në të XVIII-in – por fjala “merkantilizëm” (së bashku me sinonimin e saj “sistemi mercantilist”) nuk ishte përdorur deri në gjysmën e dytë të shekullit të XVIII-të. Shpikësi i saj është Marquis de Mirabeau (shih fq. ………) më 1763, por personi që e popullarizoi atë ishte Adam Smith, i cili e përdori atë në veprën e vet Mirëqënia e Kombeve më 1776 (shih fq. ………..). Smith’i e përdori atë si një etiketë për një vendosje të politikave ndaj të cilat ai po i kritikonte. Ky term u morr pastaj prej ekonomistëve dhe historianëve të cilët e përdorën atë duke ju rreferuar në mënyra të ndryshme. Ashtu siç ndodh shpesh kur termat zhvillohen në këtë mënyrë, në një mënyrë bruto, Smith’i superthjeshtëzoi

34 23- 1 -

- 1 -

mendimin e paraardhësëve të vet dhe shumë nga këto superthjeshtëzime u sollën brenda një literature pasi qe nxjerrë ky përfundim. Megjithatë, ndonëse disa historianë kanë argumentuar se do të ishte më mirë të shmangej përdorimi i këtij termi, ai mund të jetë përdorur për të përshkruar, sigurisht, pozicionimin e gjerë të ideve dhe politikave.

Politikat merkantiliste përfshijnë përdorimin e fuqisë shtetërore për të ngritur industrinë, në drejtim të kryerjes dhe zhvillimit të mbiprodhimit të eksporteve mbi importet si dhe akumulimin e stokut të metaleve të rralla. Këto stoqe të metaleve të rralla të cilat me të vërtetë do të bëheshin monedha, ishin besuar të ishin të rëndësishme për fuqinë kombëtare. Ato duhej të sillnin avantazhet ekonomike (p.sh. një ofertë të madhe të parasë e cila duhej të stimulonte prodhimin dhe punësimin), si dhe ishin të domosdoshme për të paguar ushtritë.

Ekonomiksi mercantilist, jo si ekonomiksi i lashtësisë apo ai i mesjetës, ishte qendërzuar mbi shtetet kombëtare të cilat ishin krijesa të shfaqura në një betejë konkurruese me njëri – tjetrin. Megjithatë, e ashtuquajtura epoka “merkantiliste” shënoi tre ose ka mundësi katër shekuj gjatë të cilëve pati ndryshime të thella ekonomike dhe sociale. Ajo mbuloi vendet që po rreshtoheshin në vendet e zhvilluara e me ekonomi në rritje, si Anlglia dhe Hollanda, por u drejtua edhe tek vendet në rajonet e vonuara në zhvillim si ato të Europës Lindore. Kishte gjithashtu diferenca të mëdha në institucionet politike e sociale brenda vetë Europës. Për ti parë përse egzistonin këto probleme, lipsej të merreshin në konsideratë disa nga qëllimet që ishin propozuar për të shpjeguar politikat merkantiliste. Kjo përfshinte (1) unifikimin e shtetit përmes një sistemi të tarifave që shërbenin për mbrojtjen kombëtare si dhe tregëtinë e brendshme të lirë; (2) menaxhimin e të ardhurës shtesë për shtetin përmes zhvillimit të ekonomisë; (3) punësimin e lartë, përmes inkurajimit të tregëtisë dhe rritjes së ofertës së parasë; dhe (4) akumulimin e thesarit dhe bollëkut përmes politikave tregëtare. Problemi është se objektivat e ndryshme u aplikuan në vende të ndryshme dhe në kohë të ndryshme. Unifikimi përmes politikave doganore ishte i domosdoshëm në Angli dhe akoma nuk ishte kryer në Gjermani ende deri në shekullin e XIX-të. Masat e shtetit për të ardhurën përmes zhvillimit ekonomik karakterizuan politikat e Colbert’it nën Louis XIV-të në Francë (shih fq. …………….), por këto nuk u përshtatën me politikat e ndjekura nga vendet e tjera. Nuk ishte e çuditshme, megjithëkëtë, se mund të argumentohej që politikat duhej të shpjegoheshin në termat e përgjigjes në drejtim të problemeve të pjesëshme, më tepër se sa si rezultat i kërkimit të qeverive në drejtim të realizimit të disa objektivave të larta.

Egzistonte gjithashtu problemi se termi ‘merkantilist’ është përdorur për të shprehur të dy pamjet, si atë të politikave ekonomike të ndjekura ashtu edhe të ideve ekonomike që ishin përdorur për të analizuar këto politika. Ajo ju referohej të dyjave, si veprimeve, edhe ideve të shtetarëve të tillë siç ishte Colbert’i por edhe në drejtim të njerëzve të cilët zhvilluan idetë rreth asaj se si ekonomia funksiononte – sipas së ashtuquajturës nga autorët e ‘merkantilizmit’. Ashtu si politikbërësit merkantilistë, ideologët e merkantilizmit ishin në përgjithësi përgjegjës për problemet immediate praktike. Mendimet e tyre ishin fuqimisht të influencuara prej kontekstit në të cilin këto probleme ngriheshin dhe prej perspektivës nga e cila ata do ti trajtonin me ashpërsi ato. Kontribuesit në literaturën merkantiliste përfshinin punët akademike të traditës skolastike (filozofët e ligjit natyral), avokatëve, zyrtarëve të qeverisë ose “këshilltarëve të administratës”, tregëtarëve, spekulatorëve dhe aventurierëve. Kështu, nuk është e cuditshme që nuk kishte një doktrinë uniforme merkantiliste. Kjo është arsyeja se përse termi “merkantilizëm” do të përdorej me shumë kursim këtu si dhe në kapitullin e ardhshëm. Ndonëse shumë nga autorët e diskutuar do të etiketoheshin “merkantilista”, në shumë raste është e preferueshme të fokusoheshim mbi aspekte të tjera të punës së tyre e të përsërisnim nga këto kategorizimet e tyre, në këtë mënyrë. Ndonjëherë, megjithatë, është e vështirë të shmanget përdorimi i termit.

Machiavelli

Politikani mendimtar më i njohur i shekullit të XVI-të dhe i Rilindjes ishte Niccolo Machiavelli (1469-1527), autori i Princit (shkruar më 1513). Megjithëse qasja e Machiavelli’t ishte shumë e

35 23- 1 -

- 1 -

përgjithshme me qasjet e autorëve të shekullit të XVII-të, libri i tij ishte një përgjigje as për problemet e ngritura nga shtetet kombëtare por as në drejtim të minimit të koncepteve mesjetare të Reformacionit në drejtim të sovranitetit. Machiavelli – duke shkruajtur përpara Reformacionit – ishte duke ju përgjigjur situatës për një ballafaqim të sigurisë së qytet shteteve italiane.

Libri i tij u shkatrua më pas në shumë mënyra. Interesat e shtetit ishin të ndara qartësisht nga religjioni dhe shkenca e politikës ishte parë e ndarë nga moralitetit. Machiavelli ofronte një analizim se si sundimtarët do të realizonin me shumë efiçencë objektivat e tyre – konkretisht të zhvillonin fuqinë e shtetit. Ndonëse komentatorët e mëvonshëm kanë qenë fokusuar shpesh tek normat në varësi të përdorimit të një mungese mëshire ose mbi fuqinë e sundimtarëve, është argumentuar se mënyra në të cilën ai ju qas këtij problemi, ishte shumë e rëndësishme. Metoda e tij përfshiu të dy observimet – nxjerrjen e konkluzioneve nga rezultatet e politikave të ndjekura prej sundimtarëve në të kaluarën – dhe deduksionin nga përvehtësimi i lidhur me natyrën njerëzore. Ai u bazua në këshillën e tij mbi perceptimin se njerëzit do të silleshin si të paskrupullt e sipas mënyrës së ruajtjes së interesit personal – jo sepse ai besonte se njerëzit nuk kishin principe morale, por sepse kjo ishte hipoteza më e sigurt për të ndodhur. Njerëzit mund të silleshin moralisht ose altruistisht, por do të ishte budallallëk për një sundimtar që ta besonte këtë.

Shkolla e Salamanca’s dhe thesari Amerikan.

Mendimi skolastik vazhdoi përmes shekujve të XVI-të dhe XVII-të, ndonëse përmbajtja e tij ndryshoi në përgjigje të rrethanave të reja. Një vend ku mbetjet e tij ishin të fuqishme, ishte Spanja ku shkolla më e spikatur ishte në Salamanca. Këtu, teologjistët dhe juristët vazhduan të shkruanin në stilin e traditës skolastike – plot me pyetje, kundërshtime, spikatje, zgjidhje dhe konkluzione, të kuotuara në mënyrë graduale nga Aristotles’i dhe Aquinas’i. Analizat e tyre ekonomike filluan me Aristotles’in, por përveç kësaj, ata iu përgjigjën problemeve të reja të ardhura si rrjedhojë e fuqizimit të tregëtisë dhe të influkseve të sasive të shpejta të thesarit nga Bota e Re, brenda asaj çfarë nënkuptohej si pjesë e oborrit të mbrapëm të Europës. Problemet kryesore të ballafaquara me shkollën e Salamanca’s ishin fajdeja, çmimet dhe monedha ku ishte e domosdoshme të merrnin doktrinën Thomistic’e në linjën me praktikat e bizneseve bashkëkohore dhe drejtimi për të shpjeguar ndryshimet dramatike që kishte shkaktuar thesari Amerikan.

Një figurë e rëndësishme në linjën e autorëve të Salamanca’s ishte Martin de Azpilcueta Navarro, ose Navarrus (1586), një domenikan pati mësuar drejtësi tek Toulouse & Cahors përpara se të lëvizte në drejtim të Spanjës. Llogaritja e Navarrus’it të vlerës së parasë përmblidhet tek “Comentario resolutorio de usuras” , një apendiks për një manual teologjik të publikuar më 1556. Ai filloi nga observimi i Aristotles’it se qëllimi i parasë është lehtësimi i tregëtisë. Megjithatë, aty ku autorët e hershëm patën dënuar përdorimet për qëllime të tjera të parasë si një gjë e panatyrshme, Navarrus’i argumentoi se duke ndryshuar atë për përfitim ishte një qëllim i dytë i rëndësishëm i përdorimit të parasë. Në të njëjtën mënyrë që ishte thjesht për tregëti, të bëje fitime të moderuara nga blerja dhe shitja e mallrave, duke këmbyer paranë, ishte e ligjshme në se veprimi realizohej për një jetë të moderuar. Ai gjithashtu morri një pamje më shumë të relaksuar për fajdenë, duke lejuar një rreshtim më të mirë të kompensimeve për humbjen.

Megjithatë, si do ta realizonte dikush fitimin në të njëjtën kohë kur ai gjithmonë do ta trajtonte monedhën me një çmim të drejtë? Përrgjigja e Navarrus’it ishte se vlera e parasë nuk ishte konstante, por thjesht e përcaktuar prej të shkrojturës së saj (stampa mbi të) ose prej sasisë së metalit të rrallë që përmbante. Vlera gjithashtu varej nga rrallësia e monedhës dhe nevoja për të, si dhe nga faktorë të tjerë siç është pasiguria që ka lidhje me kohën e cila do ta ulte apo ngrinte në vlerë apo ndoshta do ta mohonte si para. Ndonëse ishte e gabuar për këmbyesit e parave që të krijonin një pakësim artificial me qëllim që të realizonin një fitim më të madh, ishte e

36 23- 1 -

- 1 -

legjitimuar që të krijohej një avantazh nga ndryshimet normale në vlerën e parasë, duke blerë para ku ose kur ato ishin të lira dhe duke shitur ku ose kur ato ishin të shtrenjta.

Këto kërkesa morale mbetën mbi një teori të ofertës dhe kërkesës që ishte aplikuar për paranë si dhe për komoditetet e tjera: që

Gjithë tregëtia me konsumatorin bëhet më e shtrenjtë kur ka një kërkesë të madhe dhe ofertë të vogël dhe kështu ndodh edhe me paranë sado larg që të shitet, këmbehet me barter ose që është këmbyer prej disa formave të tjera të kontraktuara; pra tregëtia me konsumatorin edhe kështu bëhet më e shtrenjtë kur është me kërkesë të madhe dhe ofertë të vogël.

Kjo, Navarrus’i ishte i kënaqur, ishte arsyeja përse çmimet ngriheshin ‘pas zbulimit të Indive, e cila përmbyti vendin me ar dhe argjend’. Ndonëse duhej parë se nga se gjithë mallrat e tjera po bëheshin më të shtrenjta dhe kjo ndoshta ndodhte nga që paraja duhej të kishte rënë në vlerë. Ai u rek të shpjegojë këmbimet në çmimet relative të arit dhe argjendit në të njëjtën mënyrë.

Njëri ndër problemet me të cilin po ballafaqohej Spanja ishte se, ndonëse kishte prurje në sasi të pamata të thesarit nga Amerika, pak nga to mbetën në vend. Paraja rridhte jashtë në drejtim të pjesëve të tjera të Europës: ishte shumë e bollshme në qytete si Genoa, Rome, Antëerp dhe Venice. Një kundërpërgjigje për këtë ishte imponimi i ligjeve që ndalonin eksportet e tyre. Thomas de Merkado (1585), një antar tjetër i shkollës së Salamanca’s përdori egzaktësisht të njëjtat argumenta si Navarro’ja duke shpjeguar se ligje të tilla do të dështonin për të ruajtur paranë brenda. Në se paraja ishte eksportuar kjo ndodhte për shkak se jashtë ishte me vlerë më të lartë se sa në shtëpi – në Antverp më lart se në Sevilie, tha – dhe kështu e vetmja mënyrë për të ndaluar largimin nga vendi ishte të rritej vlera e tij e brendshme relative me prodhimet e tjera. Ashtu si Navarrus’i, Mercado argumentoi se këto varracione natyrale në vlerën e parasë në vende të ndryshme u justifikuan nga bërja e fitimit përmes marrjes me transaksione të këmbimeve të huaja.

Ideja që rrallësia i bën mallrat më të shtrenjta dhe egzistenca me shumicë e tyre i bën ato më të lira ka një histori më të hershme që shkon në lashtësi, kështu që nuk habitemi që këta të Salamancas nuk ishin të vetmit në lidhjen midis thesarit Amerikan dhe ngritjes së çmimeve. Një tjetër që e vuri në pah këtë ishte Jean Bodin (1530-96) një avokat si dhe zyrtar i administratës së qeverisë franceze. Bodin theksoi se çmimet e mallrave si dhe çmimi i tokës u patën rritur. Ai pretendoi se arsyeja themelore për këtë nuk ishte rrallësia ose monopoli (dy arsye ishin dhënë shpesh për çmimet e larta), por bollëku i arit dhe argjendit. Bodini citoi shembuj historikë nga kohët biblike dhe ato të lashtësisë, si mbështetje për këto pretendime. Një mënyrë sipas së cilës Përgjigja e tij për paradokset e (Malestroit ?) në varësi të ngritjes së çmimit të të gjitha gjërave dhe kuptimet për ta shëruar situatën (1568) qëndroi jashtë punës së Salamanca’s dhe është një diskutim faktik i detajuar i kushteve monetare në pjesë të ndryshme të Europës e cila i mundësoi atij të diskutonte me disa autoritete se si tregëtia shkaktoi që paraja të rridhte nga një vend në një tjetër.

Anglia nën Tudorët.

Fundi i mesjetës në Angli zakonisht datohet si mundësia që fronëzoi Henri Tudorin, më 1485. Ndonëse monarkia Tudor u konfrontua me shumë probleme me të cilat po ballafaqoheshin gjithë sundimtarët e Europës të kësaj periudhe, siç ishte inflacioni dhe mungesat kryesore të të ardhurave, duke përcaktuar kufinjtë kombëtarë nuk do të thotë se s’ishte njëri prej tyre. Puna më interesante ekonomike e periudhës së Tudor’ëve është Një diskurs mbi mirëqënien e përgjithshme të Mbretërisë së Anglisë, ndoshta e shkruajtur prej Sër Thomas Smith (1513-77), një professor i Cambridge, avokat dhe zyrtar i qeverisë, më 1549 dhe e ribotuar më 1581. Ajo është në formën e bisedimeve midis një doktori (figura qendrore), një kalorësi, një tregëtair, një zejtari, dhe një fermeri, në të cilat janë diskutuar shumë nga problemet ekonomike dhe sociale të

37 23- 1 -

- 1 -

ditës - një prej të cilave është inflacioni si dhe gardhimi i tokës së përbashkët e të përdorur kështu për kullotjen e bagëtisë.

Ashtu si edhe në pjesët e tjera të Europës, inflacioni ishte një problem serioz në shekullin e XVI-të në Angli. Në shekujt e mëparshëm çmimet lëviznin, por nuk pati qenë një periudhë e gjatë më tendencë për rritje çmimesh, ndërsa nga fundi i këtij shekulli çmimet e grurit ishin midis 4 dhe 5 herë më të larta se më përpara. Autori i Diskursit e pa qartësisht ndryshimin midis të ardhurës reale dhe asaj në para dhe ai tregoi se rritja e çmimeve godet vetëm ata njerëz që janë me të ardhura fikse: pronarët e tokave të cilët marrin rentë janë me kontrata fikse të mëparshme dhe puntorët që punojnë aty me paga gjithashtu fikse. Ata që blejnë dhe shesin fitojnë nga rritja e çmimeve. Ai gjithashtu përcaktoi se nuk kishte sens për tu qarë rreth mallrave të huaja që janë shumë të shtrenjta në se mallrat që janë eksportuar të blihen prej tyre kanë qenë gjithashtu me çmime të larta.

Njerëzit ishin familjarizuar me idenë e rrallësisë, ose ‘varfërisë’, çka do të shkaktonte çmime të larta, por problemi tani ishte se çmimet ishin ngritur madje edhe kur mallrat ishin me shumicë. Shpjegimi i ofruar prej Smith’it ishte zhvlerësimi i monedhës, - shumë e çuditshme, e dhënë kjo që në versionin e parë të Diskursit dhe e shkrojtur në mes të së ashtuquajturës ‘Zhvlerësimi i Madh’të 1542-51, gjatë të cilit argjendi që përmbante shilinga ishte pakësuar me 1/6 e shumës që ishte më përpara. Ndryshime të tilla në vlerën e monedhës kishin ndodhur përreth. Më 1581, ndoshta për shkak se Smith kishte lexuar Bodin’in, një shpjegim i ri i inflacionit ishte përfshirë: një rritje në sasinë e monedhave të shkaktuara prej importeve të arit dhe argjendit nga Inditë dhe vendet e tjera.

Gardhimi i tokës së përbashkët ishte shoqëruar me ekspansionin e fermave të gjedhëve të imët, për të kënaqur rritjen e kërkesës për lesh të shkaktuar prej rritjes së eksporteve të rrobave engleze. Mirëqenia e pronarëve të tokave ishte parë drejt kalimit përtej tokave të përbashkëta për kullotjen e bagëtive, e shkaktuar nga mungesa e ushqimit dhe, duke ju hequr kështu njerëzve të thjeshtë mjetet e jetesës. Pa u çuditur, gardhimi ishte hidhërisht i diskutueshëm si dhe ishte çështja kryesore e diskutuar në Diskurs. Shpjegimi i Smith’it se gardhimi ishte si rezultat i çmimit relativisht të lartë të leshit në krahasim me grurin. Ai argumentoi se njerëzit nuk do ti kllaposte rreziku dhe vështirësia e një pune në se ata do të merrnin një të ardhur të përshtatshme.

Merrni këto shpërblime prej tyre … (dhe) cili burrë do të lërrojë apo rrëmihë tokën, apo do t’ushtrojë ndonjë punë artizanale, kur këtu ka vetëm dhimbje? … Në se gjithë këto pagesa ishin marrë nga ata të gjithë, këto mundësi do të rrënohen, kështu që në se pjesa e shpërblimit do të ishte zvogëluar, përdorimi i këtyre lehtësirave do të zvogëlohej… dhe kështu ata do të ishin më pak të okupuar, më pak atyre do tu llogaritej shpërblimi.

Smithi argumentoi se ishte e domosdoshme për “ të përfituar nga plugimi si nga një mall, hap mbas hapi, ashtu si fitimi i bariut dhe blegtorit”, përndryshe ‘kullota do të pushtohej nga lërimi i tokës për shkak të gjithë atyre ligjeve që ndoshta enkas mund të jenë bërë të diskutueshme’. Rruga që ndalon okupimin e fermave të bagtive, megjithkëtë, nuk ishte rruga e kundërshtimit të legjislacionit, por ta bëje atë më pak të përfitueshme. Mënyra për ta realizuar këtë ishte rindryshimi i tarifave që e bënte leshin fitimprurës në drejtim të eksportit.

Smithi pa rëndësinë e balancimit të tregëtisë dhe frenimin e importimit të mallrave të padomosdoshme të lluksit ose mallrave të manufakturuara nga Anglia me materjale të paperpunuara. Ai inkurajoi futjen e industrive të reja që do t’krijonin vende të reja pune dhe do të sillnin begatinë në të gjithë vendin. Këto janë të gjitha politikat të cilat mund të jenë etiketuar si ‘merkantiliste’. Megjithatë, ai tregoi me një mprehtësi të vetëdijshme mekanizmin e çmimit si dhe supozoi se njerëzit ishin të motivuar nga interesi personal. Në këtë mënyrë, puna e tij shënoi një largim të rëndësishëm nga ekonomiksi skolastik.

38 23- 1 -

- 1 -

Ekonomiksi në shekullin e gjashtëmbëdhjetë

Ngritja e shteteve kombëtare europiane pati një impact të madh mbi mendimin europian. Rritja ekonomike ishte vitale për fuqinë e kombeve dhe shumë mendime ishin dhënë për të projektuar politika të cilat do të kryenin këtë. Kishte një ndryshim në përqëndrimin e mendimit ekonomik. Ishte gjithashtu e rëndësishme të shqyrtoheshin problemet e reja të hedhura nga pushtuesit spanjollë në Amerikë dhe ekspansioni i tregëtisë dhe financës. Në periudhë afatgjate, Rilindja dhe Revolucioni Shkencor ishin duke dhënë një zhvillim të rëndësishëm mbi mendimin ekonomik, por në shekullin e XVI-të influenca e tyre ishte më e pakët. Ndryshimi i mënyrave të vjetra të mendimit ishte gradual – nuk kishte ndonjë hop revolucionar të papritur në mendimin ekonomik.

Shkolla e Salamankës përfundoi me një pikpamje rreth aktivitetit komercial i cili ishte shumë i ndryshëm nga ai i Aristotles’it apo Aquinas’it, por metoda e tij shtrihet me ndershmëri brenda traditës skolastike. Njerëz të huaj siç ishin Jean Bodin dhe Sër Thomas Smith – të dy avokatë të vjetër dhe zyrtarë të qeverisë – ecën, madje larg, nga këndvështrimi mesjetar. Drejt një shtrirje akoma më të madhe, çështjet morale ishin shtyrë mënjanë në favor të analizës se ç’po ndodhte tashme në botë dhe çfarë do t’vazhdonte të bëhej. Në vend të diskutimeve për përfitimet morale, autorë të tillë ishin duke filluar të hidhnin vështrimin nga përfitimi për impikimet e tij të dala, të lëshuara dhe provuara, më së tepërmi sipas së njëjtës mënyrë të paraqitur tek punimi i Machiavelli’i për të dalë jashtë implikimeve për artin e qeverisjes së njerëzve që ishin duke u marrë me këto veprime të cilat ishin në interesin e tyre personal.

4

Shkenca, Politika dhe Tregëtia në shekullin e shtatëmbëdhjetë në Angli

E kaluara

Anglia e shekullit të XVII-të solli një shpërthim të pamfleteve të atyre që merreshin me çështjet ekonomike. Në shumë prej tyre, tregëtarët dhe biznesmeni, kërkuan të mbronin interesat e tyre personale dhe të argumentonin për politikat të cilat ishin në drejtim të avantazhit të tyre personal. Tregëtia ishte organizuar përmes kompanive tregëtare (siç ishte Aventurat e Tregëtarit dhe Kompania e Indive Lindore) të cilat rregulluan tregëtinë në drejtim të pjesëve të botës në të cilat ata kishin marrë privilegjet e monopolit. Sejcila nga këto kompani pati interesat e veta personale, ashtu siç bënin edhe të huajt të cilët ishin në opozitë me privilegjet e kompanive. Rezultat ishte një rritje e ideve të reja ekonomike. Megjithatë, fakti se shumë autorë ishin motivuar nga interesi personal, nuk e përjashtonte kujdesin dhe analizat e zgjuara, duke sjellë si rezultat një progres të madh të realizuar. Shtimi i kësaj literature mund të jetë e lidhur me problemet ekonomike që po ballafaqohej vendi dhe me sistemin politik që ju dha njerëzve nxitjet për të sjellë argumenta racionalë për politikat që ata kërkonin ti shikonin të zbatoheshin. Suportimi solli një perspektivë sekulare të rritur, e reflektuar në pikpamjet e reja edhe të shkencës edhe të politikës, gjë e cila pati efekte të thella mbi mënyrën në të cilën njerëzit mendojnë rreth çështjeve ekonomike.

Shkenca dhe shkencëtarët e Shoqërisë Mbretërore

39 23- 1 -

- 1 -

Dy figurat që dominuan mendimin e shekullit të XVII-të mbi shkencën. E para është ajo e Francis Bacon (1561-1626), vepra e të cilit Novum Organum (1620) solli një manifest për shkencën eksperimentale dhe empirike. Ai bënte thirje për një rindërtim të njohurive mbi bazat e dy principeve: historisë natyrale (të detajuar, një koleksion sistematik të fakteve rreth natyrës) dhe induksionit (në varësi të ligjeve të natyrës që lidhet me këto fakte). Shkencëtarët duhej të ishin shërbëtorë dhe interpretues të natyrës. Bacon ishte kritik i Aristotles’it dhe autoriteteve të tjera shkencore për krijimin dhe elaborimin e argumentave të bazuara mbi premisat që nuk ishin bazuar mbi shqyrtimin e kujdesshëm dhe që ishin në kundërshtim me natyrën. Ai ishte larg të qenit i pari në drejtim të këtyre komplimentave, por këndvështrimi i tij ishte gjerësisht i diskutueshëm.

Figura e dytë dominante ishte Rene Descartes’i (shih fq. …..). Ashtu si edhe Bacon’i, Descartes’i sfidoi filozofinë skolastike dhe kërkoi të ngrinte fondacione të fuqishme, njohuritë e të cilave të zinin vend. Ai është i famshëm për frazën ‘Cogito ergo sum’ (mendoj, prandaj egzistoj) – e vetmja gjë që nuk mund të dyshohet është fakti se unë po dyshoj. Megjithatë në kontekstin shkencor, aspekti më kuptimplotë i mendimit të tij ishte rëndësia që ai lidhi me arsyen. Ndërsa Bacon kërkoi ti bazonte njohuritë mbi shkencën eksperimentale, Descartes’i kërkoi, me mënyra matematike, duke e bazuar atë në grupime të thjeshta, mbi të vërteta të vet-vërtetuara. Përdorimi i logjikës deductive, mbi të vërteta shumë komplekse, do të varrej pastaj nga këto të vërteta. Rezultati do të jetë një korpus njohurish të cilat duhej të ishin të sigurta e të lira nga kontradiktat.

Bacon dhe Descartes, që të dy sfiduan autoritetet tradicionale dhe ofruan metoda të cilat ata i besuan se do të sillnin një konsolidim të sigurtë të njohurive. Metodat të cilat ata i ofruan ishin radikalisht të ndryshme, në të cilat Bacon’i theksoi induksionin dhe Descartes’i deduksionin. Megjithatë kishte ngjashmëri . Descartes’i argumentoi se më e thjeshta, pikpamja më e kontrollueshme e botës, ishte ta shikoje atë jo si një organizëm por si të përbërë dhe krijuar nga pjesë të ndryshme. Duhet të kuptoheshin momentet e rrugës së këtyre pjesëve të lëvizshme e interactive – si në një sistem mekanik. Shkencëtari duhej të mbështetej jo mbi gjykimet subjective rreth botës por mbi cilësitë të cilat duhej të ishin të matshme. Përveç këtyre ndryshimeve të cilat ishin substanciale, besimi i Descartes’it tek kontrolli dhe matja, u krahasua me besimin e Bacon’it në shkencën eksperimentale.

Programi i Bacon’it u thith prej Shoqërisë Mbretërore, e cila morri konstruktin e saj më 1662 dhe përfshiu shumë nga shkencëtarët të shtrirë në një periudhë të gjatë, sic ishte Robert Boyle (1627—91, figura kryesore), Isaak Neëton, Robert Hooke (1635-1703), John Locke dhe Samuel Pepys (1633-1703). Motoja e tij ‘Nullius in verba’ (‘Jo mbi fjalën e burrit’), i bënë jehonë refuzimit prej Bacon’it të argumenteve nga autoriteti dhe se Shoqëria u shtri nën procedurat rreth asaj se si eksperimentet ishin drejt të qënit të shoqëruara dhe raportuara vetëm në se rezultatet e tyre ishin të pranuara. Gjendeshin vështirësi serioze me pjesët induktive të programit (madje koncepti i induksionit ishte me dy kuptime). Kritikat e Shoqërisë (siç ishte Thomas Hobbes (1588-1679) ngritën çështje të justifikuara rreth procedurave eksperimentale të tij; disa nga faktet e grumbulluara ishin të pakuptueshme dhe disa prej eksperimenteve patën një ecuri prej një ‘virtuosi’ të merituar me një përçmim të hedhur mbi to prej autorëve siç ishtë Jonathan Sëift (1667-1745). Megjithatë, përveç këtyre problemeve, Shoqëria Mbretërore ishte padyshim pafundësisht e suksesshme. Vetëm arritjet e Boyle dhe Neëton’it janë të mjaftueshme për të ndërtuar këtë sukses.

Nga fillimi, çështjet ekonomike formuan pjesë të programit të Shoqërisë. Bacon pati bërrë thirje për historitë natyrale të tregëtive të ndryshme – të ‘natyrës së altenuar ose të përpunuar’. Figura kryesore këtu ishte Ëilliam Petty (1623-’87). Petty studioi për shëndetsi në Hollandë dhe Francë, shërbeu për një kohë të shkurtër si asistent i Hobbes’it (i cili nga ana e vet duhet të ketë qenë për një kohë si asistent i Bacon’it) dhe pastaj u rikthye më 1646 në Oxford. Këtu ai takoi Boyle’n dhe u gjend i përfshirë në qarkun nga i cili u krijua Shoqëria Mbretërore. Megjithatë duke qenë si krijues si professor i Anatomisë së Oxford’it si dhe professor i Muzikës në Gresham Kollege në Londër, ai morri leje të largohej në përpjekje për të ikur drejt Irlandës si fizikant në ushtrinë e Kromëell,it. Kromëell’i ishte ballafaquar me detyrën e ndarjes së tokave irlandeze në

40 23- 1 -

- 1 -

drejtim të çmimeve financiare për ushtarët e tij. Më 1655-8, Petty ndërmori misionin e survejimit dhe hartoi disa nga hartat më të mira të këtij vendi në këtë kohë. Përmes blerjes së tokës nga ushtarët të cilët donin t’ua shisnin tokën atyre që ju a kishte dhënë, ai krijoi për vetveten zotërime që e bënë një lord kryesor, ndonëse ai pati shpenzuar shumë kohë për të mbrojtur titujt e tij. Qasja krejtësisht baconiane e Petty’it drejt ekonomiksit ka qëndruar qartësisht në Hyrjen e ‘Arithmetikës Politike’, e shkruajtur më 1670, ndonëse i papublikuar deri më 1690, pas vdekjes së tij: ‘Në vend të përdorimit vetëm të fjalëve krahasuese dhe me superlative si dhe argumenteve intelektuale, unë kam marrë kurrsin … për të shprehur vetveten në kufizat e numrit, peshës ose masës; për të përdorur argumentat e sensit dhe për të konsideruar vetëm shkaqe të tilla siç janë krijesat e dukshme të natyrës’. Objektivi i tij në shkrimin e këtij libri ishte të tregonte se në diskutim me besimin e madh popullor, Anglia ishte më e pasur se më parë. Ai u përpoq të realizonte këtë prej sjelljes së argumentave të bazuara tek numrat dhe llogaritjet aritmetike.

Pretendimi kryesor i Petty’it rreth mirëqënies angleze ishte një argument rreth vlerës së punës. Pasuria përmblidhte njerëzit si dhe tokën ( në të cilën Franca duket qartësisht se ka më shumë se Anglia) dhe capital. Duke filluar nga observimi që çdo njeri shpenzon 7 Paund për vit dhe shuma e një popullsie prej 6 milion ai llogariti që e ardhura kombëtare duhet të jetë 42 milion Paund. Duke deduktuar 8 milion paund për rentat dhe një të ardhur më të madhe se 8 milion paund për fitimet mbi ‘pronën personale’ (shtëpia, anijet, bagëtia, monedhat dhe stoqet e pronave), kjo largonte 26 milion paund e cila duhej të ishte krijuar prej punës. Kjo dha llogaritë kombëtare të mëposhtme:

Shpenzimet Të ardhurat

Shpenzimet personale 42 milion paund Pagat 26 milion paund

Fitimet 8 milion paund

Rentat 8 milion paund

Totali 42 milion paund Totali 42 milion paund

Petty donte të llogariste vlerën e vetë popullsisë. Ai krijoi hipotezën se norma e kthimit për punë ishte njëlloj me atë të tokës. Ai për më tepër mori me mend se vlera e saj ishte 20 herë më shumë se e ardhura vjetore që do të varej nga kjo (duke marrë një normë interesi vjetor prej 5 %) dhe deduktoi se, në se puna kontribuoi 26 milion paund në vit, vlera e saj duhet të jetë 20 herë më tepër se kjo, - d.m.th. 520 milion paund. Duke e krahasuar këtë me popullsinë, kjo i dha atij një vlerë për gjithë popullsinë për 80 paund për kokë. Kjo mund të jetë përdorur për të llogaritur gjëra të tilla si sasia e popullsisë së humbur në Murtajën e Madhe.

Në punët e tjera të tij, Petty nxorri më shumë detaje të të ardhurave kombëtare. Në Verbum Sapienti (1665) ai krijoi një varësi midis shifrave të veta për mesataren vjetore të shpenzimeve nga ajo çfarë imagjinohej rreth shpërndarjes së shpenzimeve (që 1/6 e popullsisë shpenzonte 2d. në ditë, një tjetër e gjashtë shpenzonte 4d. për ditë dhe kështu me rradhë), numri i ditëve të punuara në një vit (287) dhe proporcioni i popullsisë që punonte (50%). Ai gjithashtu ndërlidhi shifrat e tij për rentat prej supozimit se Anglia ka 24 milion akra tokë duke pasur rendiment të supozuar për rentat 6s.8d për akër. Madje shumat e detajuara ishin përgatitur në Anatomia politike e Irlandës (1672) në të cilën ai analizoi shpërndarjen e poseduesve të tokës, çmimet e sipërfaqeve të banimit dhe profesionet.

Thjesht, ashtu siç ishin llogaritë kombëtare, ato përfshinë një avancim në konceptet kryesore. Duke e shprehur këtë në terminologji moderne, këto përfshinë idetë e mëposhtme. (1) Shpënzimet kombëtare (ose autputi) dhe e ardhura kombëtare janë të barabarta. (2) E ardhura kombëtare është shuma e pagesave të marra nga të gjithë faktorët e prodhimit (toka, puna dhe kapitali). (3) Vlerat e të gjitha aseteve janë të lidhura prej një norme zhvlerësimi të përbashkët të

41 23- 1 -

- 1 -

të ardhurave të mara (p.sh. norma e rentës në drejtim të vlerës së tokës është e njëjtë si dhe kursi i fitimeve nga vlera e kapitalit). Duket qartë se kishte një arritje themelore. Megjithatë, saktësia e numrave të përfshira në këto kalkulime ishte, të themi së fundi, shumë e pasigurt. Petty llogariti popullsinë nga faturat e mortalitetit ( regjistrimet në famullitë komunale të vdekjeve nga shkaqet e ndryshme) pa diskutuar supozimet që ai duhej të ndërtontë në rregullimin e bërë në kalkulimet e tij apo tek besueshmëria e të dhënave të nënvizuara. Madje, akoma më keq, shumë prej shifrave të tij ishin punë hipotezash. Ai pranoi më së shumti tek hyrja e Politika aritmetike, ku ai shkroi se shumë nga observimet e tij ishin ‘as aq të vërteta, por me sa duket as të gabuara … dhe nëse ato janë të gabuara, nuk janë aq sa të shkatrojnë argumentin për të cilin ato janë përdorur; por më të këqija janë supozimet që tregojnë rrugën drejt këtyre njohurive ku unë synoj të arrij’. Shkurt, ai sillej me shifrat si një kalorës i standarteve moderne. Arsyeja për një veprim të tillë ka qenë se ai nuk ishte i interesuar në kompletimin e precizionit të shifrave. Piksynimi i tij ishte thjesht të ngrinte magnitudat e mjaftueshme precise për të realizuar piksynimet të cilat ai i kishte objektiv.

Ekomomiksi i Petty-it ishte mercantilist në sensing se ai besonte se një popull përfitonte nga akumulimi i thesarit dhe se taksat e importit duhej të ndihmonin këtë arritje. Megjithatë, ai nuk e përcaktoi me një mënyrë konfuze thesarin dhe pasurinë. Ai pranoi se sendet ushqimore ishin gjithashtu një pasuri dhe ai pati teorinë rreth asaj se përse paraja ishte pjesërisht e rëndësishme. Çfarë ndryshonte rreth argjendit, arit dhe argjendarive ishte se ato nuk ishin të dëmtueshëm dhe kështu ishin pasuri ‘në të gjitha vendet dhe të gjitha kohët’. Për më tepër, paraja ishte e nevojshme të ndihmonte tregëtinë. Kjo shpjegonte se përse duhej të përfitonte një vend prej shkrirjes së argjendit dhe monedhizimit. Shuma e parave të nevojshme varej se sa shpejt ajo qarkullonte. Këtu Petty përsëri u kthye tek shembujt numerikë. N.q.se 6 milion njerëz shpenzojnë sejcili 7 Paund në vit, shuma totale e shpenzimeve ishte 800 000 Paund për javë. Në se ‘çdo njeri do të bënte pagesën e tij javore’, paraja do të qarkullonte brenda javës dhe 1milion Paund do të ishin të mjaftueshme. Megjithkëtë, mbi këtë, rentat e tokës (me shumë drejt 4 milion Paund) janë paguar çdo 6 muaj duke kërkuar një shumë mbi 4 milion paund si dhe renta e shtëpive (një tjetër 4 milion paund në vit) e cila paguhet çdo tre muaj e cila kërkon më tepër se 1milion. Në këtë mënyrë, në total lipsen 6 milion për gjithë kombin. Petty gjithashtu argumentoi se rritja në sasi e parave do të shkaktonte rënien në kursin e interesit. Ai pretendonte se më tepër se 4 vjet para, norma e interesit pati rënë nga 10% në 6% në vit si rezultat i ‘efektit të rritjes së sasisë së parasë’. (3)

Është e lehtë të shohësh tek të dhënat e Petty’it dhe të konkludosh se ai dështoi në drejtim të bashkimit të aritjeve të bashkëkohësve të vet në Shoqatën Mbretërore, siç ishin Boyle dhe Hooke. Argumentat e tij ishin satirizuar pamëshirshëm prej Jonathan Sëift në Një propozim modest për parandalimin e fëmijëve të njerëzve të varfër në Irlandë dhe të qenit e tyre një barrë për prindrit apo vendin ; dhe për ti bërë ata të dobishëm për publikun (1729). Ishte e mundur për të argumentuar se Petty dështoi për të jetësuar metodologjinë baconiane – se përfundimet e tij nuk shkonin drejt shkaqeve që patën ‘krijimet e mundshme në natyrë’, të cilat ishin jo më pak speculative se sa ato të paraardhësve të tij dhe se këto aplikime të tij të aritmetikës nuk ishin më tepër se sa një mjet retorike. Kjo, megjithatë, ecte në drejtim të mungesës së vështrimit që metodologjia e tij e udhëhoqi atë drejt kërkimit të pyetjeve shtesë. Të kërkoje thjesht rreth numrit të kontributorëve të punësuar për pasurinë kombëtare, shuma e parave të nevojshme për të ushtruar tregëtinë, apo efektet e taksave të ndryshme, ishte si të tregoje fenomene të ndryshme me një mënyrë të re. Në përgjigje të këtyre pyetjeve Petty ishte në gjendje të ishte besnik i metodës së Bacon’it dhe Shoqërisë Mbretërore. Përfshirja e tij në mbijetesën e Irlandës i dha atij bashkë me të dhënat edhe shumë nga punët e tij të stimuluara. Megjithatë, pasja e një pakice ekstreme të informacionit të nevojshëm për të dhe kompleksiteti i problemeve të cilat ai ishte duke u përpjekur të kapte, do të sillnin pashmangshmërisht që statistikat e tij të ishin të pabesueshme.

Ndonëse historianët e ekonomiksit shoqëruan termin ‘Aritmetika Politike’ me Petty’n, ai nuk ishte i vetmi në aplikimin e metodave të tilla. John Graunt (1620-74), një mik i ngushtë i Petty-t ishte zgjedhur si antar i Shoqërisë Mbretërore në 1662 mbi bazën e librit të tij Observimet

42 23- 1 -

- 1 -

e natyrës dhe politikës … realizuar mbi bazën e faturave të mortalitetit (1662). Ai studioi të dhënat e lindjeve dhe vdekjeve për të llogaritur popullsinë e Londrës dhe të ndërtonte të parën tabelë të të gjallëve (duke treguar se si shumë njerëz jetonin në periudha të ndryshme). Në përfundim të shekullit, puna e tij dhe e Petty’t ishte pasuar prej Gregory King (1648-1712). Duke pasur më shumë akses për të dhëna, King’u arriti zhvillimin e llogaritjeve të popullsisë dhe shumë llogari kombëtare të detajuara të cilat së pari i pati ndërtuar Petty. Ai llogariti kursimet kombëtare duke ndarë popullsinë në ato klasa që kursenin dhe kështu me shpenzimet mbi teprimet e të ardhurave të tyre. Ai gjithashtu realizoi llogaritë e krahasueshme të të ardhurës, popullsinë dhe të ardhurat për frymë për Anglinë, Francën dhe Hollandën për 1668-ën dhe 1695-ën. Këto dhe disa nga llogaritjet e tjera ishin të nxitura prej interesit të tij në kuptimin e potencialit të këtyre vendeve për të vazhduar egzistencën se sa për nevojat e shtetit për luftë. Për rastin e Anglisë ai llogariti burimet financiare për luftë, duke kalkuluar shumat e takuara nga produkti i ritur, konsumi i reduktuar dhe mungesa e investimit. Ai kalkuloi më 1695 se lufta nuk do të shtyhej përtej 1698-ës. (Paqja ishte negociuar në vjeshtë të 1697). Përfundimisht, citimi duhet të jetë bërë nga Charles Davenant (1656-1714), i cili studioi shpërndarjen e taksës përmes zonave të ndryshme dhe ishte përgjegjës për publikimin e punës së King’ut pas vdekjes së tij.

Krijuesit e shekullit të XX-të të llogarive të të ardhurës kombëtare i shohin Graunt, Petty, Davenant, dhe King, si pionierë të saj. Edhe përkundër faktit se interesi në punën e tyre është gjerësisht I lëkundur. Adam Smithi, ashtu si shumë ekonomistë të shekullit të XVIII-të dhe XIX-të, ishte skeptik rreth vlerës së ‘Aritmetika Politike’, duke sjellë si përfundim një ndikim të dobët të saj mbi disiplinën. Ajo egzistonte vetëm kur burimet e shtetit modern të shekullit të XX-të ishin aplikuar në detyrimin që ato të bëheshin të mundura për një ndërtim sistematik, të arsyetuara në besueshmërinë e llogarive kombëtare.

Fermenti politik

Anglia ishte në një fazë të një rrëmuje politike për shumicën e shekullit të XVII-të. Nga mbretrit e hershëm Stuart’ë, James I (qeverisi 1603-25) dhe Charles’i i I-rë ishin të prirur ti drejtoheshin parlamentit vetëm kur ju duheshin fonde se sa ti siguronin ato nga pronësitë mbretërore dhe nga format e tjera të krijuara të taksimit sic ishin taksat e doganave. Për një farë kohe ( tirania ‘11 vjecare’, 1629-40) Charles’i u përpoq të qeveriste krejtësisht pa parlamentin. Vendi pastaj pati eksperiencë për një periudhë luftën civile (1642-9) e cila faktikisht u ndoq nga Protektorati nën Oliver Cromëell’in. Stuartët u restauruan më 1660 dhe ndonëse nuk ishte e qartë në se ata nuk do ti riktheheshin absolutizmit të paraardhësve të tyre, konflikti institucional vazhdoi. Ky u rikthye në fakt me Charles’in e II-të (qeverisi 1660-85) ishte pasuar prej James’it të II-të (qeverisi 1685-8), ky I fundit një katolik. James’I ishte detyruar ta braktiste Anglinë më 1688 pasi Ëilliam Orange (qeverisi 1689-1702) zbarkoi në Torbay. Ëiliami rrëmbeu kurorën e një monarkie konstitucionale strikte. Gjithë këto rrëmujëra politike ngritën disa pyetje themelore rreth bazave mbi të cilat ishte organizuar shoqëria

Duke u marë me këto cështje të tilla, egzistonte një ndryshim më I thellë në pikpamjet e njerëzve në drejtim të asaj se cfarë përfaqësonin ata me ato shpërthime të asaj kohe: lakmi, zili, etje dhe kështu me rradhë. Prej shekullit të XVII-të u pat pranuar se afshe të tilla shkatruese nuk do të ishin të pranueshme nga feja ose mësimet morale dhe kështu që ishte e domosdoshme të hidhej vështrimi për një alternativë që të shpjegonte se si shoqëria mund të mbahej e bashkuar. Një mundësi ishte se një passion duhej të bëhej I kontrollueshëm nga të gjithë. Bacon’i argumentoi se, thjesht si një gjahtar që përdor një kafshë për të kapur një tjetër, ose si qeveritarët që përdorin një taraf për të kontrolluar një tjetër kështu edhe një ‘dashuri’ mund të përdoret për të zotëruar një tjetër. (Kjo qasje mund të sqarohet si një gjurmim I parimeve të Machiaveli-t). Hobbes’i besonte se pasionet shkatruese (dëshira për pasuri, madhështi dhe

43 23- 1 -

- 1 -

dominim) mund të ishte e kontrolluar prej balancimit të pasioneve (frika nga vdekja, dëshira për një jetë luksoze dhe shpresa e realizimit të këtyre nëpërmjet punës). Këto pasione të balancuara dora-dorës do të njiheshin si “interesa”.

Megjithatë, në të njëjtën kohë që njerëzit filluan të mendonin se shoqëria ishte mbajtur e bashkuar nga interesat, ishte një kërcim I thellë në rrugën në të cilën kjo ujdi ishte kuptuar. Në fund të shekullit XVI-të “interesat” ishin sinonim me ‘arsyen shtetërore’ dhe ishte parë si një zgjatim midis pasionit dhe racionalitetit. Në Angli, gjatë Luftës Civile, koncepti I interesit filloi të aplikohej jo thjesht në drejtim të interesit kombëtar por për grupet e individëve brenda kombit. Në këtë kohë, marrëveshja mbuloi të gjitha aspiratat njerëzore (lavdinë, sigurinë dhe nderin si edhe mirëqënien materiale) dhe implikoi një element të reflektimit dhe llogaritjes rreth asaj se sa këto ishin për tu realizuar. Megjithatë, nga fundi i shekullit të XVII-të, interesat patën filluar të merreshin mbi një interpretim më të ngushtë ekonomik. Të njëjtat ndryshime ndodhën edhe në Francë. Kështu më 1661, sekretari i Kardinalit Rishelieu do të shkruante “se emri i interesit ka ngelur veçanërisht i bashkuar me interesin e mirëqënies, pa ditur se si”. (4) Kështu, prej shekullit të XVII-të autorë që rregullisht pretendonin se njerëzit ishin të motivuar prej, ashtu siç ishte theksuar edhe nga David Hume (shiko në fq….), ‘lakmisë së kërkesave për të mira dhe zotërime’ apo thënë më thjesht nga ‘dashuria për akumulim’.

Si një nga kontributet e debatuara e të përhapura gjerësisht në këtë process vjen Thomas Hobbs’i me Leviathan’in (1651). Kjo kishte pasur një influencë tek njerëzit jo për shkak se ata mendonin njëlloj, por sepse megjithëse konkluzionet e tij ishin të pa pëlqyeshme, argumentat e Hobbes’it dukeshin kaq imponuese sa që nuk mund të injoroheshin. Leviathan’i dukej se ofendonte nga të gjitha anët. Ai ofendonte ruajalishtët me argumenta kundërshtues ndaj të drejtës hyjnore të mbretërve. Në të njëjtën kohë libri tëhuajësonte oponencën e monarkisë në argumentin se sovraniteti duhej domosdoshmërisht të ishte absolut.

Argumenti i Hobbes’it ishte se shoqëria civile realizohej vetëm nëse kishte një qeveri që kryente dhe zbatonte ligjet. Pa qeveri, shoqëria do të kthehej në një gjendje natyrore në të cilën çdo antar duhej të kujdesej për vetveten. Hobbes’i shkoi aq larg sa që e përshkroi gjendjen e natyrës si një gjendje lufte. Çdo njeri do të ishte i lirë të bënte çfarë do dëshironte pasi nuk kishte qeveri që ta ndalonte atë. Për më tepër, çdo njeri do të sillej me agresivitet me fqinjët e vet me synim mbrojtjen e vetvetes. Sjellja njerëzore do të ishte e paparashikuar dhe përfundimi do të ishte frika dhe pasiguria. Prona do të ishte e pasigurtë, kontratat do të ishin të pazbatueshme dhe jeta ekonomike do të ishte e pamundur. Hobbes’i punoi mbi Leviathanin gjatë një decade (1641-51) e cila u kalua në Francë për shkak të largimit nga Anglia për të shmangur Luftën Civile. Ndërsa Anglia ra në një Luftë Civile pas parlamentit duke sfiduar sovranitetin e mbretit, kjo mund të ishte influencuar kaq shumë nga ato që ndodhën në Gjermani. Gjatë Luftës Tridhjetvjeçare (1618-48), Gjermania ra në një kaos ekonomik dhe politik si dhe në një konkurrencë të sundimtarëve të cilët luftuan njëri-tjetrin ndërsa kërkonin të ngrinin pretendimet e tyre për sovranitet.

Hobbes’i argumentoi se për të dalë nga kjo situatë, njerëzit duhej të zgjidhnin një Sovran (përndryshe një njeri ose një trup të tyre) i cili do të atribuonte të dyja, si ligjvënësin ashtu edhe detyruesin e zbatimit të ligjit. Në se ata e bënin këtë, do të ishte i mundur realizimi i shoqërisë civile. Në vetvete kjo ishte një teori standarte e contratës-sociale të sovranitetit. Ajo që e dalloi teorinë e Hobbes’it nga teoritë e tjera të kontratave-sociale, ishte argumentimi i tij se sovraniteti duhej të ishte absolut – ai nuk mund të ndahej apo kufizohej.

Për të imponuar kufizimet mbi sovranitetin, Hobbes’i argumentoi se kjo do të krijonte konflikt ultimativisht të rizgjidhur vetëm me luftë. Kështu sovraniteti duhej të kishte të drejta të administronte drejtësinë, të caktonte dhe jepte dhurata për zyrtarët e vet ( për këtë është e pamundur fizikisht që qeverisjen ta kishte vetëm një njeri), dhe të kontrollonte opinionet politike dhe fetare. E fundit nga këto ishte pashmangshmërisht fakti që ndarja e religjioneve ishte një nga burimet madhore të konfliktit tek të dyja, si në Luftën 30 Vjeçare ashtu edhe në Anglinë e shekullit të XVII-të.

44 23- 1 -

- 1 -

Argumentimi i Hobbes’it rreth sovranitetit është i rëndësishëm në historinë e mendimit ekonomik pasi në Leviathan’i ai ishte në gjurmim të kësaj çështjeje fundamentale e cila është ajo që mban të bashkuar shoqërinë. Ndonëse ai e pa këtë si një çështje politike, disa çështje të tjera të trajtuara prej tij filluan të shihen si çështje ekonomike. Veçanërisht e rëndësishme është metoda e Hobbes’it. Konkluzioni i tij se shoqëria civile kërkon një sovranitet absolut, është bazuar jo vetëm mbi argumenta teologjike por edhe mbi përfundime racionale nga supozimet rreth natyrës njerëzore – që në mungesë të kufizimeve, njerëzit do të bëheshin agresivë kundrejt fqinjëve në kërkim të sigurisë vetjake. Kjo është një këndvështrim i vendosur shekularist . Ai i ngjan qasjes së Machiavelli’t në drejtim të politikës, por ai bën edhe disa hapa më tutje. Ndërsa Machiavelli argumentoi se ishte ashpërsia ajo ku duhej të bazoheshin sundimtarët për veprimet e tyre dhe mbi pretendimin se njeriu duhej të sillej në këtë mënyrë, Hobbes’i njëhsoi gjithë teorinë e tij të sovranitetit mbi supozimin se ata do të vepronin kështu.

Problemet ekonomike – Fuqia tregëtare hollandeze dhe kriza e vitit 1620.

Në shekujt e XV-të dhe XVI-të harta ekonomike e Europës ishte Italia veriore. Qyteti shtet i Venecias dominoi tregëtinë në Mesdhe dhe ishte duke lulëzuar si qendër manifakture. Tregëtia përmes Atlantikut ishte dominuar nga Sevilia. Në shekullin e XVII-të, megjithatë, fuqia ekonomike kapërceu në mënyrë përcaktuese nga Mesdheu në Evropën veri-perëndimore. Gjatë shekullit të XVII-të popullsia e Europës veriore dhe perëndimore (Britania, Irlanda, Vendet e Ulëta, dhe Skandinavia) u rritën me një të tretën, ndërsa ato të Mesdheut (Italia, Spanja dhe Portugalia) ranë me 4%. Pas vitit 1600, Venecia hyri në një periudhë rënieje. Hollanda siguroi tregëtinë e erëzave, Kundër Reformacioni krijoi vështirësitë për botimin e librave dhe lufta 30 Vjeçare në Gjermani largoi tregjet e rëndësishme. Monedha e zhvlerësuar në Turqi ngriti koston e pambukut dhe mëndafshit, dy reshtime të materjaleve jetësore të industrisë tekstile. Në Spanjë, vërshimi i argjendit amerikan u pakësua dhe qeveria e Castile’s u ballafaqua me një seri krizash financiare. Tendenca e shekullit të mëparshëm nuk u pat shoqëruar nga ndonjë rritje e madhe industriale . Në të kundërt, ndonëse ata kishin provuar disa kriza ekonomike, më dukshëm më 1620, ekonomitë e Europës veriore dhe perëndimore patën si eksperiencë një periudhë rritjeje, duke patur si më të suksesshmen ekonominë e Hollandës. Fluitschip’i së pari u lançua më 1595, si një skaf i gjatë dhe me fund të sheshtë dhe thjeshtësoi kështu lundrimin duke qenë më i lirë në koston e ndërtimit dhe udhëhoqi kështu konkurrimin e anijeve me vendet e tjera duke qenë ndoshta simboli kryesor i këtyre sukseseve.

Ashtu si në Hollandë, Anglia ishte shumë e varur nga tregëtia me rrugë detare dhe Hollanda ishte parë qartësisht si një rivale në drejtim të Anglisë. Luftrat detare në të cilën tregëtia ishte kocka kryesore e përmbajtjes, kishin ngjarë më 1652-4, 1665-7, 1672-4 dhe 1680-84. Njerëzit kërkuan të kuptonin përse Hollanda kishte ecur kaq përpara. Në veçanti, a ishte shkaku i kësaj normat e ulta të interesave të kredive të Amsterdamit ? Dhe në qoftë se ky ishte shkaku, pastaj si duhej të merreshin masat për të ulur më tepër normat e interesit (siç ishte ligji i fajdesë) ; por në se ato mund të realizoheshin, këto masa mund të ishin të dëmshme.

Nga 1620-1624 Anglia përjetoi një krizë acute tregëtare, shkaku imediat i të cilit ishte një rënie në shitjet e rrobave në Europë. Numri i rrobave të eksportuara nga Londra prej tregëtarëve anglezë ra nga 102.300 më 1618 në 85.700 më 1620. Dy vjet më pas shitjet patën rënë në 75.600 dhe kjo ndodhi deri më 1628, vit i cili arriti nivelin e vitit 1618. Papunësia ishte rritur. Ndonëse në shkaqet afatgjata me të dukshme të krizës ishte rritja e konkurrencës së huaj, në shkaqet afatshkurtra dukej se ishte një humbje e papritur e tregjeve – së pari në Gjermani dhe Baltik dhe më pas në Holandë.

Krizat provokuan një numur të gjerë pamfletesh, duke i argumentuar edhe shkaqet e krizes dhe duke dhënë edhe propozime për shërimin e situatës, nga grupet e ndryshme që po shikonin mbrojtjen e interesave personale dhe të fajësonin njerëzit e tjerë më tepër se sa vetvehten. Disa lokalizuan shkaqet e krizës me industrinë e rrobave për shkak të rritjes së

45 23- 1 -

- 1 -

konkurrencës së huaj dhe një rënieje në cilësinë e rrobave angleze. Të tjerë fajësonin tregëtarët duke kritikuar privilegjet e monopolist të Shoqërisë së Aventurave Tregëtare, e cila mbante llogaritë për mbi gjysmën e rrobave të eksportuara nga Anglia. Diskutimet më të spikatura, megjithatë, ishin të lidhura me paranë. Ishte një pikpamje e përhapur gjerësisht se ‘rrallimi i parasë’ ishte një problem themelor dhe kështu ishte i lidhur me destabilitetin në këmbimin e monedhave të huaja. Shtimi i monedhave në Gjermani, lidhej me shpërthimin e Luftës 30 Vjeçare e cila mund të jetë parë si një arsye përse eksportet rranë kaq shpejt nga 1618 më 1620.

Doktrina e balancës tregëtare

Shpjegimi tradicional i krizës ishte dhënë së pari nga Gerard Malynes (1586-1641), një tregëtar dhe zyrtar i qeverisë. Ai pretendonte se argjendi ishte larguar prej Anglisë për shkak se monedha angleze ishte zhvlerësuar. Sekserët e kambizmit të monedhës së huaj do ta spostonin vlerën e monedhës angleze drejt vlerës së saj reale, vlerë e vendosur prej Mint’it. Në se vlera reale i reflektonte çmimit botëror të arit dhe argjendit, kjo do të shkaktonte eksportimin e floririt dhe kjo do të kishte më shumë gjasa në se vlera e metalit do të ishte më e saktë se vlera e monedhës. Kjo llogari ndodh për rastin kur kishte një pakësim të monedhave në Angli. Ligji i normës së këmbimit shpjegonte të dyja rastet si për të shpjeguar se përse mallrat angleze ishin shitur më lirë, ashtu edhe përse importet ishin të shtrenjta. Ai propozonte si ilaç rimëkëmbjen e Këmbimit Mbretëror dhe rregullimin e transaksioneve të këmbimeve të huaja në përpjekje të fiksimit të kursit të këmbimit në nivelin e vet të përshtatshëm.

Kundër kësaj ishin rreshtuar argumentat e të ashtuquajturit balanca tregëtare e teorive me të shquarit Edëard Misselden (1608-54, një antar i Aventurierëve Tregëtarë) dhe Thomas Mun (1571-1641, një antar i Kompanisë së Indive Lindore). Ata argumentuan se ishte lëvizja e mallrave që i printe kursit të këmbimit dhe qarkullimit të kallëpeve të arit dhe jo tjetër mënyrë rotullimi. Të pengoje rrjedhjen e thesarit jashtë ishte e nevojshme të forcohej balanca e tregëtisë – të reduktoheshin importet, veçanërisht të artikujve të pa domosdoshëm dhe, të rriteshin eksportet. Kjo kërkonte një kurs këmbimi të ulët dhe jo një të lartë të tillë. Më e nevojshme do të ishte ‘balanca tregëtare’ që përcaktonte qarkullimin e monedhës dhe jo ndonjë përqasje tjetër.

Mund të ishte shquar edhe më parë se nëse eksportet dhe importet nuk i përgjigjeshin në përgjithësi drejt çmimeve, Malynes kishte të drejtë në pritjen e një norme më të lartë këmbimi, por në se eksportet dhe importet janë shumë korespondues ndaj çmimeve, Misselden dhe Mun janë të saktë. Megjithatë, diferencat e tyre përfshinë më shumë se sa diferencat e supozimeve rreth përgjegjjësive të tregëtisë që lëviz në pikpamje të çmimeve. Ata argumentuan se paraja ishte ‘shpirti’ i tregëtisë dhe humbjet angleze të parasë jashtë, duhej të ishin ndaluar, por përtej këtyre argumentave shtrihen dy pikpamje të ndryshme se si funksiononte ekonomia. Në këndvështrimin e botës së Maynes’it, monedhat patën një vlerë të brendëshme në varësi të përmbajtjes së arit apo argjendit të tyre, e cila ishte prerogativë e sovranit që e kishte emetuar. Këmbimi Mbretëror ishte kështu i domosdoshëm për të pajiste tregëtarët me informacion mbi vlerën e vërtetë të monedhës, kështu që transaksionet e monedhës do të reflektonin mbi këtë vlerë. Në contrast, për Misselden’in dhe Mun’in, blerja dhe shitja e mallrave ishte fundamentale: oferta dhe kërkesa, jo sovrani, përcaktonin vlerat, duke përfshirë edhe vlerën e monedhës.

Puna e teorive të balancës së tregëtisë ishte importuar për krijimin e një lidhjeje midis parasë dhe aktivitetit ekonomik. Ata e ekspozuan paranë jo si një e mirë për tu akumuluar por si një capital pune. Për Mun’in, si eksponenti më i qartë i kësaj ekspozeje, paraja ishte e nevojshme për të nxitur tregëtinë. Rruga për të akumuluar thesar ishte të lejonte paranë të përdorej në tregëti. Në postumin e vet të publikuar Thesari i Anglisë prej Tregëtisë së Jashtme (1664) në kapitullin e titulluar “Eksportimi i parave tona në tregëti, do të thotë ecje drejt zhvillimit të Thesarit tonë”, Mun’i argumentoi se qëllimi i eksportimit të parasë është

të zgjerojë tregëtinë tonë prej mundësive që na jep ne duke sjellë sa më shumë artikuj të huaj, para të cilat ridërgohen përsëri në një kohë të përshtatshme të rritin Thesarin tonë.

46 23- 1 -

- 1 -

Me këto mënyra të javashta ne shumfishojmë importet tona me mjetet e mbajtura në gjendje dhe me numur gjithnjë në rritje të anijeve dhe numrit të marinarëve, duke fuqizuar Doganat e Madhërisë së Tij si dhe fitime të tjera; gjithashtu, konsumi i këtyre mallrave të importuara nuk është më i madh se më parë; kështu që gjithë çka thamë fuqizojnë prodhimin… duke bërë në fund një eksportim drejt nesh të një valute më të madhe.

Teoria e Mun’it e balancës së tregëtisë ishte e rëndësishme për disa arsye. Ishte një teori e rritjes e përqëndruar mbi tregëtinë e huaj: si e tillë ajo trupëzoi një concept të pjesshëm të aktivitetit ekonomik, me sfidë rritjeje në shekullin e XVII-të, shekull në të cilin prodhimi ishte fundamental. Në pasazhin që cituam, deklarata e Mun’it është e qartë se konsumi i mallrave të huaja nuk do të rritej. Magazinat doganore angleze të tregëtisë do të rriteshin. Si përfundim, teoria e Mun’it dha një justifikim për Kompaninë e Indisë Lindore, tek e cila ai ishte drejtor e duke bërrë kështu që të jepej liria në eksportin e shufrave të arit drejt Indisë. Kjo ishte e domosdoshme sepse Kompania nuk do të gjente dot mallra të përshtatshme për eksport.

Norma e interesit dhe rasti për Tregëtinë e Lirë

Nga restaurimi i Charles’it të II-të në fund të shek.XVII-të, nëpërmjet ripërsëritjes, u arrit tek çështja në se ishte koha për të kaluar uljen e kursit të normës së interesit me legjislacion. Më 1668, një ligj ishte përfshirë në Parlament për të ulur maksimumin ligjor të normës së interesit, nga 6% ns 4% në vit. Avokati më me ndikim i këtij propozimi ishte sir Josiah Child (1630-99), një tregëtar i cili pati bërrë para përmes ofertave për Flotën Mbretërore i cili ishte njëri prej shefave të mbrojtësve të Kompanisë së Indisë Lindore. Child’i ishte i respektuar në përfaqsimin e asaj që një shkollar e pati quajtur si “stil i vjetër” i të zhvilluarit të ekonomisë; ‘ai dukej më tepër si një avokat se sa si një teoricien, një ofrues i patentës së sigurimit, me pjesën e interesuar të deklarimit të objektivitetit të tij, një kopjist i rëndomtë, më tepër se sa një shpikës i fuqishëm dhe, vetëm një liberal i rastësishëm”.(7). (Stili i ri ishte ajo që synohej prej shkencëtarit). ‘Vështrimi i shkurtër i çështjes së Tregëtisë dhe Interesit të Parasë’ (1668) i tij, lindi prej pyetjes se përse Hollanda është kaq më tepër e suksesshme se Anglia. Ai dha 15 shpjegime, por pretendoi se së fundi, një normë e ulët interesi është shumë e rëndësishme, duke qenë edhe shkaku madhor i mirëqënies së Holandës. Child’i e mbështeti rastin e tij me dy tipe evidencash. E para ishte se reduktimet e mëparshme në maksimumin e lejuar ligjor të normës së interesit ( nga 10 në 8 për qind më 1620 dhe nga 8 në 6 për qind më 1640-ën) ishte ndjekur prej rritjes në dy drejtime si në drejtim të numrit të përgjithshëm të tregëtarëve, ashtu edhe të fuqizimit të tyre individual. E dyta është evidenca nga krahasimi i vendeve të ndryshme. Disa pjesë të Italisë paguajnë 3% interesa dhe ishin të zhvilluara; Spanja paguante midis (10-12)% dhe ishte e dëshpëruar nga mungesa e parave; Franca me 7% ishte në mes. Sipas Child’it, vendet janë ‘më të pasura apo më të varfra tamam me proporcionin me të cilin ato paguajnë dhe zakonisht kanë paguar për interesin e parasë’(8). Ky rregull, deklaronte ai, nuk humbet kurrë.

Child’i bëri me dije se një evidencë e tillë nuk krijon mundësitë që një interes i ulët ishte shkaku kryesor i efektit mbi prosperitetin. Megjithatë, ai nuk solli argumenta të veçanta për të mbështetur pretendimin që ai kishte. Ai pretendoi se duke reduktuar normën e interesit nga 6% në 4% ose në 3%, do të dyfishohej stoku i kapitalit të kombit, por ai nuk e eksploroi këtë dhe u kthye në vend që tu përgjigjej objektivave të tjera të njerëzve drejt uljes së normës së interesit. Në përgjigje të mungesës së ligjeve të fajdesë në Hollandë, ai argumentoi se institucionet e tjera hollandeze patën të njëjtin efekt: sigurime me cilësi të lartë, bankat, përdorimit në këmbim të letrave me vlerë dhe shpenzimet e ulta publike.

Rasti i kundërt ishte argumentuar prej John Locke (1632-1704), sekretar i Lord Ashley-t, pastaj Kancelar i Thesarit, në pamfletin e titulluar Disa konsekuenca që mund të ngjasin pas uljes së interesit drejt 4% (1668). Megjithëse Locke nuk është komplet i qëndrueshëm dhe bën disa gabime të qarta (ndoshta, mos u çudisni, qyshse ai ishte në sipërmarjen e parë ekonomike), pamfleti i tij ndryshonte nga ai i Child’sit në atë se ai kishte një metodë të ndërtuar harmonishëm në argumentat logjike.

47 23- 1 -

- 1 -

Locke argumentoi se ecja drejt kufizimit të normës së interesit tek 4 % do të kufizonte ofertën e fondeve të gatshme për hua. Duke shkuar përtej kësaj, ai argumentoi se kishte një normë natyrale interesi e cila përcaktohej prej sasisë së parasë në një vend, relativisht e lidhur me volumin e tregëtisë së këtij vendi: ‘Prej përdorimit të natyrashëm (të interesit), unë them se kursi i parasë i cili tani për tani është i ulët, e bie atë tek natyrali’(9). Në ndryshim nga Child’i i cili u fokusua vetëm mbi normën e interesit, Locku shqoi se në se norma e ulët e interesit ishte product i rritjes së ofertës së fondeve (prej bankave, përdorimit të faturave dhe kështu me rradhë) efektet e tij ishin shumë të ndryshme nga efektet e shtytjes së një maksimumi statutor të normës së interesit.

Në se interesi varej nga shuma e parasë të nevojshme për tregëti, sa para ishin siguruar prej një kombi ? Kalkulimet e Petty’it të diskutuara më sipër, duhen parë si një përpjekje për të sjellë një përgjigje përfundimtare për këtë çështje. Përgjigja e Locke’t përfshiu idenë e ‘shpejtësisë së qarkullimit’.

Për shkak se kjo varet jo mjaftueshmërisht nga sasia e parave, por prej shpejtësisë së qarkullimit të tyre – gjë e cila është e vështirë të gjurmohet [përcaktohet] … për të realizuar disa supozime ne jemi duke marë në konsideratë se sa para është e domosdoshme të paragjykohet të lihen në mënyrë permanente në duart e çdo njeriu si nevojë për vazhdimin e tregëtisë.(10)

Argumente të tilla e çuan Locke’n larg nga kursi i interesit duke e vendosur atë brenda çështjeve të gjera të monetarizmit, siç ishin marrëdhëniet midis ofertës së parasë dhe nivelit të çmimeve. Duke ju bërrë jehonë autorëve të tillë të shekullit të XVI-të si Navarrus’i dhe Bodin’i, ai argumentoi se vlera e parasë (apo gjë që është njëlloj, vlera e mallrave) varej nga sasia e parave në marrëdhënie me tregëtinë. Një sasi e madhe lekësh do të kishte kuptimin që paret do të bëheshin më të lira dhe mallrat do të shtrenjtoheshin. Në se ekonomia ishte e izoluar, kjo do të thoshte që sasia e parave nuk do të kishte rëndësi nëse kjo sasi do të ishte më e ulët edhe çmimet do të uleshin dhe tregëtia do të ishte e mundur.

Në anën tjetër, në një vend të hapur për tregëtinë botërore dhe që do përdorte të njëjtat të holla si dhe fqinjët e saj, këtu duhet të jetë një kurs i pjesshëm i parasë për tregëtinë. Arsyeja është se në se një vend ka më pak para (relativisht për tregëtinë) se sa fqinjët e saj, kjo do të thotë se ose të dy palë çmimet duhet të jenë më të ulta, ose mallrat e tjera duhet të mbeten të pashitura e këtu do të ketë pamjaftueshmëri parash për ti blerë ato me çmimet e përcaktuara nga jashtë. Në se çmimet e vendit ishin më të ulëta se sa çmimet e jashtme, vendi do të humbiste përmes pagesave më të mëdha për importet e veta se sa do të merrte nga eksportet e veta. Si përfundim, vendi do të rrezikonte pasjen e një migracioni puntorësh drejt vendeve me paga më të larta.

Locke nuk ishte i vetmi në këmbënguljen që interesi i ulët ishte rezultat i mirëqënies e jo shkaku i tij. Një tjetër autor i cili argumenton këtë ishte Dudley North (1641-91) i cili ishte me fat në tregëtinë me Turqinë, përpara kthimit të tij në Angli për tu bërë komisioner për doganat dhe pastaj për Thesarin. Diskurset mbi tregëtinë (1691) e tij ishte nxitur prej ndryshimit të lëvizjeve drejt uljeve të normës maksimale ligjore të interesit. Ishte botuar me një hyrje të shkruajtur nga vëllai i tij Roger North (1653-1734), një shkrimtar i arritur politik, ku i bënte një jehonë rëndësisë së abstragimit dhe të arsyetimit duke qenë bazuar mbi “sqarimin dhe të vërtetat evidente”. Njohuria e arritur në këtë mënyrë u pati bërë ‘mekanike’. Kjo metodë karteziane e arsyetimit, argumentonte R.North’i, ishte karakteristike e punës së vëllait të tij Dudley’it: “Ai filloi me shpejtësi nga principet e padiskutueshme reale; dhe kështu vazhdoi me kujdes të madh duke ardhur drejt gjykimit mbi debatet e këndshme të lidhura me tregëtinë… ai pakëson gjërat në ekstremet e tyre, në të cilat të gjitha diskriminimet janë më shumë bruto dhe të ndjeshme dhe pastaj ai i prezantoi ato.

Dudley North’i e filloi duke vendosur pikën mbi tregëtinë e cila ishte ‘një komunikim i tepricave’(12). Kështu, njerëzit që janë shumë të kujdesshëm, rrisin më tepër të mbjellat apo

48 23- 1 -

- 1 -

prodhojnë shumicë mallrash me shpresë se do të jenë të pasur, madje edhe në se askush prej tyre mund të mos ketë ndonjë flori apo argjend. Megjithatë, në përpjekje për të siguruar mallrat e kërkuara, njerëz të tillë duhet të këmbejnë prodhimin e tepërt të tyre për mallrat që njerëzit e tjerë kanë prodhuar. Janë diferencat midis njerëzve që orientohen drejt tregëtisë.

North’i e zbatoi pastaj këtë argument për interesin. Ai argumentoi se disa njerëz do të kenë shumë stok (capital) por jo ide se si ti përdorin ato; ndërsa të tjerë kanë ide por nuk kanë stok. Ata që kanë shumë stok do të huazojnë tek ata që kanë shumë pak, të cilët e rikthejnë me interes. Është saktësisht njëlloj si me tokën. Kush zotëron shumë tokë, i lejon të tjerët ta përdorin atë me kthimin e rentës. Interesi dhe renta janë esencialisht të njëjta. Sipas këtij kuptimi, vazhdoi North’i, që në se stoku dhe toka janë me shumicë, interesi dhe renta do të jenë të ulta; në se ato janë të rralla, interesi dhe renta do të jenë të larta. Normat hollandeze të interesit, pretendonte ai, janë të ulta sepse stoku është me shumicë, jo e kundërta.

Në se interesi do të ishte i ulur me legjislacion, vazhdonte North’i oferta e huave do të binte. Shumë huadhënës nuk do të ishin të gatshëm të pranonin një normë të ulët të interesit për shkak të pamundësisë së kompensimit me përfshirjen e riskut. Ata do të preferonin ta thesarizonin pasurinë e tyre apo ta kthenin në argjend. Në mënyrë alternative, njerëzit mund të hynin në matrapazllëqe për të shmangur ligjin. Një tipar i dallueshëm i North’it këtu qëndron me nënvizimin prej tij të premisave se numri i huadhënësve dhe huamarësve nuk është i barabartë, kështu që interesi i njëjtë nuk do të ishte i përshtatshëm për të gjitha transaksionet. Huadhënësit dhe huamarrësit do të ishin të lirë të kryenin pazaret e tyre private. Largoni interesin, vazhdonte North’i dhe ju do të largoni huamarjen dhe huadhënien.

Analiza e North’it për paranë ndoqi të njëjtat linja. Ngelja në premisat se ngritja e pasurisë jo nga të paturit e lekut në vetvete por prej ‘tokës dhe fermës, parasë me interes, ose mallrat për tregëti’.(13) Ari dhe argjendi në vetvete janë ‘hiçgjë por peshat dhe masat, prej të cilave trafiku është më i mundshëm për të vazhduar se sa do të bëhej pa to; dhe gjithashtu një fond më i përshtatshëm për tepricat e stokut që duhet të jetë depozituar këtu’(14). Kështu, në se dikush nuk mund ti shesë mallrat e tij, arsyeja duhet të jetë se janë ofruar kaq shumë për tu shitur, shitjet përtejdetit janë të pritshme, ose varfëria është duke mbajtur peng shitjet e mallrave të brendshme. Arsyeja nuk duhet të jetë një mungesë monedhe e, për një popull të pasur gjetja e parave të nevojshme kryhet nëpërmjet tregëtisë.

Një pasojë e kësaj panorame ishte një pikpamje e favorshme drejt shpenzimeve të luksit. Pikpamja ‘merkantiliste’ ishte se duke shpenzuar për luks do të kufizoheshe prej pengesave mbi importet ose nga një grup ligjesh. Luksi i importuar, argumentohej, shkaktonte domosdoshmërisht largimin e parasë nga mbretëria. North’i nga ana tjetër, vuri re se shpenzimet ishin të domosdoshme kur mallrat ishin për tu shitur dhe nëse njerëzit nga kjo kishin për tu punësuar. Mbase një konsum i njëjtë dhe i rëndësishëm i luksit solli një nxitje drejt punës: ‘Ngacmimi kryesor për tregëtinë ose më tepër për industrinë dhe shkathtësinë në sipërmarje, është oreksi i tepruar i njeriut i cili atyre do tu japë si shpërblim dhimbje dhe kështu do të administrohet për punë kur asgjë tjetër do ti anojë ato drejt tij; ato që kanë bërë njerëzit e që përmbajnë në vetvete varfërinë e domosdoshmërive, ne do të kemi një botë të varfër.’(15).

Ndonëse Dudley North’i nuk shkoi me argumentat e tij kaq larg, në hyrjen e tij Roger North’i argumentoi se nëse individët përfitojnë nga ndonjë tregëti, kjo do të ishte e leverdisshme edhe për publikun dhe kështu rregullimet mbi tregëtinë ishin gjithmonë ndihmuese:

Dhe kështu nuk mund të kishte tregëti jo fitimprurëse për publikun; në se vërtetohej e kundërta, njerëzit hiqnin dorë prej saj; dhe kudo që lulëzon tregëtia, publiku, pjesë e të cilës janë tregëtarët, lulëzon gjithashtu... Kështu, çmimet e tregëtisë nuk mund ti vendosin ligjet, normat e të cilave duhet dhe do të jenë midis tyre: por kur ligje të tilla ndodhin për tu shtrirë dhe për të kapur tregëtinë, këto do të ishin kaq shumë pengesë për të dhe kështu do të ishin të dëmshme … Kështu të gjitha përkrahjet për një tregëti apo

49 23- 1 -

- 1 -

interesi kundër një tjetri, është një abuzim, dhe ndërpresin kaq shumë fitimet për publikun.(16).

Krizat e rimonedhizimit të 1690-ës

Pamfleti i North’it dhe shkrimi i Locke’s mbi interesin ndryshimin e madh që pati ndodhur në mendimin ekonomik qysh në fillim të shekullit të XVII-të. Arsyeja për shumë shkrime ishte ende që të influencohej mbi politikat dhe pamfletet ende vazhdonin të shkruheshin prej njerëzve aktivë që merreshin me tregëti apo me interesa në drejtim të mbrojtjes. Megjithatë, ka pas qenë një ndryshim i pafund në argumentat e përdorura. Në shkrimet e Mun’it dhe të shumë bashkëkohësve të tij, mendimi ekonomik ishte përzjerë së bashku me këshillat mbi atë se si bëhej i suksesshëm në tregëti: Thesari Anglëz prej Tregëtisë së Jashtme ishte fillimisht një manual mbi praktikën e një biznesi të mirë. Në ndryshim, ndonëse Locke’u dhe North’i sigurisht patën parasysh interesat e mbrojtjes, ata ishin duke synuar të qëndronin pas – drejt një distance midis vetes dhe materjalit të tyre dhe të analizonin atë çfarë ata e kuptuan si një rrugë shkencore. Influenca e mendimtarëve të tillë si Bacon’i, Descartes’i dhe madje e Hobbes’it, ishin të dukshme.

Njëlloj i rëndësishëm ishte një ndryshim i thellë që pati ndodhur në pikpamjet drejt rritjes ekonomike. Në fillimet e shekullit të XVII-të, ideja se roli i qeverisë ishte të mbante një stabilitet të themeluar mbi bazën e rendit, ishte ende e fuqishme. Mbrojtja e Malynes’it e Këmbimeve Mbretërore u ndoq në mënyrë të natyrshme nga një perspektivë e tillë. Kjo pikpamje ishte një sfidim prej tregëtarëve të cilët përdorën doktrinën e balancës së tregëtisë si një argument në favor të një lirie më të madhe. Ata nxitën një opinion për ekonominë në të cilin objektivat ishin në rritje, me karburant prej parasë të futur brenda si rrjedhojë e tepricave nga balanca e tregëtisë. Burimet tentonin të zhvilloheshin në përpjekje për të nxitur eksportet dhe politika e qeverisë ishte e nënrenditur drejt këtij objektivi fundor. Rritja ekonomike ishte parë thjesht nga pikpamja e prodhuesve dhe tregëtarëve – nuk ishte bazuar mbi qëllimin e rritjes së konsumit.

Perspektiva e tregëtive mbi rritjen, ishte radikalisht e ndryshme nga theksi i Tudor’ëve dhe Stuart’ëve të hershëm të bazuar tek rëndësia e ruajtjes së një rregulli social tashmë të themeluar. Megjithatë, ishte e pamundur të shpjegohej rritja e pasurisë së Anglisë pas Restaurimit më 1660, diçka e vënë re nga një numur shkrimtarësh, përfshirë Petty-n. Londra, pas zjarrit të 1666-ës, ishte rindërtuar magjishëm pas zjarrit të madh dhe prosperimi i qytetit tërhoqi komentin edhe nga kritikët edhe nga admiruesit. Kishte gjithashtu, veçanërisht pas 1670-ës, debate mbi pambukun dhe mëndafshet Indiane, importet e të cilave u patën rritur dramatikisht qysh me tregëtinë e lirë të bulionave më 1663. Ata që merreshin me rrobat angleze filluan të përdorin doktrinën e balancës së tregëtisë për të kritikuar aktivitetet e Kompanisë e Indisë Lindore në nxitje të prodhimeve dhe tregëtisë indiane.

Në punimet e shumë autorëve, përfshirë edhe Dudley North, përgjigja për këtë ishte emergjenca e rrugëve të reja të mendimit rreth pasurisë dhe rritjes ekonomike. Në vend të vështrimit të tregëtisë përmes syve të prodhuesve, ata u fokusuan mbi rolin e tregëtisë në kënaqësinë e kërkesave të konsumatorëve. Konsumi, më tepër se prodhimi, erdhi në këndvështrimin si synim i aktivitetit ekonomik. Ai ishte i lidhur drejt rritjes sepsë rruga e vetme, në të cilën njerëzit do të kënaqnin dëshirat e tyre, ishte rritja e fuqisë tregëtare. Ata do ta realizonin këtë vetëm nëpërmjet shitjes së më shumë mallrave në një treg impersonal që drejtohet nga oferta dhe kërkesa, çka do të thotë se prodhuesit duhet të ulin kostot e tyre dhe të bëhen më kompetitivë. Përfundimi ishte një litreraturë në të cilën interesi personal ishte pretenduar të qeveriste marrëdhëniet njerëzore. Kjo sfidoi konceptet e shoqërisë të themeluara qysh prej një kohe të gjatë (një arsye se përse

50 23- 1 -

- 1 -

idetë e Hobbes’it ishin kaq mendime skandaloze, ishte pretendimi i tij se njerëzit formuan qeveritë vetëm për shkak të interesit personal) me implikime politike të fuqishme radikale në tablonë e tyre, gjë të cilën, përndryshe, tregu e ofroi si mundësi për të mbajtur të bashkuar shoqërinë.

Megjithatë, jo çdo njeri e pranoi këtë optikë të re për tregun. Ashtu siç u rrit tregëtia po ashtu edhe marrëdhëniet komerciale dominuan drejt një rritje të jetës ekonomike, edhe pse disa sektorë bënë mbrapa. Prodhuesit e basmave dhe pronarët e tokave patën një ngritje të të ardhurave më pak të shpejtë se sa të tregëtarëve të këtyre dhe ata gjithashtu u ballafaquan me barrën e ngritur të taksave (taksa të mbledhura locale) të nevojshme për mbështetjen e tyre, pa ndonjë nga mjetet për këtë mbështetje ndër këto rradhë të veta. Duke e vendosur theksin tek problemet e ballafaquara prej varfërisë, njerëz të tillë mohuan përkimin e interesave të tilla personale dhe publike. Fabrikat indiane ndaj të cilave të leshtat angleze nuk do të shpresonin të konkurronin, ishin parë si një biznes i dështuar duke shkaktuar një papunësi dhe varfërim të prodhimit. Zgjidhja e ofruar ishte të inkurajohej investimi dhe të kufizoheshin importet. Ndërsa më 1620 doktrina e balancës së tregëtisë u pat përdorur si një argument kundër rregullimit tradicional të ekonomisë, më 1690 duket të jetë përdorur në mbrojtje të prodhimit dhe interesit të tokës kundër kërcënimit të sjellë nga tregëtia e lirë dhe ekspansioni komercial.

Ky konflikt erdhi drejt kryes në krizat e rimonedhëzimit më 1690. Qysh me restaurimin, monedhat e argjendit patën rënë nga pesha si borsh për shkak të anëve të tyre të qethura si dhe grisjeve të veshjeve normale të tyre. Ishte gjerësisht e pranuar se një rimonedhëzim ishte thelbësor, veçanërisht tani që anët e blojtura do të përdoreshin për të ndaluar qethjen e mëtejshme. Çështja më e diskutuar ishte se sa argjend duhej të ishte në shilingat e reja (monedhat kryesore të argjendit në qarkullim). Në se përmbajtja origjinale e argjendit ishte kthyer, do të kishte më pak monedha në qarkullim dhe rezultati do të ishte deflacioni. Kështu që njerëzit që theksuan rëndësinë e rritjes së kërkesës së duhur për rimonedhëzim për reflektimin e rënies në përmbajtjen e argjendit që pati ndodhur gjatë dekadave të mëparshme. Në ndryshim, kreditorët dëshiruan deflacion dhe restaurimin e përmbajtjes s monedhës origjinale të argjendit. Në ndryshim nga njerëzit në qytetin e Londrës, ku subjekti ishte gjerësisht i debatuar, shumë pronarë tokash ka gjasa që falimentuan për kapjen e çështjeve të përfshira në krizën e rimonedhëzimit, madje ata duhet ta kenë kuptuar doktrinën e balancës së tregëtisë dhe lidhjen midis tregëtisë dhe punësimit.

Skema e adoptuar prej qeverisë (dhe e mbrojtur nga Locke) përfshiu rimonedhëzimin e shilingave në vlerën e tyre të plotë. Jo vetëm që kjo ishte në vetvete një deflacion, por qeveria u dakordësua për të pranuar shilingat e vjetëra me ballafaqimin për vlerën e tyre për 6 muajt e parë. Rezultati ishte se Ligji i Greshamit solli disa pasoja. Ky ligj -- i quajtur sipas Thomas Gresham’it (1519-’79), një financier nën Elisabeth’ën I-rë, ndonëse ishte i njohur si një autor mesjetar – zakonisht shkurt është përmbledhur si “Paraja e keqe, përze të mirën”. Në se dikush ka një monedhë me përmbajtje të plotë të peshës së argjendit dhe gjithashtu një të tillë të brejtur keq, pra një monedhë të qethur me të njëjtën faqe valute, ai do të zgjidhte për të shpenzuar këtë të keqen dhe do ta mbante të mirën. Monedhat e mira do të mblidheshin kështu dhe të këqijat do të qarkullonin. Më 1690 kjo do të thoshte se ashtu si shilingat e vjetra do të shkonin drejt Mint’it për rimonedhëzim, monedhat e reja me peshë të plotë ishin shkrirë dhe eksportuar. Llogaritë sugjeronin se vlera e monedhave të argjendit në qarkullim duhej të kishte rënë nga 12 milion stërlina në dhjetor të 1695-ës në 4,2 milion në qershor të 1696-ës. Ndonëse kjo rënie nuk korespondonte me rënien në qarkullim të monedhës tjetër të arit apo bankënotave (të përdorshme vetëm për transaksione të mëdha), egzistonte një deflacion i mprehtë. Çmimet ranë dhe çifligarët dhe kreditorët korën fitime. Efekti afatgjatë ishte se Anglia shkoi de fakto mbi një standart të arit, kështu që argjendi u mbivlerësua dhe filloi të zhdukej nga qarkullimi. Teoria në këtë tranzicion u theksua nga Locke. Kjo teori e kapi se ishte ari dhe argjendi të cilat ishin instrumenti i tregëtisë. Ato

51 23- 1 -

- 1 -

patën një vlerë të brendshme të përcaktuar nga një pëlqim i përgjithshëm. E vetmja gjë që ishte e ndryshme rreth parasë ishte se ajo përmbante një stampë duke konfirmuar me këtë peshën dhe bukurinë.

Kundër kësaj, njerëz si Nicholas Barbon (d.1698) pretenduan se ishte paraja (monedha), jo argjendi në të, që shtyu tregëtinë. Kjo do të thotë se kur qeveria monedhëzoi shumë (ose pak) shilinga, nga një peshë e sigurtë e argjendit si rezultat kjo ngriti (ose uli) ofertën e parasë. Ishte paraja, jo argjendi, të cilës njerëzit i ngjitën vlerën. Megjithatë ishte teoria e ligjit natyral të Locke’s, e mbështetur nga interesi personal i çifligarëve të mëdhenj dhe kreditorëve që triumfoi. Çmimi i vendosur për arin më 1717 prej ?3 17s. 101⁄2d. për onc – vjen e vështrohet veçanërisht si një figurë magjike dhe nuk ishte përfundimisht i braktisur deri më 1939. Argumentat e tregëtisë së lirë siç ishin ato të North’it, ishin në gjendje të shpjegonin zhvillimin e Anglisë qysh me Restaurimin. Megjithatë, doktrina e balancës së tregëtisë solli aftësi më të mira për tu shërbyer nevojave të dominimit të klasave politike.

Ekonomiksi në shekullin e XVII-të në Angli

Anglia rra në etikën morale të shekullit të XVII-të apo në të ashtuquajturën epokën e ‘merkantilizmit’. Ajo prodhoi doktrinën e balancës së tregëtisë – e aftë për të treguar vulën e kontrollit të merkantilizmit – dhe vepra e Mun’it Thesari i Anglisë prej Tregëtisë së Jashtme ishte libri të cilin Adam Smithi më vonë do ta atakonte si përfaqsuesen e mendimit mercantilist. Megjithatë, është e qartë se karakterizime të tilla të thjeshta të mendimit ekonomik të kësaj periudhe, janë një keqkuptim i madh. Madje doktrina e balancës ekonomike, përdorej për të justifikuar mbrojtjen në fund të shekullit dhe ishte përdorur prej investitorëve të saj, Misselden dhe Mun, për të mbrojtur lirinë ekonomike.

Gjatë shekullit të XVII-të, problemet e mëdha ekonomike të përjetuara në Angli, armatosën këshilltarët e qeverisë dhe tregëtarët me një nxitës për të mbrojtur politikat të cilat ishin në interesin e tyre. Në një ambjent tepër të lirë nga censura dhe në një sistem politik ku argumentat e arsyetuara mund dhe duhej të influenconin politikat, ata e bënë këtë në një numur të paprecedent të pamfleteve mbi çështjet ekonomike. Mënyra në të cilën ata argumentuan rastet e tyre ishte fuqimisht e influencuar prej shkencës, një subject në të cilin njerëzit ishin gjithashtu të interesuar me pasion. Në të njëjtën kohë, rrëmuja politike e shekullit ngriti çështje fundamentale rreth asaj se çfarë ishte ajo që do ta mbante shoqërinë të bashkuar. Ndonëse puna e Hobbes’it ra në etikën e filozofisë politike mbretërore më tepër se sa për ekonomiksin, sfida që ai parashtroi pati lidhje me tërë shoqërinë dhe ishte marrë përsipër veçanërisht në shekullin e XVIII-të prej shumë autorëve puna e të cilëve llogaritet në mënyrë të përcaktuar si ekonomiks.

52 23- 1 -

- 1 -

Absolutizmi dhe iluminizmi në shekullin e XVIII-të në Francë

Problemet e shtetit absolut

Kushtet të cilat çuan drejt shumfishimit të shkrimeve mbi çështjet ekonomike në shekullin e XVII-të në Angli, nuk patën të njëjtën paralele në Francë. Një numur i madh nga institucionet e shumta feudale të mbetura më pas në Angli (megjithëse disa obligime feudale patën një efektivitet për të bërë mallra të tregëtueshëm) si dhe mbreti, zotëruan një fuqi absolute. Gjatë shekujve të shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë kishte një luhatje të rrezikshme për të shprehur opinionet se shteti duhej të paraqitej si subversive. Nga autorët që diskutohen në këtë kapitull, Bosguilbert’i vuajti aratisjen dhe Mirabeau u burgos për opinionet e tij ekonomike. Megjithatë, në opinione radikale private duhej dhe ishin shprehur edhe sallonet që ishin nën patronatin e familjes mbretërore. Kriticizmi politik dhe social do të ishte nënkuptuar gjithashtu prej formulimit të tij si principe të përgjithshme ose prej drejtimit të tij kundër praktikave të ngritura në vendet e tjera. Kështu, ndërsa Franca duke shkruajtur mbi çështjet ekonomike ishte shtrirë gjatë shekullit të XVII-të, ajo u ngjit thelbësisht gjatë të tetëmbëdhjetit dhe prej 1750-ës dhe 1760-ës Parisi u pat bërë qendra e mendimit ekonomik europian, në drejtim të të cilit erdhën shumë nga figurat udhëheqëse.

Struktura e politikës së qeverisë franceze ishte shtrirë në shekullin e XVII-të prej Jean Baptiste Colbert (1619-83), ministër financash nën Louis’in e XIV-të (snd. 1643-1715) nga 1661. Kolberti nuk ishte një economist. Ai nuk shkroi mbi çështjet ekonomike dhe ai madje nuk dihet të ketë lexuar me ngulm mbi këtë subject. Megjithatë, politikat e tij karakterizojnë një tip të rëndësishëm të merkantilizmit gjatë kësaj periudhe. Synimi i tij kryesor nuk ishte të ngrinte pasurinë e popullatës por të zhvillonte fuqinë e mbretit. Në planin e brendshëm ai dëshironte të unifikonte vendin ekonomikisht ashtu si edhe politikisht, kështu që urija në një krahinë, psh., nuk mund të bashkëjetonte me bollëkun e një krahine tjetër. Në planin e jashtëm, volumi i tregëtisë ishte marë si i fiksuar, kështu që fitimi i një vendi duhej të ndeshej nga një humbje koresponduese e një vendi diku tjetër. Në se Franca do t’ecte drejt fitimit, për këtë do të shpenzoheshin Anglia dhe Hollanda.

Politikat e Colbert’it u ndoqën ligjërisht prej këtyre besimeve. Ai kërkoi të rriste eksportet dhe të ulte importet, prandaj si rrjedhim ai manovroi nëpërmjet të dyjave, si duke arritur vetmjaftueshmërinë kombëtare, ashtu edhe duke akumuluar në thesar i cili do të shtynte tregëtinë. Përpjekjet ishin bërë për të rritur popullatën dhe të mbanin rrogat e ulta dhe kështu të detyronin njerëzit për të punuar rëndë. Ishte inkurajuar imigrimi i trurit të punonjësve përmes subvencioneve dhe Colbert’i u përpoq të ndalonte emigracionin. Tregëtia ishte rregulluar me kujdes dhe industri të reja ishin krijuar, ndonjëherë me punonjës të huaj.

Franca u pat ballafaquar gjatë me disa probleme financiare dhe ekonomike dhe politikat e Colbert’it dështuan për ti zgjidhur ato. Nuk ishte akoma vonë që vdekjet nga uria të ngeleshin një histori e së kaluarës. Në gjithë shekullin, mungesa e ushqimit, ndonjëherë kjo ndodhte përgjatë mbiprodhimit në pjesë të tjera të vendit, ishte e zakonshme. Të tilla mungesa qenë veçanërisht acute në qytete e për këtë ishin duke u filluar të rriteshin burimet e traditës së hinterlandit. Qeveria përdori shumë masa si përpjekje për tu marrë me problemin duke përfshirë fiksimin e çmimit për të ndaluar

53 23- 1 -

- 1 -

spekulimet në grurë dhe duke u drejtuar me detyrim nga prodhuesit. Megjithatë, nuk lëvizën taksat dhe barrierat për lëvizjet e brendshme të ushqimit çka përmirësoi zemrën e problemit. Qeveria gjithashtu u ballafaqua me vështirësitë kronike financiare të cilat ishin të përshtatura në një pjesë të madhe drejt shpenzimeve ushtarake të inkurajuara edhe nga Louis’i i XIV-të, ashtu edhe nga pasardhësi i vet. Shteti ishte në mënyrë të vazhdueshme në buzë të falimentimit. Kleri dhe fisnikëria të cilët zotëronin shumicën e pasurisë kombëtare ishin të përjashtuar gjerësisht nga taksat direkte dhe midis aëtyre që ishin përgjegjës për të mbajtur barrën e taksave të tilla, kishte shumë pabarazi. Grumbullimi i taksave ishte arbitrar dhe i pabarabartë. Për këtë, një arsye kryesore se shteti nuk kishte një aparat administrativ për ti grumbulluar ato vetë por ja u dha me qera kompanive private. Këto do të paguanin një shumë të pranuar për thesarin si përgjigje për të drejtën në mbledhjen e sigurtë të taksave. Ky proces ishte inefiçent dhe një metodë e padrejtë e grumbullimit e cila ishte përdorur shpesh. Në krye të kësaj, më 1738 ishte corvèe’ja apo sistemi i punës së detyruar i cili ishte zgjeruar nga rajone të përcaktuara drejt gjithë vendit.

Kritikat e Mercantilizmit në fillim të shekullit të XIX-të

Një nga kritikët e hershëm të politikave ekonomike të Louis’it XIV-të ishte Pierre de Boisguilbert (1646-1714). Në Detail de la France (e publikuar më 1695 por me gjasë e shkruajtur disa vite më parë) si dhe në një seri tjetër publikimesh gjatë dy dekadave pasardhëse, Boisguilbert’i kërkoi të shpjegonte çfarë atij ju duk si shkatruese në rënien e ekonomisë së Francës nën Louis’in e XIV-të. Zotërimi i të ardhurave, sipas pretendimit të tij, ishte përgjysmuar për 30 vjetët e fundit. Pika e parë e analizës së tij ishte domosdoshmëria e këmbimit. Si një pjesëmarrës në zhvillim ekonomik, këmbimi bëhej gjithnjë e më shumë kompleks duke e bërrë kështu të domosdoshme përdorimin e parasë. Megjithatë, paraja në vetvete nuk krijonte pasuri. Ajo duhej të qarkullonte aktivet, në se ajo do të bëhej efektive. Në se paraja do të qarkullonte shpejt – ndoshta duke qënë shtuar edhe me para zëvendësuese siç janë dëftesat e këmbimit – kjo do të ishte aq efiçente sa egzistenca e një oferte paraje më të madhe. Kartmonedha do të zhvillonte funksionet e monedhës metalike dhe pati avantazhin e mungesës së kostos në prodhim.

Boisguilbet’i argumentoi se ajo që e mbante monedhën në qarkullim ishte konsumi dhe ajo që shpenzonte një njeri ishte një e ardhur për një njeri tjetër. Konsumi dhe e ardhura ishin në këtë mënyrë të barabarta. Kështu që ulja e të ardhurave në Francë ishte si rezultat i uljes së konsumit. Çfarë e pati shkaktuar këtë ? Përgjigja e Boisguilbert’it përfshiu barrën e taksave; shpërndarjen e të ardhurës jo për të varfrit të cilët do ta shpenzonin paranë shpejt por drejt të pasurit të cilët pëlqenin më tepër ta grumbullonin atë; dhe pasiguria që e bën klasën e pasur më pak të preokupuar për të investuar. Megjithatë, më fundamentalja, Boisguilbert’i lidhi zhvillimin me sistemin e çmimeve; zhvillimi kërkon që të ketë një balancë ose ekuilibër midis mallrave të ndryshme dhe kështu ‘çmimet janë mbajtur në proporcion me një tjetër dhe me koston e domosdoshme për krijimin e mallrave’(1).

Perspektiva e drejtoi Boisguilbert’in të nxirrte përfundimin se vetëm natyra e jo shteti, mund të rregullojnë rrendin dhe paqen – laissez faire la nature. Ndonëse blerësit dhe shitësit janë të dy të motivuar prej fitimit, ekuilibri nevojës për të blerë dhe detyrimit për të shitur, në të dyja krahët ecën drejt dëgjimit të arsyes. Kështu, ndonëse individët janë varur vetëm prej interesit të tyre personal, qasja e shtetit nuk interferon tek ata për të kontribuar drejt të mirës së përgjithshme. Roli i shtetit është vetëm të krijojë siguri dhe drejtësi.

Megjithatë, ndonëse Boisguilbert’i i pa tregjet si krijues të regullit, ato ndonjëherë do të dështonin. Një pritje e pasigurtë dhe jo korrekte do të thoshte se çmimet e prodhimit do të lëkundeshin. Kjo ishte veçanërisht e dallueshme tek tregu i grurit ku çmimet

54 23- 1 -

- 1 -

lëkundeshin me forcë. Çmime të larta do të thoshte se madje toka e keqija do të bëheshin me interes për ti kultivuar duke shtyrë drejt ngopjes, çka i shtyn çmimet drejt një ulje të tillë që i bën të gjithë fermerët të humbasin. Boisguilbert’i propozoi kështu një rezultat nga rregulli i tij i laissez-faire: qeveria duhej të ndërhynte për të stabilizuar çmimin e grurit, duke mbajtur stoqe të cilat do të bliheshin dhe shiteshin për të realizuar këtë gjë.

Ideja e propozuar nga Boisguilbert’i se kartmonedha do të përmbushte funksionet e arit dhe argjendit me kosto më të ulët ishte marrë ndoshta më shumë nga një skocez, John Laë (1671-1729) në Paraja dhe tregëtia e konsideruar: Një propozim për ofertën kombëtare të parasë (1705). Ashtu edhe si Boisguilbert’i, Laë filloi nga premisat se vlera e mallrave varej jo nga sasia e parave por nga kursi i sasisë së mallrave të kërkuara në drejtim të tyre dhe kështu roli i parasë ishte të lehtësonte tregëtinë. Një zhvillim në sasinë e parasë do të rriste në këtë mënyrë punësimin të shkaktuar prej punimit të një pjese më të madhe të tokës dhe zhvillimi të prodhimit dhe tregëtisë. Laë punoi mbi supozimin se kishte burime normale të papunësisë të cilat do të merreshin dhe përdoreshin kur të zhvillohej aktiviteti. Megjithatë, ndërsa përgjigja merkantiliste ishte në argumentat e masave për akumulimin e shufrave të arit, Laë arsyetoi për një sulm ndaj kartmonedhës. Përveç qënies më e lirë, një kartmonedhë do të ketë avantazhin se oferta e saj do të jetë e rregulluar e kështu do të ketë vlerë të stabilizuar ashtu si edhe niveli i aktivitetit ekonomik. Siguria do të ishte ofruar prej titujve të tokës kundrejt të cilave do të ketë huadhënie. Prej të qënit i lidhur me vlerën e tokës, për të cilat Laë pretendoi se ishin më stabël se sa vlera e argjendit, vlera e kartmonedhës do të jetë e siguruar.

Propozimi i Laë’t ishte projektuar të ngjallte ekonominë Skoceze dhe ai ja nënështroi atë pa sukses, parlamentit Skocez më 1705. Më 1706, megjithatë, ai ishte detyruar ta linte Skocinë për të shmangur një arrestim të tij si vrasës. Arsyeja ishte se më 1694 ai pati vrarë një burrë në duel dhe pas arrestimit ai shpëtoi prej burgut me marrëveshjen e heshtur (dhe me gjasa, asistencën) e autoriteteve. Bashkimi me Anglinë më 1707 ngriti hetimin dhe ai mund të arrestohej. Ai u vendos në Francë, ku ai e bindi Regjentin nën Louis’in e XV-të të zbatonte disa nga idetë e tij si zgjidhje të efekteve dhe si një rrugë shpëtimi të problemeve financiare të Francës.

Më 1716, në Paris, Laë formoi Bankën e Përgjithshme e cila më 1718 ishte kombëtarizuar nën emrin Banka Mbretërore. Deftesat e lëshuara prej bankës ishin për tu pranuar në pagesat e taksave. Si përgjigje, Laë ofroi të vendoste financat e Francës, të gjendura disa herë në vështirësi për shkak të luftrave të Louis’it të XIV-të, në një përmirësim përmes reduktimit të normës së interesit në 2%. Megjithatë, kapitali i bankes ishte vetëm 825,000 livra, në krahasim me detyrimin e përgjithshëm të qeverisë prej rreth 450 milion livra. Rezultati ishte se banka pati pak kontroll për normat e interesit. Si rezultat Laë do të tërhiqej në manaxhimin e borxhit. Compagnie d’occident (Kompania e Perëndimit) e themeluar prej Laë’t më 1717, i ishin dhenë të drejta të veçanta tregëtare në Louisiana si përgjigje për marrjen në kontroll të një sasie të madhe borxhi të qeverisë dhe taksa e fermave ishte centralizuar, gjithashtu, me kompaninë. Të paguaje borxhin për qeverinë, ishin lëshuar aksione. Laë përdori një numur mjetesh për marketing për të shitur aksionet në Compagnie d’Occident dhe më 1719 ato u ngritën në vlerë të mbështetura prej huasë së Bankës Mbretërore. Në maj 1719 aksionet ishin shitur për më pak se sa vlera nominale e 500 livrave por në dhjetor ato u shitën në një shumë prej 10,025 livrash për aksion. Në janar 1720 Laë ishte caktuar Kontrollor i Ppërgjithshëm i Financës, posti më i lartë administrativ në Francë dhe, nga janari në mars ishin bërë planet për demonetizimin e arit dhe argjendit.

Në maj 1720, megjithatë, Laë kuptoi se situata financiare ende kishte nevojë të merrej nën kontroll dhe ai propozoi një plan gradual për të reduktuar çmimin e aksioneve nga vlera e kërcyer e 9000 livrave për aksion drejt 5,000 livrave për aksion, andej nga fundi i

55 23- 1 -

- 1 -

vitit. Kjo e zemëroi publikun i cili kishte llogaritur ngritjen e vlerës së aksioneve (ishte një zhvillim i lartë dhe i paprecedent i tregut me disa tregëti që morën pjesë mbi besimin se aksionet do të ngriheshin aq lart sa ti afroheshin 15,000 livrave) dhe, prej shtatorit, çmimi pati rënë vetëm për 4,367 livra për aksion. Kjo e fshehu zgjerimin e kolapsit dhe për këtë periudhë, mbilëshimi i bankënotave u zvogëlua në mënyrë substanciale për vlerën e aksioneve. E vlerësuar në sterlina të lidhura me arin, vlera pati rënë nga £ 302 për aksion tek £ 47 për aksion. Shumë nga pasuritë financiare të publikut u patën shkatëruar, ndonëse qeveria përfitoi përmes reduktimit thelbësor të borxhit. Përveç kolapsit në çmimet e aksionit të kompanisë, Laë këmbënguli në besimin se do të kishte mbijetuar në se nuk do të kishte arritur murtaja në Marsejë më 1720. Kjo shkaktoi atë që njerëzit u shtynë drejt monedhës në vend të bankënotave dhe krijoi një krizë likuiditeti për bankën.

Cantillon’i mbi natyrën e përgjithshme të tregëtisë

Njëri nga ata që dalloi të metat në skemën e Laë’t dhe kërkoi ta shpëtonte në kohë fatin e tij ishte Richard Cantillon (1680/1690-?1734). Cantillon’i ishte një bankier i flotës tregëtare irlandeze i cili kaloi një pjesë të madhe të kohës së vet në Francë. Ai është vërtitur në mister. Shtëpia e tij u shkërmoq nga djegia dhe për një kohë të gjatë ishte supozuar se dy vetë kishin vdekur në zjarr, ose nga që një shërbëtor kishte ndezur zjarrin për të mbuluar vrasësin e tij. Një muaj më vonë, disa nga shkrimet e tij u morrën prej një udhëtari të panjohur në Surinam, i udhëhequr nga ideja se zjarri pati qenë një dredhi prej Cintillon’it që të mbulojë zhdukjen e tij. Motivi duhet të ketë qenë shpëtimi nga proceset gjyqësore kundër të cilave ai ende duhej të mbrohej në të ardhmen të cilën ai e kishte siguruar përmes aktiviteteve të tija me Laë’n më 1720. Zjarri, megjithatë, pati shkatrruar shumë nga shkrimet e tij. Ai publikoi një libër, Një ese mbi natyrën e tregëtisë në përgjithësi, ndoshta e shkruajtur më 1730, por e papublikuar deri më 1755. Ajo sefte u duk në Francë, gjë që d.th. se duhej përkthyer nga anglishtja me dënimin për të bërë xhiron e Francës nga censorët e ligjeve. Disa studiues e kanë parë këtë libër si të mrekullueshëm dhe si një shenjë të lindjes së subjektit të ekonomiksit.

Eseja e Cantillon’it hapet me deklarimin se toka është burimi i pasurisë: ‘Toka është burimi api materja nga prodhohen gjithë pasuritë. Puna e njeriut është forma e cila e prodhon atë: dhe të mirat s’janë gjë tjetër veçse një pasuri e ruajtur që ushqen vazhdimin e jetës’(2). Puna, e vështruar prej shumë ekonomistëve si burim i pasurisë, thjesht e rregulluar nga kërkesa. Në se janë shumë punonjës në një vend, ata do të emigrojnë ose do t’kthehen të varfër dhe të uritur. Në një kritikë të brendshme të politikës së Colbert’it, Cantillon’i argumentoi se do të ishte e pamundur të rritej pasuria prej trajnimit të më shumë zejtarëve. Ai krahasonte këtë me trajnimin e më shumë detarëve për të cilët s’ka ndërtime për më shumë anije. Ishte toka që përcaktonte pasurinë dhe numri i punonjësve do të rregullohej automatikisht.

Cantillon bashkoi rëndësinë e pjesëshme, megjithatë, për një tip pune – që kjo ka me sipërmarësin. Sipërmarësit janë njerëz të cilët blejnë mallra që ose ti okupojnë për prodhim ose ti tregëtojnë ato, pa ndonjë siguri se ata do të përfitojnë nga aktivitetet e tyre. P.sh., fermeri i cili është një sipërmarës bujqësor, punëson njerëz për të punuar për të, kultivon tokën pa e ditur motin dhe nëse drithërat do të jenë të lira apo të shtrenjta në treg, apo koha e të korrave do të jetë e mirë apo e keqe. Tregëtarët blejnë mallra me ngarkesa pa e ditur kohën e kërkesës nga konsumatorët, në se do të jetë ajo e ulët apo e lartë, apo sa nga shitjet do të jenë me humbje si rezultat i konkurrentëve. Megjithatë, ndonëse ecuria e sipërmarësve është një funksion i rëndësishëm në ndërmarjen e

56 23- 1 -

- 1 -

rrezikut të aktiviteteve, ata ende janë, ashtu si puntorët të cilët punojnë për një rrogë, të varur mbi pronësinë e tokës.

Dy përfshirje ndiqen nga kjo pikpamje e tokës si burim i pasurisë. Së pari është ajo se toka është burim i vlerës. Analiza e Cantillon’it është bazuar mbi konceptin e “vlerës së brendshme”. Kjo nuk është njëlloj si çmimi i tregut. Është sasia e tokës dhe e punës që hyn në prodhimin e mallrave. Në se puna është vlerësuar në varësi të sasisë së tokës së nevojshme për të ushqyer punonjësit, kjo u kufizua drejt teorisë së tokës së vlerës. Për të prodhuar drithë, p.sh., kërkohet toka mbi të cilën do të prodhohet ajo, plus toka e nevojshme për të prodhuar mjetet ushqimore të puntorëve. Në ndryshim, çmimi i tregut ka varësi nga oferta dhe kërkesa dhe mund të luhatet mbi ose nën vlerën e brendshme të mallit.

Përfshirja e dytë që Cantillon’i e tërheq nga pikpamja e vet e tokës si burim i mirëqënies është se të gjitha klasat e tjera janë mbajtur gjallë prej shpenzimeve të pronarit të tokës. Vetëm këta pronarë janë “të pavarur natyralë”, për ato që janë duke shpenzuar e që përcaktojnë se si burimet janë shpërndarë ndërmjet nevojave të ndryshme dhe, si rezultat, drejt vlerës së mallrave të ndryshme. Të citojmë një nga titujt e kapitullit të Cantillon’it , “Tekat, zakonet dhe mënyrat e jetesës së princit dhe veçanërisht e pronarëve të tokave, përcaktojnë rregullin i cili tokën e vendos në një gjendje dhe si shkak të ndryshueshëm në çmimin e tregut të të gjitha gjërave”.3 Ai jep shembullin e një prone gjerësisht të vetmjaftueshme e cila është kultivuar në fillim nga vetë pronari, i cili drejton mbikqyrësit për ta organizuar atë e kështu të prodhojë mallrat që ai kërkon. Ndarja e pronësisë në kullotë, arë, park, pemishte, kopshte e kështu me rradhë do të përcaktohej tërësisht prej shijes së pronarëve (ndonëse ai natyrisht që do të ketë për të shpërndarë tokë të mjaftueshme për prodhimin e mallrave të cilat i konsumojnë puntorët e tij). Kantillon’i më tej ju dha rëndësi asaj që do të ndodhte në se pronari shpërqëndronte (decentralizonte) vendimarjen, vendoste lart mbikqyrsit e vet, si prodhues të pavarur, të pajisur me shumat e qenësishme të tokës dhe në se i lidhte ata me njëri-tjetrin përmes tregjeve. Konkluzioni i tij është se çdokush në pronën e tij do të jetonte në një mënyrë saktësisht të njëjtë si më përpara. Vetëm në se pronari këmben produktin e tij, shembulli do ta ndryshojë aktivitetin ekonomik:

Në se disa fermerë mbollën më shumë drithë, zakonisht ata duhej të ushqenin më pak bagëti, dhe kanë kështu më pak lesh dhe mish dashi për të shitur. Pastaj do të ketë më tepër drithë dhe gjithashtu më pak lesh për konsum për banorët. Leshi në këtë mënyrë do të shtrenjtohet, çka do të detyrojë banorët ti veshin rrobat e tyre për një kohë më të gjatë se zakonisht dhe do të ketë gjithashtu shumë drithë dhe një mbiprodhim për vitin tjetër. Dhe ashtu si ne supozojmë se pronari i tokës ka kushtëzuar për pagesat në argjend të të tretit për prodhimet bujqësore që duhet ti paguhen atij, bujqit të cilët kanë shumë drithë dhe shumë pak lesh, nuk do të jenë në gjendje ti paguajnë atij rentën… Kështu që një bujk i cili ka arritur rreth proporcionit të konsumit, do të ketë interesim për pjesë të fermës së tij edhe në bar- për bar të thatë, një tjetër për drithë, lesh e kështu me rradhë dhe ai nuk do ta ndryshojë planin e tij vetëm në se ai shikon disa konsiderata të ndryshuara në kërkesë; por në këtë shembull ne kemi supozuar se të gjithë njerëzit jetojnë në të njëjtën mënyrë sikur pronari i tokës kultivonte tokën për vete, dhe vazhdueshmërisht bujku do të punësohej dhe toka do të shërbente për të njëjtat qëllime si më parë. (4)

Në se pronarët e tokës ishin, p.sh., duke pushuar nga puna disa prej shërbëtorëve të tyre të brendshëm dhe të risnin numrin e kuajve në pronën e tyre, drithi do të bëhej i lirë (për kërkesën që do të zvogëlohej ) dhe barri i thatë do shtrenjtohej (kërkesa ka ngritje). Bujqit do ti ktheheshin pastaj fushave të drithit, në vend të tokave me bar.

57 23- 1 -

- 1 -

Përmes këtij diskutimi, ashtu si në disutimin e vlerës, Cantillon’i e bëri atë të qartë se ai ishte duke u marrë vetëm me ekuilibrin afatgjatë: ‘Unë nuk do të konsideroja këtu variacionin në çmimet e tregut i cili duhet të ngrihet nga të korrat e mira apo të këqija të vitit apo nga konsumi i jashtëzakonshëm i cili duhet të ndodhë nga trupat që veprojnë jashtë apo nga aksidentet e tjera, kështu që as nuk e komplikojnë subjektin tim, duke e konsideruar vetëm si një gjendje në kushtin e vet natyral e të njëtrajtshëm’(5)

Pas vëmendjes mbi produktin dhe pasurisë, Cantillon’i u kthye drejt monedhës. Këtu idetë e tij i detyrohen shumë Locke’s, për përqëndrimin e tij mbi qarkullimin e parasë, përveç lidhjes midis nivelit të çmimit dhe ofertës së parasë. Megjithatë, ai kritikoi Locke’n mbi mbështetjet që, ndërsa ‘ai kishte parë qartësisht se bollëku i emetimit të parasë e bën gjithçka të shtrenjtë,… ai nuk e kishte sqaruar se si ndodh kjo’.(6) Për të zgjidhur këtë, Cantillon’i shqyrtoi mënyrën në të cilën paraja hyn në ekonomi dhe kanalet përmes të cilave ajo qarkullon. Ai vlerësoi tre burime kryesore nga të cilat një rritje në ofertën e parasë duhej të shkaktonte ngritjen e : arit dhe argjendit të minierave, balancën e tregëtisë dhe, fundos pagesat e fuqive të huaja.

Në se paraja vjen nga minierat, njerëzit e parë që ndjejnë gëzim do të jenë pronarët e minierave dhe puntorët në industrinë e minierave. Të ardhurat e tyre do të rriten dhe ata do të shpenzojnë më tepër, çka do të rritë çmimet e mallrave që ata blejnë. Kjo do të rriste të ardhurat e fermerëve dhe manifakturistëve nga të cilët janë blerë këto mallra, duke ngritur kështu çmimet dhe të ardhurat e tjera. Paraja gradualisht do të përhapet në gjithë vendin, duke ngritur çmimet deri në një farë vendi. Klasat me të ardhura fikse, siç janë pronarët e tokave të cilët e kanë rentën e fiksuar me marrëveshje afatgjata, do të përkeqësohen derisa kontratat e qirasë të jenë rinegociuar. Ashtu siç ngrihen çmimet, prodhuesit do të zbulojnë se kostot e tyre kanë ngritje, duke i detyruar ata të ngrejnë çmimet më tepër. Ashtu siç vazhdojnë të ngrihen çmimet, njerëzit do të jenë inkurajuar ndërkohë të blejnë jashtë shtetit ku çmimet janë akoma më të lira. Kjo do ti shkatërojë fabrikantët. Kur të prajë rrjedhja e parasë së re – ndoshta për shkak të rraskapitjes së minatorëve, - të ardhurat do të bien dhe njerëzit do të shkurtojnë shpenzimet e tyre. Paraja do të rrallohet dhe varfëria dhe mizerja do ta pasojnë më tej. Nga shkaku se ari dhe argjendi do të ketë rrjedhur jashtë shtetit për të paguar importet e rritura, gjendja nuk do të mbarojë me ndonjë para më shumë se sa fqinjët e tij. Kjo, argumentonte Cantillon’i, është afërsisht ajo që ka ndodhur në Spanjë pas zbulimit të Amerikës.

Në ndryshim, në se frenimi i rrjedhjes së parasë ngrihet drejt një balance të favorshme të tregëtisë, do të ketë një rrjedhojë me ndikim tek tregëtarët. Kjo do të ngrerë, si përgjigje, të ardhurat e atyre që prodhojnë mallra të cilat janë për tu eksportuar. Çmimet e tokës dhe të punës gjithashtu do të rriten, si rrjedhojë. Megjithatë, për këtë shkak, paraja do të sjellë efekt tek punonjësit e industrisë të cilët janë të ndjeshëm për sigurimin e pronës dhe ata nuk do ta rritin konsumin e tyre por do të kursejnë para, derisa ata të kenë tepricë, për ta investuar atë me interes apo të blejnë tokë. Vetëm pas kësaj ata do të rrisin konsumin e tyre. Ngritja e çmimeve të mallrave do të shkaktojë rritjen e importeve, por një situatë e tillë, argumenton Cantillon’i, mund të vazhdojë për disa vjet. Efektet do të ishin të ndryshme nga ato të rritjes së parasë prej minierave, sepse paraja do të merrej prej klasave të ndryshme të popullatës, sjellja me shpenzime e të cilave do të ishte e ndryshme.

Pasojat e fundosjeve nga fuqitë e huaja do të varen nga koha që paratë janë grumbulluar ose shpenzuar. Vetëm në një rast më të vonë ato do të kenë ndonjë efekt, duke ngritur çmimet.

Cantillon’i njohu atë që më vonë do të përkufizohej si çmimi – lloj- mekanizëm rrjedhës – nocion i cili tregoi se rritja e ofertës së parasë do të ngrinte çmimet, duke rezultuar në një deficit tregëtar që shkaktoi rrjedhja jashtë vendit e parasë. Në formën e vet të thjeshtë, ky mekanizëm përfshiu idenë se përpjekje të tilla për rritjen e ofertës së parasë janë vetdështim. Cantillon’i do të shkruante kështu se kur një ofertë paraje e shtetit, dhe në këtë mënyrë edhe pasuria e tij, është në pikun e saj, shteti “do të bjerë pashmangshërisht në varfëri prej kursit të zakonshëm të gjërave”.(7) Kjo do të shfaqte theksin ndaj nocionit të ‘merkantilizmit’ që rriti ofertën e parasë si sjellëse e prosperitetit. Megjithatë, Cantillon’i do të shkruante gjithashtu se ‘Është e qartë se çdo

58 23- 1 -

- 1 -

shtet i cili ka më shumë para në qarkullim se sa fqinjët, ka një avantazh mbi ta aq të gjatë, sa ta rregullojë tepricën e parasë’(8) Çmime më të larta të brendshme do të thotë se e njëjta sasi e mallrave të eksportuara do të tregëtojë më shumë importe. Si përfundim, shumë para e bëjnë më të lehtë për sunduesin që të ngrerë taksat. Në këtë mënyrë, kur çmimet tentojnë të ngrihen, është e domosdoshme që paraja të mbahet brenda shtetit. Kjo është më e dukshme në se kjo është realizuar nga minierat dhe për paratë që do të merreshin prej këtyre, në mënyrë të ngjashme, në se do të investoheshin, do të ishte më mirë se sa të shpenzoheshin në sende luksi.

Duke pasur diskutuar për paranë, Cantillon’i do të lëvizte drejt financës. Çështjet që ai mbuloi përfshinë këmbimet e huaja, varacionet në vlerat relative të metaleve të ndryshme të përdorura si para, zhvlerësimin e monedhës, dhe, së fundi, bankat. Si Laë, ai pa se bankat do të ishin të vlefshme për një komb dhe kjo vlerë do të ishte e matshme me monedhën letër që ishte future në qarkullim. Ai llogariti se Banka e Anglisë mbajti rezerva të barabarta me rreth 1 milion onc argjend, por shuma e emisionit, me një llogaritje mesatare ishte rreth 4 milion onc argjend. Kur qarkullimi i parasë kishte nevojë për rritjen e shpejtësisë, kjo situatë ishte, shpjegoi ai, një lehtësim i madh për Anglinë. Bankat ishin pa ndonjë përfitim të pjesshëm për shtete të vogla ku argjendi ishte i pakët. Megjithatë, përfitimi nga eksperiencat e fillimit të 1720-ës, kur edhe Anglia edhe Franca patën si eksperiencë një spekulim të rëndësishëm që zjeu e i cili i pati djegur dramatikisht, Cantillon’i përjashtoi rreziqet e paaftësisë paguese që do të rriste për bankën lëshimin e letrave më të shumta me vlerë. Shembulli i skemës së Laë’t të cilën ai e pati drejtuar për të dalë jashtë kohës, ishte një shembull që ai kurrë nuk do ta kishte harruar.

Iluminizmi

Disa nga idetë më të rëndësishme të nënvizuara nga Iluminizmi mund të kenë qenë si rrjedhojë e Anglisë së shekullit të XVII-të – nga Locke dhe revolucioni shkencor i shoqëruar mbi të gjitha me Bacon’in dhe Neëton’in. Iluminizmi përfshiu një besim tek arsyeja, progresi, liria dhe tolerance. Arsyeja ishte se besohej tek egzistenca e kapacitetit qëndror të njeriut i cili e aftësonte atë të mendonte dhe të vepronte me korrektësi. Për shkak se të gjithë njerëzit ishin njëlloj nga virtytet për shkak të posedimit të arsyes, kjo pasohej nga përfundimi se çdokush duhej të ishte i lirë të vepronte dhe mendonte ashtu siç e drejtonte arsyeja. Iluminizmi ishte në këtë mënyrë një revoltë kundër aleancës së hershme të mungesës së arsyes – arsyeja ishte se duheshin zëvëndësuar autoritetet fetare, tekstet e shenjta dhe traditat, sipas kriterit prej të cilit të gjitha gjërat ishin për tu gjykuar. Mbi të gjitha, megjithatë, Iluminizmi ishte karakterizuar prej një besimi në progres. Duke zëvendësuar bestytninë me arsyen, njerëzit do të ishin të aftë të bënin përpara pa ndonjë asistencë hyjnore. Neëton’i pati treguar se gjithësia fizike do të ishte kuptuar në termat e një sistemi ligjesh, të afta të kuptoheshin përmes arsyes dhe Locke kishte treguar se mendja njerëzore do të ndërtonte ide komplekse nga të dhënat bazë të sensorit të eksperiencës. Idetë e afruara nga natyra e jashtme nuk ishin të nevojshme: arsyeja ishte e mjaftueshme. Me një shpirt të ngjashëm, Locke gjithashtu pati ofruar një kornizë praktike për moralin dhe solli një bazë teorike për qeverinë përfaqësuese.

Sfida të tilla për idetë e traditës ishin të habitshme në Francën e Louis’it të XIV-të. Censura ende do të rezistonte nën Lousis’in e XV-të (qv.1715-74), ndonëse më pak rigoroze. Shtypi ishte ende i kontrolluar për shumë vjet, me rezultatin se idetë joortodokse, duke qarkulluar vetëm në formë të shkruajtur me dorë, nuk do të përhapeshin aq gjerësisht sa çdo të ndodhte në se ato do të shtypeshin. Megjithatë, çlodhja ishte e mjaftueshme për të çliruar një ofensivë të përmbajtur të kriticizmit të ideve të shtjelluara dhe institucioneve. Në mes të viteve 1740 censura ishte mrekullisht në krizë dhe dekada që ishte duke pasuar pa një bollëk të ideve të reja nga njerëz të tillë si Diderot (1713-84), mbi relativitetin e moralit dhe njohurive, Montesquieu (1689-1755), mbi qeverisjen e ligjit dhe Condillac (1715-80) i cili zhvilloi psikologjinë e Locke’s. Optimizmi i lëvizjes ishte kapur prej Diderot dhe d’Alembert’it (1717-83) i cili botoi një enciklopedi që do të sillte së bashku të gjitha njohuritë njerëzore dhe shërbeu të propogandonte idetë e reja.

59 23- 1 -

- 1 -

Midis 1751 dhe 1772, përveç përpjekjeve periodike prej autoriteteve për ta shtypur atë, 28 volumet ishin publikuar. Duke mbuluar njohuritë praktike si dhe ato teorike, Encycopedie, përfshiu dhe artikuj mbi çështjet ekonomike.

Fiziokracia

Fiziokratët apo Les Economistes, ishin i pari grup i ekonomistëve të organizuar. Idetë fiziokrate ishin zhvilluar midis 1756 dhe 1763 prej dy njerëzve, François Quesnay (1694-1774) dhe Victor Riqueti, Marquiz de Mirabeau (1715-89), në një kohë kur Lufta Shtatë Vjeçare me Anglinë kishte vendosur një barrë mbi financat e Francës. Ata mbajtën takime të rregullta për të diskutuar idetë Fiziokratike dhe ata patën edhe një revistë, Ephemerides ku publikonin idetë e tyre midis 1767 dhe 1772 dhe La Philosphie rurale (1763) do të shihej si një tekst i ekonomiksit Fiziokratik. Fiziokracia pati simpatizantë të devotshëm duke përfshirë Du Pont de Nemours (1739-1817) dhe Mercier de la Riviere (1720-93). Kishte gjithashtu ekonomistë si Turgot (shih në fq. para ___________ ) i cili simpatizonte fiziokratët, ndonëse jo në të gjitha argumentat e ideve të saj. Disa nga idetë Fiziokrate i realizoi Turgot’i me reformat gjatë periudhës së tij si Kontrollor i përgjithshëm i Financave nga 1774 – 1776.

Para se Quesnay të ktheheshe drejt ekonomiksit, ai pati fituar një reputacion të konsiderueshëm si një mjek, së pari si kirug dhe pastaj si një fizikan (në këtë kohë kjo vështrohej si me status të lartë, edhe në Angli, edhe në Francë). Pozicioni i tij në oborrin e Francës ishte si fizikan i Madame de Pompadur, mantenutës së Louis’it të XV-të dhe për shkak të shërbimeve mjekësore ai morri një titull dhe fitime të konsiderueshme. E shkuara e tij mjekësore është e rëndësishme, aq sa ajo i nxiti atij perspektivën mbi ekonomiksin. Në kthimin drejt ekonomiksit, Quesnay kërkoi të analizonte patologjinë e shoqërisë dhe të propozonte shërimet. I influencuar fuqimisht prej Boisguilbert’it dhe Cantillon’it (nga të cilët u tërhoq fuqimisht puna e Mirabeau’t) ai u fokusua mbi qarkullimin e parasë – një analogji e pastër me qarkullimin e gjakut në një trup, të zbuluar një shekull më parë. Ishte duke u tentuar për tu sugjeruar se termi “Physiocracy”, kuptonte rregullat e natyrës, duke reflektuar pikpamjen e një fizikani me eksperiencë i cili njihte rëndësinë e punës me natyrën që ishte nën efektin e një ilaçi. Njëlloj i mrekullueshëm, sistemi Fiziokratik mbeti i bazuar mbi një analizë të qartë të strukturës së shoqërisë franceze.

Të kuptonin shoqërinë, Quesnay dhe Mirabeau’ja pretenduan në La Philosophie rurale se, ishte e domosdoshme të kuptoheshin mënyrat nëpërmjet të cilave ajo realizonte egzistencën e vet. Politikat dhe ligji, të dy mbetën mbi këto çështje. Ata përvijuan evolucionin e shoqërisë duke kulmuar tek shoqëria komerciale që është ngritur lart nëpërmjet një agriculture. Tregëtia ishte esenciale dhe donte të përpiqej për siguritë mesatare të realizimit të egzistencës, por agrikultura mbetej fondamentale. Arsyeja kryesore për këtë ishte se ajo e vetme, argumentonin fiziokratët, prodhonte të ardhur neto – një mbivlerë mbi kostot e domosdoshme të prodhimit (shiko fq._102_______) . Ata e shprehën këtë prej përshkrimit të agrikulturës si productive dhe sektorët e tjerë (tregëtinë dhe fabrikat) si sterilë.

Pretendimet e Fiziokratëve rreth klasave të ndryshme ishin zhvilluar nga vëzhgimet e Quesnay’t mbi agrikulturën, së pari të publikuar në një artikull në Encyclopedie të Diderot’it. Shumë toka ishin kultivuar prej atij që e punonte, i cili paguante një fraksion (zakonisht _) të produktit të tyre për pronarin e tokës si përgjigje për përdorimin e tokës dhe huanë e farës dhe bagëtisë. Metodat e tyre ishin dukshëm më productive se sa ato të fshatarëve të punësuar prej pronarëve të cilët kultivonin tokat e tyre me capital minimal. Në ndryshim, kishte pasur një zhvillim në pjesën veriore të Francës, ashtu si edhe në Angli, një klasë të re të fermerëve – sipërmarësa agrikulturalë. Kjo klasë kishte qenë në gjendje të zhvillonte tokat që ishin dhënë me qera nga pronarët (zakonisht prej fisnikëve ose prej Kishës) dhe prodhonte teprica të mëdha. Ndryshimi

60 23- 1 -

- 1 -

thelbësor midis këtyre dhe mëditësve ishte se ata patën akses për capital, dhe për këtë atyre ju bë e mundur të punësonin më shumë teknikë prodhimi. Në ndryshim, ndonëse ishte esenciale përpjekja për prodhimin e mallrave të nevojshme për njerëzit, industria nuk prodhoi teprica. Ajo thjesht mbuloi koston e saj. Kapitali agrokulturor ishte në këtë mënyrë çelësi për rritjen ekonomike.

Marëdhëniet midis kapitalit bujqësor dhe rritjes ekonomike ishin shpjeguar prej Quesnay’t në disa versione të Tableau economique të tij, e para e të cilave ishte publikuar më 1758. Kjo ishte një diagramë që tregoi qarkullimin e parasë dhe mallrave midis të tre klasave në shoqëri (pronarëve, fermerëve dhe artizanëve) mbi supozimin se politikat ishin ideale për zhvillimin bujqësor. Në versionet e ndryshme të Tableau’së, Quesnay listoi njëzet e katër kushtet që duhej të plotësoheshin në rregullimin e ekonomisë e për operimin në një mënyrë që ai paraqiste në vija të trasha. Ato përfshinë si më poshtë. (1) Gjithë e ardhura hyn në qarkullim. (2) Njerëzit nuk janë drejtuar prej pasigurisë në akumulimin e parasë. (3) Taksat nuk e shkatrrojnë të ardhurën kombëtare. (4) Fermerët kanë capital tepricë për realizimin e të ardhurës neto (tepricës) më së paku edhe 100%. (5) Egziston një tregëti e jashtme e lirë në produktin bruto. (6) Nevojat e shtetit janë takuar vetëm përmes prosperitetit të kombit e jo përmes ngritjes së kreditit nga financierët. (7) Njerëzit janë të lirë të kultivojnë tokën e tyre si dhe të mendojnë më të mirën. Të dhënat tregonin se asnjë nga këto kushte nuk ishte plotësuar e duke parë këto do të thoshte se shtoheshe së tepërmi një axhendë politike substanciale.

Fillimi i çështjes për Tableau ishte një situatë në të cilën fermerët kanë capital, ose një ‘avancë vjetore’ të £2 milion. Bujqësia prodhoi një tepricë në 100% e cila rrjedh drejt pronarëve si rentë. Vlerësimi i parë është për qarkullimin e parasë. Pronarët shpenzojnë gjysmën e të ardhurës së tyre (£2 milion) për ushqime dhe gjysmën për manifakturimin e mallrave, kështu që £1 milion rrodhi drejt një sektori tjetër. Gjithë këto rrathë të hyrash të cilat janë shpenzuar, përsëri gjysma shkon për ushqime dhe gjysma për manifakturimet. Sejcili sector fiton kështu më tepër se £ 0,5 milion nga tjetri. Kur raundet pasardhëse të të ardhurave janë shtuar, ato vinë drejt £2 milionëve për sejcilin sector (£1 milion + £0,5 milion + £0,25 milion + £0,125 milion + …). Kështu çdo sector merr një të ardhur prej £2 milion dhe shpenzoi £1 milion për blerjen e mallrave të konsumit nga sektori tjetër. Megjithatë ka një diferencë të rëndësishme midis të dy sektorëve. Duke manifakturuar përdoret mbetja e tij prej £1 milion për tregëtimin e materjaleve të papërpunuara nga bujqësia me rezultatin se ajo nuk gjeneron mbivlerë. Gjithë stoku i parasë (£2 milion) përfundon kështu në sektorin bujqësor. Bujqësia përfundoi me një mbivlerë financiare prej £2 milion e cila i është paguar për pronarët si rentë.

Arsyeja se përse bujqësia mund të gjenerojë mbivlerë financiare është se, në ndryshim nga fabrikimi, ajo prodhon një mbivlerë të mallrave. ‘Avanca’ e £2 milionëve në drithë është përdorur për prodhimin e një pasurie prej £5 milionëv. Nga kjo, £1 milion është shitur si ushqim drejt pronarit, £2 milion është shitur për sektorin e fabrikimit, gjysma si ushqim dhe gjysma si materjal bruto. Kjo la £2 milion pasuri të drithrave si stok kapitali për të vazhduar në vitin pasardhë. Bilanci i llogarive.

Ky shembull numeric është diskutuar në detaje për të marrë një pikë të rëndësishme. Ndonëse ideja e mençur themelore e qarkullimit të të ardhurës erdhi nga Boisguilberti dhe Cantillon’i, Quesnay provoi të zhvillonte argumentin e tij me një shkallë të rreptësisë që mungonte në punën e tyre. Numrat e Quesnay’t mund të duken si arbitrare, por nuk është kështu. Ato reflektuan statistika të tilla, aq sa mund të ishin të arritshme, rreth ekonomisë franceze të ditëve të tij. Numri 100% i mbivlerës, p.sh., reflektoi besimin e Quesnay’t rreth asaj që do të kryhej në fermën kapitaliste në se kapitali i tepërt ishte i mundshëm të punësonte teknikat më efiçente (duke përdorur kuajt). Këto teknika ishin përdorur mbi sipërfaqe të gjera fermash në jug të Anglisë dhe pjesë të Francës veriore, por shumë fermerë francezë nuk do të kishin interes për to. Shembuj të tillë numrash e aftësuan gjithashtu Quesnay’n në versionet e suksesshme të Tabeau, për të vëzhguar ndjeshmërinë e sistemit ekonomik drejt ndryshimeve të pritshme. P.sh. ai tregoi se në se një taksë prej £25,000 ishte zhvendosur në dy sektorë, rezultati do të ishte një rënie në avancimin vjetor në bujqësi nga £2 milion deri £1,950,000. Bujqësia do të humbte

61 23- 1 -

- 1 -

£25,000 direkt dhe £25,000 indirekt përmes reduktimit të shitjeve për sektorin e manifakturimit. Rezultati do të ishte një rënie ekonomike dhe vitin tjetër do të prodhohej më pak product. Në mënyrë të ngjashme, ai do të tregonte se një rënie në prodhim (ndoshta i përshtatshëm për intervenimin e qeverisë apo mbajtjen e çmimit të ulët të drithrave) apo shmangie e shpenzimeve nga bujqësia në manifakturë, do të reduktonte produktin.

Sistemi Fiziokratik, i përqëndruar mbi Tableau economique, ishte përdorur për një mbrojtje të qartë dhe të diskutueshme të axhendës politike. Shteti kishte nevojë të rregullonte tregjet dhe rrjedhjen qark të të ardhurave. Quesnay realizoi ushtrimet me Tableau’n për të treguar se si produkti do të reduktohej në se supoziimet e tij fillestare nuk do të plotësoheshin. Taksimi, interferenca me bujqësinë, stimulimi artificial i manifakturës duke mbajtur të ulura çmimet e ushqimit – të gjitha politikat e ndjekura prej qeverive të Louis’it të XIV-të dhe Louis’it të XV-të – ishin të gjitha ndihmuese dhe duhej të braktiseshin. Ligjet e natyrës sollën izolimin mbi atë që shteti do të ndërmerte pa minimin e prosperitetit mbi të cilin ai varej. Megjithatë, kjo nuk do ta shpallte si të parregullt gjithë aktivitetin e shtetit. Mbivlera prej rentës e pronarëve do të taksohej (deri sa ishte e nevojshme të rriteshin fondet e nevojshme për mbështetjen e tregut), por taksimi nuk do të ngrihej shumë shpejt. Arsyeja ishte se shpenzimet e pronarëve ishin të domosdoshme për regullimin e rrjedhjeve vjetore të të ardhurave dhe shpenzimeve.

Turgot

Jo të gjithë reformatorët i takuan shkollës Fiziokratike. Një grup i cili i qëndroi anash Fiziokratëve, ndonëse i mbështetën ata mbi politikat ekonomike, ishte përqëndruar mbi Vincent de Gournay (1712-59). Gournay ishte një biznesmen i cili e bëri vetveten një shërbëtor public për tregëtinë nga zyrat e Qëllimi i Tregëtisë, një pozicion që ai e mbajti nga vt.1751 deri më 1759. Puna e tij përfshiu vizitat në pjesë të ndryshme të Francës për të vëzhguar tregëtinë dhe fabrikat aty. Gournay popullarizoi frazën ‘laissez faire, laissez passer’ dhe ai ndoshta drejtoi publikimin e Essay’t të Cantillon’it. Ai shkroi pak, por ushtroi një influencë të rëndësishme mbi të tjerët, përfshirë Turgot’in.

Anne Robert Jacques Turgot (1727-81), në një lavdërim të shkruajtur më 1759, argumentonte se Gournay e pa atë jo si një sistemues por si dikë që ofroi maksimat e common – sense. Regullimet merkantiliste të cilat lejuan një qytet në Francë ti trajtonte qytetarët e qyteteve të tjera si të huaj, duke i parandaluar ata nga puna brenda kufijve të vet, ose që shkatëroi një endës sepse roba e tij ishte inferiore kundrejt asaj të prodhuar nga një gildë, nuk kishte sens. Turgoti pretendoi se, ndonëse Gournay i pa problemet e common sense, kishte një princip duke zgjidhur ato: se ‘në përgjithësi çdo njeri e dinte interesin e vet më mirë se një tjetër i cili nuk shqetësohej për to’. Gournay, argumentonte ai, e shtriu konkluzionin se

kur interesi i individëve është i saktë njëlloj si interesi i përgjithshëm, çdo njeri do të ishte më i miri teksa ndiqte një liri të vetën të cilën ai e pëlqen. Tani në rastin e tregëtisë pa kufizime, mendimi i M.de Gournay’t është i rëndësishëm për interesin personal që nuk përkon me interesin e përgjithshëm.

Qeveria do të kthejë kështu lirinë drejt të gjitha degëve të tregëtisë – duke i lëvizur barrierat e tregëtisë, duke thjeshtuar taksat dhe duke i dhënë sejcilit të drejtat për punë. Kjo do të ‘ngacmonte garën më të mrekullueshme në tregun i cili do të prodhojë në mënyrë të saktë një perfeksion të mrekullueshëm në fabrikim si dhe shumë çmime avantazhi për blerësit’.(10).

Kontributi i parë i Turgot’it në ekonomiks ishte një kritikë e teorisë monetare të Laë’t më 1749. Megjithatë më 1750, ai e takoi Gournay’n dhe punoi bashkë me të duke përkthyer një libër

62 23- 1 -

- 1 -

nga ekonomisti anglez Josiah Tucker (1712-99) dhe e shoqëroi Gournay’n në turret e inspektimit në province. Më 1761 ai ishte caktuar intendent në Limousin, një krahinë e humbur në Francë, ku ai u morr me një process reforme. Zonat me efekte përfshinë taksa, sistemin e detyruar të punës gjatë të korrave dhe sistemin e rrugës. Ishte kjo periudhë gjatë së cilës ishte kontributi i tij kryesor i shkruajtur për ekonomiksin. Angazhimet e tij si një zyrtar qeveritar do të thoshte se kishte shumë letra dhe raporte. Dy të veçantat ishin Refleksionet mbi formatin dhe shpërndarjen e pasurisë (1766) dhe një ese e papërfunduar ‘Vlera dhe paraja’ (1769).

Më 1774 Turgot’i u josh si Kontrollori i Përgjithshëm i Financës dhe lëvizi drejt Parisit. Gjithashtu, këtu ai u lidh me reformën. Përgjigja e tij kundrejt problemit të përjetshëm të varfërisë ishte tregëtia e lirë e grurit, ndonëse ai ende eksportet e drithit dhe kryente kontroll për ofertën e grurit për Parisin. Ai zëvendësoi kompanitë private inefiçente që mbanin monopolin e nitratit të potasit (të nevojshëm për prodhimin e barutit të zi) me një firmë shtetërore, të drejtuar nga kimisti Lavoisier. Shërbimet e postës ishin gjithashtu të transferuara tek një department qeveritar si dhe disa reforma të ngjashme të cilat ishin projektuar. Më 1776 Turgot’i kërkoi të liberalizonte drithin e tregëtuar ende më tepër, të ndalojë gildet që kufizuan mundësinë për shumë industri dhe të krijonte ndërtime rrugësh përmes një takse mbi pronarët e tokave në vend të investimit me punë të detyruar. Ai gjithashtu foli në favor të tolerancës për Protestantët. Këto masa, megjithatë, ‘ecën rëndë’ mbi të interesuarit e shumtë. Si rezultat, Turgot’i humbi mbështetjen e ministrave të tjerë dhe u godit në fjalimet, të mbajtura prej paraardhësve të tij. Ai synoi të detyronte përmes reformave të tij duke përdorur autoritetin e mbretit , por kundërshtarët e tij drejtuan një kthim të Louis’it të XVI-të kundër tij dhe ai u lirua. Shumë nga reformat e tij u braktisën.

Ndonëse reformat e Turgot’it duhej të kishin qenë pragmatiste, ato ishin të qëndrueshme me panoramën e fenomeneve ekonomike të nënvizuara në dy shkrimet e tij më sistematike mbi ekonomiksin. Seksionet më të hershme të Refleksione’ve do të kenë qenë shkruajtur prej një Fiziokrati. Ato flisnin për këmbimin dhe dallimin e bujqësisë – të bujkut mbi artizanin – dhe dallimin midis një klase productive dhe një inproduktive. Ashtu si Quesnay, Turgot’i foli për rrugët e ndryshme në të cilat mund të organizohej bujqësia, duke argumentuar se ferma prej qeramarës-sipërmarës është më eficente, por kjo do të ishte e mundur vetëm në se kishte një capital tepricë. Megjithatë, ai morri të dhëna në drejtime të ndryshme kur ai argumentoi se dhënia e parasë hua mundet gjithashtu të kontribuonte për krijimin e pasurisë. Kjo çoi drejt një diskutimi të rolit të parasë në tregëti, dhe në fakt, drejt një perspective Fiziokratike mbi rolin e industrisë në krijimin e mirëqënies.

Kur njerëzit kursyen, ata akumuluan capital të cilin mund ta përdornin në mënyra të ndryshme: ata mund ti huanin me interes, të blinin tokë (e cila jepte rentë), ose ta vinte atë në dispozicion të një industrie në avancë (e cila jep fitim). Për shkak se njerëzit i kishin këto mundësi zgjedhjeje, argumentonte Turgoti, kthimet kundrejt sejcilit nga këto tre mundësi përdorimi të kapitalit, do të jenë një nga variantet me të cilat ata do të jenë të lidhur. Ata nuk do të jenë në të njëjtat kushte, pasi që rreziqet janë të ndryshme. Në se ju jepni hua, huamarsi mund të dështojë tu ripaguajë ju, por në se ju blini tokë, ju jeni të sigurtë. Toka mund të japë kështu një kthim më të ulët se sa interesi i huasë. Në mënyrë të ngjashme, investimi në industri është më me risk dhe mund të japë një kthim më të lartë. Garimi do të krijojë kështu një ekuilibër midis kthimeve nga rrugët e ndryshme në të cilin mund të përdoret kapitali. Për shembull, në se vlera e tokës është tepër e lartë (kthimi ngelet njëlloj i ulët) në krahasim me përdorimet e tjera të kapitalit, pronarët do ta shkëmbejnë atë për tipe të tjera të kapitalit dhe çmimi i saj do të ndryshohet.

Ekuilibri i normës së interesit është i determinuar prej ofertës dhe kërkesës: ai ‘varet direct nga marrëdhëniet midis kërkesës së huamarrësve dhe ofertës së huadhënësve’.(11) Kursimi do ta rritë numrin e huadhënësve dhe reduktojë numrin e huamarrësve, ndërsa konsumi i luksit ka efekte kundërshtuese. Rënia europiane e normës së interesit, argumentonte Turgoti, tregoi se kursimi pati dominuar ndaj luksit, duke rezultuar një rritje në shumën e kapitalit. Kjo pamje e drejtoi atë të insistonte se norma e interesit ishte një çmim si gjithë të tjerët dhe në këtë mënyrë do të duhej të përcaktohej prej ‘kursit të tregëtisë’, si çmimi i çdo malli. Norma e interesit do të përcaktonte se cilat toka ishin mjaftueshmërisht fitimprurëse për tu trajtuar.

63 23- 1 -

- 1 -

Tiparet e rëndësishme të kësaj tabloje mund të jenë themeluar në shkrimet e shekullit të XVII-të, veçanërisht prej Locke’s, për normën e interesit dhe prej Mun’it mbi kapitalin. Megjithatë, Turgot’i integroi elementët e ndryshëm të kësaj teorie më mirë se sa paraardhësit e tij. Për më tepër, ai përdori teorinë për përgjigje më të qarta se sa ndonjë bashkëkohës tjetër në një kohë që çështja ishte se çfarë e krijon pasurinë e kombit. Përgjigja e tij ishte se ajo përmbledh përdorimin modern të terminologjisë, vlerën e tanishme të të ardhurës neto nga toka (vlera e tokës) plus stokun e mallrave të tundshme. Kjo, në esencë, është përgjigja që do të japë edhe një economist modern. Turgot’i nxorri në pah në mënyrë të qartë se, të përfshish ‘kapitalet për huadhënie’ (asetet financiare) do të thotë të përfshish dyfish llogaritë në këtë mënyrë, ndonëse paraja ishte object kursimi, monedha (një mall i lëvizshëm dhe në këtë mënyrë pjesë e pasurisë) ishte pra një komponente shumë e vogël e pasurisë.

Në kursin e këtij argumenti rreth natyrës së pasurisë, Turgot’i shqyrtoi natyrën e vlerës, një temë që ai e zhvilloi në punën e tij të fundit të papërfunduar. Ai filloi nga pretendimi se vlera, ose dobia, e një malli ishte unike për secilin lloj. Kjo varej nga gjendja e mallit për ti shërbyer qëllimeve për të cilat ai ishte kërkuar dhe nga vështirësia e krijimit të tij. Ky concept i vlerës do të shpjegohej si ‘vlerësim i vlerës’ për vlerë të varur nga vlerësimi me të cilin një mall ishte i vlefshëm. Turgot’i argumentoi se nuk egzistonte një kriter unik natyral në të cilin të masje vlerën dhe kështu vlerën e një malli që duhej të matej në numra me një tjetër mall. Ishte e mundshme, p.sh., të thoje si disa armë zjarri kanë të njëjtën vlerë sa një masë me grurë. Në praktikë, ku ka shumë mallra, vlera është matur në terma të një arbitrariteti të bashkuar me dhënien prej konvencionit – a numeraire. Në se gjithë mallrat janë matur në të dhëna të të njëjtit numeraire, kjo do të sillte pastaj që vlera relative e vlerës së ndonjë palë mallrash mund të jetë gati për tu kalkuluar.

Diskutimi i Turgot’it mbi ‘vlerësimin e vlerës’ishte aplikuar për rastin e një personi të izoluar. Nga këtu ai procedoi të konsiderohej ndryshimi midis dy njerëzve të cilët në përgjithësi do të vlerësonin mallrat në mënyrë të ndryshme. Ai pretendoi se dy mallra do të ishin shkëmbyer në dy vlerësime pjesësh të përafërta vlerash. Nëse ky nuk ishte rasti, njëri do të përfitonte më pak se tjetri nga shkëmbimi dhe do ta detyronte tjetrin të afrohej ngushtë me çmimin e tij. Kjo krijoi atë që Turgot’i e quajti ‘vlera e shkëmbimit’. Ndonëse ndryshimi conceptual nga termi ‘çmim’, i cili d.th. shuma e paguar për mallin, vlera e shkëmbimit dhe çmimi janë numerikisht e njëjta gjë dhe mund, në shumë kontekste, të jetë këmbyer në përdorim. Përfundimisht Turgot’i paraqiti një palë tregëtarë të dytë, kështu që ai pati katër njerëz në komunikim me njëri – tjetrin, dy shitësa të leshit dhe dy shitësa të drithit. Ai përvijoi se si konkurenca do ti detyronte të dy shitësat e sejcilit mall të pranonin të njëjtin çmim.

Turgot’i nuk ishte i vetëm në zhvillimin e teorisë subjective të vlerës. Përkundrazi, ishte një traditë e gjatë e këtyre teorive, duke shkuar mbrapa përmes ligjit natyral të filozofëve të tillë siç ishte Samuel Pufendorf (1632-94) dhe Hugo Grotius (1583-1645) si dhe drejt skolastikëve dhe Aristotles’it. Në shekullin e XVIII-të, megjithatë, burrerat e shtetit më të qartë të teorive të vlerës subjective vinin nga ekonomistët italianë, nga të cilët Ferdinando Galiani (1728-87) ishte ndoshta përfaqsuesi më i shquar. Më 1751, Galiani publikoi Della Moneta, një nga të paktat punë të cituara prej Turgot’it në esenë e tij mbi vlerën. Më 1759 ai ishte caktuar në ambasadën napoletane në Paris, ku ai qëndroi për dhjetë vjet. Kjo dekadë ishte saktësisht koha kur, në përputhje me Quesnay’n, ekonomia politike ishte bërë në modë. Megjithatë, Galiani, nuk ishte një fiziokrat dhe kritikoi politikën e lejimit të eksportit të lirë të drithit ndërsa ishin ende barrierat ekstensive për tregëtinë e brendshme. Della Moneta, qartësisht shpalli doktrinën, të marrë prej Turgot’it, se vlera është subjective dhe masa vetëm në relacion me vlerën e mallrave të tjera. Përdorimi dhe rrallësia janë faktorët kryesorë në shpjegimin e vlerës. Argumenti i Galiani’t se njeriu është masa e zakonshme e vlerës ishte, pretendonte Turgot’i, ‘një nga më të rejat dhe të vërtetat më të thella të cilat i përmbante teoria e përgjithshme e vlerës’.(12)

64 23- 1 -

- 1 -

Mendimi ekonomik nën Regjimin e Vjetër

Njëherë, kur censori francez strict i ligjeve u çlodh mjaftueshëm për të lejuar publikimin e shkrimeve që do të përdoreshin kundër qeverisë, çështja kryesore e drejtimit të mendimit ekonomik ishte reforma. Taksat dhe rregullimet ishin parë prej shumicës si një mpirje për tregëtinë. Kundër kësaj tradite nuk ishte surprizë që doktrina e laissez-faire ishte zhvilluar në variante të bollshme autorësh, nga Boisguilbert’i në fillim të shekullit drejt Turgot’it në vigjilje të Revolucionit Francez. Efektet e kufizimeve të qeverisë mbi bujqësinë padyshim që sollën një pjesë të arsyes (ndonëse jo tërë arsyen) se përse fiziokratët theksuan produktivitetin e bujqësisë kaq fuqishëm. Ata patën nevojë për mbështetës të pretendimit, nënvizojmë Colbertizmin, se burimet duhej të ishin kaluar drejt manifakturës.

Megjithatë, ndonëse mendimi ekonomik ishte gjerësisht i mbështetur prej çështjeve të politikës urgjente, ishin zhvilluar shumë ide abstrakte. Puna kryesore e Cantilonit ishte mbi natyrën e përgjithshme të tregëtisë. Fiziokratët ecën madje më tepër duke zhvilluar një model numeric abstract të aktivitetit ekonomik. Ndërkohë, Turgot’i madje u përfshi në zhvillimin e shtetit francez dhe u përpoq ta reformonte atë si dhe zhbiroi brenda kuptimit të koncepteve të tilla abstrakte siç ishin pasuria dhe vlera. Rezultati ishte se ekonomistat francezë të kësaj periudhe krijuan idetë të cilat u ofruan për tu marrë dhe përdorur në kontekste të ndryshme në shekujt e ardhshëm. Idetë franceze ushqyen ekonomiksin klasik anglez përmes Adam Smith’it i cili ishte influencuar fuqimisht prej Quesnay dhe Turgot’it si dhe përmes autorëve që ishin duke punuar pas Revolucionit siç ishte Jean Baptiste Say ( shih fq. …………….). Edhe pse pikpamjet e tij ekonomike do të ishin dukshëm të ndryshme, Tableau economique, inspiroi Karl Marx’in (shih fq. …………).

6

Iluminizmi skocez i shekullit të tetëmbëdhjetë

Tradita

Iluminizmi skocez është një emër që është dhënë për lulëzimin e jashtëzakonshmëm të aktivitetit intelektual në të cilën me kohë kishte një periudhë shumë më të hershme të egzistencës në pjesë të Europës. Ishte mjaft e jashtëzakonshme që madje edhe bashkëkohësit të ishin të ndërgjegjshëm për këtë. David Hume nuk ishte i vetëm në këtë shqyrtim, më 1757, që për këtë ‘vërtet ishte e admirueshme se si disa njerëz gjeninj të këtij vendi krijuan realitetin’. (1) Universitetet në Edinburg, Glasgou dhe Aberdeen ishin qendra e këtij aktiviteteti, jashtë të cilit u ngritën disa nga kontributet më të dukshme të vendit për mendimin ekonomik (dhe për mendimin social në mënyrë më të përgjithshëm).

Mendimi social u shoqërua me Iluminizmin Skocez i cili pati disa tipare që, në mos unike, ishin marrë më tepër në Skoci se sa prej mendimtarëve nga vende të tjera. Ky ishte secular. Ai nuk mohoi doktrinat e krijuara nga religjioni (një mohim i tillë ishte ende i rrezikshëm në këtë kohë, veçanërisht për njerëz me pozita universitare dhe në dekadat e fillimit të shekullit), por ai u fokusua mbi tokësoren, mbi çdo aspect jetësor. Ai ishte gjithashtu i angazhuar për një shkëputje dhe objektivitet shkencor në krahasim me traditën ortodokse. Mendimtarët e Iluminizmit Skocez

65 23- 1 -

- 1 -

ishin të ndërgjegjshëm për trashëgiminë e Bacon’it, Neëton’it dhe shkencëtarëve të shekullit të XVII-të si dhe trashëgiminë e rëndësishme të elementëve të ligjit natyror të filozofisë. Në fund jo për nga rëndësia, Iluminizmi Skocez pati një focus të qartë social dhe mbi të gjitha historic. Autorët e tij ishin të ndërgjegjshëm se shoqëritë e ndryshme patën klientë të ndryshëm dhe ata kërkuan ti zbulonin shkaqet e kësaj. Për këtë ata ishin ithtarë të Montesquieu’së, Fryma e Ligjeve (1748), të cilën me përgjegjësi do t’përkthehej prej Hume’t në anglisht. Megjithatë, autorët skocezë – në veçanti Adam Smith’i – shkuan më larg se Montesquieu për faktin se ata kërkuan gjithashtu të shpjegonin se si ndryshojnë shoqëritë njerëzore. Ata kërkuan të hapnin një llogari të historisë së shoqërisë civile.

Një temë thelbësore në këto studime ishte fakti se natyra njerëzore ishte e njëjtë në çdo kohë. Historia, argumentonte shumë qartë Hume, do të ishte përdorur për të zbuluar atë që ishte “ e pandryshueshme si dhe principet e historisë njerëzore”. Autorët e Iluminizmit Skocez, megjithatë, gjithashtu kërkuan të ekzaminonin ndryshimin e mjedisit në të cilin vepronin qeniet njerëzore. Veprimi i njeriut do ta ndryshonte mjedisin dhe do të krijonte një situatë të re në të cilën sjellja do të ishte e ndryshme, edhe pse theksi i natyrës njerëzore nuk ka ndryshuar. Autorët skocezë ishin orientuar drejt këndvështrimit se shoqëria ka ecur përmes disa stadeve historike. Shoqëria primitive ishte bazuar mbi gjahun dhe grumbullimit të fryteve të natyrës pa ndonjë organizim social të trashëguar. Kullotat u pasuan nga ngulimi dhe banesa e kafshëve dhe për këtë shkak u përvehtësua prona, çka shtriu mbi shoqërinë pabarazinë dhe statuset e ndryshme sociale. Kjo u pasua më tej prej stadit bujqësor në të cilin toka u vështrua si një pronë e cila duhej përvehtësuar. Ky ishte stadi në të cilin trashëgimia u bë e rëndësishme. Sistemi legal u përvehtësua dora-dorës. Përfundimisht ishte ndryshimi i ekonomisë në të cilin shoqëria realizohej e ndarë në klasa të cilat i fitonin mjetet e jetesës në mënyra të ndryshme. Ndarja e punës rriti produktin dhe njëkohësisht i bëri njerëzit më të varur nga njëri-tjetri. Kjo ishte një teori evolucionare e organizimit të shoqërisë në të cilin ekonomiksi, politika dhe ligji, kufizonin të gjitha njëra-tjetrën së bashku.

Fakti i evolucionit social udhëhoqi edhe drejt besimit në progres, edhe drejt besimit në relativitetin historik. Adam Ferguson’i (1723-1816), një historian i shquar në Iluminizmin Skocez, do të shkruante se ‘epoka e sotme është tamam ajo që filloi brezi i mëparshmë; ose thënë ndryshe, ajo që është duke filluar sot do të persoset nga brezi i ardhshëm’.(3) Një parashikim i tillë pati implikime të qarta politike. Ngritja e Jakobitëve më 1745 e cila u përpoq të restauronte Stuartët drejt fronit, ishte një hedhje prapa e vështrimit; e ardhmja shtrihej diku tjetër. Në të njëjtën kohë, megjithatë, autorët e Iluminizmit Skocez u bindën se ishte e rëndësishme të gjykoje shoqëritë në varësi të klientëve të vet periudhës të çdo shoqërie. Ishte e papërshtatshme të gjykoje pastaj në varësi të klientëve të shoqërisë moderne.

Një factor përtej Iluminizmit Skocez ishte një vetëdije se Skocia ishte mbrapa në krahasim me jugun dhe lindjen e Anglisë. Mbështetësit skocezë të Aktit të Bashkimit të 1707 patën shpresuar se Akti do të ndihmonte ekonomitë e tyre. Ata ishin gjithashtu të acaruar me kontrastin dramatic relativ midis Tokave të Ulëta dhe atyre regjioneve mbrapa të zonave më lart. Megjithatë, përveç bashkimit me Anglinë, Skocia mbeti e ndryshme në çelësin e respekteve. Kisha e Skocisë ishte Presbiteriane me thekse kalviniste mbi vendimet e marra nga individët. Shumë e rëndësishme është të thuhet se sistemi ligjor i Skocisë ishte jo i ngjashëm me Anglinë e cila nga ana e saj bazohej në ligjin Roman. Ligji natyral, jo common laë, ishte themelor. Elementet feudalë patën mbijetuar ( ashtu sic ishte akoma rasti në shekullin e XX-të). Ishte kështu një interes i madh në krahasim me Anglinë, se këtu ligji roman nuk ishte njohur.

Hutcheson

Francis Hutcheson (1694-1746) i cili mbajti kolltukun e Filozofit të Moralit të Edinburgut nga 1729 e deri në vdekjen e tij, është parë si origjina e Iluminizmit Skocez. Megjithatë ai i detyrohej shumë paraardhësit të tij Gershom Carmichael (1672-1729). Ishte ky i fundit i cili pati përfshirë ligjin natyral gjerman të filozofit Samuel Pufendorf drejt Skocisë, duke publikuar një botim të njërës prej punëve më të rëndësishme së bashku me një grup shënimesh të rëndësishme dhe ndikuese.

66 23- 1 -

- 1 -

Lidhja nga Aristotle’si tek Adam Smith’i vjen përmes Pufendorf’it dhe Carmichael. Doktrina e Carmichael’it e vendos varësinë e vlerës së mallit edhe nga rrallësia dhe vështirësia e gjetjes së tij edhe nga ajo se sa malli do të ishte i dobishëm apo përfytyrohej se do të ishte i dobishëm dhe këto ishin bazuar ndershmërisht tek tradita aristoteliane.

Rëndësia e pikpamjes së Hutcheson’it për natyrën njerëzore është bërë e qartë në kritikën e tij ndaj Mandeville. Bernard Mandeville (1670?-1733, ishte një gjerman i cili ishte vendosur në Angli më 1699 dhe do të bëhej i njohur me Kosherja e hungërimave të horave: ose Horrat e kthyer në të ndershëm (1705), një poemë me njëzet e gjashtë faqe e cila u zgjerua më vonë në Fabula e bletëve: ose cenet private të kthyera në përfitime publike (1714). Kjo ngriti një protestë publike jo vetëm për argumentimin për tregjet e lira dhe konkurimin, por ai ishte gjithashtu një goditje e qartë mbi moralin puritan sipas të cilit përkorja ishte një virtut dhe konsumi i luksit ishte një ves. Mandeville sfidoi nocionin se morali kristian ishte ajo që mbante shoqërinë të bashkuar.

Fabula e Mandeville’s ishte për prosperimin e madh dhe akumulimin e krahasuar me atë të bletëve. Vesi gëlonte dhe të gjitha bletët ishin udhëhequr nga lakmia dhe madhështia. Pasuria ishte shpërndarë në mënyrë të pabarabartë, por të gjitha bletët, madje dhe ato më të varfrat, nuk ishin më mirë se sa do të ishin në një tjetër situatë. Arsyeja ishte se konsumi i lartë krijoi punësimin. Çdo bletë ishte mbajtur e angazhuar në përpjekjet për të kënaqur kërkesat e të tjerëve. Madje krimi dhe dredhia sollën lehtësitë për një zënie të ndershme me punë – si përshembull punësimi i bravatarëve për shkak së kishte vjedhës me thyerje. Përveç zhvillimit dhe rritjes ekonomike, megjithatë, bletët ndjeheshin të pasigurta. Pastaj, një dite, shpërtheu nje revolucion me moral puritan. Krimi dhe shpenzimet ushtarake ishin zhdukur dhe ishte nxitur luksi. Rjedhoje ishte papunësia dhe kolapsi i tërë industrive. Shumë bletë braktisën kosheren.

Morali i fabulës ishte i qartë. Njerëzit natyrisht që janë egoistë, por në një shoqëri të mirëorganizuar ata janë të impulsuar vullnetarisht të bëjnë çfarë është më e mira. Veset private prodhojnë përfitime publike. Veset nuk duhen inkurajuar, por ato duhen njohur dhe të shnërrohen në pasoja të mira. Mandeville nuk është avokat i laissez – faire, megjithatë. Tregu do të lejonte të kordinonte shumëçka nga aktiviteti ekonomik, por ai po ashtu do të favorizonte rregullimin e tregëtisë së huaj në përpjekje për të krijuar punësimin dhe të akumulojë thesarin me të holla. Kishte gjithashtu shumë projekte të cilat qeveria do ti ndërmerte për të sjellë punësimin tek të varfrit. Idetë merkantiliste kështu do të egzistonin së bashku me njohjen e rëndësishtme që ato i bëjnë tregut.

Kritika e Hutcheson’it për Mandeville sfidoi pretendimin se njerëzit ishin thjesht të vetinteresuar. Hutcheson’i pretendoi se njerëzit ishin altruistë dhe kujdeseshin për miqtë e tyre. Kjo do të thoshte se Mandeville ishte i gabuar për argumentimin se shpenzimi i luksit ishte i nevojshëm për zhvillimin e kombeve. Njerëzit do të kërkonin të siguroheshin që njerëzit e tjerë të kishin të mirat që ju nevojiteshin dhe kështu ata nuk do të kishin nevojë për shpenzime luksi deri sa të gjitha kërkesat për mallra të nevojshme të ishin të plotësuara. Ndërsa Mandeville pati pretenduar se njerëzit ishin egoistë, Hutcheson, ashtu si shumë nga shokët e vet skocezë, vuri re se njerëzit po aq drejtohen nga një motiv i ndryshueshëm. Kjo përfshinte dëshirat për tu kujdesur për vetveten, duke ndjerë për të tjerët dhe dëshirën për kushte më të mira të tyre. Si një prej atyre që duhej pritur diçka të influencuar nga Pufendorf dhe Carmichael’i, Hutcheson’i pati një teori të vlerës mbi kërkesë-ofertën dhe kështu u morr në pak vjet më vonë prej Sir James Steuart’i ( shih fq. ……………….). Hutchenson gjithashtu vuri theksin tek rëndësia e ndarjes së punës, kaq e rëndësishme tek Adam Smith,i ( shih fq._________ ), duke e kombinuar këtë me një punë teorike për pronën të rrjedhur prej Locke.

Hume

David Hume (1711-76) është një nga më të njohurit për shkrimet e tij filozofike, por për bashkëkohësit e tij ai ishte i njohur si historian, për Historinë e Anglisë (1754-62). Një perspektivë

67 23- 1 -

- 1 -

historike ushqeu kërkesën e tij për ekonomiksin, duke u përmbajtur në një seri prej 9 esesh të publikuara në v.1752, si një pjesë e volumit të Diskurseve Politike. Në këndvështrimin e skepticizmit bashkëkohës rreth vlerës së kuptimit abstract në ekonomiks, është interesante të shënojmë se Hume hapi këtë grup të eseve me një mbrojtje të zbatimit të cilën ai e quajti ‘arsyetimet e ripaguara dhe lehtësitë për të tilla subjekte ‘vulgare’’ si tregëtia, paraja, interesi, taksat dhe krediti public. Ai apeloi tek lexuesit e vet që të mos ishte i dëmtuar kundër atyre që ai duhej ti quante të thjeshtë, sepse idetë e tij janë ‘jashtë rrugës së zakonshme’.(4) Malli public, argumentoi Hume, varet mbi një shumicë çështjesh, jo mbi shansin dhe kapriçiot e pak individëve. Kjo do të thotë se metoda e llogarisë historike që një person i vetëm mund ti japë shpjegimet, thuhet, ndërsa politika e jashtme është e papërshtatshme me këtë subject problemi dhe se janë nevojitur shumë arsyetime të përgjithshme, të cilat duhet të sillnin konkluzione jo të familjarizuara.

Shqetësimi i Hume në këto ese është madhësia e shtetit. Ai e filloi me dallimin midis kësaj dhe lumturisë së subjekteve shtetërore. Më pas do të vazhdonte me konsumin e luksit dhe kjo do të ishte e reduktuar në se shteti i devijon burimet nga këto në drejtim të mbrojtjes dhe sipërmarjeve të jashtme. Në këtë sens, ka një ulje të tregëtisë midis njërëzve të lumtur dhe shtetit të fuqishëm dhe me influencë. Megjithatë, shpenzimi për luks është i rëndësishëm për shtetin, për të qenë me domosdo një nxitës i njërëzve për punë. Kjo është arsyeja se përse fabrika është e nevojshme – manifaktura e mallrave të luksit i pajisi fermerët me një ngacmim për të punuar më shumë se sa shuma minimale e kërkuar për egzistencë. Pa një ngacmim të tillë, ata do të preferonin të rrinin kot për shumicën e kohës. Nga kjo dëshirë për mallrat e luksit përfiton shteti sepse, në se fermerët janë prodhues të një mbiprodhimi mbi atë që ata kanë nevojë për mbijetesë, burimet janë të mundshme dhe për ruajtjen e sovranitetit e cila shtrihet mbi pretendimin e përpjekjen për ngritjen e flotave dhe ushtrive. Në një shoqëri fermere të vetmjaftueshme nuk do të ketë mundësi mbiprodhimi i cili do të hiqej mënjanë. Hume i mbështeti pretendimet e veta me referimin nga historia e Greqisë dhe Romës së lashtë.

Bazat për argumentin e Hume’it rreth tregëtisë dhe mbushullisë është teoria se puna është baza për këtë mirëqënie dhe puna do ti furnizojë njerëzit vetëm në se njerëzit kanë një ngacmues për ta bërë këtë gjë. Ai shkrojti, ‘Çdo gjë në botë është blerë prej punës; dhe pasionet tona janë vetëm shkaqet e punës’.(5) Manifakturimi është i vlefshëm pasi ai i krijon kushte punës për të krijuar mundësinë e akumulimit për ta përdorur sipas nevojave të kohës:

Manifakturat rritin fuqinë e shtetit vetëm se ato përqëndrojnë aq shumë punë dhe kjo është një lloj për të cilin publiku duhet ta shtrijë pretendimin, pa privuar ndonjë nevojë të jetës. Kështu, më shumë punë është punësuar tërësisht përtej domosdoshmërive dhe kjo përkthehet si më shumë fuqi për shtetin; qysh se personat janë zënë në këtë punë duhet që lehtësisht të jetë shndëruar në shërbim public. Në një shtet pa manifaktura, duhet të gjendet i njëjti numur krahësh; por këtu nuk është e njëjta sasi pune dhe as i njëjti lloj. Gjithë puna që është këtu jep më tepër domosdoshmëritë, të cilat mund të pranojnë pak a shumë një lehtësim.

Për më tepër, sipas të njëjtës arsye, tregëtia e jashtme është e vlefshmë. Ajo zhvillon stokun e punës në një komb.

Duke pranuar këtë përfundim themi se fuqia e shtetit varet nga puna dhe tregëtia. Hume eci drejt shkatërimit të argumentit se paraja është mirëqënie. Paraja, pretendoi ai, është thjesht ‘vaji i cili jep, në lëvizjen e timonit [të tregëtisë], më tepër lëmim dhe lehtësi’.(7) Nuk ka përfitim nga pasja më tepër e sasisë së parave sepse çmimet do të jenë më të larta në të njëjtin proporcion. I vetmi përjashtim për këtë është se, në se ari dhe argjendi gjenden me shumicë, pavarsia do të ketë më shumë burime dhe ky fakt do ta ngrinte më lart të qenit i tillë në kohërat e luftës. Në respect të të tjerave, një sasi e madhe e parasë është një dizavantazh – çmime më të larta do të shkaktojnë që fabrikat e industrisë të investohen jashtë, aty ku kostoja është më e ulët. Puna do të binte brenda shtetit. Hume kishte kundërshtuar kështu përdorimin e parasë letër, për

68 23- 1 -

- 1 -

këtë dëmtim që i shkaktohej manifakturës pa shmangien përfituese të ngritjes së stokut të shtetit në ar dhe argjend.

Megjithatë, ndonëse sasia e parasë ishte jo e rëndësishme, një rritje e ofertës së parasë, bënte një diferencë – do të përfitohej kështu inflacioni. “Në varësi të asaj që gjetëm, se, në çfarëdo mbretëri, në të cilën paraja filloi të rrjedhë në një masë më të madhe se sa më parë, gjithçka merr një pamje të re: puna dhe industria marrin jetë; tregëtari fiton më shumë inisiativë, manifakturisti bëhet më i zellshëm dhe i mprehtë, dhe madje fermeri ndjek plugun e tij me një shkathtësi dhe vëmendje më të madhe”. (8) Shpjegimi ishte se, ndonëse paraja ngriti çmimet, ajo nuk e bëri këtë në mënyrë të befasishme. Ndodhet kështu një interval përgjatë të cilit oferta e parasë ka rritur shumë çmime dhe gjatë këtij intervali do të ishte stimuluar industria. Në të kundërt, një rënie e ofertës së parasë do të kishte efekte të dëmshme mbi industrinë – një konkluzion që Hume ishte në gjendje ta mbështeste me shumë evidenca historike.

Hume konkludoi se politika më e mirë ishte të mbahej oferta e parasë vazhdimisht në ngritje. Megjithatë, ai ishte fuqimisht kundërshtar për ta provuar këtë që ta realizonte përmes politikave ‘merkantiliste’. Duke synuar rregullimin e një balance të pagesave, tepricat do të sillnin vetdështim e me vërshimin e parasë do të ngriheshin çmimet duke shkaktuar që manifakturat të zhvendoseshin jashtë, duke minuar kështu politikën. Ai e krahasoi paranë me ujin në det: ishte e mundur që ajo të ngrinte nivelin e ujit në një rajon vetëm në se do ta prisnim e shkëputnim nga pjesa tjetër e detit. Në se do të kishte komunikim midis rajoneve të ndryshme, paraja, ashtu si uji, do ta gjente nivelin e vet. I vetmi efekt i politikave merkantiliste, megjithatë, ishte të interferohej në tregëti. Për më tepër, në se ndokush do të dëshironte të zhvillonte rezervat e arit dhe argjendit për ti përdorur në kohë lufte, metoda më e mirë do të ishte të grumbullonte ato dhe jo ti zhpenzonte. Në se paraja do të zhdukej nga qarkullimi dhe do të grumbullohej, ajo nuk do të shkaktonte efekte afatgjata në çmimet. Kjo ishte në kundërshtim me pikpamjen merkantiliste, të demonstruuar prej Mun’it se qëllimi i rritje së ofertës së parasë ishte të rritej qarkullimi.

Sër James Steuart

Shumë tema nga puna e Hutcheson’it dhe Hume mund të gjenden në librin i cili është përshkruar si i pari trajtim sistematik mbi ekonomiksin në gjuhën anglisht, titulli i plotë i të cilit ishte Një inkurajim në principet e Ekonomisë Politike: Egzistenca e një Eseje mbi shkencën e politikave të brendëshme në kombet e lira në të cilat janë veçanërisht të konsideruara popullore si agrikultura, tregëtia, industria, paraja, monedha, interesi, qarkullimi, bankat, këmbimi, krediti public dhe taksat (1767). Titulli paraqiste në anglisht termin ‘ekonomi politike’, një përkthim i termit ‘oekonomie politique’ e përdorur prej Antonye Mnchetien (1575-1621) në titullin e një libri të publikuar më 1615. Ky do të bëhej një emër standart për ekonomiksin si një subject që filloi të krijonte një identitet të dallueshëm gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë. Libri anglisht ishte gjithashtu i pari punim që përdori frazën ‘ofertë dhe kërkesë’ për të shpjeguar se si çmimet ishin të ndërvarura:

Natyra e kërkesës është të inkurajojë industrinë; dhe kur ajo është e drejtuar mirë, efekti i saj është i tillë që oferta për shumicën e gjërave do të vijë në proporcion me të … Dhe kur ajo është jo e rregullt, befas, ose kur oferta dështon, … [kështu] okazionet e një gare midis blerësve dhe ngritjet e zakonëshme janë të tilla që çojnë në çmimet e zakonshme.(9)

Ky shpjegim i çmimeve ishte ndjekur më pas me një llogaritje të detajuar të konkurrencës. Një vëmëndje e veçantë i ishte kushtuar për atë që autori e quante ‘konkurrim i dyfishtë’, në të cilin ishte konkurrenca edhe midis blerësve edhe midis shitësve. Kjo ishte e rëndësishme sepse ajo vendos limitet më lart apo më poshtë të çmimeve dhe ishte shkaku i interesave të ndryshme të individëve për balancimin e njëri-tjetrit. Kjo balancë, megjithatë, ishte e luhatshme me përfundimin që blerësit dhe shitësit nuk mund ta observonin atë me saktësi. Vendimet e tyre duhej të ishin bazuar mbi çmimin për të cilin ata shpresonin të ishin në gjendje të rishisnin mallrat. Konkluzioni ishte arritur se marrja e masave paraprake (blerja e mallrave m.q.që të rishiteshin kur

69 23- 1 -

- 1 -

zvogëlohej oferta e tyre) ishte një krim sepse zvogëlonte konkurrencën që duhej të ishte prezente dhe kështu do të siguronte shitjet për një vlerë reale të tyre.

Autori i librit ishte Sër James Seuart (1712-80). Ai ishte pjesë e Iluminizmit Skocez por qëndroi i veçuar nga autorët e tjerë për shkak se ai ishte Jacobit dhe mbështeti rebelimin më 1745. I dërguar prej Charles Edëard Steëart, pretendenti i ri, si një ambassador drejt Francës, Steuart’i mbeti në egzil pas dështimit të Jakobit’ëve në Culloden dhe nuk u kthye në Skoci deri në vitin 1763. Gjatë kësaj periudhe ai udhëtoi gjerësisht nëpër Europë.

Eksperienca e Steuart’it gjatë egzilit të tij influencoi librin e tij. Ai u bë shumë skeptic rreth ligjeve të përgjithshme të varura nga problemet politike, mbi tokat që çdokush kishte nevojë për të qenë i konsiderueshëm në lidhje me rrethanat në çështjet e vendit. Vende të ndryshme patën klientë të ndryshëm dhe kjo ishte e nevojshme që të merrej parasysh në llogaritje. Ai kështu shkruajti se merita e librit të tij, në se do të shkonim aq larg sa ti jepnim ndonjë meritë, e dalë në pah nga ‘përjashtimi i vetes sime nga kombet angleze, aq shumë sa të ishte në gjendje të paraqiste nën një dritë të vakët ndjenjat dhe politikat e kombeve të huaja, të përcaktuara relativisht nga situatat e tyre’(10) Influencat kontinentale të llogaritura për thekset e Steuart’it mbi rolin e shtetarit (e përdorur si një stenografi për mbretin, parlamentin ose çdo gjë që ishte e rregulluar për një komb). Libri i tij ishte, ashtu si ai e vendosi atë, ‘i adresuar për një shtetar’, madje objekti i tij ishte të ‘influenconte mbi shpirtin e atyre të cilët ai i qeveriste’(11) Kjo shkoi kundër sundimit të humorit, i cili ishte në favor të lirisë dhe ishte një lojë e nëndheshme e rendësishme e veprimit të shtetit.

Perspektiva historike e Steuart’it bëri jehonë, ndonëse nëpër të Hutcheson’i dalloi vetëm tre stade historisë: gjahun dhe grumbullimin, bujqësinë, këmbimin. Rritja ishte parë në termat e një zhvillimi mbi popullsinë e cila ishte e limituar mbi bazën e ofertës së ushqimit. Në stadin e parë të historisë, popullata ishte limituar nga frutat e rastësishme të tokës, por kur ‘puna dhe industria’ ishin aplikuar mbi tokën e punueshme, një sasi më e madhe ushqimi mund të prodhohej dhe që ishte e aftë të mbante një popullatë më të madhe. Megjithatë, n.q.se fermerët do të ishin të influencuar për një prodhim më të madh se sa ata kishin nevojë për konsumin e tyre, ata duhej të kishin një treg për prodhimet e tyre – stadi i tretë. Kjo e drejtoi Steuart’in të shpallte dy principe:

[1] Bujqësia midis një popullate të lirë do të rritë popullsinë në proporcion vetëm si janë vendosur të domosdoshmet në një situatë për të tregëtuar egzistencën me punën e tyre … [2] Që bujqësia, kur u inkurajua për arsye të shtimit të banorëve, duhej të mbante paqen me përparimin e industrisë; apo thënë ndryshe, një grykë shkarkimi duhet të gjendej për të gjitha rrjedhjet e tepricave.(12)

Këto principe, pretendonte ai, ishin konfirmuar nga eksperienca. Ne mund ta shohim atë këtu duke argumentuar për një balancë midis këndvështrimeve më ekstreme të mbështetjes merkantiliste për industrinë dhe mbështetjes fiziokratike për bujqësinë – pikpamje që duket qartë se ai do ti haste gjatë qëndrimit të tij në Europë.

Ashtu si edhe Hume, Steuart’i dalloi një lidhje të ngushtë midis punës dhe mirëqënies. Megjithatë, në linjë me tendencën e mendimit ekonomik anglez të fundit të shekullit të XVII-të, ai vendosi mjaft dukshëm theksin mbi nevojën për të punësuar njerëzit. Ai vuri re se punësimi do të dështonte gjithnjë me kalimin e kohës dhe ai besonte se shteti duhet të kërkonte të lehtësonte këtë sa më tepër që të mundej. Përmirësimi i punësimit kërkontë që këtu të kishte një balancë midis ofertës dhe kërkesës; ‘Një kujdës më i madh duhet të ndërmerret për mbështetjen e një balance perfekte midis krahëve të lirë të punës dhe kërkesës për to.’(13) Kërkesa nuk duhet të jetë as shumë e lartë por as e ulët dhe është detyrë e shtetarëve të shikojnë se kur ajo ishte realizuar.

Steuart’i pati pikpamjen e cila më vonë do të quhej si ‘Malthusian’e’ mbi rritjen e popullsisë. Lindja nuk ishte e njëjtë me rritjen e popullsisë dhe për këtë, në se norma e lindjeve ishte më e lartë, më pak fëmijë do të mbijetonin. Kjo ndikohet nga ideja se popullsia do të rritej në

70 23- 1 -

- 1 -

përgjigje të kërkesës për punë, por vetëm në se bujqësia do të prodhonte më tepër ushqim. Kishte megjithatë limite për atë që mund të ofronte bujqësia, një nga kryesoret e të cilave ishte ishte rritja e kostos bujqësore. Ngritja e çmimeve bujqësore do të ngrinte çmimin e egzistencës dhe kështu kostot e pagës. Sundimtari do të ishte i ftohur pastaj nga një dilemë midis inkurajimit të ‘zhvillimit ekspansiv të tokës’ (e cila kërkon çmime të larta të ushqimit) dhe importeve të lira të cilat lejojnë mbajtjen e kostove të ulta të pagave. Kjo dilemë do të ishte zgjidhur, argumentonte Steuart’i, vetëm prej ‘aplikimit të drejtë të parasë publike’.(14) Ky është një shembull i rrugëve në të cilat besoi Steuart’i që shteti duhej të përdorte shpenzimet qeveritare ose alternimin për ofertën e parasë me qëllim të realizimit të një balance midis ofertës dhe kërkesës. Paraja publike do të përdorej për të ngritur kërkesën dhe do reduktonte papunësinë, por kujdesi duhej që të mos anohej tepër larg rrugës tjetër.

E dhënë në mënyrë të tillë si një pikpamje , nuk është surprizë që Steuarti nuk pranoi teorinë e sasisë së parasë. Teoria e marrëdhënies midis parasë dhe çmimeve e propozuar prej Montesquieu’së dhe Hume, ai e pranoi se ishte ‘kaq e thjeshtë dhe kaq ekstensive sa nuk ishte çudi ta shikoje adoptimin e saj prej çdokujt që kishte shkruajtur pas tyre’. Megjithëse, argumentoi ai, që ‘në këtë, ashtu si në çdo pjesë tjetër të shkencës ose ekonomisë politike, është thelbësore që një gjë që duket si ligjësi e përgjithshme, të shtrihet më gjerë’.(15) Arsyet që ai dha për këtë ishin se kërkesa dhe konkurrenca u përcaktua nga çmimet dhe se kjo pati varësi prej mirëqënies dhe rrethanave të ekonomisë, dhe jo nga sasia e monedhës që ndodhi të kishin njerëzit:

Kështu, lejoni specien e një vendi që të shtohet apo pakësohet, në çdo proporcion të tillë të gjerë dhe komoditetet gjithashtu do të rriten apo bien në varësi të principeve të kërkesës dhe konkurrencës; dhe kështu në mënyrë të vazhdueshme do të ketë varrësi apo anim ndaj atyre që kanë pronë apo ndonjë lloj ekuivalenti të çfardollojshëm për të dhënë; por asnjëherë bazuar mbi sasinë e monedhës që ata nuk e posedojnë.(16)

Përmes Principeve të tij, Steuart’i e vuri theksin tek roli i shtetarit. Megjithatë, do të ishte një gabim ta shikoje atë as si një planifikues totalitarist dhe as si dikë që ishte thjesht një vëzhgues i të shkuarës drejt një epoke para tregut. Jo vetëm që ai bëri pretendimin e njerëzve mbi interesin e vet, por ai e pa këtë si një gjë esenciale në se politika qeveritare dëshironte të ishte efektive.

Principi i interesit personal do të shërbente si një çelës i përgjithshëm drejt kësaj nxitjeje; dhe ai duhet, në një sens, që të jetë konsideruar si principi rregull i subjektit tim … Ky është burimi kryesor dhe i vetmi motiv i cili do të duhej të ndiqej nga shtetari për të lejuar një liri të njerëzve për të konkurruar në planet në të cilat ai është shtrirë për qeverinë e tij … [K]u çdo kush vepron për publikun dhe nënvleftëson veten e vet, aty shtetari do të ishte i çoroditur dhe supozimi do të ishte qesharak.

Nëpërmjet këtij pasazhi duket se Steuart’i shtrihet fuqimisht në një qasje drejt politikës e cila vjen nga e shkuara përmes Hobbes’it dhe Lock’ut drejt Machiavelli’t.

Principles të Steuart’it në pak vjet ishin përhapur goxha. Hume e mirëpriti librin dhe këshilla e Steuart’it ishte kërkuar prej Qeverisë Britanike. Megjithatë, libri shpej rra në harresë, së pari në Britani. Duket qartë se arsyeja kryesore ishte publikimi i Pasuria e kombeve nga Adam Smith’i vetëm pak vjet më pas. Puna e Smith’it e pushtoi më shumë dhe më me efektivitet imagjinatën e publikut se sa ajo e Steuart’it dhe Smithi adoptoi strategji retorike efektive të injorimit komplet të librit të mëparshëm. Pjesë e arsyes, megjithatë, duhet të ketë qenë stili i gjatë e pa lidhje i Steuart’it i cili nuk e dha gjithmonë të qartë mesazhin e tij. Megjithatë, në Gjermani ishin idetë merkantiliste të Steuart’it të cilat u pritën më tepër nga një audiencë dhe libri vazhdoi të lexohej dhe diskutimi i tij i ofertës dhe kërkesës fitoi një vëmendje të konsiderueshme në fillim të shekullit të XIX-të (shih fq. ……….)

71 23- 1 -

- 1 -

Adam Smith

Adam Smith’i (1723-90) i cili rridhte nga një familje skoceze me influencë ishte një nxënës i Hutcheson’it dhe pas mbajtjes së karriges së Logjikës mbajti karrigen e Filozofisë Morale në Glazgou nga 1752 më 1764. Gjatë kësaj kohe ai dha leksione mbi retorikën dhe artet e bukura, jurisprudencën dhe filozofinë morale. Puna e tij mbi ekonomiksin u ngrit jashtë këtyre dhe formoi pjesë të një inkurajimi të gjerë në shkencën e shoqërisë. Ky inkurajim ishte ndershmërisht coherent me traditën e Iluminizmit Skocez, me fokusimin e tij mbi historinë dhe mbi krijesat e shoqërisë civile. Libri i cili e shtyu reputacionin e Smith’it për brezat pasardhës, dominoi ekonomiksin e shekullit të XIX-të si askush ekonomist tjetër e ishte Një inkurajim në natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve, e publikuar së pari më 1776, viti i Deklaratës së Pavarsisë Amerikane. Megjithatë, nga gjithë jeta e Smith’it, reputacioni i tij nuk ishte i bazuar mbi këtë libër por mbi veprën Teoria e ndjenjave të moralit, e publikuar gjashtë herë midis 1759-1790. Smith’i i pa të dy librat si pjesë e një inkurajimi të gjerë në shkencën sociale. Marrëdhëniet midis dy librave ishin përshkruar në fillim të botimit të gjashtë të Teoria e ndjenjave morale:

Në të parin botim të librit që po prezantohet, unë thashë se unë në një tjetër diskurs do të përpiqesha të jepja për llogari të principeve të përgjithshme të ligjit dhe qeverisë të cilat revolucionet e ndryshme ato i patën nënështruar ndër vite dhe periudha të mëparshme të shoqërisë; jo vetëm për atë që ka lidhje me drejtësinë por edhe për çfarë ka lidhje me politikën, e ardhura dhe ushtritë por edhe çdo gjë tjetër është object i ligjit. Në Inkurajimi i lidhur me natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve, unë pata egzekutuar pjesërisht këtë premtim; së fundi, aq shumë sa çështë e lidhur me politikën, e ardhura dhe ushtritë. Çfarë mbetet [është], teoria e jurisprudencës. (18)

Kjo pjesa e fundit e këtij projekti nuk ishte plotësuar kurrë.

Çështja kryesore e Teoria e ndjenjave morale kishte të bënte me kriteret mbi të cilat mund të bazoheshin gjykimet morale. Smith’i kështu eksploroi bazat për sensin e pronës, sensin e aprovimit dhe gjykimet e meritës dhe virtytit. Një element kyç në këtë qasje ishte sjellë prej konceptit të simpatisë – aftësia për ti parë gjërat nga këndvështrimi i dikujt tjetër dhe vështrimi i sjelljes sonë personale nga perspektiva e një spektatori të paanshëm. Arsyeja se përse kjo ishte një çështje e qënësishme është se në ndërmarjen e këtij inkurajimi, Smith’i ishte duke eksploruar çështjen dhe faktin se çfarë e bënte të mundur egzistencën e njeriut në shoqëri. Kush është shkaku që dëshirat personale mund të ishin një pengesë në rregullin për të parandaluar njeriun për të plagosur një tjetër? Përgjigja e thjeshtë është dëshira për të kënaqur të tjerët – një dëshirë për aprovimin e njerëzve të tjerë. Ne shfaqim sjelljen tonë personale nisur nga këndvështrimi i spektatorit të paanshëm dhe një varësie të një veprimi. Megjithatë, ky veprim nuk do të jetë mjaft i fuqishëm. Kur ne sodisim veprimet tona para kryerjes së aktit, pasioni i padurueshëm – dëshira për të bërë gjëra – do ta anojë gjykimin tonë. Nga ana tjetër, pas një veprimi që kemi ndërmarë, dëshira e pa menduar gabimisht prej vetvetes, do të udhëhiqet prej anësisë. Në këtë mënyrë, as më parë e as më mbrapa, ne nuk kemi mundësi të vendosemi të pa pozicionuar në një pikpamje të veprimeve tona. Është e nevojshme një udhëheqje më e spikatur. Kjo është ngopur prej rregullave morale – të përgjithësuara nga eksperienca jonë se çfarë të veprimit janë pranuar dhe cilat tipe nuk janë pranuar. Megjithatë, rregullat morale janë në vetvete të pamjaftueshme dhe në disa raste është e nevojshme të ketë prapsim, në disa raste, nëpërmjet ligjeve të duhura.

Në se njerëzit janë mbajtur të bashkuar prej ndjenjave reciproke dhe i japin njëri-tjetrit mbështetjen për të cilën kanë nevojë ‘nga mirënjohja, nga miqësia dhe stimuli’, shoqëria mund të lulëzojë. Megjithatë, Smith’i argumentoi që motive të tilla s’janë të domosdoshme:

72 23- 1 -

- 1 -

Shoqëria mund të gjallojë midis njerëzve të ndryshëm, ashtu si edhe midis tregëtarëve të ndryshëm, nga një sens i dobishmërisë, pa ndonjë dashuri reciproke apo afeksion; dhe ndonëse asnjë njeri nuk do të detyrohej për përkushtim apo të brofte në një mirënjohje ndaj dikujt tjetër, këtu ende është e nevojshme të mbahej lart gjendja kundrejt shkëmbiimeve mercenare të zyrtarëve të mirë për shkak të varësisë ndaj një marrëveshje të leverdishme.

Madje një shoqëri komerciale mund të lulëzojë kur njerëzit nuk kanë afeksion të fuqishëm ndaj njëri-tjetrit. Nga ana tjetër kjo është e theksuar jo njëlloj kur themi se një shoqëri mund të lulëzojë nëse nuk ka limite në drejtim të sjelljes:

Shoqëria, megjithatë, nuk mund të mbijetojë midis atyre të cilët duan në çdo kohë të godasin dhe plagosin një tjetër … Në se ka diku një shoqëri e cila gjendet midis hajdutëve dhe vrasësve, ata më së fundi duhet … të heqin dorë nga grabitja dhe vrasja e dikujt tjetër. Në këtë mënyrë, përfitimi është më pak i rëndësishëm për egzistencën e shoqërisë se sa të drejtësisë. Shoqëria lipset të egzistojë, ndonëse jo në gjendjen më me comfort, pa përfitime; por mbizotërimi i padrejtësisë patjetër që do ta shkatërojë atë.(20)

Ky është një kontekst nga Pasuria e Kombeve. Smith’i është

dukekëqyrur se si mund të ecë një shoqëri tregëtare, ndonëse njerëzit ndjekin interesin e tyre personal. Ai është, megjithatë, duke pretenduar për një kornizë ligjore, pa të cilën shoqëria do të ishte shkatëruar. Shoqëria për të cilën ai flet, ndryshon nga shteti natyral hobbsian në të cilën njerëzit pretendonin të udhëhiqeshin nga parimet morale dhe të penguar prej një sistemi ligjor legal. Në këtë kornizë Smith’i shpjegoi përfitimet të cilat rriten nga një sistem i lirisë.

Ndarja e punës dhe tregu

Smithi, më qartë se ndonjë autor tjetër para tij, ishte i lidhur me proceset e rritjes ekonomike. Në librin e V-të të Pasurisë së Kombeve, diskutimi i parë është ‘për shkaqet e zhvillimit në fuqitë productive të punës ‘ dhe se si shpërndahet prodhimi midis klasave të ndryshme shoqërore. Libri i II-të merret me akumulimin e kapitalit dhe libri i III-të me atë që Smith’i e quan ‘zhvillimet e ndryshme të begatisë, në kombe të ndryshme’. Ai pastaj kthehet për politikat qeveritare, duke afruar në librin IV kritikat edhe të ‘sistemit merkantilist’ dhe të ‘sistemit bujqësor’ (Physiocracy’së) dhe në librin e V-të ka një diskutim të të ardhurës së qeverisë dhe taksimit. E marrë si një e tërë, punimi është një përmbledhje e teorisë, historisë ekonomike dhe këshillave politike. Rreshti e varieteteve ofron pjesë të shpjegimit se përse ekonomistat kanë qenë në gjendje të interpretojnë në rrugë shumë të ndryshme.

Shkaku më i rëndësishëm i rritjes ekonomike, shpjegoi Smith’i, është ndarja e punës. Duke hyrë me idenë ai e ilustroi atë me një ‘manifakturë të vogël’ – prodhuesit e gjilpërave me kokë. Ai shpjegoi se pa një trainim në industri dhe pa asistencën e makinerive të përpikta (të dyja këto, trajnimi dhe makineria ishin si rezultat i ndarjes së punës), një puntor me siguri që nuk do të bënte më tepër se një gjilpërë me kokë në ditë dhe me siguri jo më shumë se 20 copë. Në ndryshim me këtë, në industrinë moderne, ku detyra e prodhimit të një gjilpëre është e ndarë në tetë operacione të ndryshme (tërheqja e telit, drejtimi i tij, prerja e tij, shtypja, vendosja e kokës mbi të, zbardhja e gjilpërës, vendosja e gjilpërës mbi letër dhe kështu me rradhë në vazhdim) ku një ekip me dhjetë njerëz do të prodhonin 48000 mijë gjilpëra në ditë. Smith’i pretendoi se ndarja e punës ishte arritur në shumicën e vendeve të avancuara.

73 23- 1 -

- 1 -

Megjithatë, ndonëse Smith’i e paraqiti ndarjen e punës prej konsiderimit të aplikimit të tij me një fabrikë të vetme, ajo që është thjesht e rëndësishme në këtë rast ishte ndarja shoqërore e punës ku njerëz të ndryshëm ndanin detyrat, duke realizuar atë që ata kishin nevojë për ta këmbyer. Ndarja e punës, argumentoi ai, ishte ‘domosdoshmëria, ndonëse me konsekuencë shumë të ngadalshme dhe graduale të një tendence në natyrën njerëzore … për frutat, barterin dhe këmbimin e një gjëje me një tjetër’(21) Kjo e çoi atë drejt propozimit se ndarja e punës ishte e limituar prej zgjerimit të tregut. Në një fshat, njerëzit duhet të kryejnë vetë shumë detyra të cilat në një qytet do të kryheshin nga specialistët përkatës. Një marangoz i një krahine, vëzhgoi Smith’i, nuk ishte vetëm një karpentier, por edhe një hekurxhi, një krijues kabineti, një skalitës druri dhe një ndërtues vagoni, sejcila prej të cilave do të vendosej në një treg të gjerë e me tregëti të ndara. Zhvillimi i transportit ujor, vëzhgonte Smith’i, ishte crucial në këtë proces të një hapjeje më të madhe të tregjeve ekstensive.

Egzistenca e një lidhjeje të krijuar midis rritjes ekonomike dhe ekspansionit të tregjeve, e ktheu Smith’in më pas drejt çështjes se si operuan tregjet. Kjo e rrëmbeu atë brenda fushave të vlerës dhe shpërndarjes së të ardhurës. Tre koncepte janë veçanërisht të rëndësishme drejt analizave të këtyre problemeve. E para është dallimi midis çmimit real dhe nominal të mallrave. Në një ekonomi me treg është shumë e përshtatshme të përdoret paraja në krahasim me barterin dhe, si rezultat, çmimet janë llogaritur në termat e lekut (çmimi nominal). Megjithatë, çmimi real i mallit është ‘mundimi dhe shqetësimi i krijimit të tij’. Kjo është një sasi e punës, jo një sasi e parasë – ndonëse dhënia e problemeve të përfshira në masën e punës do të duhej të matej në termat e mallrave të tjera. Ndryshimet në vlerën e arit dhe argjendit do të shkaktonin çmime reale dhe nominale të mallrave që s’merreshin vesh nga njëri-tjetri. Është çmimi real që kishte rëndësi dhe që kjo teori e vlerës u kërkua të shpjegohej.

Koncepti i dytë i teorisë së vlerës së Smith’it ishte coptimi i çmimeve të mallrave në pjesët e veta përbërëse – rrogat, fitimet dhe rentat, kthimet kundrejt punës, kapitali dhe toka. Kjo ishte baza për konceptin e tretë kyç: dallimi midis çmimit të tregut dhe çmimit të mallrave. Çmimi i tregut të një malli është çmimi i tij në varësi të sjelljes së tregut i cili do të varet nga kërkesa dhe oferta. Në se oferta është e pamjaftueshme për tu pjekur me kërkesën tek çmimi i shkuar, çmimi i tregut do të ngrihet; në se ka një një tepricë të mallrave, çmimi i tregut do të ulet. Për shkak se çmimet mund të coptohen në pjesët e tyre përbërëse, këto ndjekin, në se çmimet ngrihen, së fundi me të njëjtin rritëm dhe domosdoshmëri një nga çmimet e pjesëve përbërëse. Çmimi natyral i mallit është i përcaktuar në mënyrë të tillë që varet nga çmimi i punës, kapitalit dhe tokës të cilat së bashku marrin çmimet e tyre natyrale. Smith’i argumentoi se është ‘çmimi qëndror drejt të cilit çmimet e të gjitha mallrave janë përherë të qendërzuara’.(22) Mekanizmi që realizon këtë fakt është konkurrenca. Në se, p.sh., norma e fitimit në prodhimin e kapeleve është më e lartë se sa norma natyrale e fitimit dhe në se kapitalistët janë të lirë të lëvizin kapitalin e tyre nga një industri në një tjetër, ata do të lëvizin drejt prodhimit të kapeleve. Kjo do të rriste ofertën e kapeleve dhe do të sillte një çmim më të ulët të kapeleve se sa çmimi natyral. Alternativisht, në se puntorët në minierë janë duke fituar më shumë se sa çmimi natyral i pagave, puntorët e tjerë do të bëhen minatorë, duke vendosur pagat tatëpjetë.

Ky mekanizëm është baza për konkluzionet e Smith’it që tregu mund të punojë si një dorë e padukshme, duke sjellë pasojë që njerëzit të prodhojnë çfarë duan antarët e tjerë të shoqërisë, madje edhe kur individët nuk kanë qëllim të bëjnë diçka për dikë tjetër. Kjo është arsyeja se përse vetinteresi mund të sjellë një rezultat që është edhe në interesat e shoqërisë – se përse një shoqëri tregëtare mund të prosperojë edhe kur njerëzit nuk kanë tërheqje ndaj njëri-tjetrit. Elementi i vet thelbësor është ajo të cilën Smith’i e quajti ‘liri’, liria e individëve për të lëvizur kapitalet dhe punën e tyre nga një aktivitet në një tjetër të cilin ata do ta zgjidhnin. Egzistonte një lidhje për nxitjen e lirisë e cila e drejtoi Smith’in drejt denoncimit të pengesave merkantiliste mbi industrinë dhe tregëtinë. Të tilla pengesa krijonin përfitime vetëm për një pjesë individësh por që do të pengonte veprimin e konkurrencës.

Akumulimi i kapitalit

Libri i I-rë i Pasuria e kombeve, me thekset e veta mbi ndarjen e punës dhe lidhjen midis punës dhe pasurisë, prishi kuadrimin me traditën e Iluminizmit Skocez. Në librin e II-të, nga ana tjetër,

74 23- 1 -

- 1 -

Smith’i theksonte rolin e kapitalit në një mënyrë që e bëri atë shumë më të afërt me Turgot’in se sa me Hutcheson’in dhe Hume’n. Një para konditë për ndarjen e punës, vazhdonte Smith’i, është akumulimi i asaj që ai e quajti ‘stok’. Këtu përfshiu edhe mjetet të cilat i nevojiteshin punëtorit si dhe furnizimet për të cilat ai kishte nevojë ndërsa ishte duke punuar. Në se kishte gjasa për rritje, stoku do të zhvillohej dhe për të realizuar këtë ishte e domosdoshme të punësohej punë productive. Kjo çoi drejt dallimit që bënte Smith’i midis punës productive dhe jo productive.

Ideja bazë e nënvizuar në këtë tipar është se puna productive ‘shton vlerën e subjektit mbi të cilin ajo është investuar’. Ajo e ‘fikson’ veten ‘në një subject të përhershëm apo mall i shitshëm’ e cila arrin në këtë stad kur puna ka përfunduar dhe pas kësaj ai do të jetë pastaj i shitshëm për të realizuar më shumë punë.(23) Puna joproduktive, megjithatë, nuk shton vlerën e ndonjë gjëje. Kështu puna e një manifakturisti i cili shton vlerën e materjaleve me të cilat ai punon, ose e fermerit i cili prodhon një product të prekshëm në fund të vitit, është productive. Në ndryshim, puna e një shërbëtori të rëndomtë ose madje ajo e një sovrani apo e gjykatësve ose e ushtrisë është joproduktive. Për të zënë gjithë këto punë, ato duhet të mbahen gjallë prej produktit vjetor, por akumulimi i kapitalit varet nga proporcioni i punës produktive të okupuar. Të marrim në konsideratë rastet ekstreme. Në se gjithë forca e punës ishte një punësim joproduktiv, kjo do të sillte një mungesë prodhimi gjatë gjithë vitit pauses. Në anën tjetër, në se puna e gjitha do të ishte e zënë si productive, prodhimi do të ishte më i lartë.

Nevoja për akumulimin e kapitalit është arsyeja se përse Smith’i pa një lidhje midis kursimit dhe rritjes ekonomike. ‘Kapitalet janë zhvilluar prej kursimit dhe mungesat prej plangprishjes dhe mungesës së sensit drejtues’(24) Ai argumentoi me forcë se nuk kishte nevojë për shpenzime luksi për mbajtjen e kërkesës; për kursimet janë shpenzuar thjesht në atë masë që është shpenzuar për konsumin e mallrave:

Ajo çka kursehet gjatë vitit është rregullisht aq e konsumuar ashtu si gjithë konsumi vjetor dhe afërsisht në të njëjtën kohë, gjithashtu; por është e konsumuar sipas një pozicioni ndryshëm të njerëzve. Ky porcion nga e ardhura e tij të cilën një njeri i pasur gjatë vitit e shpenzoi, është në shumicën e rasteve e konsumuar prej miqve të kotë dhe shërbëtorëve të rëndomtë të cilët nuk harrojnë asgjë nga këto si përgjigje për konsumin e tyre. Ky porcion i cili u kursye gjatë vitit për hir të fitimit është vendosur përnjëherë në punë si capital, është konsumuar në të njëjtën mënyrë dhe afërsisht në të njëjtën kohë, gjithashtu, por prej një qëndrimi të ndryshëm të njerëzve, prej puntorëve, manifakturistëve dhe manipuluesve të cilët riprodhuan me fitim vlerën e konsumit të tyre vjetor … Konsumi është i njëjtë, por konsumatorët janë të ndryshëm.(25)

Me fjalë të tjera, kursimi (i cili për Smith’in do të thotë investim, përndryshe kursimtarët nuk do të marrin fitim, i cili është objektivi i tyre) është funksionimi i punës productive, ndërsa konsumi është angazhimi i punës joproduktive.

Smith dhe Laissez-Faire

Smithi bëri avokatinë e asaj që ai e përshkroi si system të ‘lirisë natyrale’ e cila do të ishte në contrast me dy sistemet e tjera të ekonomisë politike që ai i preku: sistemi merkantil dhe sistemi agricultural (Physiocracy). Karakteristika themelore e kësaj ishte liria e çdo personi për të sjellë kapitalin e tij përballë konkurrencës me atë të ndonjë njeriu tjetër. Ai kundërshtoi monopolin, i cili në ditët e tij ishte normalisht, një rezultat i privilegjeve të dhuruara nga qeveria: ‘Monopoli … është një armik i madh për menxhimin e të mirave i cili kurrë nuk mund të jetë një krijim universal por si rezultat i kësaj lirie dhe konkurrence universale e cila forcoi çdo njeri për të patur mjetin e jetesës për hir të vetmbrojtjes.’(26) Konkurrenca e lirë do të rezultojë në qënien e burrimeve të lëvizshme drejt atyre aktiviteteve për të cilat ata kishin më tepër nevojë. Individët do të ishin ‘të drejtuar prej një dore të padukshme për të motivuar një fund i cili nuk ishte pjesë e qëllimeve të tyre’(27) Ndonëse Smithi dha pak shpjegime për frazën ‘dora e padukshme’ (ajo u shfaq njëherë në çdo libër të rëndësishëm të tij), kjo mund të jetë parë si një kontribut i tij për debatin mbi të cilin mbajti shoqërinë e bashkuar, të hapur prej Hobbes’it mbi një shekull më parë. Megjithatë, Smith’i nuk ishte duke argumentuar për komplet laissez-faire’n, por ai pa një rol të rëndësishëm për qeverinë.

75 23- 1 -

- 1 -

Arsyeja kryesore se përse qeveria ishte e nevojshme ishte se argumentat e Pasurisë së kombeve presupozonin një system të drejtësisë. Pa drejtësi, sistemi i lirisë natyrore do të ishte i paaftë të mbijetonte. Njerëzit do të ishin të pasigurtë, vazhdimësia do të dëmtohej prej njëri-tjetrit. Duke shpenzuar për sistemin ligjor dhe mbi forcat e armatosura mund të klasifikoheshin si joproduktive, por prapësëprapë ishin esenciale për funksionimin e sistemit. Për Smith’in, të ushqesh ligjin dhe rregullin, ishte detyra e parë e sovranitetit. Ishte një shpallje e fuqishme se kjo përfshiu disa përjashtime të rëndësishme për principet e laissez-faire. Në veçanti, Smith’i mbështeti Aktin e Lundrimit (i cili fshiu disa pengesa në konkurrencë e lundrimit) mbi terenin që ato kontribuan drejt fuqizimit të Marinës Mbretërore.

Mbrojtja dhe drejtësia, megjithatë, nuk ishin të vetmet përjashtime të cilat Smith’i i pa drejt principeve të laissez-faire. Detyra e tretë e sovranitetit ishte se

duke ngritur dhe përmirësuar këto institucione publike dhe këto punë publike, të cilat, ndonëse duhet të jenë në shkallën më të lartë të avantazhit ndaj shoqërisë, janë, megjithatë, të një natyre të tillë që fitimi kurrë nuk do ripaguajë shpenzimet për një individ apo numur të vogël individësh dhe, e cila, në këtë mënyrë, nuk mund të presë që ndonjë individ apo numur i vogël individësh të mund ti ngrejnë apo përmirësojnë.(28)

Shembujt e tij kryesorë ishin të lidhur me transportin (urat, rrugët dhe kanalet) dhe edukimin fillestar. Megjithatë, ndonëse ai argumentoi rastin për intervenim, ai kërkoi të realizonte përdorimin e taksës dhe tarifës kudo që ishte e mundur. Kjo ishte për dy arsye. Ai deshte që përfituesit (p.sh. nga përdorimi i rrugëve) të paguanin aq sa të mundeshin dhe ai dëshironte punësimin (siç ishin mësuesit) për të patur një nxitje për punën e tyre të drejtë. Kjo mënjëherë pas thënies se kostoja e edukimit duhet ‘pa padrejtësi’ të jetë takuar me fondet publike dhe ai deklaroi se do të ishte më e mirë për të të ishte paguar prej atyre të cilët përfituan nga shkollimi. Pikpamja e tij ishte se oferta private e edukimit, në ditët e tij, ishte më e mirë se edukimi public. Ai ishte i ashpër në kritikën e tij të universiteteve, në të cilën mësuesit dështuan për të mësuar dhe studentët dështuan të mësonin.

Një zonë ku Smith’i pa një rol të veçantë për qeverisjen ishte rregullimi i nivelit të punësimit. Shkrimtarë që nga Misselden’i (në fillim të shekullit të XVII-të) e deri tek Steuart’i (i cili shkroi vetëm pak vjet para Smith’it), e patën parë ndërprerjen e lëkundjeve në tregëti si një mundësi në prodhim dhe patën kërkuar të projektonin politika që do të lehtësonin rezultatin e nënpunësimit. Politikat merkantiliste mund të jenë parë, së fundi pjesërisht, si përpjekje për të reduktuar papunësinë prej rritjes së qarkullimit të parasë. Mbrojtja e konsumit të luksit prej një numri shkrimtarësh në shekujt e XVII – XVIII ishte gjithështu një përgjigje për periudhën kur kërkesa ishte parë si jo adekuate. Smith’i, nga ana tjetër, me doktrinën e tij që kurseu shpenzimet e krijuara, mohoi se këtu kishte një problem. Në qoftë se këtu kishte një liri të përsosur, njerëzit do të lëviznin brenda okupimeve ku të gjendej një kërkesë për shërbimet e tyre. Ekonomiksi monetar kështu luajti një rol minor në sistemin e Smithit. Kjo ndarje e ekonomiksit monetar nga problemet e vlerës, shpërndarjes së të ardhurave dhe rritjes së qëndrueshme në kontrast të pastër me idetë merkantiliste dhe që ishte për dominimin e mendimit ekonomik në shekullin e XIX-të.

Mendimi ekonomik në fund të shekullit të XVIII-të

Për bashkëkohësit, aq sa për brezat pasardhës të ekonomistave, arritja përfundimtare e mendimit ekonomik të shekullit të XVIII-të ishte Pasuria e Kombeve të Smith’it. Kjo doli në pah nëpër një pozicion të diskutueshëm gjatë mbi rolin e moralit Kristian në mbajtjen e bashkuar të shoqërisë për të cilën Hobbes’i dhe Mandeville patën bërë kontribute dramatike. Smith’i ju qas çështjes nga perspektiva e moralit filozofik. Ai e përzjeu këtë me një përqëndrim mbi ndërvarësinë e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë. Kjo ishte një temë e përhapur në mendimin e shekullit të XVIII-të edhe në Britani edhe në Francë dhe kjo mund të jetë hasur edhe më parë, që në shekullin e XVI-të (siç ka qenë Diskurs mbi Mirëqënien e Përgjithshme) por ishte versioni i Smith’it për këtë që e ftohu imagjinatën e njerëzve për bashkëkohësit e tij. Megjithatë, me kalimin e kohës, origjina e Pasuria e Kombeve në këtë debat mbi moralin e shoqërisë tregëtare u bë i harruar duke rezultuar në punën e Smith’it, e parë në një tjetër dritë. Ai fillioi të shihej si një avokat i laissez-faire – një

76 23- 1 -

- 1 -

perspektivë që do të kishte surprizuar bashkëkohësit e vet dhe ata do të ishin në gjendje të shihnin se sa larg ai ishte nga pozita të tilla, si psh. nga shumë autorë francezë.

Detyrimet e Smith’it ndaj paraardhësve dhe bashkëkohësve të tij janë kaq të gjera sa që disa komentatorë kanë shkuar aq larg sa të argumentojnë se Pasuria e Kombeve nuk përmban ndonjë ide të vetme origjinale. Oferta dhe kërkesa si edhe shpjegimi i vlerës ka një histori tepër të gjatë për ta përmbledhur shkurt. Elementët e teorisë së vlerës së punës mund ti kenë gjurmët nga Petty dhe shumë shkrimtarë të tjerë skolastikë. Fraza ‘ndarja e punës’ ishte emblematikë e Hutchenson’it dhe koncepti ishte i nënkuptuar gjerësisht në ditët e Xenophon’it. Rëndësia e kapitalit ishte dalluar prej Turgot’it. Nocioni i rregullit spontan mund të jetë gjetur tek Mandeville dhe Cantillon’i. Dhe kështu me rradhë. Ishte, megjithatë interpretimi i Smith’it për këto tema që gjetën rrugën e tij në ekonomiksin e shekullit të XIX-të, veçanërisht në Britani. Ky nënvleftësim i të shkuarës pati një kosto të rëndësishme. P.sh. teoria e vlerës subjective, ndonëse e mbetur fuqimisht në Francë dhe Gjermani, ishte lënë pas dore prej Smith’it dhe prej shumë ndjekësve të tij anglezë të cilët minimizuan rolin e kërkesës në përcaktimin e çmimeve. Farërat ishin hedhur për atë që do të quhej si ekonomia politike klasike dhe brenda saj, kthesa rikardiane.

7Politika ekonomike klasike, 1790-1870

Nga Morali Filozofik tek Ekonomia Politike

Pasuria e Kombeve e Smithit ishte pjesë e një inkurajimi më të gjerë brenda ngulimeve të shoqërisë. Ajo ishte e pandarë nga morali filozofik – nga projekti i kërkimit për të gjetur një mbështetje mbi të cilën njerëzit do të jetonin së bashku kur Kisha kishte pak kohë që solli vendosjen e një çështjeje të pa rrahur më parë me përgjigjet përkatëse rreth asaj se si duhej të ishte e organizuar shoqëria. Ekonomiksi i Smithit do të dukej në këtë mënyrë si një përgjigje ndaj Mandeville’t dhe para tij Hobbes’it po aq sa edhe ndaj fiziokratëve apo shkrimtarëve merkantilistë.

77 23- 1 -

- 1 -

Në gjysmën e shekullit apo afër vdekjes së Smith’it, megjithatë, ekonomia politike, ndonëse u dominua nga kornizat e vendosura në Pasuria e Kombeve, u bë e pavarur nga morali filozofik. Kjo kërkoi më tepër një karakter ‘shkencor’ e cila apeloi drejt radikalëve klasikë, shumë prej të cilëve kërkuan të shpjegonin fenomenet sociale pa referenca për perëndinë.

Të kuptosh këtë tranzicion, është e rëndësishme të kujtosh se disiplina ishte krejtësisht e përfshirë me politikat dhe si e tillë konteksti politik ndryshoi dramatikisht gjatë kësaj periudhe. Midis çështjeve të ekonomisë politike që u ballafaquan me Smith’in ishin marrëdhëniet midis Britanisë dhe kolonive amerikane (veçanërisht tregëtia dhe politikat e taksave), pengesat edhe mbi tregëtinë e brendshme edhe mbi atë të jashtmen të shkaktuara prej krijimit të monopoleve dhe përshtatshmërive të paktë për ndërhyrje në treg për ushqime në përpjekje për të penguar zinë e bukës. Më 1780 dhe 1790, me ngritjen e normës së lindjeve të popullsisë, problemi i varfërisë dhe lehtësimit të saj u thellua me frazën ‘varfëria e punës’ duke ardhur tek përdorimi i gjerë për të përshkruar një kategori të re të supozuar të punonjësve të cilët ishin të pa aftë të realizonin një standart të kënaqshëm të jetesës edhe pse ata ishin në gjendje të trupëzoheshin me qënien si të punësuar. (Nevoja për mbështetje publike për të vjetrit , të sëmurët dhe fëmijët nuk ishte zgjidhur asnjëherë). ‘Sistemi Speenhamland’ i paraqitur më 1790-ën, përfshiu pagesate e aleatëve të lidhur për çmimin e bukës për njerëzit me paga të ulëta. Këto pagesa ishin financuar nga taksat locale dhe ishin ngritur në mënyrë të gjerë dhe të diskutueshme. Disa njerëz argumentuan se sistemi uli pagat duke acaruar pozicionin e të varfërve në vend të nivelimeve ndaj tyre.

Revolucioni Francez më 1789 dhe përfundimi i luftrave (1793-1815) pati një efekt të thellë mbi mendimin ekonomik. Revolucioni forcoi spektrin e republikanizmit dhe trazirat popullore ishin një konstante e mërzitshme për klasat qeverisëse në Britani, veçanërisht pas shpërthimit të luftës më 1793. Lufta krijoi gjithashtu probleme ekonomike acute. Një krizë financiare më 1797 çoi drejt bllokimit të konvertibilitetit të stërlinës në ar dhe Britania ngeli kështu e bazuar tek monedha letër deri më 1819. Gjatë një decade e gjysme pas bllokimit, numri i bankënotave të lëshuara prej Bankës së Anglisë u rrit dhe bashkë me to u rrit edhe çmimi i tyre. Një problem tjetër ishte edhe ngritja e çmimit të grurit gjë e cila ngriti çmimin e rentës bujqësore duke shkaktuar një ekspansion në sasinë e tokës së kultivuar. Fermerët dhe pronarët e tokave në këtë mënyrë prosperuan. Në të njëjtën kohë njerëzit ishin duke u ndërgjegjësuar se ‘sistemi i manifakturimit’ ishte duke u fuqizuar rrufeshëm. Fuqia e avullit, ndonëse ende ishte përdorur në një shkallë të ulët, ishte përhapur me shpejtësi dhe shkalla e mekanizimit ishte duke transformuar industrinë e mirëngritur të leshit prej një kohe të gjatë dhe duke e bërë të mundur rritjen dramatike të industrisë më të re të pambukut. Përzierja e shqetësimeve sociale u shkaktua prej çmimeve të larta të ushqimeve dhe përqëndrimit social të shkaktuar prej ndryshimit industrial që ishte një shkak i fuqishëm, veçanërisht kur u kombinua me frikën e republikanizmit Francez.

Një figurë kyçe në këtë tranzicion të kalimit nga morali filozofik të Hume dhe Smith’it drejt ekonomisë politike klasike, ishte Thomas Robert Malthus (1766-1834). Më 1790, radikalët, prej të cilëve Ëilliam Godëin (1756-1836) dhe Marquis de Condorcet (1743-1794) ishin më të shquarit, argumentuan se prona private ishte rrënja e sëmundjeve sociale dhe se burimet duhej të shpërndaheshin në mënyrë më të barabartë kështu që ti ofronin diçka kujtdo me një të ardhur të ulët të jetesës. Referimet e dhëna nga Condorset ishin nga politikat që u zhvilluan në Francë nën Robespierin, në një terror (në të cilën do të vritej edhe Condorset) i cili ishte parë si një doktrinë rebelimi prej shumicës së gjindjes në Britani. Malthusi, një klerik në Kishën Angleze, ju përgjigj kaq shumë argumentave me të tijën Ese mbi principet e popullimit. Kjo u botua si një trakt i vogël anonym më 1798 dhe pastaj u konsiderua si goxha i zgjeruar dhe u publikua nën emrin e tij në publikimin e dytë të 1803-it. Në të Malthusi ofroi një seri argumentash unikë kundër këndvështrimit utopik duke u përqëndruar veçanërisht mbi Godëin’in. Larg prej të qenit një burim i dëmshëm, argumentoi Malthusi, prona private ishte esenciale për shkakun se vet-dashuria do të dështonte për të shkaktuar efekte përfituese të cilat i kishte treguar Smithi. Duke ju dhënë para të varfërve nuk do të zhvilloheshin konditat e tyre përveçse dikush tjetër ishte caktuar kështu të konsumonte më pak dhe prandaj kjo nuk do të kishte efekte mbi sasinë e burimeve të disponueshme. Për më tepër, ndonjë rritje e lehtësimint të varfërisë do të forconte varësinë e të varfërve ndaj shtetit – diçka që Malthusi e demonstroi me një ndjenjë frike. Nën Ligjet për të Varfrit, të varfërit ishin ‘të predispozuar për tu hedhur pas hekurave, të papërshtatshëm dhe ligjet tiranike tërësisht të pabazuara me shpirtin origjinal të krijimit … plotësisht kontradiktor për çdo

78 23- 1 -

- 1 -

ide të lirisë … (dhe duke shtuar) për këto vështirësi ishin duke u përpjekur të mbështesnin vetveten pa ndihma’ (1)

Ndonëse ishte vetëm një midis disa ideve të prezantuara në Ese, Malthus’i është shoqëruar gjerësisht me faktin se me këto argumenta egziston një tendencë e vazhdueshme për popullsinë që të tejkalojë burimet. Ai e shprehu këtë me pretendimin se, në se popullsia e pakontrolluar do të rritej sipas një progresioni gjeometrik (1, 2, 4, 8, 16 …), ndërsa oferta e ushqimit do të rritej vetëm në progression aritmetik (1, 2, 3, 4, 5 … ). Popullsia ishte mbajtur me normë të ulët rritjeje me dy mënyra kontrolli: kontrolli paraprirës i cili shërbente për uljen e normës së lindjeve dhe kontrolli pozitiv i cili ngrinte normën e vdekjeve. Këto dy tipe kontrolli sillnin si pasojë dy kategori: mjerimin (luftë, uri) dhe shturjen (luftë, vrasjen e foshnjave, prostitucion, parandalim). Në botimin e dytë të Ese’së ai shtoi një kategori të tretë, moralin e përmbajtur i cili mbulonte shtyrjen e martesës të pashoqëruar prej ‘ kënaqësisë së parregullt). Kjo kategori e tretë nuk ishte në gjendje të pajtonte teorinë e tij me evidencën që ai vetë pati grumbulluar midis 1798 dhe 1803 dhe teoria e vet origjinale nuk mbështetej prej fakteve. Morali i kufizuar ishte shumë i rëndësishëm sepse ai ngriti lart mundësinë e hapjes së përparimit. Megjithatë, ndonëse Maltusi e zbuti linjën e fortë të marrë në origjinalin e Ese’së, ai kurrë nuk e ndau optimizmin me Godëin’in dhe Condorset’in për shkak se ai nuk ndante me ta besimin tek mirësia dhe natyra e njerëzore. Njerëzve ju duhej një moral udhëzues dhe Malthus’i kërkoi ta sillte atë. Termi ‘moral’ i përmbajtur ishte zgjedhur me kujdes.

Maltusi, në këtë mënyrë, ishte duke operuar brënda sferës së moralit filozofik të shekullit të tetëmbëdhjetë. Ai e bazoi rastin e tij kundër utopikëve i bazuar tek ligjet e shoqërisë – siguria e pronës dhe institucioni i marrtesës. Socializmi ishte duke dështuar sepse ai dhunonte ligjet e natyrës. Duke argumentuar përgjatë kësaj linje, Malthusi ishte duke argumentuar se Kristianizmi, i interpretuar saktësisht, ishte i qëndrueshëm me Iluminizmin – në të vërtetë ai ishte forma më e lartë e Iluminizmit. Ndonëse ai nuk ishte në një mendje me konkluzionet e Godëin’init dhe Condorcet, ai ndau me ta një besim tek arsyeja, duke e prezantuar veten si një zbatues i principeve njutoniane në artin e politikave. Ai i kritikoi ata për rrezikun e ndriçuar, njutonianët, pamja e të cilëve për shkencën ishte duke ushqyer shpresat e një zhvillimi i cili nuk mund të rrealizohej kurrë.

Ky besim në fuqinë e arsyes nuk ishte ndarë prej ‘romantikëve’ kritikë mathusianë, Robert Southey (1774-1843), Samuel Taylor Coleridge ( 1772-1834) dhe nga të tjerë ‘poetë të liqenit’. Gjatë kohës së vet të shkurtër, termi Malthusian u përdor si një term abuziv duke ju referruar materjalizmit, parashikimit shprirtëror të varfëruar ajo që në fakt ishte quajtur gjithashtu ‘ekonomia politike moderne’. Ky ishte një kundërveprim i cili vazhdoi përmes shekullit të XIX-të, veçanërisht nga Thomas Carlyle ( 1795-1881), i cili i dha vlerë frazës ‘thë Dismal Science’ (‘shkenca ekonomike’, me tallje, shën.përkth.) si dhe John Ruskin (1819-1900). Termi ‘ekonomist’ tregoi domethënie midis një qasjeje të identifikuar për politikat dhe një shpirti të madh.

Pasuria e Kombeve me optimizmin e vet rreth perspektivës së rritjes , ofroi pak udhëzim për politikanët që ishin duke u ballafaquar me problemet e kohës së luftës. Malthusi ripërcaktoi politikat ekonomike aq sa për t’iu përgjigjur këtyre problemeve dhe gjatë kryerjes së tyre ai ndihmoi shtrirjen e fondacioneve për politikë ekonomike klasike. Megjithatë, ai vazhdoi të punojë sipas traditës së shekullit të XVIII-të në të cilin politika ekonomike ishte ngushtësisht e lidhur me shkencën e moralit dhe politikave. Ekonomistë të tjerë, ndonëse ata i detyroheshin për njohuritë e tyre Pasuria e Kombeve, nuk e ndanë këtë perspektivë dhe kërkuan ta kthenin ekonominë politike në një shkencë sekulare.

Utilitarianizmi dhe Radikalët e Filozofisë

Pas Adam Smithit, më influencuesi i ekonomistëve klasikë ishte Jeremy Bentham (1748-1832), një njeri i kthyer në idol prej pasuesve të tij. Utilitarianizmi i tij lindi dhe u forcua prej traditës së ligjit natyral ndonëse Benthami e mohoi idenë e ligjit natyral. Kodet morale nuk reflektojnë ligjet e natyrës por venë në pah shërbimin e nevojave të shoqërisë. Ligjet civile u nevojitën për të sjellë rregullat prej të cilave rendi organizohet me qeverisje të bazuara mbi kode morale por që të dyja kanë nevojë të ndryshojnë për shkak të daljes nga moda. Standarti prej të cilit regullat morale dhe ligjet civile do të duhej të gjykoheshin ishte ‘principi i dobishmërisë’ – maksimizimi i sasisë së

79 23- 1 -

- 1 -

përgjithshme të kënaqësisë të individëve që përbëjnë shoqërinë. Kjo ishte gjithashtu standarti që lipsej të përdorej për të gjykuar veprimet e qeverisë.

Interpretimi i Benthamit për utilitarianizmin mbeti mbi disa pjesë të qarta për vlerën e gjykimeve. (1) Interesi i shoqërisë është shuma e interesave të antarëve të shoqërisë. (2) Çdo njeri ëhstë gjykatësi më i mirë i interesit të vet. (3) Kapaciteti i çdo njeriu për lumturitë është po aq e madhe sa e çdo njeriu tjetër. Këto ardhën në përfundimin filozofik duke qenë edhe barazimtariste edhe individualiste dhe shërbyen si bazë për elaborimin e skemave të Benthamit për reformën ligjore dhe reformën penale. Megjithatë, për Bentham’in principet e utilitares (dobishmërisë - shën. Përkths.) nuk reduktojnë politikëbërjen drejt rregullave të thjeshta. Dobishmëria ka disa dimensione (sasia, gjatësia, siguria dhe afërsia) dhe ishte e domosdoshme balancimi i këtyre kundrejt njëra tjetrës. Principet e dobishmërisë më së paku hodhën rrënjën e ullukut që do të ndiqnin politikëbërrësit.

Bentham’i shkruajti mbi çështjet ekonomike, njohuritë e tij i detyroheshin Smith’it, por influenca e tij kryesore ishte indirekte, përmes pasuesve të tij, Radikalëve të Filozofisë. Midis këtyre, më i njohuri ishte James Mill (1773-1836), kujdestari intelektual i Mill’it, David Rikardo (1772-1823) dhe John Stuart Mill (1806-73). James Milli studioi për teologji në Edinburg dhe shpejt u bë një prift Presbiterian përpara se të kthehej në një mësues. Më 1802 ai shkoi në Londër për të ndjekur një karierë si gazetar dhe shkrimtar. Libri i tij kryesor është Një histori e Indisë Britanike (1818) pas së cilës ai mori një post në Zyrën e Indisë, duke u ngritur në pozitat e shefit të egzaminimit, një post i vjetër i përhershëm në qeverinë e Indisë. Në Londër ai do të bëhej një shoqërues i afërt i Bentham’it. Ricardo, djali i një agjenti burse, vinte nga një familje çifute. Ai u martua me një kuakere dhe e kishte lënë për shkak të babait të tij. Nën shtytjen e Millit ai u bë një antar Parlamenti. John Stuart Mill’i ishte djali i James Mill’it dhe morri një edukatë shumë rigoroze nga babai i tij. Në moshën 3 veçare ai filloi greqishten dhe 8 vjeç latinishten, algjebrën, gjeometrinë dhe llogaritjet diferenciale. Ekonomia politike dhe logjika u takuan me të kur ai do të ishte 12 vjeç. Ai shpenzoi shumë vite pune tek Zyra e Indisë, duke u ngritur në të njëjtin pozicion me babain e tij dhe më 1865 ai u bë antar Parlamenti.

Radikalët e Filozofisë ishin aktivë me marrjen me politikë, duke përdorur utilitarianizmin si bazë për të kritikuar institucionet e shoqërisë dhe duke mbrojtur politikat e reformës. Prej standarteve të ditës ata ishin radikalë të vërtetë, madje skemat e tyre ishin larg zhvendosjes nga socializmi i Godëin’it dhe Condorset’it apo nga disa bashkëkohës të tyre si p.sh. Robert Oëen (1771-1858), autori i eksperimentit socialist të Lanark’ut të ri. Ata mbetën si Malthusi, vigë. Megjithatë, ndonëse James Milli dhe Ricardo ishin të afërt në trajtimin e çështjeve nga Malthus’i (Ricardo dhe Malthus ishin shokë të ngushtë, të cilët debatonin vazhdimisht çështjet ekonomike) ata nuk ndanë me të angazhimin kundrejt ekonomiksit të ngelur në shkencën morale. Për ta, ekonomiksi ishte ekonomi politike, por ata kërkuan ta bënin atë një disiplinë rigoroze nëpërmjet hartimit të konkluzioneve të sigurta që ata ofruan prej gjeometrisë së Euklidit. Këto rezultuan në subjektin që ishte duke u realizuar në duart e Ricardo’s, shumë abstrakte dhe më pak inductive se sa në duart e Smith’it apo Malthus’it.

Ekonomiksi Rikardian

Ekonomiksi rikardian ishte një përgjigje ndaj situatës në Britani gjatë luftrave napoleniane (1804-15), kur çmimi i drithit (gruri) dhe renta bujqësore u ngritën dramatikisht dhe shtimi margjinal i kultivimit ishte zgjeruar. Rikardo kërkoi të demonstronte dy propozime: që në kundërshtim me ato ç’ka kishte argumentuar Smith’i, interesi i pronarëve të tokave ishte në kundërshtim me interesat e pjesës tjetër të shoqërisë dhe se i vetmi shkak i rënies së normës së fitimit ishte mungesa e

80 23- 1 -

- 1 -

tokës së kultivuar. Është e lehtë të shikosh se si një perspektivë e tillë u ngrit nga eksperienca e kohës së luftës së Britanisë. E influencuar prej James Mill’it, me dëshirën e tij për të bërë ekonomi politike, aq rigoroze sa gjeometria e Euklidit, në të tijën Principet e Ekonomisë Politike dhe Taksimi ( e publikuar në tre botime, 1817-23), Ricardo ndërtoi një system i cili ishte i paprecedent në reptësinë analitike me të cilën ishte zhvilluar.j

Sistemi rikardian përmblidhet në tre shtylla: një perspektivë smithiane mbi lidhjen midis akumulimit të kapitalit dhe rritjes, teorisë mathusiane të popullsisë dhe teoria e rentës diferenciale. E fundit e këtyre ishte dalja, dukshëm në mënyrë të pavarur, prej Malthus’it, Ricardo’s, Edëard Ëest’it (1782-1828) dhe Robert Torrens’it (1780-1864), më 1815. Teoria ndahet në dy përmbledhje : që parcelat e ndryshme të tokës kishin prodhimtari të ndryshme, me rezultatin që ushtrimi i të njëjtës sasie pune mbi të njëjtin capital mbi to do të japë sasira të ndryshme drithi dhe se toka bujqësore nuk ka alternativë tjetër përdorimi. Konkurrenca do t’na siguronte se parcelat më pak prodhuese të tokës nën kultivim nuk do të jepnin fitim nga renta: drithi i prodhuar do të shitej thjesht për të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar kostot e prodhimit me përfundimin se nuk do të ishte ndonjë farë gjëje të punoje për një lendlord. Në se këtu kishte një mbiprodhim, më shumë toka do të merreshin nën kultivim; në se kostot nuk do të ishin të mbuluara, toka nuk do të kultivohej. Të gjitha parcelat e tjera të tokës, megjithatë, për shkak se ato ato do të duhej të ishin më me rendiment, do të jepnin një mbiprodhim. Duke qenë pronar i tokës, lendlordi mund të kërkonte këtë mbiprodhim si rentë. Rezultati do të ishte se renta u ngrit prej fitimit nga mbiprodhimi i tokës e cila ishte më prodhimtare se sa toka më pak prodhuese nën kultivim.

Teoria e rentës diferenciale shpjegoi ndarjen e të ardhurës kombëtare e cila ishte marrë prej lendlordëve. Teoria malthusiane e popullsisë ishte përdorur pastaj për të shpjeguar ndarjen e të ardhurës të marrë prej puntorëve. Ndërsa pagat duhet të ngrihen më lart apo të bien më poshtë kësaj shkalle, në varësi të rritjes apo uljes së numrit të popullsisë, ata ishin të lidhur, në një prirje të dukshme drejt normës së pagës së mbijetesës. Mbetja pas rentës së deduktuar dhe pagat ishin fiti, ndarrja e të arrdhurës është duke u ndarë për kapitalistët . Nga këtu ishin pak shkallë drejt ngritjes së një teorie ekonomike. Fitimet e mëdha do të inkurajonin kapitalistin për të investuar, duke ngritur kështu stokun e kapitalit. Kjo do të ngrinte kërkesën për punë, duke mbajtur pagat e larta dhe duke shkaktuar një rritje të popullsisë. Megjithatë, aq sa ç’ngrihet popullata, gjithashtu po aq do të rritej edhe çmimi i drithit me rezultatin e qenësishëm se do të zgjerohej margjinalizimi i tokës së kultivuar: më shumë toka do të kultivoheshin dhe parcelat tashmë nën kultivim do të kultivoheshin më intensivisht. Sipas kësaj mundësie, rentat do të ngriheshin, ushqimi do të ishte larg të qenit fitimprurës (pagat nuk do të binin, më së paku pas shumë kohësh do të ulej egzistenca, kështu që nuk do të ishin të reduktuara). Kjo rënie në fitime do të vepronte mbi normën e kapitalit të akumuluar dhe, në këtë mënyrë norma e rritjes do të binte.

Ishte kështu dukshëm një shkallë e ulët drejt dy propozimeve kyç të Ricardo’s. Aq sa akumulohej capital, rriteshin rentat por binin fitimet. E dhëna se kapitali krijonte punë ishte e keqe për puntorët, gjithashtu. Në përfundim Ricardo pati treguar se rënia në produktivitet në bujqësi, shkaktohej prej nevojës pë të sjellë në kultivim toka me rendiment të ulët, duke qenë kjo shkaku i rënies së normës së fitimit. Megjithatë kishte komplikime. E para ishte se, aq sa rritej pjesëmarrja dhe kërkesa për ushqime të përmirësuara, kjo do të bënte të mundur importimin e ushqimeve, kështu që lëvizej drejt domosdoshmërisë për të zgjeruar shtesën e kultivimit. Këto importe do të paguheshin nëpërmjet eksporteve të mallrave të manifakturuara. Në vetvete kjo nuk do të shkaktonte probleme analitike: kapitalistët do të investonin në tjetër prodhim bujqësor ose manifakturë, në varësi të normës së fitimit të mundshëm në sejcilin prej tyre, kështu që, në se bujqësia do të zgjerohej me fitim më të ulët, kapitali do të lëvizte tek manifaktura, duke krijuar eksportet e nevojshme.

Megjithatë, përshkrimi i sektorit të manifakturës tek modeli i Ricardo’s ngriti probleme themelore teorike. E para ishte se në se kishte dy mallra (ushqim dhe prodhime manifakture), Ricardo kishte nevojë të shpjegonte çmimin e tyre relative: atij ju nevojit një teori e vlerës. Për

81 23- 1 -

- 1 -

këtë ai ju drejtua teorisë së vlerës së punës – teori e cila përcakton çmimet e artikujve në lidhje proporcionale me punën e kërkuar për prodhimin e tyre. Problemi këtu, i nxjerrë përmes një çështjeje të lartë teknike, është se, nën ndikimin e konkurrencës, çmimet do të jenë proporcionale me koston e prodhimit dhe kostoja e prodhimit do të varet nga shuma e kapitalit të përdorur, jo thjesht nga sasia e punës. Kjo pason atë se kursi i çmimit të kostos së punës do të jetë në varësi të normës së kapitalit për punën në një industri. Teoria e vlerës së punës nuk do të mbahej. Rikardo luftoi të gjente një mënyrë për ta zgjidhur këtë problem, por në fund ai pati përdorur një veprim të cytur nga fati – ai përdori shembuj numerikë për të argumentuar se, në praktikë, variacionet në kohën e punës shpjegonin virtualisht të gjitha variantet në çmimet relative ( 93% në këtë shembull).

Egzistenca e mallrave të manifakturuara gjithashtu krijoi probleme për pretendimet e Ricardo’s që zvogëlimi i aktivitetit bujqësor ishte i vetmi shkak i një rënieje të normës së fitimit. Në se punonjësit do të konsumonin vetëm drithë, kjo do të ishte e vërtetë. Bujqësia do të ishte e vetmjaftueshme (drithi do të ishte i vetmi output dhe i vetmi input) dhe norma e fitimit nuk do të varej nga konditat në manifakturim dhe kështu, në tërë ekonominë, do të ishte njëlloj si në bujqësi. Në anën tjetër, në se egzistenca e punonjësve ishte për tu përfshirë, të themi veshja si dhe ushqimi, pastaj paga minimale do të varej mbi koston e prodhimit të robave si dhe koston e prodhimit të ushqimit. Bujqësia nuk do të ishte e vetmjaftueshme. Rezultati do të ishte që norma e fitimit do të varej mbi kushtet në fabrikim si dhe nga ato në bujqësi. Kështu, teorema e Ricardo’s që prodhimi bujqësor ishte i vetmi përcaktues i normës së fitimit, do të ishte minuar.

Është e qartë, madje nga ky këndvështrim, se në ekonomiksin e Ricardo’s ne jemi duke u marrë me një kurs rigoroz analitik që nuk gjendet në shumë autorë, më se ka ndonjë nga paraardhësit e vet. Ricardo e thjeshtoi botën që po analizonte në drejtim të pikës për të cilën ai ishte në gjendje të tregonte me logjikë strikte se konkluzionet e tij u përhapën. Kur llogaria është marë në aspektin e sistemit të tij që nuk është analizuar këtu (veçanërisht teoritë e tij të tregëtisë

ndërkombëtare dhe parasë) këto shenja aplikojnë një (fortiori------ (?).)

Dy propozimet e Ricardo’s, ndonëse të hedhura rrënjë në konditat e kohës së luftës, patën shkaktuar implikime politike të qarta në shekullin e XIX-të në botën e pasluftës. Pas luftës, çmimet e drithrave mbetën të larta sepse Ligjet e Drithit, të cilat parandaluan një rënie të çmimit prej zvogëlimit disa herë për shkak të importeve. Mesazhi i tij se interesat e lordëve ishin në kundërshtim me interesat e pjesës tjetër të mbetur të shoqërisë, rezonoi me disa agjitatorë politikë; punonjësit donin drithra të lira kështu që me pagat e tyre do të blinin më tepër dhe manifakturistat donin drithra më të lira me besimin se kjo do të bënte reduktimin e pagave. Për më tepër, teoria e Ricardo’s argumentoi se, më së paku Ligjet e Drithit ishin shfuqizuar, fitimet do të binin dhe rritja do të vinte drejt frenimit. Megjithatë, ndonëse Ligjet e Drithit ishin shfuqizuar, ato ende do të ishin problem me arsyen se, në se teoria e Ricardo’s ishte korrekte, rritja do të përfshinte përhapjen progressive të manifakturës relativisht, përballë bujqësisë. Britania do të bëhej kështu një kantier pune botëror, duke eksportuar mallra të prodhuara duke importuar drithë. Kjo ishte e papranueshëm për konservatorë si Maltusi.

Një nga pikat më të spikatura rreth predikimeve të Ricardo’s është se ato ishin të bazuara mbi një gabim në arsyetimin e tij. Ai argumentoi se nuk do të ishte në interesin e lendlordëve të ndërmernin ecjen para. Rritjet në prodhim thjesht do të shkaktonin shtesën e kultivimit për kontrata me rezultatin se rentat nuk do të ngriheshin. Kjo, megjithatë i referohet rentës në ekonomi si një e tërë. Ajo që dështoi Ricardo ta shihte është kjo, madje edhe në se rentat aggregate nuk ngrihen, se ende do të jetë në interesat e individëve prodhues të bënin përparime. Kjo do të thoshte se përparimet do të përshkruheshin. Në se përparimet janë bërë, pretendimet e tij rreth rrënies së normës së fitimit dhe konfliktit klasor janë shpartalluar. Arsyeja përse ky detaj i vogël teknik është i dukshëm është kaq i rëndësishëm është se gabimi i Ricardo’s u ndoq direct nga metoda e tij. Ai teorizoi rreth agregateve duke e parë bujqësinë si një fermë gjigande. Kjo lloj qasje e lejoi atë të shtrinte konkluzionet goditëse, por ishte i ngarkuar me një mashtrim.

82 23- 1 -

- 1 -

Alternativat për ekonomiksin ricardian

Ekonomiksi rikardian bëri një impresion të thellë. Sipas flalëve të një komentatori, ai “ndezi thellë të çarrën mbi ndërgjegjen e ekonomiksit klasik’(2) Ishte gjithashtu origjina e teorisë ekonomike të Marksit dhe e shumë koncepteve të cilat ishin përdorur në shumë shkolla të ekonomiksit ortodoks në shekujt e XIX-të dhe XX-të. Ideja se norma e fitimit varej nga kostoja marxhinale e ngritjes së drithit ( kostoja e rritjes së një njësie shtesë të drithit e cila në këtë rast do të jetë më e lartë në krahasim me koston e njësisë së drithit që ishte duke u rritur, tashmë) – duke argumentuar temën përfundimtare në ekonomiksin rikardian – të këmbëngulur nëpër ekonomiksin anglez deri më 1880. Në këtë sens, Ricardo pati një influencë të fundit. Megjithatë, ekonomiksi rikardian në formën e tij të pastër (duke përfshirë teorinë e vlerës së punës, metoda deductive e Ricardo’s dhe teoria e popullimit) dominoi subjektin vetëm për një periudhë të shkurtër në fillim të 1820-ës.

Teoria e vlerës së punës ishte kritikuar fuqimisht prej Samuel Bailey (1791-1870) më 1825. Bailey argumentoi për teorinë e vlerës subjective nga e cila varet vlera, jo mbi koston, por mbi ‘nxitjen me anë të së cilës një object është mbajtur’.(3) Nassau Senior (1790-1864) i emëruar si shefi i parë i ekonomisë politike të Oxford’it, u shty larg edhe prej doktrinës maltusiane mbi popullsinë edhe prej teorisë së vlerës së punës. Ai paraqiti idenë se fitimi nuk ishte një mbivlerë por një çmim për kapitalistët për mospjesëmarjen e tyre në konsumin e pasurisë së vet. Ai gjithashtu formuloi idenë se vlera e një njësie shtesë të një malli (një koncept që më 1870 do të quhej marxhinalizim i dobishëm) u kundërshtua aq sa malli ishte konsumuar. John Ramsay McCulloch (1789-1864), profesor i politikave ekonomike në Kolegjin Universitar të Londrës nga 1820 në 1837 dhe shkrimtari ekonomist më pjellor në Periodikun e Ëigëve të Endinburgut, ishte në të njëjtën kohë një rikardian i vendosur. Megjithatë ai korrigjoi në mënyrë substanciale pikpamjet e tij, duke vendosur një theks më të gjerë mbi historinë dhe kërkimet inductive se sa e bëri këtë Ricardo’ja. Ai nuk pranoi pikpamjen e Ricardo’s mbi konfliktin klasor. Ai e konsideroi gabimin e tij mbi tokat ku lendlordët do të kishin gjithmonë një nxitje për të sjellë zhvillimet. Kjo do të ngrinte produktivitetin e tokës dhe do të balanconte tendencën e normës së fitimit kundrejt rënies.

Shkurt, ekonomiksi klasik anglez nuk ishte thjesht rikardian. Ai reflektoi punën e ndryshme të individëve dhe qarkoi një pluralizëm të pikpamjeve mbi shumë çështje. Nëse dominoi një punim, ky nuk ishte Principet e Rikardos por Pasuria e Kombeve të Smith’it me shkrirjen e vet katolike të teorisë dhe historisë. Madje më 1900 kishte ende libra shkollorë të organizuara mbi linjat smithiane.

Jashtë Anglisë, influenca e ekonomiksit rikardian ishte madje më pak e fuqishme. Në Francë, interpretuesi kryesor i Smith’it ishte Jean Baptiste Say (1767-1832), një anëtar i Tribunalit nën Napoleonin dhe më vonë një economist akademik. Say ishte konsideruar si ekonomisti më i gjerë i gjeneratës së vet. Ndonëse një mbështetës i ideve smithiane, ai mbrojti një teori subjective të vlerës, me qëndrueshmëri në një pozicion të vendosur në traditën franceze që shkonte mbrapa e shtrirë deri tek Condillak’u. Ai përsosi gjithashtu ligjin e tregjeve. Kështu ishte propozimi, së pari i vënë në pah nga Bentham e James Mill’i dhe, i pranuar prej Ricardo’s, që kurrë nuk do të pakësohej kërkesa në përgjithësi: se oferta e krijonte kërkesën në vetvete. Depresioni rritej jo prej pakësimit të kërkesës në tërësi, por prej pakësimit të kërkesës për mallra të veçanta.

Po kaq e rëndësishme ishte tradita e gjatë e aplikimit të analizave matematike në problemet ekonomike.Condorcet pati shtruar rrugën me analizat e tij të teorisë së votimit. Ai pati treguar p.sh., se në se ishin tre ose më shumë kandidatë në një votim, shumica e votimit do të rezultonte në zgjedhjen e një kandidati i cili do të humbte në përgjithësi nga kontestimi i dy kandidatëve të tjerë. Megjithatë, personi i cili kreu atë që është më e shquara në kontributin e

83 23- 1 -

- 1 -

ekonomistëve modernë ishte Antoine Augustin Cournot’i (1801-77). Cournot’i ishte pëer pak kohë professor matematike në Lyon, por shpenzoi shumë nga karriera e vet si një administrator universiteti. Me pretendimin se çdo prodhues synonte maksimizimin e fitimit dhe se shitjet në treg ishin të shtrenguara prej kërkesës, ai derivoi ekuacione për të përshkruar produktin që do të rezultonte në se ishin numra të ndryshme firmash në një industri. Duke filluar me një prodhues të thjeshtë (një monopolist) ai tregoi se si produkti do të ndryshonte në varësi të ngritjes së numrit të firmave, në fillim dy dhe pastaj drejt pafundësisë. Për Cournot’in, gara ishte limitimi i situatës si numur firmash të afruara pambarimisht. Në një treg konkurrues asnjë firmë nuk mund të shkaktojë vendosjen e çmimit për produktin e tij.

Cournot,i ishte konsideruar gjithashtu se kishte qënë ekonomisti i parë që përdori një diagram për të shpjeguar se si oferta dhe kërkesa përcaktonin cmimin në një treg konkurrues. Kurba e kërkesës (MN, në diagramin e Cournot’it më poshtë) tregohet se si do të bjerë në të njëjtën masë sasia e njerëzve në raport me ngritjen e cmimit. Kurba e ofertës (PQ) tregon se sasia e prodhuesve do të rritet me shpresën e ngritjes së çmimeve. Çmimi i tregut (OT) është çmimi kur oferta dhe kërkesa barazohen. Cournot’i u përpoq të tregonte se si diagrami do të përdorej për të treguar se si çmimi i tregut do të ndryshonte në përgjigje të ngjarjeve të tilla si taksimi me një taksë mbi mallin.

Një theks mbi kërkesën për mallra ishte gjithashtu karakteristikë e punës të ndërmarë prej inxhinierëve tek Ecole des Ponts et Chaussees (Shkolla e Urave dhe Rrugëve). Puna e tyre ishte nxitur prej nevojës për të gjetur një bazë për vendimin e meritës së projekteve civile të inxhinieringut. Më 1820, pikpamja klasike ishte se projekte të tilla duhet të ishin vet shlyerse – në mënyrë të tillë që ato të mbulonin tërësisht koston e tyre. Claude Louis Marie Henri Navier (1785-1836), i mirënjohur në inxhinieri për punën e tij mbi mekanikën, bëri një sfidë në një artikull, të publikuar më 1830 në Le Genie civil (një revistë e inxhineringut civil) dhe më 1832 në Annales des ponts et chausses. Argumenti i tij ishte se një punë publike, siç ishte një kanal ose një urë, do

të ngrinte mirëqënien publike. (Këtu duhet bërë skica e fq.144 e kurbës së kërkesës dhe ofertës). Taksapaguesit do ti merrnin mallrat më lirë dhe shpenzimet në tregëti si pasojë e projektit, do të rrisnin taksën e të ardhurave në përgjithësi. Ai llogariti përfitimet që vinin nga një project, prej shumfishimit të sasisë së mallrave të mbartura nga përdorimi i kanalit ose urës, prej reduktimit të kostos së transportit që krijohet. Në se këto përfitime do të ishin më të gjera se sa kostoja e përhershme vjetore e projektit, kostoja e konstruksionit duhet të financohet nga fonde mbi taksat. Navier mendonte se mjetet për këtë në moment mund të jenë zero, por në se ato do të mblidheshin, ato do të mbulonin vetëm interesat e pagesave dhe mirembajtjen e rregullt. Ai i zgjeroi këto ide në artikuj të mëvonshëmdhe në leksionet e tij në Ecole des Ponts et Chaussees, duke marrë në llogari gjëra të tilla siç janë marrëdhëniet e kostos me linjat e gjata të hekurudhave. Ai gjithashtu konsideroi nëse punët publike duhet të ofroheshin prej shtetit apo t’ju françizohej firmave private si dhe tipi i rregullimit i cili duhej të ishte i imponuar.

Këto probleme ishin shqyrtuar gjithashtu në mënyrë të pavarur nga Navieri, prej Joseph Minard (1781-1870), një inxhinier tjetër i cili shkroi atë që ai e vështronte si një manual praktik për të udhëzuar inxhinierinë civile të përfshirë në projektet e punëve publike. Ai përdori idenë e pjerësisë zbritëse të kurbës së kërkesës për të argumentuar se metoda e Navier’it (sasia e mallrave të mbartura në kohë kursente koston) do të rriste fitimet e rrjedhura nga një project. Arsyeja është se disa nga njerëzit që përdorin kanalet ose urat nuk do të kishin patur bërë udhëtimet e tyre pa u ndërtuar ato, ç’ka do të thotë se përfitimi që marrim nga to do të ishte më i vogël se sa kursimi i shpenzimeve. Ai përdori argumentat rreth shpërndarjes së të ardhurave midis atyre që përdorin kanalin dhe atyre të cilët nuk propozojnë që mjetet duhet të ngarkohen të mbulojnë kostot vjetore. Ai gjithashtu përdori një formulë (duke përfshirë interesat dhe normat e inflacionit) për të kalkuluar përfitimet nga një project që merr kohë për tu realizuar, që nuk përfundohejj me siguri dhe, që kishte një kosto vjetore mirëmbajtjeje. Megjithatë, ndonëse Minard shkroi dorëshkrimin e vet më 1831, kursi për të cilin ai planifikoi ta përdorte atë nuk ishte

84 23- 1 -

- 1 -

aprovuar për shumë vite, me rezultatin se ai nuk realizoi punën e tij publike deri më 1850. Me kohë u shfaqën të tjerë artikuj mbi ktë subject.

Jules Dupuit (1804-66), ishte një tjetër inxhinier i lidhur me metodat prej të cilave përfitimet nga projektet e punëve publike do të llogariteshin, argumentohej gjihashtu, në një seri të artikujve më 1840-1850, që metodat e Navier’it i kishin mbivlerësuar përfitimet. Së pari, problemi ishte se nuk kishte reduktim në koston e transportit por reduktim në çmimin e prodhimeve. Kur prodhimi u ngrit duke ndjekur ndërtimin e urës apo kanalit të ri, mallrat do të ishin transportuar për distanca më të gjata. Rezultati ishte se kostot e prodhimit nuk do të uleshin aq sa edhe kostot e transportit për një distancë të caktuar. Së dyti (dhe këtu ai ishte duke trajtuar një pikë të ngjashme me Minardin) Dupui argumentonte se dobia e një njësie shtesë të një malli do të matej me çmimin për të cilin konsumatori do të ishte i gatshëm të paguante. Çmimi do të binte aq sa ç’ngrihej konsumi. Dupui eci drejt argumentimit se fitimi i realizuar nga ndërtimi i një kanali apo ure do të matej prej zbritjes së kostos së projektit nga zona nën kurbën e kërkesës. Kurba e kërkesës e përdorur prej Cournot’it, thjesht për të analizuar sjelljen, do të përdorej si një masë e dobishmërisë.

Të tre inxhinierët e diskutuar këtu formojnë një pjesë të një gjatësie të traditës së mirëthemeluar të École des Ponts et Chaussées në mes të dekadave të shekullit të XIX-të. Duke filluar me problemin praktik të vlerësimit të projekteve të inxhinierisë civile, ata zhvilluan një alternativë të teorive ortodokse të vlerës të shoqëruara me Smith’in e Say’n. Disa artikuj të mëvonshëm të Dupuit ishin publikuar në Journal des économistes, por shumë nga punët e inxhinierëve ishin publikuar në revistat ku ekonomistat nuk do ti kishin parë ato. Say shprehu një interes mbi punën e Minard’it më 1831, por ai vdiq një vit më vonë.

Një traditë tjetër, i detyrohet sado pak Ricardo’s, është gjetur në shkrimet e teksteve të ekonomiksit në Gjermani me më të shquarit Karl Heinrich Rau (1792-1870), Friedrich Hermann (1795-1868), Hans Von Mangoldt (1824-68) dhe Ëilhelm Roscher (1817-94). Këta ishin smithianë që do të thotë se ata i kishin pranuar idetë e Smith’it rreth rëndësisë së kursimit dhe ndarjes së punës për rritjen ekonomike. Megjithatë, ata nuk pranuan teorinë e punës së vlerës. Në vend të kësaj ata morrën nga Steuart’i idenë se çmimet janë të përcaktuara prej ofertës dhe kërkesës. Ndryshe nga shumë ekonomistë klasikë anglezë, ata ju bashkuan idesë të rëndësisë së madhe të kërkesës. Hermann, p.sh., shkroi qartësisht rreth çështjes së si ndryshimi në kërkesë mund të shkaktojë ndryshime në kostot. Tekstet e tyre shtruan për diskutim që kërkesa qëndronte para ofertës dhe eksploruan lidhjen midis kërkesës dhe nevojave njerëzore. Rezultati ishte një teori subjective e vlerës sipas së cilës vlera e një malli varej prej mallrave të tjera dhe prej njerëzve të cilët kishin një tendencë për ti lënë në një rend ato – më vonë e njohur si e zëvendësuar me teorinë e kostos oportune.

Ashtu si edhe në traditën e inxhinierisë franceze, oferta dhe kërkesa ishin ishin përfaqsuar grafikisht. Në mënyrë të pavarur nga Cournoti, Rau përdori një diagram të kërkesës dhe ofertës në katër botimet e tekstit të tij (1841). (Ai e filloi marrëveshjen duke gjurmuar në shumë literatura moderne duke vendosur sasinë në aksin horizontal dhe cmimin në aksin vertical). Në ndryshim nga Cournot’I, ai analizoi jo vetëm ekuilibrin (ku oferta dhe kërkesa barazohen), por gjithashtu edhe qëndrueshmërinë e këtij ekuilibri. Në se cmimi ishte shumë I lartë, oferta do ta kapërcente kërkesën , duke e vendosur më poshtë cmimin; në se cmimi ishte tepër I ulët, kërkesa do ta kapërcente ofertën, duke e vendosur cmimin më lart. Këto ide ishin marrë së tepërmi nga Mangoldt’I në tekstin e tij (1863). Ai argumentonte se forma e kurbës së ofertës do të varej nga sjellja e kostos si një përfundim I rritur dhe ai I përdori kurbat e tij të shihte se si do të ndryshonin cmimet në përgjigje të ndryshimeve në ofertë apo kërkesë.

Në shumicën e shekullit të 19-të Gjermania nuk ishte një vend I vetëm por një mozaik shtetesh të vogla. Ndaj nuk ishte surprizë që qasjet e ndryshme drejt ekonomiksit do të bashkëjetonin përgjatë njëri-tjetrit. Nga kjo traditë një përfaqsues ishte Johann Heinrich von Thunen (1783-1850). Thunen ishte një fermer I cili u bë që ng a 1827-ta një autoritet I njohur ndërkombëtar në fushën e agrikulturës. Punimi i tij kryesor (Shteti I Izoluar), ishte publikuar tre

85 23- 1 -

- 1 -

herë midis 1826-1863. Është më I njohuri për analizën e tij të lokalizimit në të cilën përfitimi prej agrikulturës (dhe në këtë mënyrë niveli I rentës dhe tipi me të cilën ja vlente të merreshe në bujqësi) varej nga ajo se si është distanca e fermave të largëta me qytetin. Ai morri si pikë fillestare një qytet të vendosur në një qendër të largët në një fushë pjellore ku nuk kishte lumenj apo faktorë të tjerë natyrorë që të ndikonin mbi kostot e transportit. Mbi një fushë të tillë, ferma do të organizohej në një seri rrathësh bashkëqëndrorë. Pjesa më e afërt me qytetin do të merrej me hortikulturë (kopshtari, shën.përkth.A.C) dhe me tregëtinë e kopshtarisë, producte të cilat nuk mund të transportoheshin larg . Një rrugë e gjatë do ti dëmtonte, dhe do të kishte nevojë për hapësira të gjera të sipërfaqes së tokës c’ka do të bënte që kostot e transportit nuk do të ishin një problem. Ndërmjet këtyre do të kishte variacion me tipe të tjera si ambjente të pyllëzuara, tokë e lërueshme dhe kullotë.

Ndoshta ashtu si një mrekulli e teorisë së Thunen’it ishte edhe vetë metoda e tij. Ai shqyrtoi cështjen se në c’masë dhe si është në gjendje kapitali dhe puna të maksimizojnë fitimin e tyre. Thunen e formuloi këtë metodë duke përdorur algjebrën dhe e zgjidhi atë duke përdorur kalkulimet diferenciale. Prej këtyre metodave ai arriti në rezultatin se paga e shpërblyer do të barazohej me kontributin drejt prodhimit të kryer prej puntorëve të fundit të punësuar- teoria e produktivitetit marxhinal për shpërndarjen. Këto metoda e cuan atë gjithashtu të shihte problemin e amvisimit të pyjeve si një kohë e përfshirë dhe për të parë normën e interesit. Në se esenca e kapitalit është parë si një cështje e cila e lejon prodhimin të zërë vend me kalimin e kohës (një këndvështrim I zhvilluar më vonë prej ekonomistëve austriakë), kjo mund të shihet si një teori e prodhimit marxhinal të normës së interesit.

Politika e qeverisë dhe roli I shtetit.Ekonomistët klasikë britanikë shkruan gjatë periudhës kur ekonomiksi ishte thjesht në fillimet për tu institucionalizuar si një disiplinë akademike. Ata ishin bashkuar në organizata të tilla si Klubi I Poltikës Ekonomike, (një grup I themeluar më 1821, I cili mblidhej cdo muaj që të diskutonte cështjet ekonomike), Shoqëria Mbretërore, Shoqëria Mbretërore për Statistikat dhe Shoqëria Britanike. Revistat në të cilat ishin publikuar idetë e tyre nuk ishin të specializuara mbi ekonomiksin, por në përgjithësi I adresoheshin edukimit të klasave dhe hera-herës ishin të identifikuara nga animet politike dhe jo nga mbulimi I disiplinuar I tyre. Revista e Endinburgut ishte Ëige, Revista e Ëestminster’it ishte Benthamite dhe Një cerek revista ishte Tore. Disa ekonomista mbanin poste akademike (shpesh për periudha të shkurtra, jo për gjithë karierën e tyre jetësore), por shumica jo. Për shembull Rikardo ishte një agjent burse; Torrens’I pati shërbyer në ushtri dhe ishte një pronar gazette, Ëest dhe Mountifort Longfield (1802-84) ishin gjyqtarë dhe McCulloch (një profesor për një periudhë të shkurtër) ishte një shërbëtor civil dhe për një periudhë të shkurtër botues I Scotsman. Disa patën një trajtim ligjor dhe disa patën pikëtakime me qeverinë në disa stade të karrierës së tyre. Megjithatë, ndonëse cështjet abstrakte ishin diskutuar, ekonomia politike asnjëherë nuk ishte larg nga cështjet e politikës ekonomike. Shumë ekonomistë dhe shumë antarë të Klubit të Ekonomisë Politike ishin antarë të Parlamentit. Madje kur ata nuk ishin politikëbërrës, prapseprapë, vecanërrisht pjesa e ekonomistave të formuar në qarqet në të cilat lëviznin politikë-bërrësit dhe ata luajtën një rol aktiv në diskutimet e politikës ekonomike. Më 1830, pas aktit të Reformës të 1832-it ( I cili zgjeroi franchizën drejt shumicës së klasave të pronësuara), Radikalët Filozofë formuan një grup të dallueshëm në Parlament.

Ndonëse kishte mjaft diferenca midis ekonomistëve, kishte një butësi në përgjithësi të sigurt, të themi se ata ishin në përgjithësi reformatorë praktikë. Ashtu si Smithi, ata kundërshtuan merkantilizmin. Kishte një dimension ideologjik, ndonëse në sasi të pakët, që vinte nga fronti opozitar kundërr korrupsionit të shoqëruar me merkantilizmin, më tepër se me ndonjë angazhim të mosndërhyrjes. Në përgjithësi ishte e pranuar se qeveria pati një rëndësi me rol të limituar për të luajtur në jetën ekonomike. Madje Radikalët Filozofë, të cilët favorizuan më tepër reformat radikale se sa shumë ekonomistë, ishin utilitarianë – me adhurim drejt një filozofie e cila ndikoi praktikisht mbi lirinë. Ata ishin ithtarë të fortë të shihnin një qeveri të organizuar, duke afruar për këtë legjislacionin e krijuar jo për të kufizuar pronën private , një institucion të cilin ata e panë si crucial në stmulimin e rritjes ekonomike. Pikpamjet e tyre dhe ndryshimet e ndodhura në

86 23- 1 -

- 1 -

kontekstin politik janë të ilustruara mirë prej konsiderimit të disa nga cështjeve kryesore të ngritura në cerekshekullin e parë të shekullit: politika tregëtare, dhimbja e varfërisë dhe politikat e tregut të punës.

Ekonomistët klasikë ishin në fakt tregëtarë të lirë dhe jepnin një goxha sërë me argumenta në mbështetje të qëndrimit të tyre. Nuk ishte këtu gjetja e argumentit të ‘dorës së padukshme’ nga Pasuria e kombeve por gjithashtu caktimi i lehtësirave që mbronin kushtet për korrupsion dhe bashkangjitjen e industrisë së brendshme në favor të grupeve të fuqishme. Egzistonin debate mbi atë në se tregëtia e lirë duhej të ishte vendosur unilateralisht apo mbi bazën e një trajtimi komercial, por në tërësi ata mbështetën tregëtinë e lirë unilaterale. Çështja me përmbajtje më të rëndësishme në politikën tregëtare, megjithatë, ishte e lidhur me Ligjet e Drithit. Teoria e Rikardos kishte synuar ta precizonte këtë cështje dhe ta kushtëzonte me një rast të fuqishëm për shfuqizim, por ky nuk ishte një rast mbi të cilin argumentonin shumë autorë. Ata ishin të influencuar shumë prej Smithit. Kështu McCulloch dhe Senior prapsuan argumentat e Rikardos se interesat e lendlordëve ndryshonin nga ato të klasve të tjera në shoqëri. Disa ekonomistë madje mbështetën mbledhjen e tarifave për të ngritur të ardhurat , me kusht që këto të mos ishin mjaft të larta sa të shformonin rrjedhën e tregëtisë.

Ligji i të Varfërit ishte një cështje për të cilën teoria maltusiane pati implikime direkte. Maltusi dhe Ricardo përkrahën suprimimin e Ligjit të të Varfrit, ndonëse të dy e donin një gjë të tillë në mënyrë graduale. Të tjerët mendonin se kjo zgjidhje ishte e pazbatueshme dhe favorizonte reformat radikale. Senior’i p.sh. argumentonte për politika të trupëzuara në Actin e Amendamentit të Ligjit të të Varfrit (1834), nën formën e të cilit për të varfrin në gjendje të aftë fizikisht ishte kufizuar drejt jetës së mbyllur në punën familjare dhe me të cilin ishte provuar më kot , të detyrohej nga principet më pak të përshtatshme ( ata që ishin jashtë punës duhet të ishin më keq se ata që e kishin larg punën). Shumë nga ekonomistët klasikë, megjithatë, ishin më të qetë rreth mbikqyrjes së thyerjes së të varfrit, duke qenë skeptic për argumentin Maltusian se do të stimulohej paevitueshmërisht rritja në numur e të mjerëve. Ata kërkuan të vazhdohej me lehtësimin ‘jashtëparlamentar’ dhe nuk ishin këmbëngulës në shtrëngimin e principit të një përshtatshmërie më të vogël.

Industrializimi ishte duke i ndryshuar dramatikisht kushtet nën të cilat një rritje në proporcionin e njerëzve të zenë me punë, duke shkaktuar kështu një presion për rregullimin prej Qeverisë. Si përfundim, bashkimet tregëtare filluan të formoheshin pas shfuqizimit të Ligjeve të Kombinuara (nën të cilin formimi i unioneve ishte illegal) më 1824. Nën një rrethanë u realizua u adoptua pozicioni doktrinar i ekonomistëve. Akti i parë i rregullimit të kushteve të fabrikës u kalua më 1802 dhe gjatë dekadave të arrdhshme një seri aktesh ishte kaluar duke e rritur shkallën e rregullimit. Më së shumti, ky legjislacion pati si shenjë kryesore orët dhe kushtet e punës të fëmijëve dhe grave, por legjislacioni shkaktoi këtu paevitueshmërisht edhe efekte mbi burrat, gjithashtu. Kishte një tendencë drejt frenimit për rregullimin e orrëve të burrave të rritur e bazuar mbi atë se kjo do të interferonte me principet e lirisë së kontratës, por në përgjithësi ekonomistët ishin pragmatikë dhe ju përshtateshin momenteve. Ata vazhduan më tepër me opinionin e publikut se sa ta udhëhiqnin atë. Pozicioni i ekonomistëve mbi unionet tregëtare favorizonte në përgjithësi paga të larta dhe i paraqiste unionet si fuqi tregu të larta në drejtim të kundërbalancimit të punësimit.

Ekonomistët klasikë pranuan rastin smithian për sipërmarrjen e lirë dhe shumë prej tyre paraqitën shkeljet e shtetit mbi lirinë individuale me dyshim të madh. Në lidhje me njërin ata ishin doktrinarë. Ata i gjykuan raste të vecanta në varësi të principit të dobishmërisë. Rezultati ishte një pikpamje pragmatike në të cilën roli për laissez-faire ishte paksa i kufizuar.

Paraja

Politika monetare zinte një vend të rëndësishëm në ekonomistët klasikë para 1790-ës. Në 1793 dhe 1797, kriza serioze financiare ndodhën kundër arritjeve të sistemit finanicar i cili pati ndryshuar dukshëm qysh me punën e Hume’s mbi këtë çështje. Kjo krijoi rrethanat drejt Një nxitje brenda natyrës dhe efekteve të Letrës së Kreditit të Britanisë së Madhe (1802) prej një bankieri,

87 23- 1 -

- 1 -

Henry Thornton (1760-1815). Thorntoni përdori bankënotat dhe letrat e këmbimit si asete në dorë të popullatës me pasojën se ai e vendosi theksin fort tek fshehtësia. Në se njerëzit janë të pasigurtë rreth vlerës së aseteve që ata zotëronin (sa do që letrat e këmbimit apo dëftesat ishin të lëshuara prej bankave jashtë Londrës), ata do të zhvillonin pasuritë e tyre drejt aseteve më tepër të sigurta. Në kohën e Thornton’it kjo do të thoshte dëftesat e lëshuara nga Banka e Anglisë. Thornton’i perceptonte kështu se kishte një hierarki brenda sistemit bankar. Në kohët e krizave, kur ata zbatuan një qasje ndaj rezervave të tyre, bankat kundërshtare (jashtë Londrës dhe në përgjithësi të vogla) do të kthehen drejt korrespondentëve të tyre për mbështetje. Këto në kthim do të drejtohen tek Banka e Anglisë për likuiditete. Banka e Anglisë qëndron kështu në kulm të piramidës së kreditit.

Kjo pati impikime të shumta për politikën që do të ndiqte Banka e Anglisë . Praktika normale për një bankë që është duke u ballafaquar me një humbje të rezervave do të ishte prapsimi i huadhënies. Thornton’i megjithatë argumentonte se kjo ishte ekzaktësisht një politikë e gabuar nga ana e Bankës së Anglisë e cila do të rriste huadhënien kur kishte eksperiencën e humbjes së rezervave të bankave të vendit. Arsyeja ishte se nëse kishte një krizë besimi, një rritje e mundësisë së kreditimit nga Banka e Anglisë do të shërbente për të rivendosur besimin dhe sillte rezerva tek sistemi bankar i kërkuar. Kjo ishte e ndryshme nga rasti i bankave të vendit – një zhvillim në dëftesat e lëshuara nga to do ta reduktonte besimin në aftësinë shlyerse të tyre ndaj dëftesave të lëshuara. Thorntoni argumentonte me fjalë të tjera se Banka e Anglisë duhej të vepronte si një bankë qëndrore, duke marrë përgjegjësi për sistemin financiar si një i tërë.

Pas 1804 çmimi i kallëpit të arit u ngrit dukshëm mbi vlerën e vet nominale, të vendosur prej Neëton’it tek £ 17S. 10_d. për onc. Me fjalë të tjera, vlera e bankënotave të Bankës së Anglisë patën rënë. Më 1810, Rikardo argumentonte se ngritja në çmimin e kallëpit të arit reflektoi tek mbiemisjoni i bankënotave prej Bankës së Anglisë. Ai argumentoi se drejtorat e Bankës nuk do të ishin të besuar në amvisimin e emisionit të bankënotave dhe kështu konvertibiliteti do të restaurohej , - megjithëse gradualisht. Ky ishte një pozicion strict bullionist – që bankënotat duhej të ishin të konvertueshme me kallëpin e arit. Ky ishte gjithashtu edhe pozicioni i Thornton’it, ndonëse ndryshe nga Ricardo ai e pranonte se lidhja midis bankënotave të emetuara dhe çmimit të kallëpit të arit duhej të ishte e dobët për një periudhë të shkurtër. Në periudhë të shkurtër kishte mundësi për mjete që shkaktonin balancën e pagesave – siç ishin të korrat e këqija (të cilat shkaktonin një rritje të importeve të drithit) fundosjet tek qeveritë e huaja apo shpenzimet ushtarake përtej teritorit shtetëror – drejt ngritjes së çmimit të kallëpit të arit pavarsisht nga bankënota e emetuar.

Pozicioni i antibulionistëve (kundershtarët e standartit te arit- shën. I perkth.) mund të gjenden në shkrimet e drejtorëve të Bankës së Anglisë. Ata dyshonin se sasia e bankënotave në qarkullim hap një marrëdhënie me çmimin e kallëpit të arit. Argumenti i tyre ishte i ashtuquajturi ‘doktrina e faturës së vërtetë’. Kjo ishte teoria e cila kushtëzonte një bankë që të huante para kundrejt ‘fatuarave reale’ (faturat ishin lëshuar për transaksione financiare origjinale komerciale dhe jo për financimin e spekulimeve), fatura të cilat do të ripaguheshin kur transaksioni të ishte kompletuar. Në këtë mënyrë, shuma e parave në qarkullim do të ishte ekzakt e barabartë me kërkesën për të. Është pretenduar se askush nuk do të merrte para dhe të paguante interes në se ata nuk do të kishin nevojë për to. Përgjigja ndaj këtij pretendimi vjen nga Letra e Kreditit të Thornton’it. Thorntoni vuri në dukje se vendimi në se duhet marrë lekë nga një bankë do të varrej nga fakti i normës së interesit mbi huanë e krahasuar me normën e fitimit që do të sigurohej nga investimi i parasë. Në se norma e interesit do të jetë më poshtë se norma e fitimit, njerëzit do të ndërmernin hapa për të rritur huamarrjen, qarkullimi i kartmonedhës do të rritej dhe çmimet do të ngriheshin. Ky process do të vazhdonte për aq kohë sa norma e interesit do të ishte më e ulët se sa norma e fitimit. Në të kundërt, në se norma e interesit do të rritej në krahasim me normën e fitimit, sasia e bankënotave të emetuara si dhe niveli i çmimit do të binte. Doktrina e ‘faturave reale’, me pretendimin e vet se askush nuk do të merrte hua pare, me domosdo, në se interesi do të paguhej për të, ishte i metë.

88 23- 1 -

- 1 -

Një raport parlamentar për monedhën më 1810, i draftuar gjerësisht prej Thornton’it, mbështeti rastin e bulionistëve, dhe si rezultat qeveria morri vendimin që të rikthente konvertueshmërinë, gjë që u realizua deri më 1819. Megjithatë kjo nuk i shteroi diskutimet mbi politikën monetare. Periudha pas 1815-ës pati disa deflacione – apo rënie të çmimeve. Megjithëse politika e rruajtjes së konvertibilitetit të sterlinës në ar nuk ishte e kushtëzuar, ajo u bë e qartë se në vetvete nuk ishte e mjaftueshme. Politika e Bankës së Anglisë duhej të organizohej në mënyrë të tillë që të sigurohej se rezervat e kallëpeve të saj të arit ishin gjithmonë të mjaftueshëm për konvertibilitetin që duhej të mbahej në kontroll. Kjo çoi në debatin mbi të cilin në ditët e sotme do të ishte përkufizuar si politikë kundër-ciklike: ekonomistët debatuan vlerat e rrugëve alternative të kopjimit me lëkundjet në kërkesën për kreditim.

Shkolla e bankingut argumentornte se politika monetare duhej të ishte udhëhequr në varësi të nevojave të ekonomisë shtëpiake. Këtu kishte një rënie nga pakica e kreditit, dhe kështu që bankënota e emetuar duhej të zgjerohej. Në se ishin lëshuar më tepër bankënota, ato do të riktheheshin drejt Bankës – e ashtuquajtura ‘doktrinë e rifluksit’. Kjo theksonte se kartmonedhat ishin thjestht një nga disa format e kreditit. Një nga mbështetësit kryesorë të shkollës së bankingut, Thomas Tooke (1774-1858) i morri parasysh argumentat e Thornton’it se normat e ulta të interesit çojnë drejt inflacionit me evidenca statistikore të shtrira për të treguar shfaqjen se një inflacion tipik ndodhte kur normat e interesit ishin të larta. Në kundërshtim me këtë pikpamje, shkolla monetariste, të cilën e themeloi lordi Overstone ( 1796-1883), mbronte të ashtuquajturën ‘princip të monedhës’ apo ‘princip të lëkundjes së metalit’. Ky ishte principi se një kartmonedhë duhej të sillej në të njëjtën mënyrë siç do të sillej një monedhë metalike. Kjo do të thoshte se në se Banka e Anglisë humbiste flori, ajo duhej të reduktonte kartmonedhat e saj të lëshuara, paund për paund. Oferta e parasë duhej të ishte e lidhur në këtë mënyrë me bilancin e pagesave. Kjo do të thoshte, sipas propozimit të shkollës së bankingut, të takoje nevojat e tregëtisë, një politikë kundërciklike, për të cilën ishte projektuar sigurria se politikat korrektuese do të implementoheshin përpara një ekspansioni që pati shkuar larg. Pa principin e monedhës, argumentonte shkolla e monedhës, veprimi do të ndërrmerej me tepër vonesë. Kështu, ndërsa shkolla e bankingut u fokusua mbi politikat e lehtësimit të depresioneve, shkolla monetariste kërkoi të projektonte një politikë që do ti bënte ato më pak të mundshme që të ndodhnin.

John Stuart Mill

Që ekonomistët rikardianë ushtruan një ndikim përtej 1820-ës, është e vërtetë për dy njerëz, të dy figura intelektuale historike në shekullin e 19-të. I pari i këtyre ishte John Stuart Mill’i. Milli ishte edukuar nga babai i tij që të ishte një dishepull strict i Bentham’it. Në periudhën midis 1820-1830 ai ishte antar i Filozofëve Radikalë. Midis 1830 ai shkroi një seri esesh mbi ekonomiksin ai ndërtoi mbi bazën e një qasje rikardiane të ekonomiksit, por ai pati probleme në gjetjen e një botuesi dhe këto nuk u botuan deri më 1844, deri pas suksesit të madh të Sistemi Logjik (1843). Pas vdekjes së babait të tij më 1836 dhe i influencuar prej Harriet Taylor (1807-58), me të cilën ai u marrtua më 1851, Mill lëvizi tutje nga një pozicion utilitariani të ngushtë duke u bërë më tërheqës drejt socializmit - ndonëse një formë socializmi shumë e ndryshme nga ajo që sot kuptojmë me këtë term, në të cilën ai nuk bëri avokatinë e pronarit shtet në kuptimet e prodhimit. Kontributi i tij kryesor drejt ekonomiksit ishte Principet e Ekonomisë Politike, e publikuar në disa botime midis 1848-ës dhe 1873-it. Kjo shërbeu si një piknisje për shumë ekonomistë britanikë dhe amerikanë gjatë publikimit më 1890 të Principeve të Ekonomicsit të Alfred Marshall’it.

Arritja e Millsit në Principet ishte mbajtja e kornizës rikardiane, por në të njëjtën kohë llogaritja e disa pikave kritike të bërra në adresë të Ricardo’s. Tashmë dihet se ai nuk i shtriu dot pretendimet e veta për të qenë i vërtetë dhe në këtë mënyrë ai ishte duke u bërrë më pak i azhornueshëm se Pasuria e Kombeve të Smith’it, me rezultatin e një libri që ishte hedhur poshtë si eklektik. Kjo, megjithatë, është e thënë butë për origjinalitetin dhe kreativitetin e Milli’t. Teoria bazë e vlerës, shpërndarja e të ardhurës si dhe rritja ishte rikardiane, por Milli e modifikoi atë në mënyra të rëndësishme. Ai e vendosi shumë më tepër thesin tek kërkesa për shpjegimin e vlerës

89 23- 1 -

- 1 -

dhe mënyra me të cilën lidhet kërkesa(si parashikim i çmimeve dhe sasive) shënonte një ndryshim të rëndësishëm nga koncepti i Smith’it dhe Ricardo’s. Kur u aplikua tregëtia ndërkombëtare (në teorinë e tij të kërkesës reciproke), rezultati ishte një teori që çoi tutje Ricardo’s në dy rrugë. Ajo lejonte për mundësinë që kostot duhet të ndryshonin me prodhimin dhe kjo shpjegohej nga volume i mallrave të tregëtuara. Ai ndoqi Senior’in në pranimin se fitimet lipsej të ishin të domosdoshme që të induktonin kursimet e kapitalistëve.

Ndoshta mrekullia kryesore e Principeve të Millit, megjithatë, ishte se megjithëse ajo mbante kuadrin bazë rikardian, ajo trupëzoi një filozofi radikale të ndryshme shoqërore. Milli shkroi në kërkimin drejt ekonomisë politike të emancipuar nga shkolla e vjetër, duke e bërrë atë më pak doktrinare në raport me atë që ajo ishte bërrë në disa çerrek shekujsh.. Në këtë ai ishte i influencuar fuqimisht prej shkrimtarëve socialistë, veçanërisht një grupi të njohur si Saint-Simonians, të quajtur prej Claude Henri Saint Simon (1760-1825), i cili bëri avokatinë e një forme të socializmit në të cilën struktura klasore e shoqërisë kishte ndryshuar , por në të cilën prodhimi ishte i kontrolluar prej industrialistëve. Milli u rikëshillua me besnikërinë e tij kundrejt teorisë rikardiane me një pikpamje sociale që priret nga socializmi përmes paraqitjes, si një nisje e Principeve, të një dallim midis ligjeve të prodhimit dhe ligjeve të shpërndarjes. Pas një mbikqyrjeje të evolucionit të shoqërisë, pasoja të Iluminizmit Skocez, ai argumentoi se prodhimi i të mirave varej nga faktorë që qëndronin përtej kontrollit njerëzor:

Krijimi i mirëqënies … duket se nuk është një gjë arbitrare. Ai ka kushtet e tij të nevojshme. Nga këto disa janë fizike në varësi të problemit të pronave dhe nga shuma e njohurive për këto prona të poseduara në vënde dhe kohë të veçanta… Duke kombinuar këto fakte me natyrë të jashtme me të vërtetat në varësi të natyrës njerëzore kjo [politika ekonomike] synon të ndjekë ligjet dytësore apo derivatet, prej të cilave prodhimi i mirëqënies është i ndërvarur. (4)

Këto ligje të prodhimit ishin bazuar në botën fizike, në njohuritë e saj dhe natyrën njerëzore. Në ndryshim, ligjet e qeverisë, shpërndarja e pasurisë varej nga institucionet njerëzore.

Ndryshe nga ligjet e prodhimit, këto shpërndarje janë pjesërisht një institucion human: që nga mënyra me të cilën pasuria është shpërndarë në ndonjë shoqëri të caktuar, kjo kushtëzohet nga statusi apo zakonet e gjetura bashkëngjitur me to.

Ai shtonte, megjithkëtë, klasisifikimin që

ndonëse qeveritë kanë fuqinë për të vendosur se çfarë institucionesh do të egzistojnë, ato nuk mund të përcaktojnë arbitrarisht se si do të punojnë këto institucione.(5)

Ekonomia politike do të shquajë ligjet e sjelljes ekonomike të qeverisjes, duke i lejuar qeverisjet të krijojnë institucione të përshtatshme. Në këtë mënyrë reforma sociale përfshiu riprojektimin e institucioneve të kapitalizmit.

Institucionet përmes të cilave Milli kërkoi të zhvillonte shoqërinë ishin ato që jepnin kontrollin individual mbi jetët e tyre. Ai mbështeti pronarët e fshatit, duke ju dhënë fermerëve të vegjël nxitje për zhvillimin e tokës së tyre dhe ngritjen e të ardhurave. Ai mbrojti kooperativat e prodhuesve dhe partnershipin industrial (duke përfshirë ndarjen e fitimit) si institucione që do ti lejonin punonjësit të ndanin përgjegjësinë për drejtimin e biznesit. Këto skema të gjitha patën karakteristikën se ato rregullonin nxitjet. Ai i paraqiti skema të tilla si socialiste – ndryshimi midis socializmit dhe komunizmit, ashtu siç e përdori ai këtë term, ishte se socializmi i mbronte stimujt ndërsa komunizmi i shkatronte ato. Ai ende e pranonte teorinë e Malthusit të rritjes së popullsisë, por ai besonte se edukimi i klasës puntore (duke përfshirë edukimin në lidhje me kontrollin e lindjeve) do ti drejtonte ata të shikonin avantazhet e limitimit të numrit të familjes dhe në këtë mënyrë standartet e jetës do të ngriheshin pas kësaj. Ky këndvështrim gjithashtu do të

90 23- 1 -

- 1 -

shkaktonte pamjen e tij të shtetit stacionar. Rritja duhej të ishte e ngadaltë, por në se punonjësit do të ktheheshin drejt vetpunësimit ky nuk do të ishte një shkak për shqetësim.

Ashtu si edhe libri i tij Mbi Lirinë (1859) e bënte të qartë se Milli ishte një liberal në sensing e klasikëve të shekullit të 19-të. Ai besonte tek liria individuale. Ai madje ishte përgatitur të argumentonte se kishte supozime të përgjithshme në favor të laissez-faire. Megjithatë, ai ishte larg nga një mbështetës i pakualifikuar i laissez-faire, duke shkuar aq larg sa të përshkruante përjashtimet si ‘të gjera’. Ai listoi pesë klasa të veprimit që lipsej të ndryshoheshin prej shtetit, duke rreshtuar rrastet ku individët nuk ishin gjyqtarët më të mirë të interesit të tyre (duke përfshirë edukimin), me ato ku individët do tu duhej të ndërmerrnin veprime në përfitim të të tjerrëve (ku futen dhimbjet e të varfërve), në se shteti nuk përfshihej. Ai argumentoi se ndonjë gjë që duhej të bëhej nga organizatat e mbetura kyç, ku kërkohej një amvisim i deleguar, siç do të bëhej shpesh, edhe pse jo mirë, prej shtetit. Madje radikalisht, Milli argumentonte se duhej të ishin rrethanat në të cilat kryhej dëshira për shtetin për të ndërmarë vecanërisht një aktivitet: ‘Në rrethanat e veçanta të një periudhe apo kombi të dhënë, është mungesa e diçkaje, realisht e rëndësishme për interesin e përgjithshëm, e cila nuk do të dëshirohej, ose s’duket e domosdoshme e per këtë qeveria duhet ta ndërmarë drejt vetvetes, jo për shkak të individëve privatë që nuk mund të performojnë efektivisht atë, por për shkak se ata nuk duan.’(6). Duke patur parasysh rastin e laissez-faire, Milli ne kete menyre e kualifikoi atë kaq të rëndësishëm sa te lejonte nje mundësi të një shkalle te aktivitetit shteteror per te cilën nga shume njerëz ai do te shihej si socialist.

Karl Marx

Një tjetër economist i rendesishem i gjysmëshekullit të 19-të i ngritur mbi ekonomiksin e Ricardo’s ishte Karl Marx’i (1818-1883). Megjithatë ndërsa Mill’i mbeti brenda kuadrit klasik i udhëhequr më tutje edhe prej Smithit dhe Ricardo’s, Marxi kërkoi të sillte një kritikë radikale të ekonomisë politike ortodokse ‘borgjeze’. Pika e tij e nisjes ishin filozofët e lashtësisë në Universitetin e Berlinit, pastaj u dominua prej ideve të Georg Ëilhelm Friedrich Hegel (1770-1832). Puna kryesore drejt Hegelit ishte ideja e dialektikës, ide përmes të cilave ishte progresuar përmes kundërshtive të tezës dhe antitezës jashtë të cilave një sintezë dilte në pah. Marx’i ofroi analizat dialektike të botës materjale dhe evolucionit të shoqërisë (materjalizmi historic). Çdo stad i historisë prodhonte në vetvehte tension, rezultat i së cilës ishte një lëvizje e re, drejt një stadi më të lartë të shoqërisë. Feudalizmi prodhoi kapitalizmin, i cili si përgjigje do të çojë drejt socializmit dhe në fakt drejt komunizmit, stadit më të lartë të shoqërisë. Kjo analizë dialektike e botës materjale është dialektika historike marksiste.

Shkrimet e Marx’it kanë disa stade të dallueshme. Në fillim të 1840-ës Marx’i punoi si gazetar në Rhin ku ai kishte për detyrë të merrej me ndërhyrje mbi çështjet ekonomike si tregëtia e lirë dhe legjislacioni mbi vjedhjen e pyllit. Kuadri teorik i cili lidhi punën e tij të mëvonëshme nuk egzistonte komplet – ai konsideronte nocionin e mbivlerës (një ide qendrore në punët e tij të mëvonshme) një ‘fantazi ekonomike’. Megjithatë, më 1844, Friedrich Engels (1820-95), një manifakturist pambuku me interesa në Britani dhe Gjermani, i cili do të bëhej një shok i përjetshëm i Marx’it, një mbështetës dhe bashkëpuntor, i paraqiti atij ekonomiksin klasik anglez. Në një artikull të publikuar vite më parë, Engels’i kishte argumentuar se konkurrenca intensive midis punonjësve i varfëronte ata. Kapitalistët do të kombinonin mbrojtjen e interesave të tyre dhe do të shtonin të ardhurat e tyre industriale me rentat dhe interesat, ndërsa punonjësit me asnjë prej këtyre. Më 1844, Marx’i u rrek të shpjegonte pagat e ulta me termat e huazuar nga Smithi. Në se kërkesa për një product bie, së fundi, një component i çmimit (renta, fitimi ose paga) do të bjerrë poshtë normës natyrale. Ai argumentoi se, me ndarjen e punës, puntorët u bënë më të specializuar dhe në këtë mënyrë e kishin të vështirë të lëviznin nga një vend në një vend tjetër. Rezultati ishte se kur çmimet binin, ishin të ardhurat e punonjësve të cilat binin poshtë nivelit të natyrshëm. Kapitalistët ishin në gjendje të mbanin çmimin konkurrues të produktit të tyre mbi

91 23- 1 -

- 1 -

çmimin natyral – ta ngarkonin më shumë se sa vlera e produktit të tyre dhe në këtë mënyrë të nxirrnin një mbivlerë.

Në tre vjetët pasardhës Marxi e studioi Ricardon më tej dhe e përshtati punën e teorisë së vlerës. Megjithatë, ndërsa Ricardo pati përdorur termin ‘vlerë’ për të kuptuar çmimin e artikullit, Marx’i e definoi vlerën si diçka që shtrihet poshtë çmimit: koha e punës e kërkuar për të prodhuar një mall. Duhej të dalloheshin vlera dhe çmimi. Domethënia e kësaj ishte se kjo e kushtëzonte atë me një shpjegim rigoroz se si mund të ngrihej shfrytëzimi, madje në ekuilibër. Shfrytëzimi ishte i natyrshëm në marrëdhëniet bazë të prodhimit capitalist.

Viti 1848 pa publikimin e Manifestit Komunist dhe përfshirja e Marx’it në revolucionet në të cilat morri pjesë (veçanërisht në një në Paris), duke u ndjekur më pas prej ekzilit në Britani. Në Londër ai u kthye përsëri me fytyrë nga ekonomiksi dhe filloi punën mbi një trajtim më sistematik dhe shkencor të subjektit. Dorëshkrimi më i rëndësishëm i datuar nga kjo periudhë Grundrisse (?), nuk u publikua kurrë (ndonëse u publikua disa vite më vonë ). Nga fundi i 1850-ës gjithçka që ai pati botuar ishte një përshkrim i shkurtër i subjektit, Një kontribut për Kritikën e Politikës Ekonomike (1859), puna e tij e parë madhore. Në korrespondencën me Engelsin, ai paraqiti një project jo të hollësishëm, duke përfshirë gjashtë volume duke u marrë me kapitalin, pronën e tokës, pagën e punës, shtetin, tregëtinë ndërkombëtare dhe tregun botëror. Puna e tij kryesore, Kapitali, ishte në këtë mënyrë një ngjizje si një volum i parë me një studim mjaft të gjerë. Kapitali në vetvete u bë në tre volume, njëri prej të cilëve ishte publikuar sa qe gjallë Marx’i, më 1867; dy volumet e mbetura ishin publikuar nga Engelsi më 1885 dhe 1894. (Marx’i gjithashtu shkroi materjalin mbi historinë e mendimit ekonomik e publikuar si Teoria e Mbivlerës, e planifikuar si volumi i katërt i Kapitalit).

Kapitali ishte karrakterizuar prej metodës së inkurajimit (e diskutuar në shumë detaje në Grundrisse) që disa shkollarë e kanë quajtur dialektikë ‘sistematike’. Në këtë metodë, idetë janë kritikuar nga brenda (aq sa Marx’i po e analizonte kapitalizmin nga brenda një shoqërie kapitaliste) në një nga seritë e stadeve e drejtuar nga abstraktja tek konkretja . Për shkak se analizat fillonin me kategori shumë abstrakte, shpjegoheshin vetëm si fenomen shumë i përgjithshëm në stadet e tij të para. Në sejcilin stad, kishte dështim në shpjegimin e fenomeneve empirike komplekse. Megjithatë, ky dështim e mbante analizën të drejtuar drejt kategorive komplekse dhe konkrete. Kjo lëvizje nga abstraktja tek konkretja është reflektuar në realizimin e tre volumeve të Kapitalit. Volumi i I-rë fillon me konceptin e një produkti dhe procesin e prodhimit capitalist. Aty diskutohet vlera dhe prodhimi i mbivlerës (i shpjeguar në paragrafin tjetër), dhe analizohet kontradikta midis kapitalit dhe punës. Volumi i II-të diskuton qarkullimin e kapitalit dhe format e ndryshme që mund të krijojë kapitali. Volumi i III-të investigon konkurrencën dhe antagonizmin midis kapitalistëve. Ndërsa Marx’i u morr me kapitalin dhe mbivlerën si një concept abstract në volumin e parë; prej volumit të III-të, këto kategori bëhen më komplekse. Si rezultat, ai është në gjendje të shpjegojë disa tipare më të shumta empirike të kapitalizmit, siç është ndarja midis pagesave të interesit dhe fitimeve të sipërmarrësit dhe tendenca e rënies së normës së fitimit.

Argumenti i Marx’it rreth shfrytëzimit të mbetur mbi dallimin midis punës dhe fuqisë puntore. Vlera e një fuqie puntore individuale ishte, ashtu edhe si vlera e gjithçkaje tjetër, kostoja e prodhimit të vet (e matur në kohë pune). Në qoftë se ajo merrte p.sh., 6 orë pune për të prodhuar të mirat një puntor kishte nevojë për të zëvendësuar dhe riprodhuar vlerën e fuqisë së vet puntore e cila ishte 6 orë. Megjithatë, është e mundur që të detyrohet puntori të punojë për dhjetë orë - në punën e tij. Puntori prodhonte mallra në vlerën e 10 orëve punë, por paga e tij është vetëm për 6 orë punë, për këtë ishte vlera e fuqisë së tij puntore. Rezultati do të jetë krijimi i mbivlerës e barabartë me katër orë pune. Kjo mbivlerë, vazhdonte Marx’i, ishte burimi i fitimit. Arsyeja se përse kapitalistët do ta shfrytëzonin punën në këtë mënyrë ishte se ata i zotëronin kuptimet e prodhimit. Për shkak se kapitalistët zotëronin sekretet e prodhimit, puntorët nuk mund të ndërmernin vetë inisiativën për prodhim. Ata ishin të detyruar të shisnin fuqinë e tyre të punës tek kapitalistët. Shfrytëzimi shtrihet kështu në zemër të sistemit capitalist: nuk kishte një tipar aksidental që do të rilëvizte pa qënë shkak i tërë sistemi.

Mbivlera u krijua prej ekstraktit të papaguar të punës së puntorëve dhe duke e fiksuar atë në mallrat ishte realizuar prej kapitalistit si një shumë e parasë. Kapital, megjithkëtë, nuk do të thoshte thjesht para. Të funksionojë si capital, duhet të transformohet së pari sipas kuptimit të

92 23- 1 -

- 1 -

prodhimit dhe fuqisë puntore, pastaj në capital në procesin e prodhimit, pastaj në stoqe mallrash dhe në fund, kur mallrat do të shiten, në para përsëri. Forma e thjeshtë e këtij qarkullimi ishte përmbledhur prej Marx’it si M-C-M´ (para-mallra-më shumë para). Ai e analizoi këtë në dy stade. E para ishte ‘riprodhimi i thjeshtë’, në të cilën një ekonomi riprodhon vetvehten mbi një shkallë të pandryshueshme, ku kapitali ishte duke u zhvilluar. Ai ishte në një mendje me Smith’in se kapitali akumulohej jo për shkak se kapitalistët grumbulluan para, por për shkak se ata i përdorën paratë të punësonin, në mënyrë productive, punë.

93 23- 1 -

- 1 -

94 23- 1 -

HISTORIA E EKONOMIKSI1

Documents

Transcript of HISTORIA E EKONOMIKSI1