Hindi (Ga) 1-212 Final - SOL · 3 E/ Univercity / 1-116 (LJ-5) IIIrd Proof Page Maker 7.0 3....

1. uesKekeÀ Heefj®e³e

cegbMeer He´sce®evo peer efnvoer meeefnl³e kesÀ Gve HeíeefleMeerue uesKekeÀeW ceW mes nQ, efpevneWves Yeejle kesÀ peve-peerJeve keÀes efvekeÀì mes osKeeDeewj GvekeÀer mecem³eeDeeW keÀes Hetjer iecYeerjlee Deewj F&ceeveoejer mes DeHeves meeefnl³e cebs He´mlegle efkeÀ³ee~ GvekeÀer ¢ef<ì cegK³eleë Yeejle kesÀ efveOe&veieéceerCe Jeie& Hej ner jner Deewj Gmeer kesÀ mebIe<e&HetCe& peerJeve keÀe ³eLeeleL³e DebkeÀve GvneWves DeHeves meeefnl³e cebs efkeÀ³ee~ FvekeÀe pevce 31 pegueeF&meved 1880 ceW yeveejme kesÀ meceerHe uecener veecekeÀ ieéce ceW ngDee~ GvekeÀe ye®eHeve keÀe veece OeveHeleje³e Lee~ FvekesÀ efHelee keÀe veece Depee³eyejece Deewj ceelee keÀe veece Deevevoer osJeer Lee~ DeveskeÀ DeeefLe&keÀ keÀef"veeF&³eeW mes FvekeÀe Heefj®e³e pevce mes ner Lee Deewj Fmeer mes petPeles ngSFvnesves DeHeveer yeer.S. lekeÀ keÀer Hejer#ee HetCe& keÀer~ efMe#ee-HeéefHle kesÀ HeM®eeled peerefJekeÀe kesÀ efueS Gvnsb FOej-GOej yengle YeìkeÀvee Heæ[e~ FveYeìkeÀveeW kesÀ HeM®eeled GvnW 18 ©He³es ceeefmekeÀ Jesleve Hej SkeÀ mketÀue ceW SkeÀ DeO³eeHekeÀ keÀer veewkeÀjer efceue ieF&~ efHeÀj GvneWves GHe-mketÀueefvejer#ekeÀ kesÀ ªHe ceW Yeer keÀe³e& efkeÀ³ee~ meved 1920 ceW ieeBOeer peer kesÀ HeÝeeJe ceW Deeves kesÀ keÀejCe mejkeÀejer veewkeÀjer mes l³eeieHe$e oskeÀj mJeleb$eªHe mes uesKeve keÀe keÀe³e& keÀjves ueies~

Hesce®evo peer keÀes Heæ{ves efueKeves keÀe MeewkeÀ ye®eHeve mes ner Lee~ FvneWves meJe&He´Lece Got& ceW efueKevee HeéjbYe efkeÀ³ee, ³es Got& ceW veJeeyeje³ekeÀs veece mes efueKeles Les~ FvekeÀer meyemes ceewefuekeÀ keÀneveer mebmeej keÀe Deveceesue jleve' 1907 cebs peceevee' ceW He´keÀeefMele ngF&~ 1908 ceW GvekeÀe`mee]spesJeleve' veecekeÀ keÀneveer-mebień He´keÀeefMele ngDee~ HeeB®e keÀneefve³eeW keÀs Fme mebień ceW uesKeve keÀe efJe<e³e mJeosMe-He´sce Lee, efpemes efyeéfìMemejkeÀej ves DeeHeefÊepevekeÀ ceevekeÀj peyle keÀj efue³ee Deewj meeLe ner GvekesÀ uesKeve-keÀe³e& Hej Yeer ³en keÀnkeÀj HeéfleyevOe ueiee efo³ee efkeÀ mejkeÀejerveewkeÀjer kesÀ jnles ngS osMe-YeefkeÌle keÀer j®eveeSb Jes veneR efueKe mekeÀles~ Hej SkeÀ peeieªkeÀ meeefnl³ekeÀej kesÀ efueS DeHeves uesKeve keÀe³e& keÀesefJejece osvee SkeÀ IegìveYejer yeele Leer~ Deleë GvneWves Got& cebs meeefnl³e j®evee íesæ[keÀj efnvoer ceW He´sce®evo kesÀ veece mes efueKevee Megª efkeÀ³eeDeewj Deble lekeÀ efueKeles jns~

He´sce®evo peer keÀes keÀLeekeÀej kesÀ ªHe ceW DeefOekeÀ K³eeefle efceueer nw~ He´sce®evo peer Üeje efueefKele GHev³eeme nQö `mesJeemeove',`He´sceeÞe³e', efvece&uee', jbieYetefce', keÀe³eekeÀuHe', ieyeve', keÀce&Yetefce' Deewj ieesoeve'~ GvekeÀe Deefvlece GHev³eeme cebieuemet$e' nw, pees DeHetCe&nw~ GvneWves ueieYeie 300 keÀneefve³eeb efueKeer pees meHlemejespe', veJeefveefOe', HesceHe®eermeer', ækeÀæHeÀve', ceevemejesJej' (Dee" Yeeie) cebs mebkeÀefuelenQ~ keÀLeekeÀej kesÀ DeefleefjkeÌle He´sce®evo peer veeìkeÀkeÀej, efveyevOekeÀej, peerJeveer-uesKekeÀ Deewj mecHeeokeÀ Yeer nQ~ GvekesÀ Üeje efueefKele veeìkeÀ nwö`mebieéce', keÀJe&uee' Deewj He´sce keÀer Jesoer~' GvekesÀ Deeuees®eveelcekeÀ efveyevOe peeiejCe' Deewj nbme' Heef$ekeÀeDeeW cebs efceueles nQ, efpevekeÀe FvneWvesmebHeeove Yeer efkeÀ³ee, FvneWves MesKe meeoer Deewj ogiee&oeme keÀer peerJeefve³eeb efueKeer~ FvneWves peepe& Fefue³eì kesÀ meeFueme ceeve&j' keÀe megKeoeme'veece mes, ìeuemìe³e keÀer keÀneefve³eebs keÀe Deveeleesues' HeÀebmeke=Àle LeeHeme' keÀe DenbkeÀej' Meer<e&keÀ mes efnvoer ceW DevegJeeo efkeÀ³ee~ FmekesÀ DeefleefjkeÌleFvneWves `peceevee', `ce³ee&oe', `ceeOegjer', `peeiejCe', Deewj `nbme' Heef$ekeÀeDeeW keÀe mebHeeove Yeer DeepeerJeve efkeÀ³ee~

1. Hee"-mebkeÀueve

[e@. YeJeeveer oeme

(i) F&oieen(cebgMeer Hesce®evo)

2

E/ Univercity / 1-116 (LJ-5) IIIrd Proof Page Maker 7.0

meeefnl³e-#es$e ceW He´sce®evo peer kesÀ ³eesieoeve keÀes keÀYeer Yeer Yeguee³ee veneR pee mekeÀlee~ FvneWves Gmes SkeÀ veF& ¢ef<ì, SkeÀ veF& efoMeeHeóeve keÀer~ Fvemes HetJe& lees efnvoer keÀLee-meeefnl³e DeefmlelJe cebs ner veneR Lee~ FvneWves efnvoer keÀLee-meeefnl³e keÀes efleuemceer-Ss³³eejer keÀer j®eveeDeeWmes cegefkeÌle efoueekeÀj meceepe-efnle keÀe J³eeHekeÀ DeeOeej Heóeve efkeÀ³ee~ cee$e ceveesjbpeve keÀer ¢ef<ì mes efueKes pee jns memles meeefnl³e keÀer DeHes#eeFvneWves GmeceW peerJeve keÀer mecem³eeDeeW keÀes mLeeve efo³ee Deewj meeLe ner meeLe Fme yeele keÀe O³eeve jKee efkeÀ keÀneveer ceW efJe<e³e Deewj mecem³eeDeeWkeÀer HegvejeJe=efÊe ve nes~ He´l³eskeÀ keÀneveer ceW efJe<e³e Deewj mecem³eeSb veF&-veF& nes~ Menjer peerJeve keÀer DeHes#ee ieéceerCe peerJeve kesÀ DeefOekeÀ efvekeÀìnesves kesÀ keÀejCe He´sce®evo peer ves GvekeÀer mecem³eeDeeW keÀes ner cegK³e ªHe mes DeHeves meeefnl³e cebs GYeeje~ kegÀí mece³e lekeÀ yebyeF& cebs jnves kesÀkeÀejCe Jes ceneveiej keÀer efJe<eceleeDeeW Deewj peefìueleeDeeW keÀes Yeer Hen®eeve ie³es Les~ Jes ³en Yeer DevegYeJe keÀjves ueies Les efkeÀ DeewÐeesefiekeÀ-meY³eleeDeewj HetbpeerJeeo kesÀ HeefjCeecemJeªHe veiejeW keÀe He´meej nesiee Deewj ieeBJe uegHle nesles peeSbies~ Fme efmLeefle mes GlHevve nesves Jeeueer mecem³eeDeeWkeÀe ³eLeeLe& ef®e$eCe GvekesÀ GHev³eeme-meeefnl³e ceW ngDee nw~ ieéceerCe peerJeve kesÀ efJeefYevve HenuegDeeW keÀe DebkeÀve GvekeÀer keÀneefve³eeW ceW efJeMes<eleëosKee pee mekeÀlee nw~

efJe<e³e keÀer lejn Yee<ee kesÀ #es$e ceW Yeer He´sce®evo peer peve-meeceev³e kesÀ Del³evle efvekeÀì efoKeeF& Heæ[les nQ~ FvekeÀer Yee<ee mejue,menpe, Hee$eevegketÀue nw~ FvneWves peve-meeceev³e keÀer Yee<ee keÀe KeguekeÀj He´³eesie efkeÀ³ee nw~ Got& Deewj Debie´speer kesÀ MeyoeW keÀe He´³eesie Yeer FvekeÀerYee<ee ceW ngDee nw~ Yee<ee keÀes meHeéCe yeveeves kesÀ efueS ueeskeÀesefkeÌle³eeW Deewj cegneJejeW keÀe Yeer pecekeÀj He´³eesie efkeÀ³ee nw~ FvekeÀer Mewueer JeCe&veelcekeÀDeewj efJe®eejelcekeÀ nw~

Devle ceW, mel³eced-efMeJeced-megvojced Fve leerveebs keÀmeewefì³eebs Hej Kejer Glejves Jeeueer DeHeveer j®eveeDeeW mes efnvoer kesÀ efJeHegue YeC[ejkeÀes mece=à keÀjles ngS Fme cenevee³ekeÀ ves meved 1936 cebs Fme veMJej mebmeej mes efJeoe ueer~ meeefnl³e-peiele FvekeÀs ³eesieoeve keÀes keÀYeer YeerefJemce=le veneR keÀj mekeÀlee~

2. F&oieenë meejebMe

neefceo veecekeÀ íesìs ye®®es keÀer ³en keÀªCe keÀneveer cegbMeer He´sce®evo peer Üeje efueefKele nw~ ³en íesìe ye®®ee DeHeveer oeoer ceeBkesÀ Heeme jnlee nw~ F&o kesÀ efove GmekesÀ meYeer efce$e megvoj-megvoj keÀHeæ[s HenvekeÀj Hewmes ueskeÀj F&o kesÀ cesues ceW peeves kesÀ efueS lew³eej neslesnQ~ neefceo kesÀ ceeB-yeeHe veneR nQ~, DekesÀueer oeoer nQ, efpevekesÀ Heeme Oeve keÀe DeYeeJe nw~ efHeÀj Yeer neefceo keÀes efkeÀmeer ve efkeÀmeer lejn mes pegìekeÀjleerve Hewmes osleer nQ, leeefkeÀ Jen DeHeves efce$eeW kesÀ meeLe cesues ceW peekeÀj kegÀí Kee-Heer mekesÀ~ neefceo keÀer Gce´ kegÀue ®eej-HeeB®e meeue keÀer nw~ cenceto,ceesnefmeve, vetjs Deewj Mecceer Deeefo GmekesÀ otmejs meeLeer nQ, pees DeHeves Oeve-JewYeJe keÀer IeeQme efoKeeles nQ; Hejvleg neefceo Fme yeele mes He´mevvenw efkeÀ GmekesÀ Deyyeepeeve Deewj Decceerpeeve Ketye Hewmee keÀceekeÀj ueeSbies~ Jen DeeMJemle nw, keÌ³eeWefkeÀ `DeeMee lees yeæ[er ®eerpe nw, Deewj efHeÀjye®®eeW keÀer DeeMee~'' ``neefceo kesÀ HeebJe cebs petles veneR nQ~ efmej ceW SkeÀ Hegjeveer-Oegjeveer ìesHeer nw, efpemekeÀe ieesìe keÀeuee Heæ[ ie³ee nw, efHeÀjYeer Jen He´mevve nw~''

cee$e leerve Hewmes ueskeÀj neefceo ieeBJe kesÀ ye®®eeW kesÀ meeLe cesues ceW peelee nw~ Jeneb GmekesÀ oesmleeW ves efYemleer, JekeÀerue Deewj efmeHeenerkesÀ DeekeÀ<e&keÀ efKeueewves Kejeros~ yes®eeje neefceo Fve meyekeÀes ueue®eeF& DeeBKeeW mes osKelee jne~ Gmeves ®eenles ngS Yeer DeHeves efueS kegÀí veneRefue³ee~ GmekesÀ oesmleeW ves efce"eF³eeB Yeer Kejeroer Deewj GmekeÀes ef®eæ{e-ef®eæ{ekeÀj efce"eF³eeB Yeer KeeF&, efkeÀvleg ceemetce neefceo ves DeHeves peerYe Hejefve³eb$eCe yeveeS jKee~ Devle ceW Gmeves Gve leerve HewmeeW mes DeHeveer oeoer ceeB kesÀ efueS ef®eceìe Kejeroe~ GmekeÀer oeoer kesÀ neLe jesìer meskeÀlesmece³e ve peueW, FmeefueS neefceo ves DeHeveer F®íeDeeW keÀe l³eeie efkeÀ³ee~ neefceo keÀer oeoer ves Gmes ieues mes ueiee efue³ee Deewj GmekeÀer DeeBKeeWmes DeeBmet yenves ueies~

3


3. cegK³e efJe®eej efyevog

cegbMeer He´sce®evo peer Yeejle kesÀ Gve efieves-®egves uesKekeÀeW ceW mes Les, efpevnbs Fme efJeMeeue Yeejleer³e meceepe kesÀ efJeefJeOe JeieeX keÀer efJeefJeOekeÀesCeeW mes yeæ[er J³eeHekeÀ SJeb iecYeerj peevekeÀejer Leer~ ³eneB SkeÀ leL³e keÀer Deesj nceeje O³eeve DeekeÀef<e&le neslee nw efkeÀ efnvoer-keÀLeekeÀejeW vesDeefOekeÀebMeleë ceO³eJeieea³e, mebmkeÀejyeà meJeCe& efnvot keÀer ceeveefmekeÀlee mes pegæ[er ngF& keÀneefve³eeb ner DeefOekeÀ efueKeeR~ ®evêOej Mecee& ieguesjerves yengle Henues Hebpeeye kesÀ efmekeÌKeeW kesÀ ®eefj$e keÀes DeveskeÀ keÀesCeeW mes J³ebefpele keÀjves Jeeueer SkeÀ keÀneveer-`Gmeves keÀne Lee' efueKeer Leer, efpemesueesie Deepe Yeer ³eeo keÀjles nQ~ He´sce®evo peer ves keÀneR ve keÀneR Ssmeer ner SkeÀ keÀceer keÀes cenmetme efkeÀ³ee Deewj efHeÀj GvneWves DeHeves keÀLee-meeefnl³e ceW efnvoer-Yee<ee HeósMeebs ceW yemeves Jeeues Gve cegmeueceeve ®eefj$eeW keÀes GYeeje, efpevekesÀ mecyevOe ceW efnvoer-uesKekeÀeW ves meeceeefpekeÀ DeueieeJekesÀ keÀejCe yengle keÀce efueKee Lee Deewj He´sce®evo peer kesÀ yeeo Yeer keÀce efueKee~ Melejbpe kesÀ efKeueeæ[er', Heb®e-HejcesMJej', v³ee³e', efnbmee-HejceesOece&' Deewj `F&oieen' pewmeer keÀneefve³eeB efnvoer (efnvot) Hee"keÀeW kesÀ meeceves meefo³eeW mes Gmeer kesÀ meeLe peerves Deewj meebme uesves Jeeues Jeie&(cegmeueceeve) keÀer mebJesoveeDeeW keÀe DeeYeeme efoueeleer vepej Deeleer nQ~

He´sce®evo peer keÀer `F&oieen' keÀneveer DeHeveer HeefjJesMeiele efJeMes<elee kesÀ keÀejCe lees cenÊJeHetCe& nw ner, meeLe ner yeeue-ceveesefJe%eeve,ceeveJeer³e mebJesovee Deewj peerJeveiele He´MveeW kesÀ mebkesÀleelcekeÀ He´mebieeW keÀer DeveskeÀ HeleeX keÀes GodIeeefìle keÀjves keÀs keÀejCe GvekeÀer efJeefMe<ì keÀneefve³eeWceW SkeÀ efJeefMe<ì mLeeve jKeleer nw~

jcepeeve kesÀ ieceea Deewj Gceme Yejs leerme jespeeW kesÀ yeeo peye F&o' Deeleer nw lees cegmeueceeve HeefjJeejeW ceW GmekesÀ Heéfle yesno GlmeenosKee peelee nw~ Jewmes lees meYeer l³eewnejeW kesÀ Heéfle meYeer ueesieeW cebs Glmeen neslee nw, Hejvleg `F&o' Devee³eeme ner veneR Deeleer, Gmes lees GvekeÀ<ìkeÀj efoveeW ceW YetKee-H³eemee jnkeÀj HeéHle keÀjvee Heæ[lee nw~ l³eewnejeW kesÀ Deeves Hej meyemes DeefOekeÀ Glmeeefnle ye®®es nesles nQ~ oeoer ceeBkeÀer ieeso ceW Heueves Jeeues DeveeLe neefceo keÀes Yeer F&o keÀe yesno Fblepeej nw~ yeæ[s-yetæ{eW kesÀ meeLe yeeuekeÀeW keÀe oue Menj keÀs F&oieen keÀer Deesj®eue oslee nw~ Menj HengB®eles ner Menj keÀe DepeveyeerHeve Deewj DeveesKeeHeve GvnW DeekeÀef<e&le keÀjves ueielee nw ö yeæ[er-yeæ[er FceejleW, Deoeuele,keÀe@uespe, keÌueyeIej~ ³eneB keÀer meYeer ®eerpeW ye®®eeW kesÀ HeefjJesMeiele Devegceeve mes Hejs ner efoKeleer nQ~ efHeÀj Yeer nej ceeveves keÀe veece veneR~ ³eefokeÀe@uespeebs ceW oeæ{er-cetíeW Jeeues Fleves yeæ[s-yeæ[s ueæ[kesÀ Heæ{ves peeles nQ lees Fme yeele kesÀ cenÊJe keÀes, DeHeveer ner meerceeDeeW ceW DeHeves cenÊJekesÀ meeLe peerves Jeeuee neefceo ³en keÀnkeÀj Peg"uee oslee nw efkeÀ GmekesÀ ceojmes ceW jespe ceej Keeves Jeeues, keÀece mes peer ®egjeves Jeeues yeæ[s-yeæ[s ueæ[kesÀ Heæ{ves peeles nQ, efyeukegÀue leerve keÀewæ[er keÀs~ keÌueyeIej cebs Meece keÀes yeæ[s-yeæ[s meenye Deewj cesces Kesueves Deeleer nQ~ SkeÀ yeele meyekesÀmeeceves Deeleer nw ö `nceejer Deccee keÀes os oes, keÌ³ee veece nw yewì, lees Gmes HekeÀæ[ ner ve mekesÀ, Iegceeles ner uegæ{keÀ pee³es~'' ³en SkeÀ DeeMebkeÀenw~

Hejvleg ³en Yeer keÌ³ee yeele ngF&~ yeeue-ceve Fleveer peuoer DeHeveer nej kewÀmes ceeve ueslee~ Hejepe³e YeeJe keÀes vekeÀejves Jeeues DeveskeÀleke&À GYej DeeS ö ``Deccee ceveeW Deeìe efHeme [eueleer nQ~ mewkeÀæ[eW Ieæ[s Heeveer jespe efvekeÀeueleer nQ (efkeÀmeer cesce keÀes SkeÀ Ieæ[e Heeveer Yejveenes lees DeeBKeeW leues DebOesje íe peeS) Deewj Kegueer iee³e keÀes HekeÀæ[ves kesÀ efueS Deccee efkeÀleveer lespe oewæ[eR LeeR~''

yeeue-ceve DeHeves He´MveeW keÀe nue mJe³eb {Btæ{ ueslee nw ö keÀneR leke&À mes, keÀneR efJeMJeeme mes, keÀneR mecePe mes~ ®eewOejer keÀs HeemeFlevee Oeve FmeefueS nw efkeÀ Gmeves efpevveele keÀes keÀeyet ceW keÀj jKee nw (efyevee Mees<eCe ªHeer efpevve keÀe meneje efueS Oeve keÀneB FkeÀìd"eneslee)~ keÀevetve J³eJemLee keÀer mecePe Fve yeeuekeÀeW keÀes efkeÀmeer mes keÀce Hewveer veneR~ ceesnefmeve keÀnlee nQ ö ³en keÀeefvemeefìyekeÀ Henje osles nQöDepeer npejle, ³en ®eesjer keÀjeles nQ~ Menj ceW efpeleves ®eesj-[eketÀ nQ, meye Fvemes efceues jnles nQ~ jele keÀes ³es ueesie ®eesjeW mes keÀnles nQö `®eesjerkeÀjes Deewj DeeHe otmejs cegnuues ceW peekeÀj, peeieles jnes, peeieles jnesö HegkeÀejles nQ~'' Jele&ceeve efmLeefle³eeW ceW Yeer ³en yeele efkeÀleveer meìerkeÀ(HeémebefiekeÀ) nw~

4


F&oieen keÀneveer ceW He´sce®evo peer Oeerjs-Oeerjs nceW Gme efyevog keÀer Deesj Deieéfmele keÀjles nQ, pees Fme keÀneveer keÀer cetue-mebJesovee nw~neefceo keÀs meYeer oesmleeW kesÀ Heeme neefceo mes p³eeoe Hewmes nQ, Hej GmekesÀ Heeme kesÀJeue leerve Hewmes nQ~ cesues ceW DeekeÀ<e&Ce keÀer DeveskeÀ JemlegSbnQö peceerve Deemeceeve keÀer mewj keÀjeves Jeeuee efnb[esuee nw, ®eKeea nw- SkeÀ Hewmes ceW He®®eerme ®ekeÌkeÀj keÀe cepee osves Jeeueer, efceìdìer kesÀ cegBnyeesueles efKeueewves nQ ö efmeHeener Deewj iegpeefj³ee, jepee Deewj JekeÀerue, efYemleer Deewj Oeesefyeve~ cenceto efmeHeener ueslee nw, ceesnefmeve keÀes efYemleerHemebo Dee³ee, vetjs keÀes JekeÀerue mes He´sce nw, mecceer Oeesefyeve Kejero ueslee nw~ neefceo Fve efKeueewves keÀer efvevoe keÀjlee nw ö efceìdìer ner kesÀ leesnQ, efiejs lees ®ekeÀvee®etj nes peeSb~ Hej ueeue®eYejer vepejeW mes Jen Gvnbs osKelee Yeer nQ~ (Yeuee, Hetbpeer keÀe Deocce DeekeÀ<e&Ce efkeÀmes veneR DeekeÀef<e&lekeÀjlee)~

efKeueewves kesÀ yeeo efce"eF³eeW keÀer ogkeÀeveW Deeleer nw~ meye DeHeveer-DeHeveer Hemevo keÀer efce"eF³eeb uesles nQ Deewj Keeles nQ~ neefceo DeHeveerefyejeojer mes Deueie nw~ GmekesÀ oesmle GmekesÀ meeLe yeæ[e Je´tÀj cepeekeÀ keÀjles nQ~ Jen ueue®eelee nw, Je´ÀesefOele neslee Deewj efHeÀj Gmeer ceW mes DeHevesefueS leke&À keÀer Deefceì jsKee KeeR®e ueslee nw ö `èfce"eF& keÀewve yeæ[er vewcele nw, efkeÀleeye ceW FmekeÀer efkeÀleveer yegjeF³eeb efueKeer nQ~''

Hebtpeer-HeóMe&ve kesÀ meYeer efveue&ppe He´³eemeeW kesÀ ceO³e neefceo DeHeves pecee leerve HewmeeW mes oeoer Deccee kesÀ efueS ef®eceìe Kejero uesleenw~ SkeÀ Deesj nw ö ®ecekeÀ-ocekeÀ, pegyeeve keÀe ®eìKeeje Deewj jeie-jbie Deewj otmejer Deesj nw ö ienve ceeveJeer³e mebJesovee ö `Kee³es efce"eF³eeb,DeeHe cegBn meæ[siee, HeÀesæ[s-HegbÀefme³eeB efvekeÀueWieer, DeeHe ner peyeeve ®eìesjer nes peeSieer~ Deccee ef®eceìe osKeles ner oewæ[keÀj cesjs neLe mes ues uesieer,npeejeW ogJeeSb osieer~ ef®eceìe efkeÀleves keÀece keÀer ®eerpe nw~ jesefì³eeb leJes mes Gleej uees, ®eguns ceW meskeÀ uees, keÀesF& Deeie ceebieves DeeS lees ®eìHeì®eguns mes Deeie efvekeÀeuekeÀj Gmes os oes~''

mecHevvelee kesÀ meYeer efoKeeJes kesÀ yeer®e ef®eceìe Þece keÀe meeLe&keÀ He´leerkeÀ yeve peelee nw~ SkeÀ Deesj efceìdìer nw, otmejer Deesj ueesne~ef®eceìe meejs efKeueewveeW keÀes ve<ì keÀj oslee nw, Jen yeneogj ef®eceìeöDeeie-Heeveer, DeebOeer-letHeÀeve, meyeceW yejeyej [ìe jn mekeÀlee nw~

Iej HengB®eles-HengB®eles meejs efKeueewves ìtì-HetÀì ie³es, neefceo keÀe ef®eceìe yeæ[s keÀece keÀe efvekeÀuee~ ye®®es neefceo ves SkeÀ yetæ{s neefceokeÀe Heeì& Kesuee Lee~ yegefæ{³ee Deceervee, yeeefuekeÀe Deceervee yeve ieF&~ oeceve HewÀueekeÀj neefceo keÀes ogDeeSb osleer peeleer Leer Deewj DeeBKeebs mes DeeBmetkeÀer yeæ[er-yeæ[er yetboW efiejeleer peeleer Leer~

³en keÀneveer meeceeefpekeÀ efJe<ecelee keÀer jsKee keÀes yeæ[s ner menpe {bie mes jsKeebefkeÀle keÀjleer nw, meeLe ner meeLe GmekesÀ nue keÀe YeermebkesÀle osleer nw~ Fmueece mecelee Deewj yejeyejer keÀe Oece& nw~ Jen DeHeves Deveg³eeef³e³eeW mes Oeve, JebMe, peeefle Deeefo efkeÀmeer Yeer o=ef<ì mes íesìs-yeæ[s keÀe Yeso veneR keÀjleeö ``menmee F&oieen vepej Dee³ee~ THej F&ceueer kesÀ Je=#eeW keÀer Ieveer íe³ee nw~ veer®es HekeÌkeÀe HeÀMe& nw, efpeme Hejpeeefpece efyeíe ngDee nw Deewj jespesoejeW keÀer HebefkeÌle³eeb SkeÀ kesÀ Heerís SkeÀ ve peeves keÀneB lekeÀ ®eueer ieF& nQ, HekeÌkeÀer peiele kesÀ veer®es lekeÀ,peneB peeefpece Yeer veneR nw~ veS Deeves Jeeues DeekeÀj Heerís keÀer keÀleej ceW Keæ[s nes peeles nQ, SkeÀ meeLe PegkeÀles nQ Deewj SkeÀ meeLe IegìveebskesÀ yeue yew" peeles nQ... efkeÀlevee DeHetJe& ¢M³e Lee, efpemekeÀer meecetefnkeÀ efJe´À³eeSb, efJemleej Deewj Devevvelee ¿o³e keÀes Þeàe, ieJe& Deewj Deelceevebomes Yej osleer Leer, ceeveeW Yeele=lJe keÀe SkeÀ met$e Fve mecemle DeelceeDeeW keÀes SkeÀ ueæ[er ceW efHejesS ngS nw~''

peerJeve kesÀ melHe#e Hej efJeMJeeme keÀjves Jeeues He´sce®evo peer Fme meceevelee Deewj YeeF&-®eejs kesÀ mecyevOe keÀes pees Oeeefce&keÀ-mlej HejFmueece ceW nw yeæ[er ner me®®eeF& Deewj Devlejbielee mes JeefCe&le keÀjles nQ~ uesefkeÀve Oeeefce&keÀ-mlej Hej HeéHle keÀer ieF& ³en mecelee F&oieen mes yeenjefvekeÀueles ner DeeefLe&keÀ efJe<ecelee mes ìkeÀje peeleer nw Deewj TB®e-veer®e, Deceerj-iejerye keÀe ³eLeeLe& DeHeveer mecHetCe& JetÀjlee (keÀ"esjlee) Deewj kegÀªHeleemes Dee GHeefmLele neslee nw ö GmeceW efpemekeÀer pesye ceW Hewmes nQ, Jen efnb[esues Hej ®eæ{lee nw, ®eefke&À³eeW Hej jsJeæ[er Deewj iegueeye-peecegve Keeleenw~ meyeerue Hej Meye&le Heerlee nw Deewj jbie-efyejbies efKeueewves Kejerolee nw Deewj neefceo pewmee J³eefkeÌle (Gme cesues ceW Ssmes efkeÀleves ner neWies, efpevekeÀerpesye ceW leerve Hewmes Yeer veneR neWies) ueeue®e Yejer vepejeW mes meye kegÀí osKelee nw Deewj DeeefLe&keÀ efJe<ecelee kesÀ DeefYeMeeHe keÀes Pesuelee nw~ keÌ³ee

5


FmekeÀe leelHe³e& ³en veneR nw efkeÀ Oeeefce&keÀ-iebLeeW ceW keÀner ieF& ceeveJeer³e SkeÀlee Deewj mecelee mes mecyeefvOele yeæ[er-yeæ[er yeeleW leLee ceefmpeo (ieg©Üejs,ceefvoj) ³es HeóefMe&le meceevelee Deewj SkeÀlee keÀe jbie DeeefLe&keÀ (Deewj meeceeefpekeÀ) efJe<ecelee keÀs mece#e Deeves Hej yesjbie nes peelee nw~ keÌ³ee ³esleL³e Fme yeele keÀer lejHeÀ mebkesÀle veneR keÀjles efkeÀ Oeeefce&keÀ-mlej Hej efo³ee ie³ee yejeyejer keÀe opee& Gme mece³e lekeÀ yesDemej Deewj yesFceeveernw, peye lekeÀ Gmes meeceeefpekeÀ Deewj DeeefLe&keÀ mlej lekeÀ ueekeÀj Gme Hej Deceue ve efkeÀ³ee peelee~

`F&oieen' keÀneveer yeæ[er ner me®®eeF& kesÀ meeLe peerJeve keÀs kegÀí DeeOeejYetle He´MveeW Deewj cenÊJeHetCe& leL³eeW keÀer Deesj Yeer nceejeO³eeve DeekeÀef<e&le keÀjleer nw, efpememes efkeÀmeer Yeer meceepe keÀe YeefJe<³e yevelee nw~ cesues ceW peeves Jeeues meYeer SkeÀ ner Jeie& kesÀ efveOe&ve efkeÀmeevekesÀ ye®®es nQ~ HeÀke&À efmeHe&À Flevee ner nw efkeÀ GvekesÀ Heeme neefceo mes kegÀí Hewmes p³eeoe nQ~ Hejvleg Jes oes efYevve-efYevve ceveesJe=efÊe³eeW kesÀ He´leerkeÀkesÀ ªHe ceW nceejs meeceves Deeles nQ~ SkeÀ Jeie&-efJe<ecelee keÀer ceej KeeS ngS Gve ceO³eJeieea³e J³eefkeÌle³eeW keÀe He´leerkeÀ nw, efpevnW Leesæ[er meer YeerHetbpeer neefmeue keÀjves Hej Deceerjer kesÀ KJeeye Deeves ueieles nQ ö efnb[esues Hej ®eæ{keÀj nJeeF&-penepe keÀer keÀuHevee keÀjves ueieles nQ~ ®eKeea kesÀIeesæ[s GvnW meebceleer megKe keÀer ³eeo efoueeves ueieles nQ Deewj neefceo pewmes iejerye keÀes ef®eæ{e-ef®eæ{ekeÀj efce"eF& Keeles ngS mJe³eb DeHeves meeLe iegpejerFme efve³eefle keÀe HeéflekeÀej keÀjles nQ~ otmejer lejHeÀ iegoæ[er keÀe ueeue' neefceo nw, pees DeHeveer ³eLeeLe& efmLeefle keÀes Hetjer mepeielee Deewj peeieªkeÀleekesÀ meeLe cenmetme keÀjles ngS, DeHeves meerefcele meeOeveeW kesÀ ceO³e mes SkeÀ Ssmes ceeie& keÀe ®egveeJe keÀjlee nw, pees efoKeeJes Je Deceerjer keÀer lejHeÀve peekeÀj Þece keÀer Deesj peelee nw, efpememes efkeÀmeer Yeer meceepe kesÀ megvenjs YeefJe<³e keÀe efvecee&Ce neslee nw~ neefceo kesÀ meeefLe³eebs keÀe ®egveeJe keÀsJeueGvnW ner le=Hle keÀjlee nw, Hej neefceo keÀe efveëmJeeLe& ®egveeJe Gme yeæt{er Deceervee keÀes le=efHle oslee nw, efpemekeÀer DeeBKeeW cebs efvejern, Meesef<ele ceeveJeleeefmemekeÀleer ngF& vepej Deeleer nw~

Ssmee keÀne peelee nw efkeÀ efkeÀmeer Yeer uesKekeÀ kesÀ uesKeve keÀer meeLe&keÀlee GmeceW nesleer nw efkeÀ Jen pees kegÀí Yeer cenmetme keÀjlee nwDeewj DeHeves j®evee kesÀ ceeO³ece mes pees kegÀí Yeer cenmetme keÀjevee ®eenlee nw, Gmes Hee"keÀ cenmetme keÀjs~ Fme keÀmeewìer Hej ³en keÀneveer efyeukegÀueKejer Glejleer nw~ ³en keÀneveer He´sce®evo keÀer yengle ner cenÊJeHetCe& SJeb mebJesoveMeerue j®eveelcekeÀ GHeueefyOe nw, pees efkeÀmeer Yeer Dee³eg, Jeie&Deewj ceeveefmekeÀ mlej kesÀ Hee"keÀ keÀes SkeÀ meer le=efHle osleer nw~ Dev³e Yee<ee ceW Ssmeer He´sjCeeoe³ekeÀ leLee cece&mHeMeea keÀneefve³eeb veneR efceueleernQ~ yeeue-ceveesefJe%eeve Hej DeeOeeefjle ³en SkeÀ DeefÜleer³e keÀneveer nw~

4. Deveg®ísoë JemlegHejkeÀ He´Mve

Deveg®íso-1Deceervee ves íeleer Heerì ueer~ ³en kewÀmee yesmecePe ueæ[keÀe nw efkeÀ oesHenj ngDee, keÀgí ve Kee³ee ve efHe³ee~ uee³ee

keÌ³eeõ ³en ef®eceìe meejs cesues ceW legPes Deewj keÀesF& ®eerpe ve efceueer, pees ³en ueesns keÀe ef®eceìe G"e uee³ee? neefceo vesDeHejeOeer YeeJe mes keÀneõ legcnejer Gbieefue³eeB leJes mes peue peeleer Leer~ FmeefueS ceQves Gmes efue³ee~ yegefæ{³ee keÀe Je´ÀesOe legjvlemvesn ceW yeoue ie³ee, Deewj mvesn Yeer Jen veneR, pees HeíeuYe neslee nw Deewj DeHeveer meejer keÀmekeÀ MeyoeW ceW efyeKesj oslee nw~Jen cetkeÀ mvesn Lee, Ketye "esme jme Deewj mJeeo mes Yeje ngDee~ ye®®es ceW efkeÀlevee l³eeie, efkeÀlevee meodYeeJe Deewj efkeÀleveeefJeJeskeÀ nw~ otmejeW keÀes efKeueewvee uesles Deewj efce"eF& Keeles osKekeÀj FmekeÀe ceve efkeÀlevee ueue®ee³ee nesiee~ Flevee ]peyle FmesngDee kewÀmes~ JeneB Yeer Fmes DeHeveer yegefæ{³ee oeoer keÀer ³eeo yeveer jner~ Deceervee keÀe ceve ieodieod nes ie³ee~ Deewj Deye SkeÀefJeef®e$e yeele ngF&~ neefceo kesÀ Fme ef®eceìs mes Yeer efJeef®e$e~ ye®®es neefceo ves yetæ{s neefceo keÀe Heeì& Kesuee Lee~ yegefæ{³ee DeceerveeyeeefuekeÀe Deceervee yeve ieF&~ Jen jesves ueieer~ oeceve HewÀueekeÀj neefceo keÀes ogDeeSb osleer peeleer Leer Deewj DeeBmet keÀer yeæ[er-yeæ[er yetbos efiejeleer peeleer Leer~ neefceo FmekeÀe jnm³e keÌ³ee mecePelee? (ieÐe-iebiee (ie), mecHeeokeÀö [e@. Hegjve®evo ìb[ve, [[email protected] Mewueer, He=<"-52)

6


ÒeMve 1. F&oieen mes neefceo Üeje uee³ee ie³ee ef®eceìe osKekeÀj oeoer ceeB keÌ³eeW ogKeer Deewj veejepe nes ieF& LeeR?GÊej ë F&o kesÀ cesues mes neefceo Üeje uee³ee ie³ee ef®eceìe osKekeÀj oeoer ceeB FmeefueS ogKeer Deewj veejepe nes ieF& LeeR efkeÀ Gvnebsves yeæ[er

cegefMkeÀue mes pegìekeÀj kegÀue leerve ner Hewmes neefceo keÀes efo³es Les, leeefkeÀ cesues ceW peekeÀj Dev³e ye®®eeW kesÀ meeLe Jen Yeer F&o keÀerKegefMe³eeb cevee mekesÀ~ kegÀí ceve Hemevo ®eerpeW Kejero mekesÀ, kegÀí ceve-Hemevo ®eerpeW Kee-Heer mekesÀ~ Hejvleg cesues mes ueewìs neefceokesÀ neLe ceW Gve leerveebs HewmeeW mes Kejeroe ngDee ueesns keÀe ef®eceìe peye osKee, lees Jen leæ[He G"er~ F&oieen ieeBJe mes keÀeHeÀer otjerHej Lee, efHeÀj Hewoue Deevee-peevee~ oesHenj Yeer nes ®eueer Leer~ cesues ceW GmekeÀe ve kegÀí Keevee ve Heervee Deewj leerve HewmeeW mes ef®eceìeueskeÀj ®eues Deevee ner Deceervee kesÀ ogKeer Deewj Je´ÀesefOele nesves keÀe keÀejCe yeve ie³ee Lee~ JeemleJe ceW efyeve ceeB-yeeHe kesÀ neefceo keÀesJen DeHeves efpeiej keÀe ìgkeÀæ[e mecePeleer LeeR~ Gmemes yesno H³eej keÀjleer LeeR~

ÒeMve 2. oeoer ceeB kesÀ ogKeer Deewj veejepe nesves Hej He´l³egÊej ceW neefceo ves oeoer ceeB mes keÌ³ee keÀne?GÊej ë oeoer ceeB kesÀ ogKeer Deewj veeje]pe nesves Hej Gmeves DeHeveer oeoer ceeB keÀes ³en keÀnkeÀj mecePee³ee efkeÀö Iej ceW ef®eceìe vener nQ~

peye DeeHe leJes mes jesefì³eeB Gleejleer nQ lees DeeHe kesÀ neLe peue peeles nQ~ Deye DeeHekeÀer Gbieefue³eeB keÀYeer ve peuesieer~ Iej cebs SkeÀkeÀece keÀer ®eerpe Dee ieF&~ Jewmes Yeer efceìdìer keÀs efKeueewves keÀes Kejeroves mes keÌ³ee HeÀe³eoe neslee, Leesæ[er osj ceW ìtì-HetÀì peeles~ jne-efce"eF³eeW keÀe mJeeo, Jen Yeer Leesæ[er osj kesÀ efueS ner neslee~ Hej Fme ef®eceìs mes DeeHe leJee Gleej mekeÀleer nQ, jesefì³eeb meskeÀ mekeÀleernQ~ efkeÀmeer kesÀ Deeie ceebieves Hej ®eguns mes efvekeÀeuekeÀj Gmes Peì-Heì os mekeÀleer nQö ³ener meye mees®ekeÀj ceQ ³en ueesns keÀe ef®eceìeues Dee³ee~

ÒeMve 3. oeoer ceeB keÀe Je´ÀesOe mvesn ceW keÌ³eeW yeoue ie³ee?GÊej ë neefceo mes ³en keÀnves Hej efkeÀ legcnejer GBieefue³eeb jesìer meWkeÀles mece³e ve peueWö FmeefueS ³en ef®eceìe ues Dee³eeö oeoer ceeB

keÀe Je´ÀesOe mvesn ceW yeoue ie³ee~ Jen mees®eves ueieeR ö Fme íesìs mes ye®®es ceW efkeÀlevee l³eeie nw, efkeÀlevee He´sce Deewj meodYeeJeveenw Deewj efkeÀlevee efJeJeskeÀ yegefà nw~ otmejs ye®®eeW keÀes efKeueewves uesles osKe Deewj efce"eF³eeb Keeles osKe FmekeÀe ceve efkeÀlevee ueue®ee³eenesiee~ cesues ceW Yeer Fmes DeHeveer yegefæ{³ee oeoer keÀer ³eeo yeveer jner, GvekeÀer keÀef"veeF³eebs keÀe O³eeve jne, ³en meye mees®ekeÀj DeceerveekeÀe Je´ÀesOe mvesn ceW yeoue ie³ee~ Jen oeceve HewÀueekeÀj Gmes ogDeeSb osleer Deewj GmekesÀ DeeBKeebs mes DeeBmetDeeW keÀer Oeeje yenleer peeleerLeer~

ÒeMve 4. ``ye®®es neefceo ves yetæ{s neefceo keÀe Heeì& Kesuee Lee, yegefæ{³ee Deceervee yeeefuekeÀe Deceervee yeve ieF&''ö HebefkeÌle keÀeDeeMe³e meHe<ì keÀerefpeS?

GÊej ë HeefjefmLeefle³eeB Gce´ veneR osKeleer~ DeveeLe ye®®ee neefceo oeoer ceeB keÀer ieeso ceW HeuekeÀj mece³e mes HetJe& ner HeefjHekeÌJe nes peelee nw~yeæ[s-yeæt{s lees ye®®eeW keÀer mecem³eeDeeW keÀes mecePeles nQ, Hejvleg He´mlegle keÀneveer keÀe vee³ekeÀ neefceo oeoer ceeB keÀer meerceeDeeW keÀes mecePeleenwö Jen jesìer HekeÀeleer nQ, lees GvekeÀe neLe peue peelee nw~ Iej ceW ef®eceìe nw veneR~ Deleë oeoer kesÀ Fme JeemleefJekeÀ keÀef"veeF&kesÀ efvejekeÀjCe keÀe Jen efveM®e³e keÀjlee nw~ Jen oesmleeW kesÀ meeLe F&o keÀs cesues ceW peelee nw~ cesues keÀer lejn-lejn keÀer jbie-efyejbieerKeeves-Heerves Deewj Kesueves keÀer megvoj-megvoj JemlegSb Yeer GmekesÀ o=æ{ efveM®e³e keÀes ve yeoue mekeÀeR~ ³eÐeefHe GmekeÀe ceve ueue®eeleeLee, Hej Gmeves Gme Hej HetCe& efve³eb$eCe jKee~ Jen DeHeves #eefCekeÀ megKe mes p³eeoe oeoer ceeB keÀer keÀef"veeF³eeW kesÀ efvejekeÀjCe keÀescenÊJe osvee Gef®ele mecePee~ FmeerefueS Jen Devleleë Gve leerve Hewmeesb mes ef®eceìe KejerokeÀj Iej JeeefHeme Dee peelee nw~ keÀneveerkesÀ Fme ceesæ[ Hej neefceo SkeÀ yetæ{s Je³emkeÀ keÀer YetefcekeÀe efveYeelee nw~ ³eneB Gmecebs Gve meYeer iegCeebs keÀe meceeJesMe osKee pee mekeÀleenw, pees SkeÀ yeæ[s-yeæt{eW ceW neslee nw~ oeoer Yeer neefceo kesÀ Fme l³eeie, mvesn Deewj mecePeoejer keÀes osKekeÀj ieodieod nes G"eR~Jen Gmes ieeso ceW ueskeÀj SkeÀ íesìer yeeefuekeÀe keÀer lejn HetÀì-HetÀìkeÀj jesves ueieer~ Jen yetæ{er Deceervee mes yeeefuekeÀe yeve ieF& LeeR~

7


ÒeMve 5. neefceo Deewj Dev³e ye®®eeW ceW keÌ³ee Devlej Lee? mHe<ì keÀerefpeS~

GÊej ë yeeuekeÀ neefceo Fme keÀneveer keÀe cegK³e Hee$e nw, Mes<e meYeer ieewCe Hee$e nQ~ keÀneveer Fmeer kesÀ Fo&-efieo& Ietceleer nw~ Jen ®eej-HeeB®emeeue keÀe SkeÀ íesìe ye®®ee nw, Hej GmeceW Je³emkeÀ pewmeer efJeJeskeÀ-yegefà, mecePeoejer Deewj mebJesoveMeeruelee nw~ HeeefjJeeefjkeÀ mvesnDeewj meodYeeJevee nw, leYeer lees Jen oeoer keÀer keÀef"veeF³eeW keÀes mecePeles ngS GmekeÀe efvejekeÀjCe keÀjlee nw~ cesues ceW Jen Deelce-efve³eb$eCe jKeles ngS meeefLe³eeW mes efpeme He´keÀej leke&À-efJeleke&À keÀjlee nw, Gmemes GmekesÀ menveMeeruelee, ®eeleg³e& Deewj yegefà keÀewMeuekeÀe Heefj®e³e efceuelee nw, pees GmekesÀ Dev³e meeefLe³eeW cebs veneR~ Jewmes Yeer neefceo keÀe ®eefj$e yengle ner jes®ekeÀ Deewj HeémebefiekeÀ nw~DeHeves meeefLe³eeW mes Jeeo-efJeJeeo keÀjves ceW GmekeÀer keÀgMeuelee yeæ[s-yetæ{eW pewmeer efoKeleer nw~ Jen nj efmLeefle ceW lespe He´l³eglHevveceefleJeeuee efoKelee nw, peyeefkeÀ GmekesÀ Dev³e meies meeLeer GmekesÀ meeceves yeewves efoKeeF& osles nQ~ ³ener veneR neefceo kesÀ mJeYeeJe ceWiecYeerjlee nw, peyeefkeÀ meeefLe³eebs keÀe ®eefj$e mJeYeeefJekeÀ Deewj yeeue-efJe´À³eeDeeW mes HetCe& nw~ Fme lejn neefceo Deewj GmekesÀ meeefLe³eebsceW yengle HeÀke&À nw~

5. Deveg®ísoë J³eekeÀjCe mes mecyeefvOele He´MveDeye yemleer Ieveer nesves ueieer~ F&oieen peeves JeeueeW keÀer ìesefue³eeb ve]pej Deeves ueieer~ SkeÀ mes SkeÀ Yeæ[keÀerues Jem$e

Henves ngS~ keÀesF& FkeÌkesÀ-leebies Hej meJeej, keÀesF& ceesìj Hej, meYeer Fme ceW yemes, meYeer kesÀ efoueeW ceW Gcebie~ ieéceerCeeW keÀe³en íesìe-mee oue, DeHeveer efJeHevvelee mes yesKeyej, meblees<e-Oew³e& ceW ceieve ®euee pee jne Lee~ ye®®eesb kesÀ efueS veiej keÀermeYeer ®eerpeW DeveesKeer Leer~ efpeme ®eerpe keÀer Deesj leekeÀles, leekeÀles ner jn peeles Deewj Heerís mes yejeyej ne@ve& keÀer DeeJeepe nesvesHej Yeer ve ®esleles~ neefceo lees ceesìj kesÀ veer®es peeles-peeles ye®ee~

menmee F&oieen vepej Dee³ee~ THej F&ceueer kesÀ Ieves Je=#eeW keÀer íe³ee nw~ veer®es HekeÌkeÀe HeÀMe& nw, efpeme Hej peeefpe³eeefyeíe ngDee nw Deewj jes]pesoejeW keÀer HebefkeÌle³eeb SkeÀ kesÀ Heerís SkeÀ ve peeves keÀneB lekeÀ ®eueer ieF& nQ, HekeÌkeÀer peiele kesÀ veer®eslekeÀ, peneB peeefpece Yeer veneR nw~ ³eneb keÀesF& Oeve Deewj Heo veneR osKelee~ F&mueece keÀer efveieen ceW meye yejeyej nQ~ FveieéceerCeebs ves Yeer Jepet efkeÀ³ee Deewj efHeíueer HebefkeÌle ceW Keæ[s nes ie³es, efkeÀlevee megvoj meb®eeueve nw, efkeÀleveer megvoj J³eJemLee~ueeKeeW efmej SkeÀ meeLe efmepeos cebs PegkeÀ peeles nQ, Deewj efHeÀj meyekesÀ meye SkeÀ meeLe Keæ[s nes peeles nQ~ meeLe-meeLe PegkeÀlesnQ Deewj meeLe-meeLe IegìveeW kesÀ yeue yew" peeles nQ~ keÀF& yeej ³ener efJe´À³ee nesleer nw~ pewmes efyepeueer keÀer ueeKeeW yeefÊe³eeB SkeÀmeeLe HeóerHle nes Deewj SkeÀ meeLe yegPe peeSb Deewj ³ener Je´Àce ®euelee jne~ efkeÀlevee DeHetJe& ¢M³e Lee, efpemekeÀer meecetefnkeÀefJe´À³eeSb, efJemleej Deewj Develeblee ¿o³e keÀes Þeàe, ieJe& Deewj Deelceevebo mes Yej osleer Leer, ceeveeW Yeele=lJe keÀe SkeÀ met$eFve mecemle DeelceeDeeW keÀes SkeÀ ueæ[er ceW efHeje³es ngS nw~

ÒeMve 1. efvecveeefueefKele MeyoeW mes GHemeie& Je He´l³e³e efvekeÀeuekeÀj cetue Meyo keÀes Deueie keÀerefpeS~

yesKeyej, HeóerHle, DeHetJe&, meecetefnkeÀ, Yeele=lJe~

GÊej ë (keÀ) yesKeyej (Meyo) = yes (GHemeie&) + Keyej (cetue Meyo)~

(Ke) HeóerHle (Meyo) = He´ (GHemeie&) + oerHle (cetue Meyo)~

(ie) DeHetJe& (Meyo) = De (GHemeie&) + HetJe& (cetue Meyo)~

(Ie) meecetefnkeÀ (Meyo) = mecetn (cetue Meyo) + FkeÀ (He´l³e³e)~

(*) Yeéle=lJe (Meyo) = Yeéle= (cetue Meyo) + lJe (He´l³e³e)~

8


ÒeMve 2. efvecveeefueefKele MeyoeW keÀe keÀes<"keÀ ceW efoS ieS efveoxMe kesÀ Devegmeej DeblejCe keÀerefpeSë

(i) Oeve (efJeMes<eCe)(ii) He´mevve (meb%ee)(iii) megvoj (meb%ee)(iv) meecetefnkeÀ (meb%ee)(v) Deveblelee (efJeMes<eCe)

GÊej ë DeblejCe ö

(i) Oeveer(ii) He´mevvelee(iii) megvojlee(iv) mecetn(v) Deveble

ÒeMve 3. efoS ieS Meyo ³egiceeW ceW ³eespekeÀ ef®eÚ (-) ueiee³eW~

FkeÌkesÀ leeBies, íesìe mee, peeles peeles, meeLe meeLe, peien peien~GÊej ë Meyo-³egiceeW keÀs ³eespekeÀ ef®eÚö

FkeÌkesÀ-leeBies, íesìe-mee, peeles-peeles, meeLe-meeLe, peien-peien

ÒeMve 4. efkeÀvneR HeeB®e JeekeÌ³eeW keÀer Jele&veer J³eekeÀjCe keÀer ¢ef<ì mes Megà keÀerefpeSö(i) íe³ee THej Je=#eeW keÀer Fceueer nw kesÀ Ieves~(ii) ye®®eeW kesÀ ueerS veiej kesÀ meefYe ®eerpeW DeveewefKe efLeb~(iii) menmee F&oieen vepej Dee³eer~(iv) ³eneB keÀesF& Oeve Deewj Heo veneR osKeleer~(v) efveieen keÀer F&mueece meye ceW yejeyej nw~(vi) efkeÀleveer DeHetJe& ¢Me³e Leer~(vii) DeelceeDeeW Fve mecemle keÀes SkeÀ ueæ[er ceevees Yeele=lJe keÀe efHejes³es ngS met$e ceW nwb~

GÊejë Megà-JeekeÌ³eö

(i) THej F&ceueer kesÀ Ieves Je=#eeW keÀer íe³ee nw~(ii) ye®®eeW kesÀ efueS veiej keÀer meYeer ®eerpeW DeveesKeer LeeR~(iii) menmee F&oieen vepej Dee³ee~(iv) ³eneb keÀesF& Oeve Deewj Heo veneR osKelee~(v) Fmueece keÀer efveieen ceW meye yejeyej nw~(vi) efkeÀlevee DeHetJe& ¢M³e Lee~(vii) ceeveeW Ye´ele=lJe keÀe SkeÀ met$e Fve mecemle DeelceeDeeW keÀes SkeÀ ueæ[er ceW efHejes³es ngS nw~

9


F&oieen ë DeY³eemeeLe& He´MveöHe´Mve 1. F&o kesÀ efove ye®®es keÌ³eeW KegMe Les?

He´Mve 2. F&o keÀe l³eewnej kewÀmes cevee³ee peelee nw? efueefKeS~

He´Mve 3. Deceervee keÌ³eeW Goeme Leer~

He´Mve 4. Deceervee keÀes neefceo keÀer ef®evlee keÌ³eeW nes jner LeeR~

He´Mve 5. meeefLe³eeW kesÀ efKeueewves keÀes osKekeÀj neefceo ves efkeÀme He´keÀej DeHeves DeeHe keÀes mecePee³ee?

He´Mve 6. `Deye neefceo DeHeveer oeoer keÀer ieeso ceW meeslee nw Deewj Glevee ner He´mevve nw~' neefceo keÌ³eeW He´mevve Lee?

He´Mve 7. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ GHemeie& Deewj He´l³e³e Deueie keÀjkesÀ efueefKeSö

yeoveeceer, Depes³e, ve³eeHeve, Heýeue, mJeYeeefJekeÀ, ueeue®eer, DeYeeefieve, HeÝeeefJele, Deveefievele, yeslegkeÀer, efJeOeceea~

He´Mve 8. efvecveefueefKele efJeMes<eCeeW mes meb%ee SJeb meb%ee mes efJeMes<eCe yeveeFSëö

keÀeuHeefvekeÀ, Ketyemetjleer, IeelekeÀ, jbieerve, DeHejeOe, ueeue®e, Je´ÀesefOele, mJeeefo<ì, mvesn, DeelebkeÀ, ®eeueekeÀ,HeÝeeJe, efJeJeskeÀ, yeneogj, efJeOeceea Deeefo~

He´Mve 9. efvecveefueefKele MeyoeW keÀer Jele&veer Megà keÀerefpeSë

meefyeue, ceerpeepe, He´leer<"evetkegÀue, Meu³eJe´Àer³ee, MeeHeÀe, ®egæ[erneefjve, ceJesmeerKeevee, He´LekeÀ, Ye=ele=lJe, keÀueHevee, KegyeMegjle~

He´Mve 10. efvecveefueefKele cegneJejeW keÀe DeLe& efueKekeÀj DeHeves JeekeÌ³e ceW He´³eesie keÀerefpeSë

íkeÌkesÀ ítì peevee, yeeue yeekeÀe veneR keÀj mekeÀvee, cegBn ígHeevee, HewjeW ceW HebKe ueievee, Guuet yeveevee, PeKe ceejvee, ceBgn ®egjevee,DeeBKeeW leues DebOesje íe peevee Deeefo~

veesìö ³es He´Mve DeY³eemeeLe& efoS ie³es nQ~ Hee" keÀer mene³elee mes FvnW lew³eej keÀj ueW~

10


(ii) ogKe keÀe DeefOekeÀej(³eMeHeeue)

-[e@. meercee pewve

³eMeHeeue efnvoer kesÀ ³eMemJeer keÀLeekeÀej, GHev³eemekeÀej, efveyevOekeÀej Deewj He$ekeÀej nQ~ ceekeÌme&Jeeoer peerJeve-oMe&ve mes HeÝeeefJeleHeíeefleJeeoer j®eveekeÀejeW ceW ³eMeHeeue keÀe Devev³e mLeeve nw~ ³eMeHeeue keÀes He´sce®evo HejcHeje keÀe keÀneveerkeÀej ceevee peelee nw leLeeefHe GvekeÀerkeÀneefve³eeW keÀer efvepeer efJeMes<elee nw~ GvnW Fme HejcHeje keÀe FmeefueS ceevee pee mekeÀlee nw efkeÀ FmekeÀer j®evee HeéfJe´À³ee keÀs cetue ceW pees peerJeve-yeesOe nw Jen meceef<ì-ef®evleve mes HeÝeeefJele nw~ ³eMeHeeue ves DeeOegefvekeÀlee keÀer ®egveewleer keÀes YeeweflekeÀJeeo kesÀ Jew®eeefjkeÀ Oejeleue Hej mJeerkeÀej efkeÀ³eenw~

³eMeHeeue keÀe pevce meved 1803 ceW efHeÀjespeHegj íeJeveer cebs Hebpeeye cebs ngDee Lee~ HeefjJeej keÀer DeeefLe&keÀ efmLeefle keÀcepeesj nesves kesÀkeÀejCe FvekeÀer efMe#ee efJeefOeHetJe&keÀ veneR ngF&~ ³egJeeJemLee lekeÀ Deeles-Deeles Jes Je´ÀeefvlekeÀejer ieefleefJeefOe³eeW ceW mebueive nes ie³es~ ³eMeHeeue keÀe IejsuetJeeleeJejCe Dee³e&meceepeer Lee Deewj yeenjer JeeleeJejCe ceW ieeBOeer keÀe HeÝeeJe Lee~ Fve oesveeW mes DeHeves mJeYeeJe kesÀ DevegketÀue ®eeræpes ieńCe keÀerHejvleg peneB ³es Je´ÀeefvlekeÀejer Tpee& kesÀ Deeæ[s DeeS JeneB FvnW íesæ[ efo³ee~ Fmeer mece³e Yeiele efmebn, megKeosJe, yeesnje, ®evêMesKej DeeæpeeokeÀs meeLe efceuekeÀj ke´ÀeefvlekeÀejer keÀe³eeX ceW KeguekeÀj Yeeie efue³ee~ Fmeer efJe®eejOeeje kesÀ He´®eej kesÀ efueS GvneWves efJeHueJe' veecekeÀ He$e keÀe mecHeeoveefkeÀ³ee~ Jes `veJepeJeeve' Yeejleer³e meYee kesÀ meom³e yeve ie³es Deewj Je´Àeefvle kesÀ HeLe Hej Deie´mej ngS~ meved 1931 ceW ®evêMesKej DeeæpeeokesÀ ceejs peeves Hej Jes efnvogmleeve meceepeJeeoer He´peelev$e mesvee' kesÀ mesveeHeefle efve³egkeÌle ngS~ 1932 ceW Fueeneyeeo ceW GvekeÀer efiejHeÌleejer ngF&~DeepeerJeve keÀejeJeeme keÀer meæpee megveeF& ieF& Deewj 1938 ceW efjne keÀj efo³es ie³es~ lelHeM®eele peerJeveHe³e&vle Jes uesKeve keÀe³e& cebs mebueive jns~

j®eveeSBkeÀneveer mebień ö efHebpejs keÀer Gæ[eve, Jees ogefve³ee, %eeveoeve, DeefYeMeHle, leke&À keÀe letHeÀeve, YemceeJe=le ef®eveieejer, HetÀueeW keÀe kegÀlee&,

Oece&³egà, GÊejeefOekeÀejer, ef®e$e keÀe Meer<e&keÀ, legceves keÌ³eeW keÀne Lee, ceQ megvoj ntB, GÊeceer keÀer ceeB, Dees YewjJeer, me®e yeesueves keÀer Yetue, Ke®®ejDeewj Deeoceer, YetKe keÀs leerve efove, uewcHeMes[~

GHev³eeme ö oeoe keÀecejs[, osMeêesner, efoJ³ee, Heeìea keÀecejs[, ceveg<³e keÀs ªHe, Deefcelee, Pet"e me®e (oes Yeeie), yeejn IeCìs,DeHmeje keÀe MeeHe, keÌ³eeW HeÀBmes?, cesjer lesjer GmekeÀer yeele~

veeìkeÀ ö veMes-veMes keÀer yeele

efveyevOe mebień ö v³ee³e keÀe mebIe<e&, yeele yeele ceW yeele, peie keÀe cegpeje, osKee-mees®ee-mecePee, ®ekeÌkeÀj keÌueye~

³ee$ee Je=Êeevle SJeb mebmcejCe ö efmebneJeueeskeÀve (leerve Yeeie), yeeryeer pees keÀnleer nQ-cesje ®esnje jesyeeruee nw, ueesns keÀer oerJeejkesÀ oesveeW Deesj, jen yeerleer, mJeieexÐeeve, efyevee meeBHe~

efmeàevle ie´vLe ö ceekeÌme&Jeeo, ieeBOeerJeeo keÀer MeJe Hejer#ee, jece jep³e keÀer keÀLee~

11


HegjmkeÀej ö meeefnl³e mesvee kesÀ efueS jerJeeb mejkeÀej Üeje meved 1955 ceW osJe HegjmkeÀej, meesefJe³ele uewC[ met®evee efJeYeeie Üeje meved 1970ceW meesefJe³ele uewC[ HegjmkeÀej, efnvoer meeefnl³e meccesueve He´³eeie mes meved 1971 ceW cebieuee He´meeo Heeefjleesef<ekeÀ, Yeejle mejkeÀej keÀer Deesj mesHeodce Yet<eCe GHeeefOe~

³eMeHeeue keÀe uesKeve DeHeves Je´ÀeefvlekeÀejer efJe®eejeW SJeb ceekeÌme&Jeeoer efve<"e kesÀ keÀejCe meceepe mes keÀìe ngDee veneR nw~ JemlegleëGvneWves Hesce®evo keÀer meceepeesvcegKeer keÀLeeOeeje keÀes ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejeOeeje mes mece=à keÀjles ngS efJekeÀefmele efkeÀ³ee~ Hesce®evo kesÀ HeM®eele efnvoerkeÀLee meeefnl³e Hej oes efJe®eej HeĆeeefue³eeW keÀe HeÝeeJe Heæ[e~ SkeÀ ceekeÌme&Jeeo Deewj otmejer ceveesefJeMues<eCeJeeo~ ceekeÌme&Jeeo keÀes DeHevee He´sjCeemeésle yeveeves Jeeueer meeceeefpekeÀ meceepeJeeoer keÀLeeOeeje kesÀ ³eMeHeeue HeéfleefveefOe j®eveekeÀej nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ meceepe DeHeveer Hetjer MeefkeÌle³eeW,mebieefle³eeW, meerceeDeeW, DevleefJe&jesOeeW kesÀ meeLe ³eMeHeeue kesÀ meeefnl³e ceW efoKeueeF& Heæ[lee nw~

³eMeHeeue DeHeveer keÀneefve³eeW ceW meeceeefpekeÀ ³eLeeLe& kesÀ efJeue#eCe ê<ìe kesÀ ªHe ceW nceejs mece#e Deeles nQ~ ³eneB peerJeve keÀer SsmeerkeÀlejves efceueleer nQ efpevecebs ³eLeeLe& kesÀ DevleefJe&jesOe Deewj JewefMe<ìd³e IeveerYetle ªHe ceW meekeÀej nes ie³es nQ~ ³eMeHeeue J³eJemLeeiele HeefjJele&vemeeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepeveereflekeÀõkeÀer peªjle keÀes ieeæ{s jbieeW mes jsKeebefkeÀle keÀjles nQ Deewj Fme HeefjJele&ve keÀer efoMee keÀes ceekeÌme&JeeoerefJe®eejOeeje kesÀ DeeueeskeÀ ceW jsKeebefkeÀle keÀjles ®eueles nQ~

meejebMe öògKe keÀe DeefOekeÀej' j®evee ³eMeHeeue Üeje jef®ele nw~ ògKe keÀe DeefOekeÀej' j®evee kesÀ ceeO³ece mes uesKekeÀ meceepe ceW J³eeHle

Jeie&Yeso keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjvee ®eenlee nw~ ogKe Oeveer-efveOe&ve meYeer Hej Deelee nw Hejvleg DevegYeJe keÀjvee Deewj J³ekeÌle keÀjvee meYeer keÀer DeefOekeÀejmeercee ceW veneR Deelee~ Oeveer Jeie& kesÀ Heeme Flevee DeJekeÀeMe nw efkeÀ Jen DeHeves ogKe keÀes cenerveeW efue³es yew"e jns Hejvleg efveOe&ve J³eefkeÌle kesÀHeeme oes efoveeW keÀe Yeer DeJekeÀeMe veneR neslee~ Jen oes efove Yeer DeHeves MeeskeÀ ceW [tyee yew"e veneR jn mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ GmekeÀs peerJeve keÀerHeefjefmLeefle³eeB Gmes ³en Fpee]pele veneR osleer efkeÀ Jen cegBn ueHesìkeÀj DeeBmet yenelee jns keÌ³eeWefkeÀ DeHeves ner veneR yeefukeÀ HeefjJeej kesÀ Hesì keÀerYetKe Gmes keÀece Hej peeves keÀes efJeJeMe keÀjleer nw efpememes GvekeÀer YetKe Meevle nes mekesÀ~

peerJeve kesÀ efJeYeso keÀes mecePeves kesÀ efueS uesKekeÀ peerJeve mes SkeÀ ¢M³e G"elee nw Deewj Gmes Hee"keÀeW kesÀ meeceves meekeÀej keÀjleenw~ SkeÀ DeOesæ[ Gce´ keÀer Deewjle DeHeves meeceves [efue³ee ceW Deewj æpeceerve Hej kegÀí Kejyetæpes jKes ngS yew"er nw~ Hejvleg GvnW Kejeroves kesÀ efueSkeÀesF& Deeies veneR yeæ{lee keÌ³eeWefkeÀ Jen IegìveeW ceW cegBn efíHee³es æHeÀHeÀkeÀ-æHeÀHeÀkeÀ keÀj jes jner nw~ jesves keÀe keÀejCe nw - efHeíues ner efove GmekesÀpeJeeve yesìs keÀer ceewle~ Hejvleg peJeeve yesìs keÀer ceewle ner DekesÀuee keÀejCe veneR nw, keÀejCe nw GmekeÀer efJeJeMelee efpemekesÀ lenle Gmes yesìs keÀeref®elee keÀer Deefive "b[er nesves mes Henues ner yeeæpeej ceW Deevee Heæ[lee nw~ keÀejCe nw ueesieeW kesÀ leeves, pees Gmes megveves Heæ[ jns nQ efkeÀ ``keÌ³eeæpeceevee nw? peJeeve ueæ[kesÀ keÀes cejs SkeÀ efove veneR yeerlee Deewj ³en yesn³ee ogkeÀeve ueiee kesÀ yew"er nw?'' ³ee otmeje leevee ``Dejs, pewmeerveer³ele nesleer nw Deuuee Yeer Jewmeer ner yejkeÌkeÀle oslee nw~'' leermejs Üeje keÀne peevee- ``Dejs Fve ueesieeW keÀe keÌ³ee? ³en keÀceerves ueesie ìgkeÀæ[sHej peeve osles nQ~'' ogkeÀeve keÀe ueeuee keÀnlee nw - ``FvekesÀ efueS cejs-efpe³es keÀe keÀesF& DeLe& ve nes, Hej otmejs kesÀ Oece&-F&ceeve keÀe lees O³eevejKevee ®eeefnS~ cejves Hej lesjn efove keÀe metlekeÀ neslee nw, keÀesF& Fmemes KejerokeÀj Kejyetæpee Kee ues lees GmekeÀe lees Oece& Ye´<ì nes peeSieevee~''

peye GmekesÀ yeejs ceW Hetíe ie³ee lees ceeuetce ngDee efkeÀ GmekeÀe SkeÀ peJeeve yesìe Lee pees Leesæ[er meer æpeceerve Hej Kesleer-yeeæ[er keÀjkesÀpeerJeve ®eueelee Lee, yeeæpeej ceW KejyetæpeeW keÀes yes®ekeÀj jesæpeer-jesìer ®eueelee Lee Hejvleg efHeíues efove Kesle ceW SkeÀ meHe& Hej HeeBJe Heæ[ves Hej GmeveskeÀeì Kee³ee, meeje æpenj Mejerj ceW HewÀue ie³ee~ DeesPee keÀes yegueekeÀj Peeæ[vee-HetbÀkeÀvee efkeÀ³ee ie³ee~ veeieosJe keÀer Hetpee keÀer ieF&~ Iej keÀe meejeDeveepe oeve-oef#eCee ceW Kelce nes ie³ee~ F&MJej mes ³ee®evee Yeer keÀer ieF& Hejvleg kegÀí keÀejiej meeefyele ve ngDee Deewj ueæ[keÀe ®eue yemee~

12


efpevoe Deeoceer HeÀìsneue Yeer jn mekeÀlee nw Hejvleg cegox keÀes lees oes iepe ®eeoj ®eeefnS ner, mees yepeepe keÀer ogkeÀeve mes keÀHeæ[euee³ee ie³ee Deewj Fme lejn ceeB kesÀ kebÀieve, Iej keÀe meeceeve, Gmes efJeoe keÀjves ceW ®eues ie³es~ uesefkeÀve Hesì keÀer Deeie ogKe keÀs DeeBmet yenevesmes Leesæ[s ner yegPeleer nw~ ye®®eebs keÀes lees Kejyetæpes keÀeìkeÀj efKeuee efo³es Hejvleg yesìs keÀer yent yegKeej kesÀ keÀejCe leHe jner Leer GmekesÀ efueS keÀesF&keÌ³ee keÀjs? yesìs keÀs DeYeeJe ceW keÀesF& GOeej Yeer osves keÀes lew³eej veneR~ mees yegefæ{³ee jesles-jesles Kejyetæpes [efue³ee ceW mecesìkeÀj yeeæpeej keÀer Deesj®eueer Hejvleg ogKe keÀs keÀejCe DeeBmet Lece veneR jns Les~ FmeefueS æHeÀHeÀkeÀ-æHeÀHeÀkeÀ keÀj jes jner Leer~ Deewj ueesie Gmes HelLej efoue keÀnkeÀj ieeefue³eeBos jns Les~

³en ¢M³e uesKekeÀ kesÀ mebJesoveMeerue ceve keÀes efYeiees oslee nw Hejvleg GmekeÀer meeceeefpekeÀ nwefme³ele, megvoj HeesMeekeÀ GmekesÀ HewjeW ceWæpebpeerj [eue osleer nw Deewj Jen Deeies yeæ{keÀj ve lees GmekesÀ yeejs ceW kegÀí Hetí Heelee nw Deewj ve ner menevegYetefle DeefYeJ³ekeÌle keÀj Heelee nwHejvleg efHeíues meeue Heæ[esme ceW ner Ieefìle Gme Ieìvee mes Fme Ieìvee keÀer leguevee keÀjlee nw efpemeceW Heg$e keÀer ce=l³eg kesÀ MeeskeÀ ceW ceeB {eF& cenerveslekeÀ Hebueie mes ve G" mekeÀer, yeej-yeej cetef®í&le nes peeleer ³ee cet®íe& ve Yeer Dee³es lees DeeBKeeW mes efvejvlej DeeBmet yenles jnles~ Heg$e lees ie³eener ceeB keÀer neuele Yeer Fleveer Mees®eveer³e nes ieF& efkeÀ oes-oes [e@keÌìj GmekeÀe O³eeve jKeves kesÀ efueS efvejvlej ceewpeto jnles~ ceeB keÀer Fme DeJemLeekeÀes osKekeÀj Menj Yej Gme ogKe mes êefJele Lee~

He´Mve G"lee nw efkeÀ keÌ³ee Gme iejerye ceeB keÀe ogKe keÀce Lee, keÌ³ee Jen Oeveer ceefnuee Heg$e efJe³eesie ceW DeefOekeÀ MeeskeÀelegj Leer~ Mee³eoveneR keÌ³eeWefkeÀ GmekeÀer ceeB keÀe ogKe efÜiegefCele nes peelee nw pees ®eej-efove Heg$e keÀs MeeskeÀ cesb DeeBmet Yeer veneR yene mekeÀer~ peerJeve keÀer keÀ"esjme®®eeF& Gmemes ogKeer nesves keÀe Yeer DeefOekeÀej íerve uesleer nw Deewj Gmes efJeJeMe neskeÀj Hesì Yejves kesÀ efueS efyeueKeles ye®®eeW keÀer YetKe efceìeveskeÀs efueS Deewj yegKeej mes leHeles yent kesÀ Fueepe kesÀ efueS ceve cemeesmekeÀj, efoue Hej HelLej jKekeÀj yeeæpeej keÀer Deesj efvekeÀuevee Heæ[lee nw~uesKekeÀ keÀnlee nw efkeÀ iece ceveeves kesÀ efueS, MeeskeÀ keÀjves keÀs efueS Yeer megefJeOeeDeeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ Deleë ogKeer nesves keÀe DeefOekeÀejmeyekeÀe veneR neslee, ³en nækeÀ Yeer Mee³eo mecHevve-Jeie& keÀer yeHeewleer nw~

uesKekeÀ Fme efveyevOe kesÀ ceeO³ece mes Deepe kesÀ mebJesove Metv³e nesles pee jns meceepe Hej ¢ef<ì [euelee nw~ ³en meceepe peneB TB®e-veer®e cebs Devlej keÀj GvekesÀ ogKe mes êefJele neslee nw JeneR J³eefkeÌle keÀer efJeJeMelee keÀes ve mecePekeÀj meceepe ceW J³eeHle ©efæ{³eeW-HejcHejeDeeW keÀerogneF& oslee nw~ Gmes Fme yeele mes keÀesF& celeueye veneR efkeÀ keÀewve efkeÀve HeefjefmLeefle³eeW keÀe meecevee keÀj jne nw~

cegK³e efJe®eej-efyevog1. HeesMeekeÀ ner Jen DeeOeej-efyevog nw pees ceveg<³e keÀe Jeie& ³ee ÞesCeer efveefM®ele keÀjleer nw~

2. meceepe ceW HeesMeekeÀ keÀe Deefle cenÊJe nw keÌ³eeWefkeÀ GmekesÀ DeefOekeÀej ³ee opex keÀes Jener efveefce&le keÀjleer nw~

3. keÀYeer-keÀYeer JesMeYet<ee J³eefkeÌle keÀs efJekeÀeme kesÀ efueS yengle mes jemles Keesue osleer nw~

4. keÀYeer-keÀYeer HeesMeekeÀ Hewj keÀer æpebpeerj Yeer yeve peeleer nw keÌ³eeWefkeÀ nce efve®eueer ÞesefCe³eeW kesÀ J³eefkeÌle kesÀ He´efle PegkeÀkeÀj GmekesÀ ceve keÀe YeeJe,ogKe-oo& mecePeves ceW mJe³eb keÀes Demene³e mecePeles nQ~

5. keÀìer ngF& Hebleie pewmes nJee kesÀ Yeej kesÀ keÀejCe menmee ner Yetefce Hej veneR Dee efiejleer Gmeer He´keÀej megvoj, meg©ef®eHetCe& JesMeYet<ee nceWkegÀí HeefjefmLeefle³eeWJeMe PegkeÀves mes jeskeÀleer nw~

6. J³eefkeÌle keÀer veer³ele pewmeer nesleer nw, F&MJej Jewmeer ner yejkeÌkeÀle oslee nw~

7. efveOe&ve J³eefkeÌle keÀe yesìe-yesìer, Oece&-F&ceeve meye jesìer keÀe ìgkeÀæ[e nw~

13


8. peJeeve yesìs kesÀ cejves Hej lesjn efove keÀe metlekeÀ neslee nw, ³eefo keÀesF& FmekesÀ Üeje yes®es ie³es Kejyetæpes Kee ues lees GmekeÀe lees F&ceeveOece& ve<ì nes peeSiee~

9. peJeeve yesìs keÀes meHe& Üeje keÀeìs peeves Hej F&MJej mes HeéLe&vee keÀer ieF& Hejvleg Jen SkeÀ yeej ®egHe ngDee lees efHeÀj ve yeesuee~

10. peye lekeÀ J³eefkeÌle efæpevoe nw Jen efyevee Jem$eeW kesÀ ³ee HeÀìsneue jn mekeÀlee nw Hejvleg cegox keÀes lees vebiee efJeoe veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee~

11. yesìs keÀer efJeoe keÀs meeLe-meeLe YeieJeeve Yeer efJeoe nes ie³ee Deewj Iej keÀer ®etveer Yetmeer Yeer Gmes efJeoe keÀjves ceW ®eueer ieF&~

12. yesìs keÀs efyevee, Iej keÀer Deeceoveer keÀe æpeefj³ee Kees peeves Hej keÀesF& GvnW oes Hewmes GOeej osves Jeeuee Yeer veneR Lee~

13. peye ceve keÀes kegÀí metPelee veneR lees yes®ewveer kesÀ keÀejCe keÀoce Deewj lesæpe nes peeles nQ~

14. F&MJej ves meYeer J³eefkeÌle³eeW keÀes ogKeer nesves keÀe DeefOekeÀej veneR efo³ee, Jeie&-Yeso keÀer KeeF& ³en DeefOekeÀej Yeer kegÀí efJeMes<e ueesieebs keÀesner osleer nw~

15. MeeskeÀ keÀjves kesÀ efueS, iece ceveeves kesÀ efueS keÀceesyesMe kegÀí megefJeOeeDeeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~

Deveg®íso ë JemlegHejkeÀ He´Mve

Deveg®íso-1HeesMeekeÀ ceveg<³e keÀes efJeefYevve ÞesefCe³eebs cebs yeeBìves Jeeueer meercee nw~ HeesMeekeÀ ner meceepe ceW ceveg<³e keÀe DeefOekeÀej

Deewj GmekeÀe opee& efveefM®ele keÀjleer nw~ Jen nceejs efueS DeveskeÀ yevo ojJeepes Keesue osleer nw~ Hejvleg keÀYeer Ssmeer HeefjefmLeefleDee peeleer nw peye nce veer®es PegkeÀkeÀj meceepe keÀer efve®eueer ÞesefCe³eeW keÀer DevegYetefle keÀes mecePevee ®eenles nQ, Gme mece³e JenHeesMeekeÀ ner yevOeve Deewj Hewj keÀer yesæ[er yeve peeleer nw~ pewmes Jee³eg keÀer uenjW keÀìer ngF& Hebleie keÀes menmee Yetefce Hej veneR efiejpeeves oWleer, Gmeer lejn Keeme HeefjefmLeefle³eebs ceW nceejer HeesMeekeÀ nceW PegkeÀves mes jeskeÀs jnleer nw~ (ieÐe yeesOe, mecHeeokeÀ ö[e@. jepe YeejÜepe, [e@. nsceJeleer Mecee&~ He=<"-25)

ÒeMve 1. HeesMeekeÀ ceveg<³e keÀes efJeefYevve ÞesefCe³eebs cebs yeeBìves Jeeueer meercee keÌ³eeW nw?

GÊej ë keÀesF& ceveg<³e peye otmejs J³eefkeÌle mes efceuelee nw lees meJe&He´Lece GmekeÀer o=ef<ì GmekeÀer JesMeYet<ee Hej ner Heæ[leer nw Deewj Gmeer keÀeHeÝeeJe meJe&He´Lece Gme Hej Heæ[lee nw, Jener Gmes DeekeÀef<e&le Yeer keÀjlee nw~ megmebmke=Àle {bie mes megmeefppele J³eefkeÌle keÀes osKekeÀj GmesefkeÀmeer TB®es Iejeves keÀe Deewj yeslejleerye {bie mes HeesMeekeÀ Henveves Jeeues J³eefkeÌle keÀes nce DeveHeæ{, iebJeej Deewj efvecve ÞesCeer keÀeceeveves ueieles nQ~ Deleë ³en keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ HeesMeekeÀ ner Jen ceeO³ece nw pees ceveg<³e keÀer ÞesefCe³eeW keÀe efveOee&jCe keÀjleernw~

ÒeMve 2. HeesMeekeÀ nceejs efueS DeveskeÀ yevo ojJeeæpes kewÀmes Keesue osleer nw?

GÊej ë He´l³eskeÀ J³eefkeÌle keÀer He´Lece ê<ìd³ee ner SkeÀ íefJe yeveleer nw Deewj Jen yengOee GmekeÀer HeesMeekeÀ, JesMeYet<ee kesÀ keÀejCe yeveleer nw~keÀYeer-keÀYeer J³eefkeÌle yengle ³eesi³e ve nesles ngS Yeer DeHeveer meg©ef®e mecHevvelee SJeb megmebmke=Àlelee keÀs keÀejCe SkeÀ efJeMes<e HeÝeeJeíesæ[lee nw~ Jener HeesMeekeÀ SJeb meg©ef®e, GmekesÀ efJekeÀeme kesÀ jemles Keesue osleer nw~ efpeme Heo, efpeme mecceeve keÀes Jen DeHeveer³eesi³elee kesÀ yeueyetles neefmeue vener keÀj mekeÀlee Lee, Jen Gmes DeHeveer HeesMeekeÀ SJeb JesMeYet<ee keÀer yeoewuele efceue peelee nw~ DeleëkeÀne peelee nw efkeÀ HeesMeekeÀ nceejs efueS yevo ojJeepeeW keÀes Keesue osleer nw~

14


ÒeMve 3. HeesMeekeÀ yevOeve ³ee HewjeW keÀer yesæ[er kewÀmes yeve peeleer nw?

GÊej ë HeesMeekeÀ efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀe `mìsìme efmecyeue' nesleer nw Deewj J³eefkeÌle Gmeer kesÀ Devegmeej Dee®ejCe keÀjves kesÀ efueS cepeyetj nesleenw~ HeesMeekeÀ ner efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀ Jeie& Deewj ÞesCeer keÀe efveOee&jkeÀ nesleer nw Gme Jeie& keÀer Heéfle<"e Deewj mecceeve mes veer®es GlejkeÀj efve®eueer ÞesCeer keÀs J³eefkeÌle kesÀ Heéfle menevegYetefle HeóefMe&le keÀjles ngS Gme mecceeve SJeb Heéfle<"e Hej DeeB®e Deeleer nw DeleëJ³eefkeÌle DeHeveer Heéfle<"e SJeb mecceeve keÀes yejkeÀjej jKeves kesÀ efueS efvecve ÞesCeer kesÀ J³eefkeÌle kesÀ Heeme peekeÀj GmekesÀ ogKe ceWmenevegYetefle efoKeueeves mes keÀlejelee nw~ Deleë keÀne peelee nw efkeÀ HeesMeekeÀ ner J³eefkeÌle keÀs HewjeW keÀer yesefæ[³eeB yeve peeleer nw~

ÒeMve 4. Jee³eg keÀer uenjeW Deewj HeesMeekeÀ keÀer leguevee uesKekeÀ keÌ³eebs keÀjlee nw?

GÊej ë Jee³eg keÀer uenjeW SJeb HeesMeekeÀ ceW yengle meec³e nw~ nJee cebs uenjeleer Hebleie peye keÀì peeleer nw lees menmee ner Yetefce Hej veneR efiejpeeleer, nJee keÀer uenjW Gmes menmee Oejleer Hej efiejves mes ye®ee uesleer nQ Gmeer He´keÀej nceejer HeesMeekeÀ nceW SkeÀ efJeMes<e efmLeefle ceWHengB®ee osleer nw, peneB mes veer®es Glejvee nceejs efueS mecYeJe veneR neslee~ HeesMeekeÀ meceepe ceW nceeje SkeÀ mLeeve efveOee&efjle keÀjleernw Deewj Gmeer efmLeefle ceW, Gmeer mecceevepevekeÀ efmLeefle ceW nce yeves jnvee ®eenles nQ~ Hejvleg keÀYeer-keÀYeer peye nceejs ceve ceW efkeÀmeerkeÀs Heéfle o³ee Deewj menevegYetefle keÀe YeeJe Yeer peielee nw lees DeHeveer meeceeefpekeÀ efmLeefle kesÀ keÀejCe nce Ssmee veneR keÀj Heeles~ HeesMeekeÀkeÌ³eeWefkeÀ nceejer meeceeefpekeÀ nwefme³ele keÀer He´leerkeÀ nesleer nw Deleë Jen nceW GvekesÀ Heéfle PegkeÀves mes jeskesÀ jKeleer nw~

ÒeMve 5. efvecveefueefKele cegneJejeW keÀe DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeS~

(1) yevo ojJeeæpes Keesuevee~

(2) Hewj keÀer yesæ[er yevevee~

GÊej ë (1) efJekeÀeme keÀe ceeie& He´Memle keÀjvee~

(2) ceeie& keÀer yeeOee yevevee~

Deveg®íso-2``ceeB yeeJeueer neskeÀj DeesPee keÀes yeguee ueeF&~ Peeæ[vee-HetbÀkeÀvee ngDee~ veeieosJe keÀer Hetpee ngF&~ Hetpee cebs oeve-

oef#eCee ®eeefnS~ Iej ceW pees kegÀí Deeìe Deewj Deveepe Lee, oeve-oef#eCee cebs G" ie³ee~ ceeB, yent Deewj ye®®es YeieJeeve mesefueHeì-efueHeìkeÀj jes³es Hej YeieJeeve pees SkeÀ oHesÀ ®egHe ngDee lees efHeÀj ve yeesuee~ meHe& kesÀ efJe<e mes GmekeÀe meye yeove keÀeueeHeæ[ ie³ee~''(ieÐe yeesOe, mecHeeokeÀ- [e@. jepe YeejÜepe, [e@. nsceJeleer Mecee&~ He=<"-26)

ÒeMve 1. He´mlegle Deveg®íso ceW J³ekeÌle DeemLee Deewj efJeMJeeme meceepe kesÀ efkeÀme Jeie& keÀer Deesj mebkeÀsle keÀjles nQ?GÊej ë yegefæ{³ee kesÀ yesìs keÀes peye meHe& ves keÀeì Kee³ee lees Jen efkeÀmeer [e@keÌìj kesÀ Heeme Fueepe kesÀ efueS veneR ieF& Jejved DeesPee kesÀ Heeme

ieF&~ Gmeves Peeæ[e-HetbÀkeÀe~ cev$e Heæ{s~ veeieosJe keÀer Yeer Hetpee keÀer ieF&~ Yeejleer³e meceepe ceW pees efve®euee leyekeÀe nw Jen Fmeer He´keÀejkesÀ Peeæ[-HebtÀkeÀ cebs DeefOekeÀ efJeMJeeme jKelee nw~ Deleë mJeemL³e mecyevOeer keÀesF& Yeer efJeHeefÊe Deeves Hej Jen [e@keÌìj kesÀ Heeme veneRJejved DeesPeeDeeW kesÀ Heeme peelee nw keÌ³eeWefkeÀ GvekesÀ efJeMJeeme, GvekeÀer mecePe Gvnbs ³ener keÀjves keÀs efueS He´sefjle keÀjleer nw~ DeleëHe´mlegle Deveg®íso ceW efpeme DeemLee-efJeMJeeme keÀe Heefj®e³e efceuelee nw Jen efvecve Jeie& Üeje J³ekeÌle DeemLee-efJeMJeeme nw~

ÒeMve 2. `ceeB, yent Deewj ye®®es YeieJeeve mes efueHeì-efueHeìkeÀj jes³es Hej YeieJeeve pees SkeÀ oæHesÀ ®egHe ngDee lees efHeÀj veyeesuee~' HebefkeÌle keÀe DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeS~

15


GÊej ë peJeeve yesìs keÀes meHe& keÀs Üeje keÀeìves kesÀ HeM®eele ceeB, yesìs keÀer yent Deewj ye®®eebs meYeer ves F&MJej mes HeéLe&vee keÀer~ YeieJeeve kesÀHewj HekeÀæ[ efue³es, GmekesÀ meeceves jesles jns, efieæ[efieæ[eles jns uesefkeÀve yesìs keÀer ceewle kesÀ ªHe cebs F&MJej ves SkeÀ yeej cegBn ceesæ[elees ceesæ[ ner efue³ee~ efHeÀj Gve Hej Gmes o³ee ner veneR DeeF&, efHeÀj Gmeves Gvemes meerOes cegBn yeele ner veneR keÀer~ keÀnves keÀe DeLe&nw efkeÀ yesìs ves cegBn ceesæ[e lees YeieJeeve ves Yeer cegBn HesÀj efue³ee ³ee yesìs kesÀ ªHe ceW ceevees YeieJeeve ner Gvemes otj nes ie³es~ yesìeGvekesÀ efueS YeieJeeve me¢Me Lee Deewj yesìs kesÀ ®eues peeves kesÀ ªHe ceW ceevees YeieJeeve ner GvekeÀe meeLe íesæ[keÀj ®eues ie³es~ F&MJejmeyekeÀe Heeueve-Hees<eCe keÀjlee nw Deewj yesìe HeefjJeej keÀe YejCe-Hees<eCe keÀjlee nw Deleë pees mLeeve mebmeej ceW YeieJeeve keÀe nw JeneRmLeeve HeefjJeej ceW yesìs keÀe nw~ Jener yesìe ³eefo íesæ[keÀj ®euee pee³es lees ceevees pewmes F&MJej ner Gvemes otj nes ie³ee~ Deleë keÀneie³ee efkeÀ YeieJeeve SkeÀ oHesÀ ®egHe ngDee lees efHeÀj vee yeesuee~

ÒeMve 3. oeve-oef#eCee ceW ner Iej keÀe Deeìe-Deveepe Kelce nes peevee keÌ³ee meeefyele (mebkesÀle) keÀjlee nw?GÊej ë yegefæ{³ee kesÀ yesìs keÀes meeBHe Üeje keÀeì efue³es peeves Hej DeesPee keÀes yeguee³ee ie³ee~ veeieosJe keÀer Hetpee keÀer ieF&~ Hetpee ceW oeve-oef#eCee

oer ieF& Hejvleg oeve-oef#eCee osves ceW ner Iej ceW jKee Deeìe-Devve Kelce nes ie³ee Deewj HeefjJeej kesÀ YejCe-Hees<eCe keÀe keÀesF& GHee³eve jne~ oeve-oef#eCee ceW ner Deeìs keÀe Kelce nesvee ³en efmeà keÀjlee nw efkeÀ HeefjJeej keÀer DeeefLe&keÀ efmLeefle Del³evle Mees®eveer³eLeer pees oeve-oef#eCee kesÀ yeesPe keÀes Yeer men Heeves ceW DemeceLe& Leer~ otmejs ³en efkeÀ Fme HeefjJeej keÀer Peeæ[-HebtÀkeÀ, DeesPee Fl³eeefocebs ienjer DeemLee nw, efJeMJeeme nw efpemekesÀ keÀejCe Jes DeHevee meye kegÀí ieBJeekeÀj Yeer Hetpee-Hee" keÀjeles nQ~

Deveg®íso-3`èfpevoe Deeoceer vebiee Yeer jn mekeÀlee nw, Hejvleg cegox keÀes vebiee kewÀmes efJeoe efkeÀ³ee pee³es? GmekesÀ efueS lees yepeepe

keÀer ogkeÀeve mes ve³ee keÀHeæ[e ueevee ner nesiee, ®eens GmekesÀ efueS ceeB kesÀ neLeeW keÀer ívveer-kebÀkeÀCe ner keÌ³eeW ve efyekeÀ pee³es~YeieJeeve ®euee ie³ee Deewj Iej ceW pees kegÀí ®etveer-Yetmeer Leer mees Gmes efJeoe keÀjves ceW ®eueer ieF&~ yeeHe venerb jne lees keÌ³ee?ueæ[kesÀ megyen G"les ner YetKe mes efyeueefyeueeves ueies~ oeoer ves GvnW Keeves keÀes Kejyetæpes efo³es uesefkeÀve yent keÀes keÌ³ee os? yentkeÀe yeove yegKeej mes leJes keÀer lejn leHe jne Lee~ Deepe yesìs kesÀ efyevee Gmes ogDevveer-®eJevveer Yeer keÀewve GOeej oslee~''ÒeMve 1. èfpevoe Deeoceer vebiee Yeer jn mekeÀlee nw Hejvleg cegox keÀes vebiee kewÀmes efJeoe efkeÀ³ee pee³es?' HebefkeÌle keÀe DeeMe³e

mHe<ì keÀerefpeS?GÊej ë Yeejleer³e meceepe keÀer efnvot HejcHeje kesÀ Devegmeej ce=l³eg kesÀ HeM®eele cegox keÀes ækeÀæHeÀve mes {keÀe peelee nw pees ve³ee keÀHeæ[e neslee

nw~ Fme ækeÀæHeÀve kesÀ efyevee cegox keÀes efJeoe veneR efkeÀ³ee peelee~ Fmeer HejcHeje Hej ¢ef<ìHeele keÀjles ngS uesKekeÀ keÀnlee nw efkeÀ efæpevoeJ³eefkeÌle lees efkeÀmeer Yeer DeJemLee ceW jn mekeÀlee nw Jen vebiee Deewj HeÀìsneue jn mekeÀlee nw Hejvleg cegox keÀes efyevee ve³es Jem$e(ækeÀæHeÀve) kesÀ MeceMeeve Ieeì veneR HenBg®ee³ee pee mekeÀlee~ Yeejleer³e meceepe ceW J³eeHle Fme efJeMJeeme Deewj HejcHeje kesÀ ceeO³ece mesuesKekeÀ meeceeefpekeÀ J³eJemLee Hej SkeÀ keÀìe#e keÀjlee nw efkeÀ nce efpevoeW keÀes Deeoj-mecceeve ®eens ve os Hejvleg cegox keÀes GmeDeeoj-mecceeve mes Jebef®ele veneR jKee peelee~ efæpevoe J³eefkeÌle ®eens YetKe-H³eeme, meoea kesÀ keÀejCe oce leesæ[ os ncebs keÀesF& æHeÀke&ÀveneR Heæ[lee Hejvleg cegoe& vebiee-yet®ee veneR jnvee ®eeefnS~ Yeejleer³e meceepe keÀer Fme ienjer efJe[cyevee keÀe KeekeÀe ³eneB KeeR®ee ie³eenw~ He´sce®evo keÀer ækeÀæHeÀve keÀneveer Yeer Fmeer efJe®eej-efyevog kesÀ Fo&-efieo& Ietceleer nw~

ÒeMve 2. Yeejleer³e meceepe ceW ce=l³etHejevle efkeÀ³es peeves Jeeues efJe´À³ee keÀce& keÀneB lekeÀ mebiele nQ, DeeHekeÀe keÌ³ee cele nw?GÊej ë He´mlegle efveyevOe ògKe keÀe DeefOekeÀej' ceW yegefæ{³ee DeHeves yesìs kesÀ efJe´À³ee keÀce& kesÀ efueS meye kegÀí Ke®e& keÀj osleer nw ³eneB lekeÀ

efkeÀ Iej ceW Deeìe-Devve Yeer veneR ye®ee, efpememes Iej ceW pees peerefJele ye®es ngS nQ, GvekeÀe Hesì Yej mekesÀ~ uesKekeÀ keÀnlee nw efkeÀcegox kesÀ efueS ækeÀæHeÀve lees yepeepe kesÀ ³eneB mes ueevee ner nesiee ®eens GmekesÀ efueS Iej kesÀ meejs æpesJej ner keÌ³eebs ve efyekeÀ pee³eW~

16


Yeejleer³e meceepe J³eJemLee cegoeX kesÀ DeHeceeve keÀer Fpeeæpele veneR osleer, ®eens GmekesÀ efueS kegÀí Yeer keÌ³eebs ve keÀjvee Heæ[s~ cegox kesÀefJe´À³ee keÀce& kesÀ efueS meeje meceepe ©He³es FkeÀìd"s keÀjkeÀs Yeer os mekeÀlee nw Hejvleg peerefJele J³eefkeÌle keÀes Yej Hesì Yeespeve veneR osmekeÀlee~ efveOe&ve J³eefkeÌle kesÀ efueS, pees keÀef"veeF& mes ner peerJeve ®euee jne nes, ³es meye keÀce&keÀeC[ efveyeenves cegefMkeÀue nesles nQHejvleg meceepe kesÀ Ye³e mes Jen DeHevee meye kegÀí ieBJee oslee nw ³ee DeeJeM³ekeÀlee nes lees keÀæpe& Yeer ueslee nw~ peerles-peer efpeme J³eefkeÌlekeÀes oes iepe keÀHeæ[e vemeerye veneR ngDee ce=l³etHejevle GmekesÀ efueS Jen pegìevee DeeJeM³ekeÀ nes peelee nw~ FmekesÀ Heerís Yeejleer³emeceepe kesÀ mebmkeÀej Deewj Ye³e Yeer keÀe³e& keÀjles nQ, DeHeves mebmkeÀejesJeMe F&MJej leLee meceepe keÀs Ye³e kesÀ keÀejCe Ssmee keÀjves kesÀefueS meYeer efJeJeMe nesles nQ~ ce=l³etHejeble efkeÀ³es peeves Jeeues keÀce&keÀeb[ Oece& kesÀ "skesÀoejeW Üeje yevee³es ie³es efve³ece nQ efpevemes GvekeÀemJeeLe& ner efmeà nesslee nw~ Oece& kesÀ veece Hej ³es meejs HeeKeb[ HewÀues ngS nQ, FvnW otj keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw efpememes efkeÀmeerefveOe&ve J³eefkeÌle keÀe HeefjJeej ve<ì ve nes~

ÒeMve 3. `YeieJeeve ®euee ie³ee' keÀe keÌ³ee DeeMe³e nw?GÊej ë ³eneB `YeieJeeve ®euee ie³ee' JeekeÌ³e efÜDeLeea nw~ yegefæ{³ee keÀe yesìe meHe& keÀs Üeje keÀeì efue³es peeves Hej ce=l³eg keÀes HeéHle nes ie³ee

DeLee&led GvekesÀ HeefjJeej kesÀ yegjs efove Dee ie³es keÌ³eeWefkeÀ F&MJej Gvemes veejeæpe nes ie³ee Deewj GmekeÀer veejeæpeieer kesÀ HeefjCeecemJeªHener yesìs keÀer ceewle ngF&~ otmeje DeLe& ³en nw efkeÀ HeefjJeej keÀe YeieJeeve lees yegefæ{³ee keÀe yesìe ner Lee keÌ³eeWefkeÀ pewmes F&MJej Fme mebmeejkeÀe HeeuevekeÀÊee& nw Gmeer He´keÀej yegefæ{³ee keÀe yesìe Gme HeefjJeej keÀe HeeuevekeÀÊee& Lee Deleë JeneR GvekesÀ efueS YeieJeeve Yeer Lee~³eneB ³es ner oesveeW DeeMe³e OJeefvele nesles nQ~

ÒeMve 4. efvecveefueefKele HebefkeÌle keÀe YeeJe DeHeves MeyoeW ceW mHe<ì keÀjkesÀ efueefKeSëö``MeeskeÀ keÀjves, iece ceveeves kesÀ efueS Yeer mentefue³ele ®eeefnS Deewj ogKeer nesves keÀe Yeer SkeÀ DeefOekeÀej neslee nw~''

GÊej ë Yeejleer³e meceepe ceW oes Jeie& ceewpeto nQ SkeÀ G®®e Jeie& Deewj otmeje efvecve Jeie&~ ³en Jeie& J³eJemLee DeeefLe&keÀ DeeOeej Hej efveefce&lenesleer nw~ Henuee Jeie& peerJeve keÀer mecHetCe& megKe megefJeOeeDeeW mes mecHevve nw Deleë megKe-ogKe oesveebs keÀs HeóMe&ve kesÀ efueS GmesmegefJeOeeSb efceueer ngF& nQ Hejvleg otmeje Jeie& peerJeve kesÀ DeYeeJeeW Deewj keÀef"veeF³eebs mes petPelee ngDee peerJeve peer jne nw, GmekesÀHeeme ve DeHeves megKe keÀes HeóefMe&le keÀjves keÀer megefJeOee nw Deewj ve ogKe keÀes~ uesKekeÀ ³eneB peerJeve keÀer oes meceeve ogKeo IeìveeDeeWkeÀes Deeceves-meeceves jKelee nw Deewj GvekesÀ Devlej keÀes mHe<ì keÀjlee ngDee megKe Deewj ogKe kesÀ DeefOekeÀej keÀer Iees<eCee keÀjlee nw~He´Lece Ieìvee efveOe&ve yegefæ{³ee kesÀ peJeeve yesìs keÀer ceewle mes mecyeefvOele nw efpemekeÀer ceewle Hej DeeBmet yeneves kesÀ efueS Jen oes efove®ewve mes Iej Yeer ve yew" mekeÀer keÌ³eeWefkeÀ Heesleebs, yent kesÀ Hesì keÀer YetKe Gmes Deieues ner efove yeeæpeej ceW peekeÀj Kejyetæpes yes®eves kesÀefueS efJeJeMe keÀjleer nw~ otmejer Ieìvee Oeveer HeefjJeej keÀer Gme ceefnuee mes mecyeefvOele nw pees yesìs kesÀ MeeskeÀ ceW jes-jeskeÀj cetef®í&lenes peeleer nw, æ{eF&-leerve cenerves lekeÀ Heuebie mes Yeer veneR G"leer~ keÀF&-keÀF& [e@keÌìj GmekeÀer osKeYeeue kesÀ efueS ueies ngS nQ~ Heg$e-efJe³eesie keÀe iece oesveeW ceefnueeDeeW keÀes nw, GvekesÀ iece kesÀ keÀce-æp³eeoe nesves keÀer leguevee veneR keÀer pee mekeÀleer Hejvleg SkeÀ keÀes ³enDeJekeÀeMe veneR nw, megefJeOee veneR nw efkeÀ Jen Iej ceW ner yew"er jns Deewj Heg$e keÀe MeeskeÀ ceveeleer jns keÌ³eeWefkeÀ Ssmee keÀjvee Iej kesÀotmejs meom³eeW keÀer Heeræ[e keÀes yeæ{evee nesiee Deewj GvekeÀes Yeer Kees osves keÀe [j jnsiee~ HeefjCeecemJeªHe Gmes efoue Hej HelLej jKekeÀjyeeæpeej meeceeve yes®eves peevee ner nesiee~ Hejvleg otmejer ceefnuee cetef®í&le nesvee, efyemlej Hej cenerveebs Heæ[s jnvee Deewj Heg$e-MeeskeÀ mesJ³eekegÀue neskeÀj jesles jnvee, ³en meye (SHeÀes[&) keÀj mekeÀleer nw FmeefueS Heæ[er jnleer nw~ FmeerefueS uesKekeÀ keÀnlee nw iece ceveeveskesÀ efueS Yeer keÀceesyesMe mentefue³ele keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw keÌ³eeWefkeÀ ³ener mentefue³ele Oeveer ceefnuee keÀes efyemlej Hej Heæ[s jnves keÀermegefJeOee pegìeleer nw Deewj ³ener ve nesvee otmejer ceefnuee keÀes keÀece keÀjves kesÀ efueS cepeyetj keÀjleer nw~ megKe kesÀ HeóMe&ve keÀe DeefOekeÀejpeneB meYeer keÀes veneR neslee, JeneR ogKe kesÀ HeóMe&ve keÀe Yeer meYeer keÀes DeefOekeÀej veneR neslee~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ Oeveer Jeie& megKeernesves keÀe ner DeefOekeÀej veneR jKelee Jejved ogKeer nesves keÀe DeefOekeÀej Yeer Gmeer keÀer yeHeewleer nw~

17


ueIetÊejelcekeÀ ÒeMve1. ³eMeHeeue efkeÀme Je´ÀeefvlekeÀejer mebie"ve mes mecye× Les?2. ³eMeHeeue meeefnl³e keÀer efkeÀme efJe®eejOeeje kesÀ meceLe&keÀ Les?3. ³eMeHeeue Üeje mecHeeefole He$e keÀe veece yeleeFS?4. ³eMeHeeue Üeje jef®ele oes GHev³eemeeW kesÀ veece yeleeFS?5. HeesMeekeÀ keÀs cenÊJe Hej He´keÀeMe [eefue³es?6. efkeÀme keÀejCe yegefæ{³ee yesìs keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eele Yeer legjvle Kejyetæpes yes®eves ieF&?7. Kejyetæpes yes®eleer yegefæ{³ee kesÀ Heéfle meceepe keÀer HeéfleefJe´À³ee keÌ³ee Leer?8. ògKe keÀe DeefOekeÀej' Meer<e&keÀ keÀneB lekeÀ meeLe&keÀ nw?9. HeesMeekeÀ J³eefkeÌle keÀer ÞesCeer kewÀmes efveOee&efjle keÀjleer nw?10. uesKekeÀ kesÀ Devegmeej ogKe keÀe DeefOekeÀej efkeÀmes nw?

ueieYeie 200 MeyoeW ceW GÊej oerefpeS1. uesKekeÀ ves oes ceeleeDeeW kesÀ Heg$e ce=l³eg kesÀ MeeskeÀ keÀes Deueie-Deueie kewÀmes J³ekeÌle efkeÀ³ee?2. Heg$e keÀer ce=l³eg kesÀ Deieues ner efove yegefæ{³ee kesÀ Kejyetæpes yes®eves Hej ueesieeW keÀer HeéfleefJe´À³eeSb keÌ³ee Leer?3. ògKe keÀe DeefOekeÀej' efveyevOe keÀe meej efueKeles ngS mHe<ì keÀerefpeS efkeÀ DeeHe uesKekeÀ mes keÀneB lekeÀ mencele nQ?

efvecve MeyoeW kesÀ Megà ªHe efueefKeSÞesCeer³eeW, Fceeve, yepeej, DevetYetefle, efyeefJe´À, Hej®egve, keÀefcevee, Oejce, cegÎe&, otDevveer, cetíe&

efvecve MeyoeW kesÀ DeLe& yeleeFSHeesMeekeÀ, ÞesCeer, yesæ[er, menmee, DeOesæ[, efyeJe´Àer, æHeÀHeÀkeÀ-æHeÀHeÀkeÀ keÀj, J³eLee, J³eJeOeeve, yesn³ee, efJeÞeece, cet®íe&, njoce,êefJele~

efvecve MeyoeW kesÀ efJeueesce yeleeFSDeefOekeÀej, Ie=Cee, yevo keÀjvee, yevOeve, J³eLee, yesn³ee, F&ceeve, peJeeve, efJeÞeece, mecesìvee~

oes-oes He³ee&³eJee®eer Meyo efueefKeSJee³eg, DevOesje, ceveg<³e, Iej

JeekeÌ³e Megà keÀerefpeS1. HeesMeekeÀ ceveg<³e keÀes efJeefYevve ÞesefCe³eeW ceW yeeBìves Jeeuee meercee nw~2. HeesMeekeÀ ner yevOeve Deewj Hewj keÀer yesæ[er yeve peelee nw~3. pewmeer efve³ele nesleer nw, Jewmeer ner yejkeÀle Yeer~4. ³en keÀceervee ueesie ìgkeÀæ[eW Hej peeve oslee nw~5. næpeej Deeoceer Deelee-peelee nw~6. veeieosJe keÀe Hetpee ngDee~

18


(iii) efnvoer keÀe mejueerkeÀjCe(jececeveesnj ueesefn³ee)

ö [e@. MeefMe mejoeveejer[j, efnvoer-efJeYeeie

jecepeme keÀe@uespe, efouueer efJeMJeefJeÐeeue³e1. uesKekeÀ-Heefj®e³e

Yeejleer³e mJeleb$elee Deevoesueve keÀe efveYeeakeÀ, meenmeer, efve<"eJeeve Deewj efJeMJemeveer³e veslee, ceeveJeer³e ®eslevee mes mecHevve yegefàpeerJeeruesKekeÀ, ceewefuekeÀ efJe®eejkeÀ, o=æ{ efveM®e³eer meceepeJeeoer Deewj me®®es je<ì^Jeeoer [e@. jececeveesnj ueesefn³ee keÀe pevce 23 cee®e&, 1910 keÀesDekeÀyejHegj, efpeuee HewÀæpeeyeeo, GÊej HeósMe ceW ngDee~ GvekesÀ efHelee nerjeueeue cetueleë DeO³eeHekeÀ Les pees je<ì^Jeeoer ®eslevee mes DevegHeéefCeleLes~ GvekeÀer ceelee ®evoe keÀe osnevle GvekesÀ yeeu³ekeÀeue cebs ner nes ie³ee Fmeefue³es jececeveesnj kesÀ peerJeve Hej GvekesÀ efHelee keÀe HeÝeeJe DeefOekeÀjne~ HeÀuemJeªHe ueieYeie ome Je<e& keÀer Gce´ ceW ner Jes mJeleb$elee Deeboesueve mes pegæ[ ieS Deewj ieebOeer peer kesÀ DeeO³eeeflcekeÀ ef®ebleve DeewjDeelcemeb³ece keÀer YeeJevee mes HeÝeeefJele ngS~ HeeefjJeeefjkeÀ keÀejesyeej ueesns keÀe nesves kesÀ keÀejCe GvekesÀ veece kesÀ meeLe ueesefn³ee' Meyo pegæ[ ie³ee~

meved 1929 cebs yeer.S. (Dee@veme&) keÀer Hejer#ee GÊeerCe& keÀjkesÀ Jes G®®e efMe#ee kesÀ efueS FbiuewC[ ®eues ieS~ yeeo ceW GvneWves pece&vekesÀ nyeesuì efJeMJeefJeÐeeue³e mes DeLe&Meem$e ceW HeerS®e.[er. keÀer GHeeefOe HeéHle keÀer~ ³eneR Jes meesMeue [sceesJe´sÀì Heeìea keÀer Deesj DeekeÀef<e&le ngSDeewj GmekesÀ meom³e yeves~ 1933 ceW pece&veer mes Jes Yeejle ueewì DeeS leLee mJeeOeervelee Deeboesueve ceW meefJe´À³e Yeeieeroej ngS~ 8 Deiemle 1942mes ueskeÀj 20 ceF& 1944 lekeÀ Yetefceiele jnkeÀj [e@. ueesefn³ee ves Deiemle Je´Àebefle keÀe meb®eeueve efkeÀ³ee~ Fme oewjeve Jes keÀF& yeej pesue YeerieS~

meceepeJeeoer veslee [e@. ueesefn³ee ves mJeleb$elee kesÀ HeM®eele Yeer jepeveerefle cebs meefJe´À³e jnles ngS meeceeefpekeÀ efnleeW Hej yeue efo³ee~Jes peeefle-J³eJemLee kesÀ efJe©à Les~ meceepe kesÀ He´l³eskeÀ Jeie& kesÀ efue³es Mewef#ekeÀ DeJemej Heóeve keÀjves kesÀ Jes He#eOej Les~ GvneWves íesìer ceMeerveeWHej DeeOeeefjle efJekeÀsefvêle DeewÐeesefiekeÀ J³eJemLee pewmeer mebkeÀuHevee Yeer oer~ ieéce megOeej SJeb veJe efvecee&Ce kesÀ DeveskeÀ keÀe³e&Je´Àce ®eueeles ngS Gvnebsves`SkeÀ Iebìe osMe keÀs efue³es' veeje efo³ee~ ueesefn³ee peer keÀer He´sjCee mes meved 1948 ceW efnvo efkeÀmeeve Heb®ee³ele' veecekeÀ mebmLee keÀer mLeeHeveengF&~ ueeskeÀmeYee kesÀ DeO³e#e Heo Hej meMekeÌle JekeÌlee kesÀ ªHe cebs jnkeÀj GvneWves Gmes HeéCeJeeve Deewj peerJeble mebmLee yevee efo³ee~ cenelceeieebOeer ves GvekesÀ yeejs cebs keÀne efkeÀ jececeveesnj ueesefn³ee kesÀ meceeve meenmeer Deewj meeoieer Yeje Fbmeeve ceQ veneR peevelee efpemevesefnbmee keÀe He´®eej keÀYeer veneR efkeÀ³ee~ GvneWves DeHeves peerJevekeÀeue ceW pees kegÀí Yeer efkeÀ³ee Jen GvekesÀ mecceeve Deewj Heéfle<"e keÀes yeæ{eleenw~

[e@. ueesefn³ee keÀe cenÊJe Fmecebs PeuekeÀlee nw efkeÀ Jes kesÀJeue jepeveereflekeÀ ef®eblekeÀ ner veneR yeefukeÀ yeermeJeeR meoer keÀs ceewefuekeÀ mepe&keÀYeer Les~ meeefnl³e-keÀuee, efceLekeÀ-HegjeCe, meceepeMeem$e Deewj mebmke=Àefle kesÀ DeefleefjkeÌle Fefleneme keÀes Yeer GvneWves veJeerveceewefuekeÀ o=ef<ì Heóeve keÀer~ mejkeÀejer keÀecekeÀepe keÀer Yee<ee kesÀ ªHe ceW GvneWves efnvoer keÀs He´³eesie Hej yeue efo³ee~ SkeÀ Deesj`peve', `®eewKecYee' Deewj `cewvekeÀeFb[' Deeefo He$eeW kesÀ ceeO³ece mes GvneWves DeHeves jepeveereflekeÀ efJe®eejeW keÀes peve-peve lekeÀ HengB®ee³ee

19


lees otmejer Deesj keÀebie´sme meesMeefuemì' meeHleeefnkeÀ SJeb nefjpeve' Deeefo He$eeW kesÀ ceeO³ece mes mJeeOeervelee Deeboesueve cebs yeewefàkeÀ ³eesieoeveefkeÀ³ee~

GvekeÀer HećegKe j®eveeSB Fme He´keÀej nQëö

`Devve mecem³ee', `Deeæpeeo efnvogmleeve cebs veS ©Peeve', `Fefleneme ®eJe´À', `Je´Àebefle keÀs efueS mebie"ve', `Keespe', `JeCe&ceeuee',èfJe<ecelee', SkeÀlee', pece&ve meesMeefuemì Heeìea', peeefle He´Lee', osMe efJeosMe veerefleë keÀgí Henuet', osMe iejceeDees', Oece& Hej SkeÀ o=ef<ì',`ve³ee meceepeë ve³ee ceve', èfvejeMee kesÀ keÀle&J³e', `HeeefkeÀmleeve ceW Heueìe Meemeve', `Yeejle, ®eerve Deewj GÊejer meerceeSb', `Yeejle DeewjmeceepeJeeo', Yee<ee', jeceke=À<Ce Deewj efMeJe', meceepeJeeo keÀer DeLe&veerefle', meceepeJeeo keÀer jepeveerefle', meceepeJeeo keÀs DeeefLe&keÀ DeeOeej',`meceepeJeeoer Deeboesueve keÀe Fefleneme', `meceepeJeeoer SkeÀlee', `meceepeJeeoer ef®evleve', `megOejes DeLeJee ìtìes', èfnvot Deewj cegmeueceeve',èfnvot-HeekeÀ ³egà Deewj SkeÀe' Deeefo~ Debiespeer cesb Guilty Men of Indian's Partition, Marx, Gandhi and Socialism,

Will to power and other writings.

Fme keÀce&", yegefàpeerJeer, efveYeeakeÀ peve veslee keÀe efveOeve 11 DekeÌìtyej meved 1967 keÀes nes ie³ee~

2. HećegKe keÀef"ve Meyo Deewj DeLe&

Meyo DeLe&

mecegoe³e ö mecetnkeÀmeewìer ö Mele&Devleje<ìêr³e ö meYeer osMeeW keÀerme´<ìe ö efvecee&lee, j®eef³eleeme=peve MeefkeÌle ö efvecee&Ce keÀer leekeÀle, j®eves keÀer leekeÀleDeeceo ö ieńCe keÀjvee, DeHeveeveekeÀeueevlej ö mece³e yeerleves keÀs meeLeGàkeÀjCe ö efkeÀmeer otmejs keÀer yeele keÀes nt-ye-nt keÀnveekegÀHe´Je=efÊe ö yegjer Deeole/mJeYeeJelejæpecee ö DevegJeeoDeefÜleer³e ö efpemekesÀ yejeyej otmeje ve nesYeeJekeÀ ö DevegYeJe keÀjves Jeeueeyeoveer³ele ö yegje FjeoeHeéfle<"e ö mLeeHeveeosMeêesner ö osMe mes ieodoejer keÀjves Jeeueejmee³eveMeeuee ö He´³eesieMeeueeDevegmebOeeve ö Jew%eeefvekeÀ Keespecetæ{ceesn ö cetKe&leeHetCe& cecelee/ceesnDeemeefkeÌle ö HesceGodiece ö MegªDeele

20


ngketÀcele ö Meemeve, meÊee<e[d³ev$e ö efkeÀmeer kesÀ Devepeeves ceW GmekeÀe yegje keÀjves keÀe GHee³e, meeefpeMeefceL³ee ö yeskeÀej, J³eLe&mJeeO³ee³e ö DeHeves DeeHe efkeÀ³ee peeves Jeeuee ef®ebleveJe=efÊe ö Deeole, mJeYeeJejepekeÀer³e ö mejkeÀej/He´Meemeve mes mebyebefOeleIej-ceb$eer ö ie=nceb$eer (Home Minister)

HeéfleJeeo ö efKeueeHeÀle, efJejesOeefyekeÀ ®egkesÀ ö HejJeMe nes peeveemeeceép³eMeener ö cenÊJe, HeÝegleeefkeÌue<ì ö keÀef"veYeeW"s ö DeìHeìsyeieeJele ö efJeêesn, efJejesOecetueceb$e ö kesÀvêer³e efJe®eej

3. uesKe keÀe meejebMe

èfnvoer keÀe mejueerkeÀjCe' pewmee efkeÀ Meer<e&keÀ mes mHe<ì neslee nwö efnvoer Yee<ee keÀe Jen meerOee mejue ªHe pees meyekesÀ efueS yeesOeiec³enes~ FmekeÀe mHe<ìerkeÀjCe uesKekeÀ ves ceeueJeer³e peer Üeje He´³egkeÌle efnvoer kesÀ GoenjCe mes efkeÀ³ee nw~ efpemeceW Dejyeer Deewj Debie´speer Yee<ee keÀsMeyoeW keÀe He´³eesie menpe ªHe mes ngDee Lee~ MeyoeW kesÀ DeveskeÀ ªHe nesles nQ efpevnW Deueie-Deueie Yee<eeDeeW ceW GvekesÀ ªHe Deewj OJeefve keÀesleovegªHe leesæ[ efue³ee peelee nw pewmes efJeMJeefJeÐeeue³e DeLee&led ³etefveJeefme&ìer keÀe pece&ve ªHe Tveer Jesyej efmeìsì', He´Àebmeermeer ªHe Tveer Jejefmeles'nw~ Fmeer He´keÀej jsef[Dees, jHeì, jefpemìj pewmes Debiess´peer MeyoeW keÀe He´³eesie efnvoer ceW Yeer j®e yeme ie³ee nw~

Dev³e Yee<eeDeeW kesÀ Meyo-ieńCe kesÀ efueS oes yeeleeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee ie³ee nw efkeÀ DeHeveer Yee<ee ceW Meyo keÀs DevegHeueyOenesves Hej yee¿e MeyoeW keÀe ieńCe nes DeLeJee yeenjer Meyo keÀes OJeefve Deewj ªHe keÀs Devegmeej leesæ[keÀj He´³eesie cebs uee³ee peeS,leye Oeerjs-Oeerjs Jes Meyo nceejer Yee<ee keÀs nes peeSbies~

ueesefn³ee peer efnvoer kesÀ He#eOej nesves kesÀ meeLe-meeLe Debie´speer keÀes iewj-peªjer Denefce³ele osves kesÀ efJejesOe ceW YeernQ~ GvekesÀ Devegmeej Yee<ee keÀer Henues Heéfle<"e nesleer nw, yeeo ceW GmekeÀe efJekeÀeme~ peyeefkeÀ mejkeÀejer keÀe³eeX ceW Debie´speer keÀer peienotmejs MeyoeW kesÀ efvecee&Ce Hej Henues yeue efo³ee peelee nw pees Gef®ele veneR~ Debie´speer leYeer nìsieer peye nce GmekeÀer peien DeHeves Meyo He´³eesieceW ueeSBies~ cetueleë Deepe efpeleves Yeer Meyo DeHevee DeLe& J³ebefpele keÀjles nQ Jes mece³e kesÀ meeLe meeLe&keÀ nesles ieS Deewj nesles jnWies~ GoenjCeleëHe´³elve Deewj keÀesefMeMe Meyo oesveeW ner meceeve He´³eesie ceW nQ uesefkeÀve ³eefo oesveeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Meyo keÀes nìe osves keÀe og<He´³eeme nes leesYeer ueesefn³ee peer keÀe ceevevee nw efkeÀ ³es Meyo kegÀí He´³eesie-HeefjJele&ve kesÀ meeLe efpeboe jnsieWö íesìs He´³elve keÀes keÀesefMeMe Deewj yeæ[erkeÀesefMeMe keÀes He´³elve ceevee peeSiee~

keÀF& MeyoeW kesÀ cetue Godiece keÀe mebkesÀle keÀjles ngS uesKekeÀ ves Fme yeele Hej yeue efo³ee nw efkeÀ SkeÀ-SkeÀ MeyokeÀeueevlej ceW Yeer DeHeves DeLe& keÀes OJeefvele keÀjlee jnsiee Deewj Yee<ee ceW DeHeveer ®ecekeÀ yeveelee jnsiee, nceW GvnW ³etB ner HesbÀkeÀveneR osvee ®eeefnS~

21


uesKekeÀ Fme yeele mes efKevve nw efkeÀ efnvogmleeve ner SkeÀ Ssmee mJeleb$e Deewj meY³e keÀnueeves Jeeuee osMe nw efpemekesÀ mejkeÀejer leb$ekeÀer Yee<ee DeHeveer ve neskeÀj efJeosMeer nw Deewj nceW ke=ÀlemebkeÀuHe neskeÀj Debies´speer nìeves keÀe Je´ÀebeflekeÀejer keÀoce G"evee nesiee~ Yeues ner DeepekeÀer efmLeefle ceW Debies´peer DeKeyeej efnvoer DeKeyeej keÀer leguevee ceW De®íe nw~ efHeÀj Yeer, ³eefo mejkeÀejer leb$e keÀer Yee<ee efnvoer nesieer lees efmLeefle³eeBmJe³eb DevegketÀue nes peeSBieer~ ueesefn³ee peer keÀe jes<e Fme yeele ceW Yeer PeuekeÀlee nw efkeÀ nce DeHeves ner osMe keÀer efJeefYevve Heébleer³eYee<eeDeeW kesÀ meeLe efnvoer veneR, Debie´speer kesÀ He#e keÀes He´mlegle keÀjles nQ~ efpemeceW <e[d³eb$e keÀer yet Deeleer nw~ FmeefueS Jes yeueosles ngS keÀnles nQ efkeÀ Yeejleceelee mJeleb$e nw uesefkeÀve GmekeÀer peerYe keÀìer ngF& nw~ ³eefo osMe keÀes Gvvele keÀjvee nw lees Gme peerYekeÀes peesæ[vee nesiee~ peneB mes pees Yeer Meyo efvekeÀueWies - mejue ³ee efkeÌue<ì, meye DeHeves neWies Deewj GmekeÀe efveCe&³e mece³e keÀjsiee~ ueeskeÀF®íe keÀer yeieeJele keÀe cetueceb$e Debies´peer nìeDees' nes efpemeceW meYeer Yeeieeroej neWö ieJeej, kegÀueer, efJeÐeeLeea, efJeÜeve Deewj meeefnefl³ekeÀ Yeer~

Jemlegleë mJeleb$elee kesÀ 60 Je<e& yeerle peeves Hej Yeer Yeejle ceW Yee<ee keÀe He´Mve yejeyej yevee ngDee nw keÌ³eeWefkeÀ nceejer mejkeÀej,meeefnl³ekeÀejeW Deewj efMe#eeefJeoeW keÀe Debie´speer Yee<ee kesÀ Heéfle ceesn Yebie veneR ngDee~ meeLe ner, efnvoer keÀes keÀef"ve Deewj DeefJekeÀefmele yeleekeÀjFmekeÀer Gvveefle Deewj He´®eej-He´meej keÀe ceeie& He´Memle veneR nes Hee³ee~ Fme He´keÀej ueesefn³ee peer ves Fme uesKe ceW efnvoer Yee<ee mes pegæ[s efJeefJeOeHenuegDeeW keÀes Gpeeiej efkeÀ³ee nw~

efve<keÀ<e&leë efnvoer kesÀ mejueerkeÀjCe keÀe He´³eeme nj mlej Hej nesvee DeefveJee³e& nw, efHeÀj ®eens Debie´speer nìeDees keÀe veeje osvee Heæ[s³ee osMeer-efJeosMeer-ieéceerCe-osMepe Deeefo MeyoeW keÀe yesefn®ekeÀ He´³eesie keÀjvee Heæ[s~ mece³e ner Yee<ee keÀe efJekeÀeme keÀjlee nw FmeefueSYee<ee keÀer Heéfle<"e Henues nesveer ®eeefnS~ je<ì^Yee<ee keÀer Gvveefle keÀe ceeie& leYeer He´Memle nesiee~

4. uesKe kesÀ cegK³e kesÀvêer³e efyevog

(i) efnvoer kesÀ mejueerkeÀjCe keÀs efJe<e³e ceW uesKekeÀ keÀe cele nw efkeÀ Yee<ee mejue nes Deewj DeefOekeÀ-mes-DeefOekeÀ ueesieeW keÀer mecePe ceW Dee mekesÀ~

(ii) MeyoeW kesÀ DeveskeÀ ªHe nesles nQ~ yeenjer MeyoeW keÀes DeHeveer Yee<ee ceW efceueeves kesÀ efueS oes efve³ece O³eeve ceW jKeves ®eeefnS ëö

(1) peye DeHeveer Yee<ee keÀe keÀesF& Meyo efceue ve jne nes ³ee ieæ{ ve Hee jns neW, leYeer yeenjer Meyo uesvee ®eeefnS~

(2) yeenjer Meyo keÀes DeHeveer OJeefve Deewj ªHe kesÀ cegleeefyekeÀ leesæ[les jnvee ®eeefnS~

(iii) efnvoer keÀes keÀef"ve Deewj DeefJekeÀefmele keÀnkeÀj MeyoeW keÀer DevegHeueyOelee keÀe nJeeuee ve efo³ee peeS~

(iv) Yee<ee keÀer Heéfle<"e Henues nesleer nw~ leye mece³e kesÀ meeLe-meeLe GmekeÀe efJekeÀeme neslee jnlee nw~(v) mebmeej keÀer meyemes Henueer Oeveer Yee<ee efnvoer nw Hejvleg Fme Yee<ee keÀe GHe³eesie meerefcele ªHe ceW nes jne nw~ peye FmekeÀe He´³eesie

efJeMJeefJeÐeeue³e, v³ee³eeue³e, efJeOeeef³ekeÀeDeeW ceW KeguekeÀj nesves ueiesiee leYeer GmekeÀer MeefkeÌle Deewj meeceL³e& He´keÀì nesieer~(vi) MeyoeW keÀe Godiece peeve uesves Hej GmekeÀer jmece³elee DevegYeJe nesleer nw~(vii) efnvoer keÀer Heéfle<"e yeæ{eves kesÀ efueS efnvoer JeeueeW keÀes mJeeO³ee³e keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~(viii) jepekeÀer³e mlej Hej efnvoer keÀe He´³eesie keÀjves keÀer ueeskeÀ F®íe keÀes ueeiet keÀjves keÀe He´³eeme jepekeÀer³e mlej Hej ner nesvee ®eeefnS

keÌ³eeWefkeÀ ³en SkeÀ jepekeÀer³e He´Mve nw~

5. Hee" kesÀ Deveg®íso Hej DeeOeeefjle He´Mve-GÊej

(i) ``mejue Yee<ee kesÀ oes DeLe& nes mekeÀles nQ~ SkeÀ ³en nw efkeÀ Yee<ee næpeej-HeeB®e meew MeyoeW lekeÀ meerefcele keÀj oer peeS,pees He´³eeme yesefmekeÀ FbieefueMe kesÀ mebyebOe ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~ otmeje DeLe& nw efkeÀ Yee<ee mejue nes Deewj yengpeve mecegoe³ekeÀer mecePe ceW DeeS~ ceQves ceeueJeer³e peer keÀer efnvoer megveer nw~ Gmemes p³eeoe mejue Deewj Deemeeve efnvogmleeveer ceQves

22


keÀneR veneR megveer~ GvekesÀ Meyo p³eeoelej oes ³ee leerve De#ej kesÀ nesles Les~''

He´Mve 1. mejue Yee<ee mes keÌ³ee DeefYeHeé³e nw?GÊejë mejue Yee<ee mes DeefYeHeé³e ³en nw efkeÀ pees DeefOekeÀ-mes-DeefOekeÀ ueesieeW keÀer mecePe ceW DeeS~ FmekesÀ efue³es yeenjer MeyoeW pewmes

ieéceerCe, osMeer Deewj efJeosMeer MeyoeW keÀes Yeer DeHeveer OJeefve Deewj ªHe kesÀ Devegmeej efue³ee pee mekeÀlee nw~

He´Mve 2. ceeueJeer³e peer keÀer efnvoer efkeÀme He´keÀej keÀer Leer?

GÊejë ceeueJeer³e peer keÀer efnvoer mejue Deewj Deemeeve efnvogmleeveer Leer efpemeceW íesìs-íesìs Meyo nesles Les~ GmeceW Dejyeer Deewj Debie´speer MeyoeWkeÀe He´³eesie DeeJeM³ekeÀleevegmeej neslee Lee~

He´Mve 3. `meerefcele' Meyo ceW Fle He´l³e³e keÀe He´³eesie nwö meercee + Fle~ Fmeer He´keÀej kesÀ Dev³e oes Meyo yeveeFS?

GÊejë Dev³e oes Meyo Fme He´keÀej nQ ö

(i) ef®eefvlele ö ef®evlee + Fle

(ii) efJekeÀefmele ö efJekeÀeme + Fle

He´Mve 4. `yengpeve' Meyo ceW yeng GHemeie& keÀe He´³eesie nw ö yeng + peve~ Fmeer He´keÀej kesÀ Dev³e oes Meyo yeveeFS?

GÊejë Dev³e oes Meyo Fme He´keÀej nwë-

(i) yengcele ö yeng + cele(ii) yengªHe ö yeng + ªHe

He´Mve 5. veer®es efoS ieS MeyoeW kesÀ oes-oes He³ee&³eJee®eer efueefKeS

mejue, mecegoe³e, He´³eeme, p³eeoe

GÊejë (i) mejue ö Deemeeve, meerOee (ii) mecegoe³e ö oue, mecetn (iii) He´³eeme ö keÀesefMeMe, He´³elve (iv) p³eeoe ö DeefOekeÀ, yengle

He´Mve 6. veer®es efoS ieS MeyoeW kesÀ efJeueesce efueefKeS ö

mejue, meerefcele

GÊejë (i) mejue ö keÀef"ve

(ii) meerefcele ö Demeerefcele

(ii) efnvogmleeveer ceW meele ueeKe kesÀ keÀjerye Meyo nQ, peyeefkeÀ Debies´speer ceW De"eF&me ueeKe kesÀ Deeme-Heeme~ FmekesÀ DeueeJeeDebies´peer Meyo ieæ{ves keÀer MeefkeÌle ve<ì nes ®egkeÀer nw, peyeefkeÀ efnvoer DeYeer DeHeveer peJeeveer Hej ner veneR ®eæ{er~ mebmeejkeÀer meyemes Oeveer Yee<ee nwöefnvoer~ uesefkeÀve yele&veeW Hej Oeerjs-Oeerjs keÀeF& pece ieF& nw~ ³en yele&ve ceBpeves Hej ner ®ecekesbÀies~efkeÀmeer jmee³eveMeeuee kesÀ DevegmebOeeve mes veneR~ peye keÀeF& peces ngS Tyeæ[-Keeyeæ[ MeyoeW keÀe Fmlesceeue efJeMJeefJeÐeeue³e,v³ee³eeue³e, efJeOeeef³ekeÀeDeeW Jeiewjn ceW nesves ueiesiee, leye ³en ®eceJeWÀies Deewj GvekesÀ DeLe& peceWies~

23


He´Mve 1. èfnvoer DeYeer DeHeveer peJeeveer Hej veneR ®eæ{er' JeekeÌ³eebMe mes uesKekeÀ keÀe keÌ³ee DeefYeHeé³e nw?

GÊejë `peJeeveer Hej ®eæ{ves' mes DeefYeHeé³e nwöHetCe&lee HeéHle keÀjvee DeLeJee efJekeÀefmele nesvee~ efnvoer Yee<ee kesÀ meboYe& ceW DeLe& nw efkeÀ efnvoermeceLe& Deewj mebHevve Yee<ee nw~ ³eefo nce efkeÀmeer Yeer yeenjer Meyo keÀes efnvoer kesÀ OJeefve Deewj ªHe kesÀ Devegmeej leesæ[-ceesæ[keÀj ieńCekeÀjvee Megª keÀj oW lees Jen mece=à neskeÀj efJekeÀefmele nesleer jnsieer~

He´Mve 2. uesKekeÀ ves efnvoer keÀes mebmeej keÀer meyemes Oeveer Yee<ee keÌ³eeW keÀne nw?

GÊejë uesKekeÀ ves efnvoer keÀes mebmeej keÀer meyemes Oeveer Yee<ee FmeefueS keÀne nw keÌ³eeWefkeÀ FmekesÀ Heeme cetue ªHe mes meele ueeKe kesÀ keÀjeryeMeyo nQ peyeefkeÀ Debie´æspeer ceW {eF& ueeKe kesÀ DeemeHeeme Meyo nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle efnvoer kesÀ Heeme veS Meyo ieæ{ves keÀer #eceleeyengle nw~

He´Mve 3. `yeÊe&ve ceBpeves Hej ner ®ecekesbÀies' JeekeÌ³eebMe keÀes Yee<ee kesÀ meeLe kewÀmes peesæ[e ie³ee nw?

GÊej ë efpeme He´keÀej keÀeF& peces yele&veeW keÀes efpelevee ceeBpee peeS Glevee Jes ®ecekeÀles nQ, Gmeer He´keÀej efnvoer Yee<ee ceW MeyoeW keÀe efpeleveeHe´³eesie efkeÀ³ee peeSiee, Jen Gleveer ner DeLe&Jeeve Deewj mecHevve nesieer~

He´Mve 4. mebefOe efJe®íso keÀerefpeS ö efJeÐeeue³e, v³ee³eeue³e

GÊej ë (i) efJeÐeeue³e ö efJeÐee + Deeue³e(ii) v³ee³eeue³e ö v³ee³e + Deeue³e

He´Mve 5. Òeveer' Meyo ceW `F&' He´l³e³e keÀe He´³eesie nw~ Fmeer He´keÀej kesÀ oes Dev³e Meyo efueefKeS~

GÊej ë oes Dev³e Meyo nQ ö Deceerjer, iejeryeer

He´Mve 6. DevegmebOeeve ceW Deveg GHemeie& keÀe He´³eesie nw ö Deveg + mebOeeve~ Fmeer He´keÀej kesÀ oes Dev³e Meyo efueefKeS~

GÊejë oes Dev³e Meyo nQëö(i) DeveggketÀue ö Deveg + ketÀue(ii) DevegHe³egkeÌle ö Deveg + GHe³egkeÌle

6. uesKe kesÀ DeeOeej Hej cenÊJeHetCe& He´Mve-GÊej

He´Mve 1. uesKekeÀ kesÀ Devegmeej yeenjer MeyoeW keÀes DeHeveer Yee<ee ceW efceueeves kesÀ oes efve³ece keÀewve mes nQ?

GÊej ë Yee<ee ®etBefkeÀ yenlee veerj nw FmeefueS Fmecebs yee¿e MeyoeW keÀes mecee uesves keÀer MeefkeÌle Gmeer He´keÀej nw pewmes veoer cesb peue keÀeDeeiece keÀneR mes Yeer nes, Devleleë Jen Gme veoer efJeMes<e keÀe peue keÀnueelee nw~ [e@. ueesefn³ee FmekesÀ efue³es oes efve³eceeW keÀerDeeJeM³ekeÀlee Hej yeue osles nQ ö

(i) ³eefo DeHeveer Yee<ee ceW keÀesF& Meyo GHeueyOe ve nes Deewj meeLe ner GmekesÀ ieæ{s peeves keÀer Yeer iegbpeeFMe ve nes leye yeenjer Meyo uesvee ®eeefnS~

(ii) yeenjer Meyo keÀes DeHeveer Yee<ee keÀer OJeefve Deewj ªHe kesÀ Devegmeej leesæ[les jnvee ®eeefnS~ Fme He´keÀej Jen nceejer Yee<ee keÀe ner Meyo nes peeSiee~

GoenjCe osles ngS Fme yeele keÀes mHe<ì efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ pewmes efnvoer ceW `jsef[Dees' Meyo pees cetueleë Debie´s]peer keÀe jsef[³ees nw, Deepe efnvoer keÀe ner nes ie³ee nw~

24


He´Mve 2. Devleje&<ìêr³e MeyoeW keÀe DeLe& kesÀJeue Debie´speer mes ner keÌ³eeW efue³ee peelee nw?GÊejë pevemeeOeejCe cebs ³en Yeće keÀer efmLeefle nw efkeÀ Devleje&<ìêr³e mes DeefYeHeé³e kesÀJeue Debie´speer nw~ Jemlegleë Ssmee nw veneR~ Yeejle ceW

mebYeJeleë Ssmee Yeće mel³e cebs yeouee ngDee nw keÌ³eeWefkeÀ nceves DeHeveer Yee<ee kesÀ mLeeve Hej Debie´speer keÀes mecceeve efo³ee ngDee nw~³en efmLeefle nceejer HejeOeerve ceeveefmekeÀlee keÀer Deesj mebkesÀle keÀjleer nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ DeveskeÀ efJeosMeer Yee<eeDeeW kesÀ MeyoeWkesÀ DeLe& kesÀ efueS nce Debie´speer keÀe meneje uesles nQ~

He´Mve 3. Yee<ee keÀe efJekeÀeme Henues nesvee ®eeefnS ³ee GmekeÀer Heéfle<"e?GÊejë ueesefn³ee peer keÀs celeevegmeej Yee<ee keÀer Heéfle<"e nesves kesÀ yeeo mece³e keÀs meeLe GmekeÀe efJekeÀeme neslee nw~ ³en mJeeYeeefJekeÀ Yeer

nw keÌ³eebsefkeÀ peye nceejs Heeme Yee<ee veneR Leer lees ceveg<³e ves meebkesÀeflekeÀlee keÀe meneje efue³ee~ GmekesÀ yeeo kegÀí ef®endveeW kesÀ ceeO³ecemes Gmes ªHe efo³ee~ Fme He´keÀej keÀece®eueeT nesves Hej GvneR JemlegDeeW kesÀ veecekeÀjCe nesles ieS~ pewmes mece³e yeleeves Jeeues ³eb$ekeÀes Ieæ[er keÀne ie³ee uesefkeÀve Deepe ³en Meyo DeHeves HetCe& efJekeÀefmele ªHe ceW nw~ Deleë Henues Meyo keÀer Heéfle<"e nes, efHeÀjHe´³eesie Deewj keÀeueevegmeej GmekeÀe efJekeÀeme~

He´Mve 4. `mejue' Deewj `mejme' MeyoeW keÀe DeLe& mHe<ì keÀerefpeS~GÊejë mejue mes DeLe& nwöpees Deemeeveer mes mecePe ceW Dee peeS~ mejmeöefpemecebs jme keÀer meb³egkeÌlelee nes DeLee&led Gmes Heæ{ves ceW Hee"keÀ

keÀes jmeevegYetefle nes~ SkeÀ keÀe DeefYeHeé³e DeLe&ieńCe mes nw lees otmejs keÀe ¿o³e keÀes HeéHle nesves Jeeues Deevebo mes nw~ Yee<ee cebs mejueleekesÀ meeLe mejmelee oesveeW ner Gmes Gvvele yeveeleer nQ~

7. DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeSö

1. Yee<ee keÀes mejue ³ee mejme He´MeemekeÀ Deewj efJeÜeve veneR yevee³ee keÀjles~GÊejë He´MeemekeÀ kesÀ efue³es Yee<ee efkeÀmeer keÀe³e& efJeMes<e kesÀ efueS SkeÀ ceeO³ece ³ee meeOeve cee$e nw peyeefkeÀ efJeÜeve DeHeveer efJeÜJeÊee keÀe

HeÝeeJe [eueves kesÀ efue³es leovegªHe MeyoeW keÀe Deewj Yee<ee keÀe He´³eesie keÀjles nQ~ [e@. ueesefn³ee keÀe cele nw efkeÀ ueeskeÀ ceW He´®eefueleMeyo mece³e kesÀ meeLe-meeLe DeHeves DeeHe efkeÌue<ìlee kesÀ mLeeve Hej mejue nes peeles nQ Deewj GvekeÀer mejmelee Yeer J³ebefpele nesvesueieleer nw~ pewmes GÊej HetJe& meerceeble Deb®eue keÀes, He´MeemekeÀeW Üeje Debies´speer keÀer HeefjJeCeea yeveekeÀj `vesHeÀe' keÀne ie³ee~ ³eefo Gmes`GJe&meerOeced' keÀne peeS lees GmeceW mejuelee Je mejmelee DeHeves DeeHe Dee peeSieer~

2. osMe keÀe keÀece efkeÀme Yee<ee ceW ®eues, ³en efJeÜeveeW, uesKekeÀeW Deewj meeefnefl³ekeÀeW keÀe He´Mve veneR yeefukeÀ jepekeÀer³eHe´Mve nw, efJeMegà ueeskeÀ F®íe keÀe He´Mve~

GÊejë GHe³eg&keÌle JeekeÌ³eebMe mes DeefYeHeé³e nw efkeÀ osMe keÀe keÀe³e& efnvoer cebs nes DeLeJee Debie´speer cebs, ³en SkeÀ Ssmee He´Mve veneR efpemekeÀemeceeOeeve efJeÜeveeW, uesKekeÀeW Deewj meeefnefl³ekeÀeW kesÀ Heeme nes keÌ³eeWefkeÀ ³en jepeleb$e mes pegæ[er mecem³ee nw efpemekeÀe nue Yeer Gmeermlej Hej nesvee ®eeefnS~ Yeejle keÀer Hejleb$elee kesÀ mece³e HejYee<ee (efJeosMeer) DeLeJee Debie´speer jepekeÀer³e keÀe³eeX keÀer Yee<ee Leer~mebYeJeleë Gme mece³e ³en Fme osMe keÀer pevelee keÀer efJeJeMelee Leer efkeÀvleg mJeleb$elee mebieéce kesÀ oewjeve SkeÀ Deesj ³eefo osMeYekeÌleeWves DeHevee ³eesieoeve efkeÀ³ee lees otmejer Deesj je<ì^Yee<ee efnvoer keÀes Yeer cenÊJe Heóeve keÀjves keÀs efueS SkeÀpegì He´³eeme efkeÀ³es ie³es~³en yeele Deueie nw efkeÀ ueeskeÀ-F®íe keÀes oyeekeÀj ®ebo vesleeDeeW ves DeHeves mJeleb$e osMe kesÀ jepekeÀer³e keÀe³eeX kesÀ efue³es kegÀí mece³ekeÀs efue³es Debiespeer keÀes GHe³egkeÌle SJeb ueieYeie DeefveJee³e& ceevee~ HeefjCeece ³en ngDee efkeÀ efmLeefle Deepe Yeer p³eeW-keÀer-l³eeW nw~ Fmeefue³es³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ mJeleb$e Yeejle kesÀ meYeer jepekeÀer³e keÀe³eeX kesÀ efueS efnvoer keÀes DeefveJee³e&lee Heóeve keÀer peeS efpemeceW ueeskeÀF®íe keÀer Heýeuelee Yeer nesveer ®eeefnS~ ieesef<"³eeW ceW ®e®ee&SB DeLeJee uesKekeÀeW kesÀ uesKeve ceW Fme He´Mve keÀes G"eves Yej mes ³enmecem³ee nue veneR nes mekeÀleer~

25


8. DeY³eeme kesÀ efueS keÀgí mebkesÀle1. efvecveefueefKele He´MveeW kesÀ GÊej oerefpeS

(i) jececeveesnj ueesefn³ee kesÀ veece kesÀ meeLe ùeesefn³ee' Meyo kewÀmes pegæ[ ie³ee Lee?(ii) jececeveesnj ueesefn³ee efkeÀme efJe®eejOeeje kesÀ meceLe&keÀ jns nQ?(iii) ueeskeÀ-F®íe keÀer yeieeJele keÀe cetueceb$e keÌ³ee nw?(iv) `je<ì^ keÀer Gvveefle efnvoer Yee<ee keÀs ceeO³ece mes ner mebYeJe nw' ö FmekesÀ He#e DeLeJee efJeHe#e cebs DeHevee GÊej efueefKeS~(v) Yee<ee kesÀ mejueerkeÀjCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÌ³eeW nesleer nw? FmeceW Dev³e Yee<eeDeebs kesÀ MeyoeW keÀe keÌ³ee cenÊJe neslee nw?(vi) Yeejle mes Debies´speer nìeves kesÀ efueS keÌ³ee-keÌ³ee He´³elve keÀjves ®eeefnS?

2. DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeS(i) De®íe nes efJeÜeve Deewj meeefnefl³ekeÀ Yeer He´³elve keÀjW FmekeÀer meeBme DeLeJee neLe Hewj yeveves keÀe~(ii) ³eeo jKevee ®eeefnS efkeÀ Devleje&<ìêr³e kesÀ celeueye Debie´speer veneR~(iii) HeÀejmeer lees mebmke=Àle keÀer yenve nw~(iv) efnvoer JeeueeW keÀes DeYeer peyejomle mJeeO³ee³e keÀjvee nw~(v) efnvoer keÀs He´®eejkeÀ, uesKekeÀ Jeiewjn Heé³eë meYeer efyekeÀ ®egkesÀ nQ~

3. DeY³eeme kesÀ efueS Deveg®íso(i) yeenjer MeyoeW keÀer Deeceo kesÀ yeejs ceW.............. peerYe mes meerKevee ®eeefnS~(ii) ceQ mejue Deewj mejme keÀes Heé³eë .............. DeìHeìer ueieer, yeefukeÀ yeoveer³ele~(iii) Henues Meyo efvecee&Ce nes .............. mece³e efJekeÀeme efkeÀ³ee keÀjles nQ~(iv) osMe keÀe keÀece efkeÀme Yee<ee ceW ®eues .............. Heé³eë meYeer efyekeÀ ®egkesÀ nQ~(v) Yeejleceelee Deeæpeeo peªj ngF& .............. ueesie Yeer keÀeue kesÀ meeLe ®eues~

4. Yee<ee mebyebOeer He´Mve(i) MeyoeW kesÀ Megà ªHe efueefKeS

DevegªHe, keÀefue<ì, leìosefMe³e, jepekeÀer³e, <e[³ev$e, efnvogmleeve

(ii) JeekeÌ³e Megà keÀerefpeS ö

1. Jen yeæ[er keÀ[e Yee<ee Lee~2. Fve MeyoeW keÀe DeveskeÀeW ªHe nw~3. efnvoer Deewj otmejer Yeejleer³e Yee<eeDeebs cebs Gvnbs GHe³egkeÌle Meyo veneR efceuelee nw~4. ceQ ³eneB SkeÀ GoenjCe osves ®eenles ntB~5. efnvoer kesÀ He´®eejkeÀ, uesKekeÀ, Jeiewjn Heé³eë meYeer efyekeÀ ®egkeÀe nQ~

26


(iii) cegneJejeW keÀe DeLe& efueKekeÀj JeekeÌ³e ceW He´³eesie keÀerefpeS ö

1. Peb[e G"evee

2. efyekeÀ peevee

(iv) meefvOe efJe®íso keÀerefpeS

v³ee³eeue³e, keÀeueevlej, HetJeesÊej, Godiece

(v) oes-oes He³ee&³eJee®eer efueefKeS

He´sce, peerYe, F&MJej, neLe, Hewj, He´eCe

(vi) efJeueesce Meyo efueefKeS

mejue, cetKe&, osMeêesner, efJeMes<e, efceL³ee, meJeeue, mJeleb$e, meY³e, efnle, meeBme

(vii) efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ DeLe& efueefKeS

Deelcemeeled, yeoveer³ele, cetæ{, lejpegcee, efceL³ee, mJeeO³ee³e, He´efleJeeo, efJeIeìve

27


(iv) mebmke=Àefle(Dee®ee³e& vejsvê osJe)

[e@. megOeerj Mecee&uesKekeÀ Heefj®e³e

Dee®ee³e& vejsê osJe keÀe pevce 31 DekeÌìtyej 1889 F&. keÀes GÊej ÒeosMe kesÀ meerleeHegj veecekeÀ mLeeve ceW ngDee~ Dee®ee³e& peer ves1913 F&. ceW Sce.S. keÀer Hejer#ee GÊeerCe& keÀer~ meved 1915 F&. ceW Sue.Sue.yeer. keÀer Hejer#ee Heeme keÀer Deewj JekeÀeuele ÒeejcYe keÀj oer~ Hejvlegmeved 1920 F&. ceW mJeleb$elee Deevoesueve ceW Yeeie uesves kesÀ keÀejCe FvneWves JekeÀeuele íesæ[ oer~ Dee®ee³e& peer kesÀ J³eeqkeÌlelJe kesÀ oes He#e nQõSkeÀjepeveerefle Deewj otmeje DeO³e³eve-DeO³eeHeve leLee uesKeve mes mecyeeqvOele~ vejsvê peer ves ueeskeÀceev³e efleuekeÀ kesÀ vesle=lJe ceW jepeveweflekeÀ peerJeveceW ÒeJesMe efkeÀ³ee~ FvneWves meved 1920 ceW ieeBOeer peer kesÀ Demen³eesie Deevoesueve ceW Yeeie efue³ee~ yeeo ceW HewÀpeeyeeo ceW nesce©ce ueerie keÀer mLeeHeveekeÀer Deewj mJe³eb GmekesÀ ceb$eer yeves~ meved 1930 F&. ceW meefJeve³e DeJe%ee Deevoesueve ceW Yeeie uesves kesÀ keÀejCe pesue ie³es~ meved 1932 F&. ceWSkeÀ Dev³e efmeueefmeues ceW FvnW SkeÀ yeej efHeÀj pesue peevee Heæ[e~ pesue mes yeenj Deeves Hej meved 1934 F&. ceW ³es DeefKeue Yeejleer³e keÀebûesmemeceepeJeeoer Heeìea kesÀ Henues DeefOeJesMeve kesÀ DeO³e#e efve³egkeÌle efkeÀ³es ieS~ Fmeer ÒekeÀej meved 1936 F&. ceW FvnW GÊej ÒeosMe keÀebûesme kesÀ DeO³e#eHeo keÀe keÀe³e& Yeej meeQHee ie³ee~ cee®e& 1948 ceW keÀebûesme Heeìea Deewj efJeOeeve meYee mes l³eeieHe$e os efo³ee~ SkeÀ yeej efHeÀj meved 1952 F&.ceW ³es jep³e meYee kesÀ meom³e ®egves ie³es~ Oeerjs-Oeerjs FvekeÀe mJeemL³e efyeieæ[ves ueiee~ FmeefueS mJeemL³e ueeYe kesÀ efueS ³es ³etjesHe keÀer ³ee$eeHej ie³es~ Hejvleg FvekeÀe mJeemL³e Òeefleefove efiejlee ner ie³ee~ Devle ceW jepeveerefle, meeefnl³e Deewj meceepe keÀer mesJee keÀjles-keÀjles 67 Je<e& keÀerDee³eg ceW FvneWves 19 HeÀjJejer 1956 F&. ceW HeslebogjeF& (leefceuevee[g) veecekeÀ mLeeve Hej DeHevee ³en HeeefLe&Je Mejerj l³eeie efo³ee~ FvekeÀer ce=l³egHej Hebef[le peJeenj ueeue vesn© ves keÀne Leeõ `Jes DeÒeeflece iegCeeW kesÀ J³eeqkeÌle Les~ keÀF& #es$eeW ceW DeÒeeflece-DeelceMeefkeÌle ceW DeÒeeflece, yegef×Deewj ÒeefleYee ceW DeÒeeflece, yeewef×keÀ efveÿe ceW DeÒeeflece leLee Dev³e keÀF& ¢ef<ì³eeW ceW DeÒeeflece~''

Dee®ee³e& peer kesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀe SkeÀ otmeje He#e DeO³e³eve-DeO³eeHeve leLee uesKeve mes pegæ[e ngDee nw~ Dee®ee³e& peer kesÀ J³eeqkeÌlelJekeÀer efJeMes<elee ³en nw efkeÀ jepeveerefle ceW J³emle jnles ngS Yeer Heæ{ves-efueKeves kesÀ efueS Yeer mece³e efvekeÀeue ner efue³ee keÀjles Les~ efpemekeÀe ÒeceeCeGvekesÀ GHeueyOe ûevLe nQ, uesKe Deewj Yee<eCe nQ~ efpevekesÀ DeeOeej Hej keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ Dee®ee³e& vejsvê osJe peer yengcegKeer J³eeqkeÌlelJekesÀ Oeveer Les~ Jes jepeveslee, ef®evlekeÀ, uesKekeÀ, meceepemesJeer, He$ekeÀej, meeefnl³ekeÀej kesÀ meeLe-meeLe DeeoMe& DeO³eeHekeÀ Les~ FvekesÀ DeO³eeHeve keÀesosKekeÀj [e@o MebkeÀjo³eeue Mecee& pewmes efJeÜeveeW ves FvnW `meble efMe#ekeÀ' keÀer meb%ee mes mecyeesefOele efkeÀ³ee Lee~ Dee®ee³e& vejsvêosJe peer keÀemeeefneql³ekeÀ #es$e ceW cenÊJeHetCe& ³eesieoeve jne~ Jes DeHeves peerJeve ceW veeiejer Òe®eeefjCeer meYee, efnvoer meeefnl³e meccesueve, DeefKeue Yeejleer³e jeä^er³eYee<ee Heefj<eo, mebmke=Àle Heefj<eo pewmes mebmLeeDeeW mes mece³e-mece³e Hej pegæ[s jns~ He$ekeÀeefjlee ceW Yeer FvekeÀer ienjer ©ef®e jner Leer~ efpemekeÀe ÒeceeCekeÀeMeer efJeÐeeHeer" mes FvekesÀ mecHeeokeÀlJe ceW íHeves Jeeueer `$ewceeefmekeÀ meceepe Heef$ekeÀe' nw~

Dee®ee³e& peer keÀe DeO³e³eve #es$e yengle efJemle=le Lee~ FvneWves peneB efJeefYevve Yee<eeDeeW keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee JeneB GvekesÀ Yee<ee efJe%eevekeÀes Yeer peevee~ Oece&, Fefleneme Deewj jepeveerefle efJe%eeve kesÀ lees ³es ÒekeÀeC[ HeefC[le Les~ DeHeves DeejeqcYekeÀ peerJeve ceW FvneWves keÀeMeer efJeÐeeHeer"ceW DeO³eeHeve keÀe³e& efkeÀ³ee~ JeneR FvnW Dee®ee³e& keÀer GHeeefOe efceueer~ yeeo ceW ³es keÀeMeer efJeÐeeHeer" Deewj ueKeveT efJeMJeefJeÐeeue³e kesÀ kegÀueHeefleefve³egkeÌle ngS~ Dee®ee³e& peer DeHeves keÀeMeer ceW J³eleerle peerJeve keÀes ner peerJeve keÀe De®íe mece³e ceeveles Les~

28


uesKeve Yeer Dee®ee³e& peer kesÀ peerJeve keÀe SkeÀ cenÊJeHetCe& Debie nw~ FvekesÀ DeO³e³eve #es$e keÀer lejn ner FvekeÀe uesKeve #es$e YeeryengDee³eeceer nw~ FvneWves Fefleneme, jepeveerefleMeem$e, meceepeMeem$e Hej efnvoer ceW efJeefYevve uesKe efueKes~ efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ efueS FbiueQ[, Dee³ejueQ[,ªme, Fìueer, DecesefjkeÀe Deeefo osMeeW kesÀ Fefleneme keÀes íesìs-íesìs ûevLeeW kesÀ ªHe ceW efueKekeÀj efJeÐeeefLe&³eeW keÀes ueeYeeefvJele efkeÀ³ee~ meve 1930-31 F&. ceW meceepeJeeo mes ÒeYeeefJele neskeÀj FvneWves keÀF& uesKe efueKes efpevekeÀe yeeo ceW HegmlekeÀ ªHe ceW mebkeÀueve ngDee~ vejsvê peer SkeÀ De®ísefMe#ee Meem$eer Les FmekeÀe %eeve nceW GvekesÀ peveJeeCeer' ceW efMe#ekeÀeW keÀer efmLeefle Deewj DeeOegefvekeÀ Je Òee®eerve Yeejleer³e efMe#ee ÒeCeeueer Hej efueKesie³es uesKeeW mes Helee ®euelee nw~ Fme ÒekeÀej Dee®ee³e& peer kesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀe ³en otmeje He#e Yeer yeæ[e mece=× Lee~

j®eveeSB1. jeäêr³elee Deewj meceepeJeeo õ efnvoer ceW meceepeJeeoer efme×evleeW keÀer J³eeK³ee keÀjves Jeeues efJeÜeveeW ceW Dee®ee³e& peer DeûeieC³e nQ~

FvneWves meved 1930-31 kesÀ Deeme-Heeme meceepeJeeoer efJe®eejeW mes mecyeeqvOele DeveskeÀ uesKe efueKes leLee Yee<eCe efo³es~ Jes mece³e-mece³eHej `mebIe<e&' Heef$ekeÀe ceW íHeles jns~ yeeo ceW FvneR Yee<eCeeW Deewj uesKeeW keÀes `jeäêr³elee Deewj meceepeJeeo' ûebLe ceW mebkeÀefuele keÀj efo³eeie³ee~

2. meceepeJeeo-ue#³e Deewj meeOeve õ ³en HegmlekeÀ Yeer GvekesÀ mece³e-mece³e Hej efoS ieS Yee<eCeeW keÀe mebûen cee$e nw~ yeeo ceW FmeHegmlekeÀ keÀe meceeJesMe `jeäêr³elee Deewj meceepeJeeo' ûevLe ceW keÀj efue³ee ie³ee~

3. yeew× Oece& oMe&ve õ ³en yeew× Oece& mecyevOeer ûebLe nw~ FmeceW yeew× Oece& kesÀ DeeoMeeX, Yeejle ceW yeew× Oece& kesÀ efJekeÀeme, GvekesÀ ÛemeDeewj Fefleneme keÀes DebefkeÀle efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fme ûevLe keÀer j®evee FvneWves DeHeves peerJeve kesÀ Debeflece Je<eeX ceW keÀer~ ³en efJeMeeue ûebLe FvekesÀosnebleesHejevle ÒekeÀeefMele ngDee~ meved 1956 ceW Fme ûebLe keÀes efnvoer keÀer meJe&Þesÿ j®evee Ieesef<ele efkeÀ³ee ie³ee Deewj Fme ie´vLe Hej HeeB®enpeej ©He³es keÀe meeefneql³ekeÀ DekeÀeoceer' HegjmkeÀej efo³ee ie³ee~ Deepe Yeer ³en ûebLe yeew× Oece& mecyevOeer ûebLeeW ceW meyemes DeefOekeÀ ÒeceeefCekeÀDeewj Þesÿ ceevee peelee nw~

Dee®ee³e& vejsvê osJe ves mebmke=Àefle' veecekeÀ Hee" ceW Þesÿ mecePes peeves Jeeues keÀceeX keÀes mebmke=Àefle keÀne nw~ Òee®eervekeÀeue mes Yeejleer³emebmke=Àefle keÀe DeeOeej Oece& jne nw~ yeoueles ngS Fme ³egie ceW uesKekeÀ ³egieOece& kesÀ Devegmeej veJeerve ceev³eleeDeeW keÀes mJeerkeÀej keÀjves Deewj J³eLe&nes ®egkesÀ Òee®eerve cetu³eeW keÀes l³eeieves Hej yeue oslee nw~ Deepe meceevelee Deewj SkeÀlee keÀer YeeJevee ner nceejer efJeefJeOeleece³eer mebmke=Àefle keÀes cepeyetlekeÀj mekeÀleer nw~ Fmeer mes jeäêr³e YeeJevee meg¢æ{ nesieer Deewj peye jeäêW ceW meceevelee Deewj SkeÀlee keÀer YeeJevee Dee³esieer lees Devleje&<ìêr³e YeeJeveekeÀe pevce nesiee~ Fmeer mes J³eeqkeÌleef®eÊe ueeskeÀef®eÊe yeve peelee nw keÌ³eeWefkeÀ SkeÀ-SkeÀ J³eeqkeÌle keÀe pewmee ef®eÊe neslee nw Ssmee meceepe keÀe meecetefnkeÀªHe mes ef®eÊe yeve peelee nw~ ³eeefve pewmee SkeÀ keÀe ef®eÊe Jewmee meyekeÀe ef®eÊe~ ³ener J³eeqkeÌle ef®eÊe keÀe ueeskeÀef®eÊe ceW yeoue peevee nw~

mebmke=Àefle efveyevOe keÀe meejmebmke=Àefle keÀe DeLe& ë

mebmke=Àefle Meyo mebmke=Àle Yee<ee keÀe nw~ ³en oes MeyoeW kesÀ ³eesie mes yevee nwõmeced + ke=Àefle~ meced keÀe DeLe& nw efkeÀmeer keÀes mebJeejvee,efkeÀmeer Jemleg, keÀce& ³ee J³eeqkeÌle keÀes mebJeejvee~ ke=Àefle keÀe DeLe& nw ef¬eÀ³ee~ efkeÀmeer keÀes mebJeejves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes mebmke=Àefle keÀnles nQ~ efkeÀmeer HetÀue,HeewOes ³ee Kesle keÀes mebJeejvee, jlve keÀes keÀeì íeBì keÀjkesÀ mebJeejvee GmekeÀes mebmke=Àle keÀjvee keÀnueelee nw, meceepe kesÀ keÀjves ³eesi³e keÀÊe&J³e keÀceeXkeÀes mebJeejvee Yeer mebmke=Àefle nw~ FmeefueS mebmke=Àefle keÀe Oece& mes Ieefveÿ mecyevOe nw~ mebmke=Àle ngS Oece&-keÀce& keÀe Heeueve keÀjves Jeeuee mebmkeÀejielekeÀnueelee nw~ efkeÀmeer osMe Oece& Deewj peeefle kesÀ HejcHejeiele Dee®eej-efJe®eej ner Gme osMe keÀer mebmke=Àefle keÀnueeleer nw~ ceveg<³e kesÀ Ssmes keÀe³e&

29


efpememes Gmes ueesie Deuebke=Àle mecePeW, Þesÿ mecePeW, Gve keÀceeX keÀe veece mebmke=Àefle nw~ pewmes-pewmes efJekeÀeme neslee peelee nw ³en ¢efä J³eeHekeÀnesleer peeleer nw Deewj efJeMJe SkeÀlee kesÀ meeOeve FkeÀùs nesves Hej ³en efJeMJe SkeÀlee Oece& ceW HeefjCele nesleer nw~ Òee®eerve mece³e ceW megJeeefmele(De®íer YeeJevee ³egkeÌle) ef®eÊe keÀe #es$e mebkegÀef®ele Lee FmekesÀ Devleie&le meyemes Òesce keÀjvee Deewj efkeÀmeer mes Üs<e ve keÀjvee pewmes YeeJe meefvveefnleLes~

J³eeqkeÌleef®eÊe Deewj ueeskeÀef®eÊe

uesKekeÀ keÀnlee nw efkeÀ J³eefkeÌle ef®eÊe kesÀ meeLe-meeLe SkeÀ ueeskeÀef®eÊe Yeer neslee nw~ FmekeÀe DeLe& nw efkeÀ J³eeqkeÌleiele YeeJeeW kesÀ meeLemeeceeefpekeÀ YeeJeeW keÀe Yeer cenÊJe nw~ keÌ³eeWefkeÀ ceveg<³e SkeÀ meeceeefpekeÀ ÒeeCeer nw~ Deleë DeveskeÀ efJe<e³eeW ceW Jen meceepe mes pegæ[e neslee nw~FmeefueS keÀF& efJe<e³eeW ceW meceepe kesÀ ueesieeW ceW meceevelee efceueleer nw~ peye SkeÀ meer meceevelee Jeeues efJe<e³eeW keÀs mecetn keÀe efJemleej neslee nwlees jeäêr³elee keÀe pevce neslee nw~ peye ³ener je<ìêr³elee osMe keÀer meercee Heej keÀj keÀF& jeäêW kesÀ meeLe efpeve efJe<e³eeW ceW meceevelee jKeleer nwlees Gmemes ueeskeÀ ef®eÊe yevelee nw~ Jewmes nj jeä^ keÀe DeHevee-DeHevee ueeskeÀef®eÊe neslee nw Hej kegÀí yeeleeW Hej efJeMJe kesÀ DeveskeÀ jeäêW ceW meceeveleeefceueleer nw~ efpemekesÀ DeeOeej Hej GvekesÀ ueeskeÀef®eÊe meceeve nes peeles nQ~ leye efJeefYevve jeäêW kesÀ meceeve ueeskeÀef®eÊe kesÀ DeeOeej Hej Devleje&äêr³eYeeJevee keÀe pevce neslee nw~

³egieOece& keÀer ceeBie

uesKekeÀ keÀer ceev³elee nw efkeÀ Deepe kesÀ yeoueles ngS ³egie ceW nceW J³eeqkeÌleef®eÊe Deewj ueeskeÀef®eÊe ³eeefve J³eeqkeÌle Deewj meceepe keÀermees®e ceW HeefjJele&ve ueevee nesiee~ Deepe kesÀ ³egie kesÀ DevegªHe DeHeveer mees®e yeveeveer nesieer~ Deepe efJe%eeve keÀs ÒeYeeJe kesÀ keÀejCe nceejs meecevesve³es ue#³e Deewj ve³es-ve³es DeeoMe& meeceves Dee jns nQ~ meYeer osMeeW ceW peveleb$e Deewj jeäêr³elee keÀer YeeJevee HeveHe jner nw~ mebmeej Devleje&äêr³eleekeÀer YeeJevee keÀer Deesj yeæ{ jne nw~ Hej kegÀí Hegjeveer ³egie Oece& keÀer efJejesOeer MeefkeÌle³eeB FmekeÀe efJejesOe keÀj jner nQ~ nceW FvnW Hen®eevevee nesieeleYeer nce ³egie kesÀ DevegªHe ³egieerve ceeBie keÀes Hetje keÀj Hee³eWies~

³egieOece& keÀe Heeueve

peerJeve HeefjJele&veMeerue nw~ Deleë peerJeve kesÀ meeLe mebmke=Àefle Yeer yeoueleer jnleer nw~ Òee®eervekeÀeue ceW DeveskeÀ peeefle³eeB nceejs ³eneBDeeF& Deewj oesveeW mebmke=Àefle³eeB keÀe Deeoeve-Òeoeve ngDee~ Òee®eervekeÀeue ceW Oece& mebmke=Àefle keÀe DeeOeej Lee Hej Deepe Oece& kesÀ mLeeve Hej jeäêr³eleekeÀer YeeJevee mebmke=Àefle keÀe DeeOeej nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ efJeefJeOe Oece& kesÀ ueesie jeäêr³elee keÀer YeeJevee keÀes DeHevee jns nQ~ ³ener keÀejCe nwefkeÀ efJeMJe kesÀ DeveskeÀ osMe Oece& kesÀ keÀejCe jeäêr³elee keÀe efJejesOe keÀj jns nQ~ nceejs osMe ceW Yeer De%eeve Deewj mebkeÀerCe&lee kesÀ keÀejCe Oece&mebmke=Àefle keÀe DeeOeej jne nw~ Deepe meceepe ceW ¬eÀebeflekeÀejer HeefjJele&ve nes jns nQ~ FmeefueS Deepe nceW ³egieOece& kesÀ DevegªHe HeefjJele&ve keÀes mJeerkeÀejkeÀjvee nesiee~ Dev³eLee nceeje Yeer Heleve nes mekeÀlee nw~ uesKekeÀ ³en veneR keÀnlee efkeÀ meeje Deleerle l³eep³e nw~ Jen ®eenlee nw efkeÀ DeleerleDeiej De®íe nw lees mJeerkeÀejves ³eesi³e nw, Deiej yegje nw lees l³eep³e nesvee ®eeefnS~ Deleë Deleerle Deewj Jele&ceeve ceW meecebpem³e keÀer DeeJeM³ekeÀleenw~

meceevelee Deewj SkeÀleejeäêr³elee keÀer YeeJevee kesÀ efueS osMe kesÀ ueesieeW ceW meceevelee Deewj SkeÀlee keÀer YeeJevee nesveer ®eeefnS~ mebmke=Àefle keÀer ¢efä mes Yeer

³es cenÊJeHetCe& nw~ FmeerefueS uesKekeÀ ®eenlee nw efkeÀ Deepeeoer kesÀ yeeo pees cegmeueceeve nceejs osMe ceW nw GvekesÀ meeLe nceW YesoYeeJe efceìevee®eeefnS~ GvnW DeHeves meeLe efceueekeÀj SkeÀlee keÀer YeeJevee Hewoe keÀjveer ®eeefnS~ keÀevetve Deewj DeeefLe&keÀ ¢efä mes GvnW meceevelee keÀe DeefOekeÀejefceuevee ®eeefnS~ Ssmee keÀjves mes Ye³e Deewj mebIe<e& meceeHle nes pee³esiee~ leYeer mebmke=Àefle keÀe mener mJeªHe meeceves Dee³esiee~ jeäêr³e SkeÀleekeÀer YeeJevee HeveHesieer~ leYeer nce mener {bie mes Gvveefle keÀj Hee³eWies~

30


Deveg®íso kesÀ ÒeMve Deewj GÊej

mebmke=Àefle Meyo keÀe J³eJenej Debûespeer Meyo keÀu®ej kesÀ efueS neslee nw~ jefJe yeeyet Òee®eerve Dee³e& Meyo `ke=Àefä'keÀeJ³eJenej keÀjles nQ~ mebmke=Àefle Meyo keÀer J³eeK³ee keÀjvee keÀef"ve nw~ ³eefo nce MeefyokeÀ DeLe& ueW lees nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀmebmke=Àefle ef®eÊe-Yetefce keÀer Kesleer nw~ ®etBefkeÀ Oece& ceW ceve ³ee ef®eÊe keÀer ÒeOeevelee nw, Deleë ³en efve<keÀ<e& efvekeÀuelee nw efkeÀefpemekeÀe ef®eÊe megYeeefJele nw GmekeÀer JeeCeer Deewj GmekeÀer Mejerj ®esäe Yeer megmebmke=Àle nesieer, efpeme ÒekeÀej keÀer nceejer ¢efänesieer Gmeer ÒekeÀej keÀe nceeje ef¬eÀ³eekeÀueeHe nesiee~ efJeMJe Deewj ceeveJe kesÀ Heéfle SkeÀ ¢efä-efJeMes<e keÀer DeeJeM³ekeÀlee jnleernw~ efJekeÀeme¬eÀce mes ³en ¢efä J³eeHekeÀ nesleer peeleer nw Deewj peye efJeMJe keÀer SkeÀlee kesÀ meeOeve SkeÀ$e nes peeles nQ leye ³enSkeÀlee keÀe³e& ceW HeefjCele nesves kesÀ efueS Òe³elveMeerue nes peeleer nw~ Òee®eerve keÀeue ceW SkeÀ megYeeefJele ef®eÊe kesÀ efueS Fleveener mecYeJe Lee efkeÀ Jen J³eeqkeÌleiele ªHe mes efJeMJe kesÀ DeefKeue HeoeLeeX kesÀ meeLe leeoelc³e mLeeefHele keÀjW Deewj peerJe cee$ekesÀ efueS cew$eer Deewj DeÜs<e keÀer YeeJevee mes Jeefmele nes efkeÀvleg GmekesÀ keÀe³e& keÀjves keÀe #es$e yengle mebkegÀef®ele Lee~ Deleë keÀe³e&ªHe ceW ³en YeeJe SkeÀ íesìs #es$e ceW ner Òe³egkeÌle nes mekeÀlee Lee~ J³eeqkeÌle³eeW kesÀ ef®eÊe kesÀ meeLe-meeLe SkeÀ ueeskeÀef®eÊe Yeeryevelee jnlee nw~ ceveg<³e meeceeefpekeÀ ÒeeCeer nw; keÌ³eeWefkeÀ meceepe ceW jnves mes ner GmekesÀ iegCeeW keÀe efJekeÀeme neslee nw~ Deleëmeceepe ceW keÀF& yeeleeW ceW meceevelee GlHevve nesleer nw~ mecetneW keÀe efJemleej neslee jnlee nw Deewj SkeÀ mece³e Deelee nw peyejeäêr³elee keÀer Òeyeue YeeJevee mes Òesefjle nes SkeÀ osMe keÀer YeewieesefuekeÀ meercee keÀs Yeerlej jnves Jeeues meYeer ueesie kegÀí yeeleeWceW DeHeveer meceevelee Deewj SkeÀlee keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ SkeÀlee keÀer YeeJevee osMe keÀer meercee keÀe Yeer Deefle¬eÀceCe keÀjleernw Deewj SkeÀ èfJeMJe' keÀer YeeJevee keÀer Deesj Deûemej nesleer nw~ efpeve yeeleeW ceW meceevelee GlHevve nesleer nw, GvneR keÀs DeeOeejHej ueeskeÀef®eefÊe Yeer yevelee nw~ Deepe efJeefJeOe jeäêW keÀe DeHevee-DeHevee SkeÀ ueeskeÀef®eÊe Yeer nw~ efkeÀvleg keÌ³eeWefkeÀ Deepe SkeÀner ÒekeÀej kesÀ DeveskeÀ, Dee®eej-efJe®eej meejs efJeMJe ceW Òe®eefuele nes jns nQ, FmeefueS kegÀí yeeleeW ceW efJeefJeOe jeäêW kesÀueeskeÀef®eÊe Yeer meceeve nesles peeles nQ~

ÒeMve1. mebmke=Àefle mes uesKekeÀ keÀe keÌ³ee DeefYeÒee³e nw?

1. `mebmke=Àefle Meyo yeæ[e iecYeerj nw~ uesKekeÀ ceevelee nw efkeÀ FmekeÀes mHeä keÀjvee keÀef"ve nw~ efHeÀj Yeer Jen ³en ceevelee nw efkeÀ ³en ef®eÊekeÀer SkeÀ ÒeJe=efÊe nw~ nceejs OeejCe keÀjves ³eesi³e keÀe³eeX ceW ef®eÊe keÀer ÒeOeevelee nesleer nw~ FmeefueS efpemekeÀe ef®eÊe meeeqlJekeÀ YeeJeveeDeeWmes Yeje nw lees Jen ef®eÊe mebmke=Àle nw~ Jener mebmke=Àefle nw~

2. SkeÀlee keÀer YeeJevee osMe keÀer meercee keÀe Deefle¬eÀceCe kewÀmes keÀjleer nw?

2. SkeÀ osMe kesÀ meceepe mes otmejs osMe kesÀ meceepe ceW efYevvelee nesles ngS Yeer GveceW kegÀí SkeÀ mes iegCe nesles nQ~ SkeÀ mes iegCeeW keÀe efJemleejotmejs ueesieeW ceW Yeer nes peeves mes YeewieesefuekeÀ meerceeSb keÀesF& cee³eves veneR jKeleeR~ pewmes nceejs ³eneB meceevelee Deewj SkeÀlee nw Jewmeer meceeveleeDeewj SkeÀlee otmejs osMeeW ceW Yeer osKeles nQ lees nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ Fme YeeJevee ves osMe keÀer meercee keÀe Deefle¬eÀceCe keÀj efue³ee~

3. efJeefYevve jeäêW kesÀ ueeskeÀef®eÊe kewÀmes meceeve nesles nQ?

3. SkeÀ jeä^ kesÀ efJe®eej peye otmejs jeä^ ceW SkeÀmeeHeve efueS ngS osKes peeles nQ lees keÀne peelee nw efkeÀ GveceW meceevelee GlHevve nes ieF&nw~ pewmee SkeÀ jeä^ keÀe ef®eÊe nesiee Jewmee otmejs keÀe Yeer nes peelee nw~ SkeÀ-SkeÀ jeä^ kesÀ ueeskeÀef®eÊe keÀer SkeÀlee Deewj meceevelee peyemeejs efJeMJe ceW osKeer pee³esieer lees Gmeer keÀes keÀn mekeÀles nQ efkeÀ efJeefYevve jeäêW kesÀ ueeskeÀef®eÊe meceeve nes ieS nQ~

31


2. Deepe J³eeqkeÌleiele ef®eÊe Deewj ueeskeÀef®eÊe oesveeW keÀes megYeeefJele keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ Deepe kesÀ ³egie keÀerDeeJeM³ekeÀleeDeeW Deewj DeekeÀeb#eeDeeW keÀes Hetje keÀjves kesÀ efueS pees peerJeve keÀs cetu³e Deewj Heg©<eeLe& kesÀ GÎsM³e leLee ue#³eefveOee&efjle nesles nQ, GvneR kesÀ DevegketÀue ef®eÊe keÀes megYeeefJele keÀjvee ®eeefn³es~ SefMe³ee kesÀ meye osMe Deepe jeäêr³elee Deewjpeveleb$e keÀer YeeJevee mes ÒeYeeefJele nes jns nQ~ ³ener MeefkeÌle³eeB Fve osMeeW kesÀ Dee®eej-efJe®eej keÀes efveefM®ele keÀjleer nQ~ DeewjDeepe FvekeÀe keÀe³e& meJe&%e osKee peelee nw~ efkeÀvleg kegÀí Òeefleieeceer MeefkeÌle³eeB Hegjeves ³egie keÀer ÒeefleefveefOe yevekeÀj Fve veJeerveMeefkeÌle³eeW kesÀ efJekeÀeme keÀer ieefle keÀes jeskeÀleer nQ Deewj nceejs peerJeve keÀes DeJe©× keÀjleer nQ~ ³es MeefkeÌle³eeB ³egie Oece& kesÀ efJe©×Keæ[er ngF& nQ Deewj peerJeve-ÒeJeen keÀes Deleerle keÀer Deewj ueewìevee ®eenleer nQ~ nceejs jeäêr³e peerJeve keÀes SkeÀ meesles ceW yevokeÀjvee ®eenleer nQ Deewj Gmeer keÀes SkeÀ HegC³e leerLe& keÀequHele keÀj peerJeve keÀer DeefJeef®ívve Oeeje mes ncekeÀes He=LekeÀ keÀjvee ®eenleernQ~ Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle jeä^ keÀes Fve MeefkeÌle³eeW keÀes Hen®eevevee ®eeefn³es Deewj GvekeÀe efJejesOe keÀjvee ®eeefn³es~ efJe%eeve ves veF&MeefkeÌle³eeW keÀes GvcegkeÌle efkeÀ³ee nw~ GvneWves ceeveJe keÀes SkeÀ ve³ee mJeHve efo³ee nw Deewj GmekesÀ meccegKe veS DeeoMe&, ve³esÒeleerkeÀ Deewj ue#³e jKes nQ~ Devleje&äêr³e efJe%eeve kesÀ DeeueeskeÀ ceW meceepe keÀe keÀuesJej yeoue jne nw, Devleje&äêr³elee kesÀveS meeOeve Deewj GHekeÀjCe Òemlegle nes jns nQ~ SkeÀ YeeJevee mekeÀue efJeMJe keÀes J³eeHle keÀjvee ®eenleer nw Deewj SkeÀ veSmeecebpem³e keÀer Deesj mebmeej yeæ{ jne nw~ ³es MeefkeÌle³eeB meHeÀue neskeÀj jnWieer keÌ³eeWefkeÀ ³es ³egie keÀer ceeBie keÀes Hetje keÀjvee®eenleer nQ~

ÒeMve 1. J³eeqkeÌleiele ef®eÊe Deewj ueeskeÀef®eÊe oesveeW keÀes megYeeefJele keÀjves keÀe keÌ³ee leelHe³e& nw?

GÊej ë Deepe keÀe ³egie efJekeÀeme keÀe ³egie nw~ Deepe kesÀ peerJeve cetu³e DeHevee Deueie ue#³e jKeles nQ~ Deepe kesÀ J³eeqkeÌle DeHevee ³egieevegªHeue#³e efveOee&efjle keÀjles nQ~ GvekeÀe ef®eÊe Yeer Gmeer lejn keÀe nes peevee ®eeefnS~ uesKekeÀ keÀe cevleJ³e ³en nw efkeÀ ceveg<³e keÀeJ³eeqkeÌleiele ef®eÊe Fme ÒekeÀej keÀer YeeJevee mes Yej peeS ³eeveer megYeeefJele nes peeS pewmeer efkeÀ Deepe kesÀ ueeskeÀ keÀer ceeBie nQ~ ³eeveerJ³eeqkeÌle keÀe ef®eÊe Deewj ueeskeÀ keÀe ef®eÊe SkeÀ-mee nesvee ®eeefnS~

ÒeMve 2. ³es MeefkeÌle³eeB Fve osMeeW kesÀ Dee®eej-efJe®eej keÀes keÀwmes efveefM®ele keÀjleer nQ?

GÊej ë uesKekeÀ keÀnvee ³en ®eenlee nw efkeÀ SefMe³ee Yej ceW meYeer osMeeW ceW jeäêr³elee kesÀ YeeJe peie jns nQ Deewj peveleb$e keÀer YeeJeveeyeæ{ jner nw~ FvekeÀer pees ceev³eleeSB nw Deewj FvekesÀ pees Dee®eej-efJe®eej nQ GvekeÀe ner ÒeYeeJe Jes otmejs osMeeW Hej osKevee ®eenlesnQ~ otmejs osMeeW kesÀ Dee®eej-efJe®eej keÀes ³es MeefkeÌle³eeB Ssmes efveefM®ele keÀjleer nQ efkeÀ Jes Gve osMeeW ceW GvneR efJe®eejeW keÀes GvneRefve³eceeW keÀe ueeiet keÀjvee ®eenleer nQ~ GvnW Jewmee ner osKevee ®eenleer nQ~

ÒeMve 3. kegÀí MeefkeÌle³eeB nceejs peerJeve keÀer DeefJeef®ívve Oeeje mes nceW kewÀmes He=LekeÀ keÀjleer nQ?GÊej ë Fme ³egie ceW kegÀí osMe Ssmes nQ pees Hegjeveer yeeleeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ Deewj Hegjeveer yeeleeW Hej ner ®euevee ®eenles nQ~ Fmemes

veJeerve efJekeÀeme keÀer ieefle ©keÀleer nw~ Jees Gmeer Hegjeves {bie kesÀ peerJeve keÀs osKevee ®eenles nQ~ Fve osMeeW keÀer MeefkeÌle³eeB efJekeÀemekesÀ #es$e ceW Deeies yeæ{ves keÀer Oeeje mes nceW Deueie keÀjleer nQ~ pees SkeÀ veJeerve Oeeje ueieeleej ®eue jner nw efJekeÀeme keÀer Deesjyeæ{ jneR nw, DeefJeef®ívve ieefle mes yeæ{ jner nw~ GmekeÀer efvejvlejlee mes ³es MeefkeÌle³eeB nceW Deueie keÀjleer nQ~ YeeJe ³en nw pees³egie Oece& keÀer GHes#ee keÀjsiee Jen Gme ³egieerve Oeeje mes He=LekeÀ nes pee³esiee~

ÒeMve 4. SkeÀ YeeJevee mekeÀue efJeMJe keÀes J³eeHle keÀjvee ®eenleer nw Jen keÀewve meer YeeJevee nw?GÊej ë Deepe kesÀ ³egie keÀer ³en ceeBie nw efkeÀ ³egie kesÀ ve³es DeeoMe&, ve³es ÒeleerkeÀ Deewj ve³es ue#³e Ssmes nQ pees efJe%eevemeccele nes Deewj

meYeer jeäêW ceW meYeer jeäêW kesÀ meceepe keÀes SkeÀ-mee yeoueles neW~ ³eeefve nceejs YeeJe Deewj efJe®eej Devleje&äêr³elee mes ³egkeÌle neW~

32


meejs efJeMJe ceW SkeÀlJe keÀer YeeJevee, SkeÀ mes meeOeveeW keÀer YeeJevee, SkeÀ mes GHekeÀjCeeW keÀer YeeJevee nesveer ®eeefnS~ ³en SkeÀleeDeewj meceevelee keÀer YeeJevee mekeÀue efJeMJe ceW HewÀuevee ®eenleer nw ³eeveer mebmeej DeeHemeer meecebpem³e keÀer Deesj yeæ{ jne nw~

3. jeäêr³elee keÀer ceeBie nw efkeÀ Yeejle ceW jnves Jeeues meYeer ce]penye kesÀ ueesieeW kesÀ meeLe meceevelee keÀe J³eJenej nesvee ®eeefn³es Deewj meoe SkeÀªHelee ueeves keÀe Òe³eeme nesvee ®eeefn³es~ meebmke=ÀeflekeÀ ¢efä mes Yeer ³en DeeJeM³ekeÀ nw~ peye ®eej keÀjesæ[ cegmeueceeve nceejs osMe kesÀ DeefOeJeemeer nQ lees GvekeÀe mebmHeMe& DeeHe ye®ee veneR mekeÀles~ Ssmeer DeJemLee ceW SkeÀªHelee kesÀ DeYeeJe ceW leLee mebkeÀerCe& yegef× mes GvekesÀ meeLe J³eJenej keÀjves ceW meoe Ye³e yevee jnsiee Deewj mebIe<e& neslee jnsiee~ YesoYeeJe keÀer yegef× efceìekeÀj leLee SkeÀªHelee kesÀ efueS Gef®ele meeOeveeW keÀes SkeÀef$ele keÀjkesÀ ner Fme Ye³e keÀes otj keÀj mekeÀles nQ~ SkeÀ J³eeHekeÀ Deewj Goej yegef× mes keÀece uesves mes leLee keÀevetve Deewj DeeefLe&keÀ He×efle keÀer meceevelee mes Oeerjs-Oeerjs efJeefYevvelee otj nesieer Deewj Fme osMe kesÀ meYeer ueesie meceeve ªHe mes Fme osMe keÀer Gvveefle ceW ueieWies~

ÒeMve 1. meYeer cepenye kesÀ ueesieeW keÀs meeLe meceevelee keÀe J³eJenej keÀjves keÀe keÌ³ee ueeYe nw?

GÊej ë osMe ceW jeäêr³elee keÀer YeeJevee HewÀue jner nw~ pees Yeer ³eneB jnves Jeeues nQ Jees SkeÀ jeä^ kesÀ Jeemeer nQ~ ³en otmejer yeele nw efkeÀ³eneB DeveskeÀ cepenyeeW kesÀ ueesie jnles nQ, jeäêr³elee keÀe DeLe& leYeer meeLe&keÀ nesiee peye meYeer cepenye kesÀ ueesieeW kesÀ meeLe meceeveleekeÀe J³eJenej nes~ De®íe-yegje, íesìs-yeæ[s keÀer YeeJevee keÀe ueesHe nes~ Fmemes ueeYe ³en nesiee efkeÀ meye ueesieeW ceW SkeÀªHeleeDee³esieer, meye meceeve J³eJenej kesÀ Yeeieer neWies Deewj De®íer jeäêr³elee keÀe GodYeJe nesiee~

ÒeMve 2. mebkeÀerCe& yegef× mes J³eJenej keÀjves keÀe keÌ³ee leelHe³e& nw?

GÊej ë nceejs osMe ceW ®eej keÀjesæ[ cegmeueceeve jnles nQ~ keÀesF& J³eeqkeÌle Gve ®eej keÀjesæ[ cegmeueceeveeW mes DeHeves keÀes ye®eekeÀj veneR jKemekeÀlee~ jeä^ kesÀ J³eeqkeÌle³eeW keÀes ®eeefnS efkeÀ meyekesÀ meeLe SkeÀ mee J³eJenej jKee peeS~ mebkeÀerCe& yegef× ve jKeer peeS~ mebkeÀerCe&yegef× mes leelHe³e& yegef× kesÀ Gme YeeJe mes nw peneB J³eeqkeÌle DeHeves keÀes ceneve Deewj otmejs keÀes leg®í mecePelee nw~ YeeJe ³en nwefkeÀ jeä^ kesÀ J³eeqkeÌle³eeW ceW efkeÀmeer keÀes veer®ee veneR mecePevee ®eeefnS, leg®í veneR mecePevee ®eeefnS, ns³e veneR mecePevee ®eeefnS~Ssmee mecePevee mebkeÀerCe&lee nw~

ÒeMve 3. SkeÀ J³eeHekeÀ Deewj Goej yegef× kesÀ JewefMeäd³e keÀes jsKeebefkeÀle keÀerefpeS?

GÊej ë uesKekeÀ keÀer ceev³elee nw efkeÀ SkeÀ otmejs kesÀ Òeefle YesoYeeJe jKevee "erkeÀ veneR nw~ Gmemes ncesMee mebIe<e& yevee jnsiee~ SkeÀ otmejsmes Ye³e yevee jnsiee~ nce efnvot nQ ³en cegmeueceeve nw, nce G®®e nQ ³en efvecve nw Ssmee mees®evee YesoYeeJe keÀer yegef× nw~ GmekeÀesefceìevee ®eeefnS~ meceepe kesÀ meYeer Jeie& ceW SkeÀªHelee ueeveer ®eeefnS~ ³ener Goej yegef× nw~ SkeÀ YeeJevee keÀer J³eeHekeÀlee meceeveleekeÀes yeæ{eleer nw~ Jen osMe keÀer Gvveefle ceW yengle mene³ekeÀ efme× nesleer nw~

DeeMe³e mHeä keÀerefpeSõ1. efpemekeÀe ef®eÊe megYeeefJele nw GmekeÀer ®esäe Yeer megmebmkeÀ=le nesieer~

GÊej ë yeenj kesÀ efJe®eej Deewj YeeJe nceejs DevleëkeÀjCe keÀes ÒeYeeefJele keÀjles nQ~ nceeje ef®eÊe Gve YeeJeeW mes Yej peelee nw~ efpeme J³eeqkeÌlekesÀ ef®eÊe ceW De®ís YeeJe Yejs neWies lees Jen GvneR YeeJeeW keÀs Devegmeej keÀe³e& keÀjsiee ®esäe keÀjsiee~ De®ís YeeJe Yeefjle ef®eÊe JeeueskeÀer ®es<ìe Yeer De®íer nesieer, Þesÿ nesieer~

33


2. J³eeqkeÌle kesÀ ef®eÊe kesÀ meeLe SkeÀ ueeskeÀef®eÊe keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee nw~GÊej ë J³eeqkeÌle DeHeves ef®eÊe ceW pees De®ís YeeJe jKelee nw, jeäêr³elee kesÀ YeeJe jKelee nw~ Gmeer lejn kesÀ YeeJe ueeskeÀ kesÀ Yeer yeve peeSb

meceepe kesÀ Yeer yeve peeSb lees ³en yeæ[er meHeÀuelee nesieer~ Fmeer keÀes otmejs MeyoeW ceW J³eefkeÌleef®eÊe kesÀ meeLe ueeskeÀef®eÊe keÀes yeveeveskeÀer YeeJevee jsKeebefkeÀle nesleer nw~

3. peerJeve keÀes SkeÀ meesles ceW yevo keÀjvee ®eenleer nw~GÊej ë nceeje jeä^ ieefleceeve peerJeveOeeje keÀer lejn nw~ Deepe keÀe ³egie Òeieefle keÀe ³egie nw, efJekeÀeme keÀe ³egie nw~ kegÀí ueesie Gmes Deleerle

keÀer Deesj ueewìevee ®eenles nQ~ FvekeÀer efmLeefle Ssmes nw pewmes efkeÀmeer Oeeje kesÀ ÒeJeen keÀes jeskeÀkeÀj SkeÀ meesles ceW yevo keÀj efo³eepeeS~ FmekeÀe DeLe& ³en nw efkeÀ Deleerle keÀer yeeleesb Hej ®euevee ³egie kesÀ yeæ{les ngS ÒeJeen keÀes jeskeÀvee nw~

4. mebmke=Àefle Yeer peæ[ Deewj efmLej veneR nw~GÊej ë peerJeve SkeÀ ÒeJeen nw ~ Jen HeefjJele&veMeerue nw~ Jen yeouelee jnlee nw~ peæ[ HeoeLe& SkeÀ peien jnlee nw~ Jen ®euelee venerd

nw~ mebmke=Àefle Ssmeer ®eerpe nw efkeÀ Jen meowJe SkeÀmeer Deewj efmLej veneR jnleer~ mebmke=Àefle yeoueleer jnleer nw~ yeouevee ner GmekeÀerÒeke=Àefle nw JeneR GmekeÀe efJekeÀeme nw~ peerJeve keÀer lejn Deewj peue keÀer lejn Jen ieefleceeve nw~

5. `Deleerle kesÀ DebMe pees Glke=Àä Deewj peerJeveÒeo nQ~'GÊej ë uesKekeÀ HeefjJele&ve keÀer ceeBie keÀjlee nw~ Deleerle keÀer Deesj veneR peevee ®eenlee~ Hejvleg meeje Deleerle ner yeskeÀej veneR nw~ Deleerle

ceW yengle-meer yeeleW Ssmeer nQ pees Þesÿ nQ GveceW peerJeve Deewj peiele keÀer MeefkeÌle Deewj meeceL³e& mecee³eer ngF& nw~ Ssmes Þesÿ DeewjpeerJeveoe³ekeÀ DebMe Deiej nceW Deleerle mes efceueles nQ lees GvekeÀes uesvee ®eeefnS GvekeÀer GHes#ee veneR keÀjvee ®eeefnS, GvnW íesæ[veeveneR ®eeefnS~

ueIeg GÊejelcekeÀ ÒeMve ë1. mebmke=Àefle Meyo keÀe J³eJenej Debûespeer kesÀ efkeÀme Meyo kesÀ efueS neslee nw?2. SkeÀlee keÀer YeeJevee osMe keÀer meercee keÀe Deefle¬eÀceCe kewÀmes keÀjleer nw?3. efJeefYevve jeäêW kesÀ ueeskeÀef®eÊe kewÀmes meceeve nes mekeÀles nQ?4. Òee®eervekeÀeue ceW Oece& cepenye keÀe mebmke=Àefle kesÀ yeveeves ceW neLe Lee, Fmes mHeä keÀerefpeS~5. nceW Dee®eej-efJe®eejeW keÀe l³eeie keÀjvee ®eeefnS~ FmekeÀe keÌ³ee leelHe³e& nw Deewj efkeÀme meboYe& ceW keÀne nw?6. J³eeHekeÀ Deewj Goej ¢efä keÀe veece ueskeÀj uesKekeÀ efkeÀme yeele keÀes jsKeebefkeÀle keÀjvee ®eenlee nw?

mebefOe efJe®íso keÀerefpeSmebmke=Àefle = meced + ke=ÀefleHeleveesvcegKe = Heleve + GvcegKeDevleje&äêr³e = Devleë + jeäêr³eogYee&i³e = ogë + Yeei³ekeÀoeefHe = keÀoe + DeefHemJeeiele = meg + DeeielemebmHeMe& = meced + mHeMe&

34


DeLe& mHeä keÀerefpeSmegYeeefJele = De®íer ÒekeÀej YeeefJele efkeÀ³ee ngDee Þesÿ YeeJeeW mes YejeDeÜs<e = Jewj YeeJe ve jKeveeleeoelc³e = cesueÒeefleieeceer = efJejesOeerkeÀuesJej = MejerjmebkeÀerCe&lee = leg®ílee, nerveleepeerJeveÒeo = peerJeve osves JeeueerDeekeÀeb#ee = F®íeDeefJeef®ívve = ueieeleej, ve ìtìles ngSHeleveesvcegKe = Heleve keÀer Deesj peeves JeeueerGlke=Àä = ÞesÿGvcegkeÌle = Keguee ngDeeefJeefYevvelee = DeueieeJe

35


(v) ieeBJeeW keÀer DeefveJee³e& DeeJeM³ekeÀleeSBDee®ee³e& efMeJe Hetpeve mene³e

[e@. MegYeue#ceer

meeefnefl³ekeÀ Heefj®e³eefyenej HeósMe kesÀ Meeneyeeo peveHeo kesÀ GveJeeme veecekeÀ ieéce ceW pevceW Dee®ee³e& efMeJeHetpeve mene³e Gve yengHe´leeref#ele He$ekeÀejeW

ceW mes nQ efpevekesÀ keÀejCe meeefnefl³ekeÀ He$ekeÀeefjlee ves DeveskeÀ TB®eeF³eebs keÀes ígDee~ Deeje kesÀ keÀe³emLe pegyeueer SkesÀ[ceer' efJeÐeeue³e mes cewefì^keÀkeÀer Hejer#ee GÊeerCe& keÀjkesÀ FvneWves ìeGve mketÀue ceW DeO³eeHeve keÀe³e& HeéjbYe efkeÀ³ee~ uesefkeÀve cenelcee ieeBOeer kesÀ Demen³eesie Deeboesueve kesÀ oewjeveFvneWves mejkeÀejer veewkeÀjer keÀe Heefjl³eeie keÀj Deeje kesÀ ner je<ìêr³e mketÀue cebs DeO³eeHeve keÀe³e& HeéjbYe efkeÀ³ee~

He$ekeÀeefjlee kesÀ #es$e ceW Dee®ee³e& efMeJeHetpeve mene³e keÀe ³eesieoeve cenÊJeHetCe& jne nw~ ceejJeeæ[er megOeej, ceeOegjer, celeJeeuee iebiee,peeiejCe, HegmlekeÀ YeC[ej Deewj efnceeue³e pewmeer meeefnefl³ekeÀ Heef$ekeÀeDeeW ceW mebHeeove-keÀe³e& efkeÀ³ee~ meeefnl³e' kesÀ mecHeeove, MeesOe Deewj meceer#eekeÀe keÀe³e& FvneWves peerJeve kesÀ Debeflece #eCe lekeÀ efkeÀ³ee~ meved 1941 ceW Dee®ee³e& efMeJeHetpeve mene³e efyenej efnvoer meeefnl³e meccesueve kesÀ DeO³e#eyeves~ èfyenej je<ì^Yee<ee Heefj<eod' kesÀ He´Lece efveosMekeÀ nesves keÀe Yeer FvneWves ieewjJe HeéHle efkeÀ³ee~

Dee®ee³e& efMeJeHetpeve mene³e Üeje efueefKele keÀefleHe³e cenÊJeHetCe& j®eveeSb Fme He´keÀej nQö efyenej keÀe efJeÜej, ieéce-megOeej, oesIeæ[er (J³ebi³e), DevveHetCee& kesÀ cebefoj cebs (ieéceesHe³eesieer j®eveeSb), Jes efoveë Jes ueesie (mebmcejCeelcekeÀ), efyebyeë Heéfleefyebye (mebmcejCeelcekeÀ), cesjepeerJeve (DeelcekeÀLee), efJeYetefle, osneleer ogefve³ee (He´Lece DeeB®eefuekeÀ GHev³eeme kesÀ ªHe ceW Heéfmeà), je<ì^Yee<ee Deewj efnvoer Deeefo~ FvneWves Yeer<ce,Depe&gve, ceeB kesÀ meHetle Deeefo yeeueesHe³eesieer j®eveeSb Yeer efueKeeR~ FvneWves efÜJesoer DeefYevevove ie´bLe, jepesvê DeefYevevove ie´bLe, mceejkeÀ ie´bLe Deeefoie´bLeeW keÀe mebHeeove-keÀe³e& Yeer efkeÀ³ee~

Dee®ee³e& efMeJeHetpeve mene³e kesÀ cenÊJeHetCe& meeefnefl³ekeÀ ³eesieoeve kesÀ efueS meved 1960 ceW Yeejle mejkeÀej ves HeodceYet<eCe keÀer GHeeefOeHeóeve keÀer~ meved 1961 ceW Heìvee veiej efveiece ves FvnW veeieefjkeÀ mecceeve Heóeve efkeÀ³ee Deewj 1962 ceW FvnW YeeieueHegj efJeMJeefJeÐeeue³e mes[er.efueìd. keÀer ceeveod GHeeefOe HeéHle keÀjves keÀe ieewjJe efceuee~

uesKeë keÀLee-meejHe´mlegle uesKe ceW Dee®ee³e& efMeJeHetpeve mene³e ves Yeejleer³e ieeBJeebs keÀer keÀgí Ssmeer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀe GuuesKe efkeÀ³ee nw, efpevekeÀer

Hetefle& ve kesÀJeue ieeBJeJeeefme³eeW keÀer Jele&ceeve keÀer efmLeefle Jejved osMe keÀer DeeefLe&keÀ DeJemLee keÀes TB®ee G"eves ceW Yeer mene³ekeÀ nes mekeÀleer nw~ meJe&He´LeceuesKekeÀ Fme leL³e keÀes mHe<ì keÀjlee nw efkeÀ ieeBJeeW keÀer mecem³eeDeeW keÀes peeveves kesÀ efueS `He´l³e#e DevegYeJe' keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ ieeBJeeW ceWpeekeÀj, JeneB kesÀ Jeeefme³eeW keÀe owveefvove peerJeve osKekeÀj GvekeÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀes mecePee pee mekeÀlee nw~

ieeBJeeW keÀer Henueer DeeJeM³ekeÀlee efMe#ee keÀs He´®eej-He´meej keÀer nw~ ieeBJeeW ceW mketÀue keÀce nQ Deleë ye®®eeW keÀes FmekesÀ efueS yengle otj-otj peevee Heæ[lee nw~ meeLe ner pees mketÀue nQ GveceW efMe#ee HeĆeeueer keÀe mlej yengle nukeÀe nw~ efMe#ee meceepe keÀer Gvveefle keÀe cetue nw~ GmekesÀ

36


mlej keÀes TB®ee G"eves mes osMe keÀe yeewefàkeÀ efJekeÀeme mebYeJe nes mekeÀlee nw~ efMe#ee keÀs Gef®ele He´®eej-He´meej mes ner ieeBJeJeeefme³eeW keÀes peerJevekeÀer íesìer-íesìer mecem³eeDeeW mes petPeves keÀer mener efoMee efceue mekeÀleer nw~ cekeÀeveeW keÀer J³eJemLee, HeMeg-Heeueve, megJ³eJeefmLele peerJeve keÀe megKeDeeefo kesÀ yeejs ceW megefMeef#ele neskeÀj ner peevee pee mekeÀlee nw~ ³eneB lekeÀ efkeÀ ke=Àef<e-efJe%eeve keÀes mecePekeÀj, lelmebyebOeer íesìs-íesìs GHee³eeW mesGHepe ceW Je=efà Yeer efMe#ee keÀe ner cenÊJeHetCe& Debie nw~

meæ[keÀeW keÀe yevevee, GvekeÀe Gef®ele jKe-jKeeJe ieeBJeeW keÀer HewoeJeej keÀes J³eeHeej kesÀvêeW ceW HengB®eeves ceW mene³ekeÀ neslee nw~ Deleë`³ee$eeHeLe keÀer megefJeOeeSb' ieeBJe keÀer Gvveefle keÀe DeeJeM³ekeÀ Debie nQ~ meæ[keÀeW kesÀ ceeO³ece mes ner lees ieeBJe Dev³e ieeBJeeW Deewj MenjeW mes pegæ[lesnQ~ uesKekeÀ keÀes ogKe nw efkeÀ `Jeesì keÀer YeerKe' uesves keÀs efueS vesleeieCe ieeBJeJeeefme³eeW mes meæ[keÀesb keÀer Gef®ele J³eJemLee keÀjves keÀe Jeeoe keÀjkesÀyeeo ceW efyeukegÀue Yetue peeles nQ~ Flevee DeJeM³e nw efkeÀ Deiej efpeuee keÀe keÀesF& meom³e efkeÀmeer ieeBJe ceW jnlee nw lees Gme ieeBJe keÀer osKeYeeueyengle ner J³eJeefmLele {bie mes nesleer nw Dev³eLee ieeBJe osMe kesÀ Ssmes GHesef#ele Debie nw efpevekesÀ yeejs ceW vesleeieCe mees®eves-efJe®eejves keÀe Yeer mece³eveneR efvekeÀeue Heeles~

De®ís peueeMe³e DeLee&led peerves kesÀ mJe®í Heeveer keÀer Gef®ele J³eJemLee ieeBJe keÀer leermejer Ssmeer DeeJeM³ekeÀlee nw pees ieeBJeJeeefme³eeWkesÀ mJeemL³e kesÀ efueS yengle cenÊJeHetCe& nw~ Heeveer keÀe mJe®í nesvee peve-peerJeve kesÀ efueS Del³eble DeeJeM³ekeÀ nw, Fme YeeJe keÀe He´®eej YeerieeBJeJeeefme³eeW ceW nesvee ®eeefnS~ iebos yejleve mes Heeveer efvekeÀeuevee, Heerves keÀs Heeveer keÀes Keguee jKevee, kegÀBS kesÀ Heeme venevee, keÀHeæ[s Oeesves mesHeeveer keÀe cewuee nesvee Deeefo otef<ele Je=efÊe³eeW kesÀ og<HeefjCeeceeW keÀes ieeBJeJeeueeW keÀer peevekeÀejer ceW ueevee DeeJeM³ekeÀ nw~ Heerves kesÀ Heeveer kesÀ otef<elenesves kesÀ keÀejCe GlHevve efyeceeefj³eeB ieeBJe kesÀ ueesieeW keÀes keÀcepeesj keÀjleer nQ~ meeLe ner JewÐe Deewj [ekeÌìjeW keÀer keÀceer jesieeW kesÀ HewÀueves keÀe keÀejCeyeveleer nw, efpemekeÀer peevekeÀejer ieeBJeJeeefme³eeW keÀes nesveer yengle ]peªjer nw~ Oeve keÀe Gef®ele GHe³eesie Deewj mebie"ve-MeefkeÌle keÀe He´³eesie DeiejieeBJeJeeueeW keÀes Dee peeS, lees Jes mJe³eb ner DeHevee Yeei³e yeoue mekeÀles nQ~

oJeeKeevee ieeBJe keÀer ®eewLeer Ssmeer DeeJeM³ekeÀlee nw, pees ieéceerCe pevelee keÀes mJemLe peerJeve Heóeve keÀj mekeÀleer nw~ FmekesÀ meeLeHeMeg-Oeve keÀes megjef#ele jKeves keÀs efueS, ieeBJe JeeueeW keÀes `HeMeg-Heeueve efJeefOe' peevevee lees DeeJeM³ekeÀ nw ner, meeLe ner HeMeg ef®eefkeÀlmeeue³eesbkeÀe nesvee Yeer Hejce DeeJeM³ekeÀ nw~

veefo³eeW Deewj ceneceeefj³eeW mes ye®eves kesÀ efueS SkeÀ mLee³eer J³eJemLee ieeBJe JeeueeW keÀer HeeB®eJeer DeeJeM³ekeÀlee nw~ í"er DeeJeM³ekeÀleenw ieeBJeeW ceW KesleeW keÀer ®ekeÀyevoer, efpemekesÀ DeYeeJe ceW efkeÀmeeveeW keÀer meerefcele MeefkeÌle Heé³eë efyeKej peeleer nw~ Deleë Deiej nce je<ìêr³e Gvveefle®eenles nQ lees ieeBJeeW keÀer ³es DeeJeM³ekeÀleeSb peuo ner Hetjer nesveer Del³eble DeeJeM³ekeÀ nw~

HeefleHeeÐeHe´mlegle efveyevOe ceW uesKekeÀ ves Yeejle osMe kesÀ ieeBJeeW keÀer keÀefleHe³e Ssmeer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Deesj O³eeve efoueeves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee

nw efpevekeÀer Hetefle& keÀjkesÀ osMe keÀer meeceeefpekeÀ Deewj DeeefLe&keÀ efmLeefle keÀes meyeue yevee³ee pee mekeÀlee nw~ ieeBJeJeeues Heé³eë meeOeveeW keÀer keÀceerDeewj Jele&ceeve veF& lekeÀveerkeÀer peevekeÀejer kesÀ DeYeeJe cebs keÀ<ìoe³eer peerJeve peerves kesÀ efueS yeeO³e nesles nQ~ yeele peueeMe³eeW keÀes mJe®í jKeveskeÀer nes, meæ[keÀeW kesÀ jKejKeeJe keÀer DeLeJee oJeeKeeves keÀer, %eeve kesÀ DeYeeJe ceW Heé³eë ieéceerCe pevelee ogKe Deewj HejsMeeveer Pesueves kesÀ efueSyeeO³e jnleer nw~ uesKe kesÀ HeéjbYe ceW uesKekeÀ ves Fme yeele keÀe mebkesÀle efo³ee nw efkeÀ ieeBJe keÀer mecem³eeDeeW keÀe meceeOeeve yegefàyeue mes veneRnes mekeÀlee~ FmekesÀ efueS He´l³e#e DevegYeJe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ DeLee&led ³es mecem³eeSB ieeBJe ceW peekeÀj, yeele keÀes mecePekeÀj ner GmekeÀe meceeOeeve{tBæ{ves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ efMe#ee keÀe Gef®ele He´®eej, meæ[keÀeW keÀer osKeYeeue, peueeMe³eeW keÀer mJe®ílee, oJeeKeeveeW keÀer megefJeOee, veefo³eeWDeewj ceneceeefj³eeW keÀer yeeæ{ mes ye®eves keÀer mLee³eer J³eJemLee Deewj peceerve keÀer ®ekeÀyevoerö ³es ieeBJe keÀer Ssmeer DeeJeM³ekeÀleeSB nQ efpevekeÀer Gef®eleHetefle& mece³e keÀer ceebie nw~ uesKekeÀ ves ³eneB He´l³eskeÀ mecem³ee kesÀ JeemleefJekeÀ ªHe Deewj GmekesÀ meceeOeeve kesÀ mebkesÀle Yeer efoS nQ~ efpeve Hej vekeÀsJeue mees®ee peevee ®eeefnS, yeefukeÀ MeerIeéefleMeerIe´ Gmes efke´À³eeefvJele Yeer efkeÀ³ee peevee ®eeefnS~

37


Deble ceW uesKekeÀ Fve `DeeJeM³ekeÀleeDeeW' keÀer Hetefle& keÀes osMe ceW efnle kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ ceevelee nw~ meeLe ner Gmeves mebkesÀle Yeerefo³ee nw efkeÀ Heé³eë Ssmeer mecem³eeDeeW mes petPeves kesÀ efueS Heé³eë keÀcesefì³eeB yeveeF& peeleer nQ, ³eespeveeSb lew³eej keÀer peeleer nQ~ ceesìer-ceesìer HeÀeFueWFOej mes GOej mejkeÀleer nQ~ Hej HeefjCeece Heé³eë Metv³e ner jnlee nw keÌ³eeWefkeÀ Fve ³eespeveeDeeW keÀes efJe´À³eeefvJele keÀjves keÀe DeJemej ner veneRDee Heelee~ FmeerefueS uesKekeÀ keÀe ceevevee nw ìeéce megOeej Deewj ieéce-mebie"ve ceW osMeYekeÌle keÀe³e&keÀÊee& Mee³eo ner oÊeef®eÊe neWies~ FmeerefueS³en Yeer YeefJe<³e kesÀ neLe ceW nw~ Fme He´keÀej mes ieeBJeeW kesÀ Yeei³e keÀe met$e YeieJeeve kesÀ neLeeW ceW ner nw~'' ³en kegÀí J³ebi³e Deepe keÀer jepeveereflekeÀHeĆeeueer keÀer Deesj nw peneB mJeeLe& keÀes ner cenÊee oer peeleer nw~ Fme uesKe keÀs ceeO³ece mes uesKekeÀ osMe keÀer Ssmeer mecem³ee keÀer Deesj mebkeÀslekeÀj jne nw efpeme Hej mece³e jnles O³eeve efo³ee pee³es lees osMe efove otveer jele ®eewiegveer lejkeÌkeÀer keÀj mekeÀlee nw~

DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeSöHe´Mve 1. `ìeéce mecem³eeDeeW keÀe efvejekeÀjCe keÀjves keÀs efueS JeemleefJekeÀ He´l³e#e DevegYeJe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~''

GÊej ë mece³e-mece³e Hej ieeBJeeW keÀer mecem³eeDeeW Hej efJeJes®eveelcekeÀ efìHHeefCe³eeB, ieesef<"³eeB Deeefo mecee³eesefpele nesleer jnleer nQ~ Menjebs ceWyew"s ngS DeveskeÀ mecyeefvOele peve Fme Hej efJe®eej-efJeceMe& Deeefo keÀjles ngS DeveskeÀ leL³eeW keÀes Meyoyeà keÀjkesÀ HeÀeFueeW kesÀ {sjueiee osles nQ, Hej HeefjCeece FmeefueS keÀgí veneR efvekeÀuelee, keÌ³eeWefkeÀ ieéce mecem³eeDeeW keÀe efvejekeÀjCe keÀjves kesÀ efueS ³es efJeÜeveHeé³eë otmejeW kesÀ Üeje yeleeF& ieF& efmLeefle³eebs DeLeJee Devegceeefvele DeeOeej Hej mecem³ee keÀe ªHe efJe®eejkeÀj, GmekesÀ meceeOeeve keÀeHe´³eeme keÀjles nQ~ efMeJeHetpeve mene³e Fme yeele keÀes mecePekeÀj Fme leL³e Hej DeefOekeÀ yeue osles nQ efkeÀ ieéc³e peerJeve keÀer mecem³eeDeeWkeÀes mecePeves kesÀ efueS ieeBJeebs cebs peekeÀj efmLeefle keÀe Yeueer-YeeBefle efvejer#eCe-Hejer#eCe DeeJeM³ekeÀ nw~ FmekesÀ meeLe ner ³en Yeer mel³enw efkeÀ SkeÀ ieeBJe keÀer mecem³ee otmejs kesÀ DevegªHe nes, ³en Yeer mebYeJe veneR nw~ Flevee DeJeM³e nw efkeÀ ceesìs leewj Hej kegÀí mecem³eeDeeWcebs meceevelee nes mekeÀleer nw uesefkeÀve efHeÀj Yeer cetueleë He´l³eskeÀ ieeBJe keÀer DeHeveer ner DeveskeÀ Ssmeer mecem³eeSB Deewj DeeJeM³ekeÀleeSBnQ, efpevekeÀe peuo-mes-peuo efvejekeÀjCe efkeÀ³ee peevee Del³eble DeeJeM³ekeÀ nw~ Deiej keÀneR efkeÀmeer ieeBJe cebs peueeMe³e mes mebyebefOelemecem³ee iebYeerj nw lees otmejs ieeBJe ceW lelmebyebOeer megefJeOee HeéHle nw uesefkeÀve ke=Àef<e mes mebyebefOele DeveskeÀ DeeJeM³ekeÀleeSb nQ, efpevekeÀerHetefle& keÀjves mes ner ieeBJe keÀer Gvveefle mebYeJe nes mekeÀleer nw~

Deleë ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ ieeBJeeW ceW peekeÀj JeneB jnles ngS pevepeerJeve Deewj HeefjJesMe keÀes mecePeles ngS, JeneB keÀerDeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀes peevee pee³es Deewj ieeBJeJeeueebs mes ner efJe®eej-efJeceMe& keÀjkesÀ Gve meYeer efmLeefle³eebs keÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀesmecePekeÀj, GvekeÀe efvejekeÀjCe efkeÀ³ee pee³es~

He´Mve 2. `ìeeBJeeW keÀer JeemleefJekeÀ YeueeF& GHe³egkeÌle efMe#ee mes ner nes mekeÀleer nw~''GÊej ë ieeBJeeW ceW Heé³eë ye®®eeW keÀes efMe#ee ieńCe keÀjves keÀs efueS DeveskeÀ HejsMeeefve³eeW keÀe meecevee keÀjvee Heæ[lee nw~ ³ee lees mketÀue yengle

otj-otj nesles nQ DeLeJee pees nesles nQ, GveceW Gef®ele J³eJemLee kesÀ DeYeeJe ceW ye®®eeW keÀes ceveJeeBeqíle JeeleeJejCe Deewj efMe#ee veneRefceue Heeleer nQ~ Ssmes ceW Heé³eë ieeBJe Jeeues ye®®eeW keÀes HeéjbYe mes Dev³e MeejerefjkeÀ keÀe³eeX ceW J³emle keÀj osles nQ~ Fmemes ye®®eeWkeÀe ceeveefmekeÀ efJekeÀeme DeJe©à nes peelee nw~ peerJeve ceW kegÀí keÀjves kesÀ J³eJeefmLele Deewj DevegMeeefmele peerJeve keÀes peeveves mes ³esye®®es Jebef®ele jn peeles nQ~ Deleë uesKekeÀ keÀe ³en ceevevee nw efkeÀ ieeBJeeW keÀer Gvveefle kesÀ efueS ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ ye®®eeW ceWHeéjbYe ceW megefve³eesefpele peerJeve HeĆeeueer kesÀ efJekeÀeme keÀe YeeJe Yeje pee³es, uesefkeÀve ³en leYeer mebYeJe nw peye GvnW HeéjbYe mes nerGHe³egkeÌle efMe#ee ieńCe keÀjves keÀer megefJeOee HeéHle nesieer~ ³en ner ieeBJe keÀer meJe&He´Lece DeeJeM³ekeÀlee nw keÌ³eeWefkeÀ Fme DeeJeM³ekeÀleekeÀer Hetefle& keÀjkesÀ ieéceerCe peerJeve keÀer DeveskeÀ mecem³eeDeeW mes menpe ner ígìkeÀje efceue mekeÀlee nw~

38


He´Mve 3. `ìeeBJeeW keÀes ueeYe HengB®eeves Jeeues DeveskeÀ mejkeÀejer efJeYeeieeW mes ieeBJeeW keÀes ³eLes<ì ueeYe veneR efceue Heelee~''GÊej ë mejkeÀejer efJeYeeie ieeBJeeW kesÀ yeejs ceW veneR mees®eles DeLeJee GvekeÀer DeeJeM³ekeÀleeDeeW Hej O³eeve veneR osles-Ssmee veneR nw~ JeemleJe ceW

³eespeveeSB lees yeveleer nQ uesefkeÀve ieeBJeeW kesÀ DeYeeJeeW keÀes ve lees yeejerkeÀer mes peeB®ee HejKee peelee nw Deewj ve ner keÀefce³eeW keÀes otjkeÀjves kesÀ efueS mebIeefìle GÐeesie' nesles nQ~ uesKekeÀ kesÀ Devegmeej efvekeÀì YeefJe<³e ceW Yeer Ssmeer keÀesF& mebYeeJevee veneR efoKeeF& Heæ[leer~Deleë uesKekeÀ mejkeÀej Deewj meeLe ner Menjer pevelee keÀe O³eeve Fme Deesj efoueeles ngS DeeMee keÀjlee nw efkeÀ peuoer ner Fme efoMeeceW keÀesF& "esme keÀoce G"e³ee peeSiee~

He´Mve 4. ``ceveg<³e peneB GHesef#ele nw, JeneB HeMegDeeW Hej o³ee keÀjves keÀe He´Mve ner efvejLe&keÀ nw~''GÊej ë ieéceerCe peve Heé³eë HeébjYe mes ner GHesef#ele jns nQ~ GvekesÀ owefvekeÀ peerJeve Yeer íesìer-yeæ[er mecem³eeDeeW mes ueskeÀj ieéceerCe peerJeve

keÀer mebIeer³e MeefkeÌle keÀes DeveskeÀ HejsMeeefve³eeW keÀe meecevee keÀjvee Heæ[lee nw~ Ssmee veneR nw efkeÀ mejkeÀej Fme Deesj mes DeeBKeW cetBosnw~ neB, Flevee DeJeM³e nw efkeÀ keÀesF& "esme efke´À³eelcekeÀ men³eesie Fme efoMee ceW neslee ngDee efoKeeF& veneR os jne nw~ Deye peneBceeveJe-peerJeve Flevee GHesef#ele nw lees ieéceerCe-peerJeve kesÀ men³eesieer HeMeg-Oeve Hej efJe®eej efkeÀ³ee peeS ³ee lelmebyebOeer DeYeeJeeW keÀesotj keÀjves keÀer ®es<ìe keÀer pee jner nes, Ssmee lees mees®evee Yeer J³eLe& nw~ Jemlegleë ieéc³e-peerJeve ceeveJe Deewj HeMeg-Oeve mes meb³egkeÌlenw Deewj ieéceerCe peve keÀer, HejsMeeefve³eeW keÀes otj keÀjvee nw lees JeneB kesÀ peve peerJeve Deewj GvekesÀ iee³e, yewue, YeQme, yekeÀjer DeeefoHeMeg-yeue keÀs yeejs ceW Yeer DeJeM³e keÀesF& "esme keÀoce G"e³ee peevee ®eeefnS~

He´Mve 5. ``MenjeW Deewj keÀmyeeW keÀe Hesì Yej peeves keÀs yeeo ner ieeBJeeW keÀer Deesj kegÀí ìgkeÀæ[s HesbÀkeÀ efoS peeSbies, ieeBJeeW keÀe³ener efJeMJeeme nw~''

GÊej ë ieeBJe osMe keÀer Gvveefle keÀe cetue DeeOeej nwb, FmekesÀ yeeJepeto GvekeÀer osKeYeeue Gef®ele {bie mes veneR nesleer nw~ efpeme He´keÀej KeeveeKeeves kesÀ yeeo ye®eer ngF& meeceieér efYeKeeefj³eeW ³ee peeveJejeW keÀes os oer peeleer nw Gmeer He´keÀej MenjeW Deewj keÀmyeeW keÀer Gvveefle keÀesner HećegKelee oer peeleer nw~ FmekesÀ yeeo Deiej keÀneR GoejleeHetJe&keÀ' ieeBJeeW kesÀ yeejs ceW mees®ee Deewj efkeÀ³ee peelee nw lees Jen Ssmeener nw pewmes `ye®es ngS Keeves keÀes oeve keÀjvee~'

³en SkeÀ Ssmeer J³ebi³eesefkeÌle nw pees uesKekeÀ kesÀ DeevleefjkeÀ DeeJe´ÀesMe keÀes J³ekeÌle keÀjleer nw~ Jen ®eenlee nw efkeÀ ieeBJeeWkeÀer osKeYeeue Yeer Gmeer ¢ef<ìkeÀesCe mes keÀer peeS pewmes efkeÀ MenjeW Deewj keÀmyeeW keÀer nesleer nw~

He´Mve 1. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes efnvoer MeyokeÀesMe kesÀ DeeOeej Hej Je´Àceevegmeej efueefKeSöieéce, efvejekeÀjCe, meceevelee, HejeOeervelee, ³eLes<ì, DeeJeM³ekeÀlee

GÊej ë DeeJeM³ekeÀleeieéceHejeOeerveleeefvejekeÀjCe³eLes<ìmeceevelee

He´Mve 2. He³ee&³eJee®eer Meyo yeveeF³esöGÊej ë (i) veoer ë meefjlee, lejbefieveer, He³eefmJeveer, veo~

(ii) HelLej ë He´mlej, Hee<eeCe, GHeue, Heenve~(iii) Leesæ[e ë DeuHe, efkebÀef®eled, v³etve, meerefcele~(iv) meye ë meJe&, mecemle, efveefKeue, DeefKeue~

39


He´Mve 3. efJeueesce Meyo yeleeF³esöGÊej ë (i) efvejLe&keÀ ë meeLe&keÀ

(ii) mecYeJe ë DemecYeJe(iii) He´sce ë Ie=Cee(iv) DeeMee ë efvejeMee(v) megefJeOee ë DemegefJeOee

He´Mve 4. GHemeie&/He´l³e³e yeleeF³esöGÊej ë (i) DeefJeuecye ë De (GHemeie&)

(ii) meg©ef®eë meg (GHemeie&)(iii) MeejerefjkeÀ ë FkeÀ (GHemeie&)(iv) JeemleefJekeÀ ë FkeÀ (He´l³e³e)(v) DeveefYe%e ë Deve (GHemeie&)

He´Mve 5. MeyoeW keÀs Megà ªHe efueefKeSöHeMeDeeW, ie´eceerve, ueeYeevJele, HeefjefCele, YeieJeve, YeefJeM³e

GÊej ë Megà ªHeëö

HeMegDeeW, ie´eceerCe, ueeYeeefvJele, HeefjCele, YeieJeeve, YeefJe<³e~

He´Mve 6. mebefOe efJe®íso keÀerefpeS öGÊej ë (i) ³eLes<ì = ³eLee + F<ì

(ii) og<HeefjCeece = ogë + HeefjCeece(iii) Hegveefve&cee&Ce = Hegveë + efvecee&Ce(iv) keÀe<"ew<eefOe = keÀe<" + Deew<eefOe(v) ³egàesÊej = ³egà + GÊej(vi) ogo&Mee = ogë + oMee(vii) DeefOekeÀebMe = DeefOekeÀ + DebMe

He´mlegle Hee" keÀs DeeOeej Hej Dev³e mebYeeefJele ÒeMve1. ieeBJeeW keÀer mebIeMeefkeÌle kesÀ DeYeeJe kesÀ keÀejCe yeleeF³es~

2. mejkeÀejer ³eespeveeDeeW kesÀ ueeYe ieeBJeeW keÀes keÌ³eeW veneR efceue Heeles?

3. ieeBJe keÀer cetueYetle DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle keÀs efueS efMe#ee keÀe He´®eej keÌ³eeW peªjer nw?

4. Yeejleer³e ieeBJeeW keÀer Jele&ceeve oMee Hej uesKe efueefKeS~

5. ieeBJeeW keÀer efkeÀleveer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀes uesKekeÀ He´mlegle uesKe kesÀ ceeO³ece mes mHe<ì keÀjvee ®eenlee nw?

40


YeieJeleMejCe GHeeO³ee³e GÊej ÒeosMe kesÀ yeefue³ee efpeues kesÀ Gefpe³eejHegj ceW GlHevve ngS Les~ GvekeÀer efMe#ee efJeefJeOecegKeer Leer~mebmke=Àle, efnvoer, Fefleneme, mebmke=Àefle Deewj HegjeleÊJe GvekeÀer ©ef®e kesÀ efJe<e³e Les~ Jes meeefnl³e mes Fefleneme Deewj mebmke=Àefle keÀer Deesj Dee³es Les~GvekeÀer ©ef®e Òee®eerve Yeejle kesÀ Fefleneme ceW Leer Deewj Gmemes Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀer Deesj PegkeÀeJe ngDee~ yeveejme efnvot efJeMJeefJeÐeeue³ekeÀer MeesOeHeef$ekeÀe kesÀ mebHeeovekeÀeue ceW GvekeÀer Keespeer ©ef®e Deewj DeefOekeÀ yeæ{er~ Fefleneme Deewj mebmke=Àefle keÀer Keespe Òee®eerve Keb[njeW Deewj YeJeveeWleLee meeefnl³e kesÀ DeeOeej Hej keÀer peeleer nw~ GHeeO³ee³e peer Gve Òee®eerve OejesnjeW kesÀ kegÀí mebûeneue³eeW ceW kegÀí Je<eeX lekeÀ DeefOekeÀejer jns~yeeo ceW GvekeÀer yeoueleer ©ef®e Deewj Keespeer ÒeJe=efÊe ves keÀYeer GvekeÀes efHeueeveer ceW ÒeeO³eeHekeÀ yevee³ee, lees keÀYeer keÀeMeer veeiejer Òe®eeefjCeer meYeekesÀ Üeje lew³eej keÀje³es ie³es `efnvoer efJeMJekeÀesMe' kesÀ mebHeeokeÀ ceb[ue ceW efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es, lees keÀYeer Gppewve kesÀ efJe¬eÀce efJeMJeefJeÐeeue³eceW Fefleneme efJeYeeie kesÀ ÒeesHesÀmej Deewj DeO³e#e keÀe Heo mebYeeuee~ Òee®eerve Yeejleer³e Fefleneme Deewj mebmke=Àefle kesÀ efJeÜeve nesves kesÀ veeles GvnWYeejle mejkeÀej ves ³etjesHe, DecesefjkeÀe, ®eerve, ªme Deeefo osMeeW ceW J³eeK³eeve osves kesÀ efueS Yespee~ Gme Ye´ceCe kesÀ oewjeve GvneWves Yeejleer³eFefleneme Deewj mebmke=Àefle Hej pees J³eeK³eeve efo³es Deewj Gve osMeeW ceW pees DevegYeJe yeìesjs, GvekeÀes keÀF& mebkeÀueveeW ceW Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~GvekesÀ J³eeK³eeve leLee ³ee$ee-Je=Êeeble, efveyevOe leLee mebmcejCeeW kesÀ ªHe ceW mebkeÀefuele Deewj ÒekeÀeefMele efkeÀ³es ie³es nQ~ GvekeÀer ce=l³eg cee@jerMemekesÀ Yeejleer³e jepeotle kesÀ ªHe ceW 12 Deiemle 1982 keÀes ngF&~

YeieJeleMejCe GHeeO³ee³e keÀer Òeefleÿe kesÀ DeeOeej ûebLe nQõmeeefnl³e Deewj keÀuee, efJeMJe meeefnl³e keÀer ªHejsKee, meeiej keÀer uenjeWHej, Fefleneme mee#eer nw~ keÀeefueoeme keÀe Yeejle, meebmke=ÀeflekeÀ efveyebOe, yeg× JewYeJe, keÀeobyejer, Yeejleer³e keÀuee, Yeejleer³e mebmke=Àefle, efJeMJe keÀesSefMe³ee keÀer osve Deeefo~ FvekeÀer kegÀí j®eveeDeeW kesÀ Debûespeer DevegJeeo Yeer ngS nQ pewmesõFbef[³ee Fve keÀeefueoeme, Jeercesve Fve $e+iJeso , oSbMesCì Jeu[&~ Fve meYeer HegmlekeÀeW, efveyevOeeW Deewj mebmcejCeeW ceW GHeeO³ee³e peer keÀer Keespeer ©ef®e leLee ve³ee peeveves Deewj yeleeves keÀe Glmeenmeye peien efoKee³eer Heæ[lee nw~

GHeeO³ee³e peer mebmke=Àle Deewj efnvoer Yee<eeDeeW kesÀ De®ís peevekeÀej Les~ FmeefueS GvekesÀ Fefleneme Deewj mebmke=Àefle Hej efueKeer ie³eerHegmlekeÀeW, efveyevOeeW Deewj J³eeK³eeveeW ceW mebmke=Àleefveÿ efnvoer keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw~ efJe<e³e kesÀ Devegmeej Yee<ee iebYeerj ³ee nukeÀer-HegÀukeÀernes ie³eer nw~ meeefnl³e, Fefleneme Deewj mebmke=Àefle kesÀ efJe<e³eeW kesÀ Jes iecYeerj peevekeÀej Les Deewj DeHeveer mecemle peevekeÀejer keÀes GvneWves Hee"keÀeWkeÀes mecePe ceW Deeves Jeeueer Yee<ee ceW Òemlegle keÀj efo³ee nw~ iebYeerj efJe<e³e keÀes iebYeerj lelmece (mebmke=Àle MeyoeW mes ³egkeÌle) Yee<ee ceW efueKee nwlees nukesÀ-HegÀukesÀ efJe<e³e keÀes nukeÀer-HegÀukeÀer Yee<ee ceW~

ÒeefleHeeÐe` efouueer keÀer DeeHe yeerleer' SkeÀ DeelcekeÀLeelcekeÀ uesKe nw~ FmeceW pewmes efouueer DeHeveer keÀneveer DeHeves DeeHe megvee jner nw~ FmeceW

efouueer keÀe Fefleneme Deewj Jele&ceeve ceW Ieìer IeìveeDeeW keÀe uesKee-peesKee yengle meb#esHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~ yeequkeÀ ³eeW keÀnvee ®eeefnSefkeÀ efouueer ceW Òee®eervekeÀeue mes ueskeÀj DeeOegefvekeÀkeÀeue lekeÀ SsefleneefmekeÀ ¢efä mes pees Guì-HesÀj Deewj Gleej-®eæ{eJe ngS, Gve meyekeÀe y³eewjeefo³ee ie³ee nw, pees Fme ÒekeÀej nwö

(vi) efouueer keÀer DeeHe yeerleer (YeieJeleMejCe GHeeO³ee³e)

[e@. megOeervê kegÀceej

41


efouueer SkeÀ Ssmee veiej nw, efpemeves Fefleneme keÀer ¢efä mes yengle meejs yeoueeJe osKes nQ~ Henues Fme veiej keÀe veece FvêÒemLeLee~ ceneYeejle kesÀ vee³ekeÀ Heeb[Je ³eneB kesÀ MeemekeÀ Les~ yeeo ceW Heeb[JeJebMe neqmleveeHegj neslee ngDee keÀewMeebyeer ceW pee yemee, leye ³en veeceefHeÀj efIeme-efIemekeÀj Deepe Fbê´He´mLe keÀnueelee nw~ Deepe keÀe Hegjevee efkeÀuee FbêÒemLe keÀer peceerve Hej Keæ[e ngDee nw~ yeeo ceW ³eneB jepeHetleeWkeÀe Meemeve ngDee~ Òeeflenej, ienæ[Jeeue Deewj leescej jepeHetleeW ves Deepe kesÀ kegÀlegyeceerveej Jeeues #es$e ceW DeHeves cenue Deewj cebefoj yeveJee³es Les,efpemeceW Gme mece³e keÀe SkeÀ ueesns keÀe KecYee Deepe Yeer Keæ[e nw, efpemes jepeHetleeW keÀes njeves-ceejves keÀs yeeo GKeeæ[ves keÀer keÀesefMeMe keÀerie³eer Leer, leYeer SkeÀ keÀneJele ®eue Heæ[erõefouueer keÀer efkeÀuueer (keÀerue) nes ieF& efouueer~ efouueer keÀes Yeejle keÀer osnueer, ÒeJesMeÜej keÀnepeelee nw~ Fme ÒeJesMeÜej mes DeveskeÀ yeenjer Dee¬eÀceCekeÀejer Dee³es Deewj uetìceej keÀjkesÀ ®eues ie³es leLee kegÀí ³eneR yeme ie³es~

yeenj mes Deeves JeeueeW ceW SkeÀ ie³eemegÎerve legieuekeÀ Lee~ Gmes ceejkeÀj GmekesÀ yesìs cegncceo legieuekeÀ ves efouueer Hej DeefOekeÀej keÀjefue³ee~ efouueer keÀe legieuekeÀeyeeo GvneR ueesieeW keÀe yemee³ee ngDee nw~ cegncceo legieuekeÀ mevekeÀer yeeoMeen Lee~ Gmeves DeHeveer mesvee keÀes keÀYeerGÊej ceW ®eerve keÀes peerleves kesÀ efueS Yespee lees keÀYeer oef#eCe ceW osJeefieefj keÀes oewueleeyeeo veece oskeÀj DeHeveer jepeOeeveer efouueer mes oewueleeyeeoues ie³ee~ efHeÀj DeHeveer mesvee Deewj Òepee keÀes ueskeÀj efouueer ueewìe~ Fme Yespeves-peeves-Deeves ceW ueeKeeW ueesie ceejs ie³es~ GmekesÀ yeeo efHeÀjes]peMeenlegieuekeÀ ves DeHeves veece mes efHeÀjes]peeyeeo yemee³ee, efpemekesÀ Keb[nj efHeÀjespe Meen keÀesìuee veece mes efouueer iesì kesÀ meeceves mes ueskeÀj ef®eefæ[³eeIejlekeÀ HewÀues ngS nQ~

efouueer keÀes peerleves JeeueeW ceW ueesOeer Deewj cegieueeW ves Fme osMe kesÀ Fefleneme keÀes meyemes DeefOekeÀ ÒeYeeefJele efkeÀ³ee~ yeeyej DeHeÀieeefvemleevekeÀs jemles ³eneB Dee³ee Deewj Gmeves HeeveerHele ceW Fye´enerce ueesOeer keÀes njekeÀj efouueer kesÀ Deeies Deeieje lekeÀ keÀypee keÀj efue³ee~ Deeieje mesDeeies meerkeÀjer kesÀ cewoeve ceW efouueer kesÀ MeemekeÀ yeeyej Deewj ef®eleewæ[ kesÀ MeemekeÀ jeCee meeBiee kesÀ yeer®e Ye³ebkeÀj ³eg× ngDee, efpemeceW Iee³eueneskeÀj jeCee meeBiee ceeje ie³ee~ Gmeer meerkeÀjer ceW DekeÀyej ves HeÀlesnHegj yemee³ee, efpemes Deepe HeÀlenHegj meerkeÀjer keÀne peelee nw~ yeeyej keÀe Heg$engcee³etB Lee, pees MesjMeen metjer keÀs Üeje FOej mes GOej Yeiee³ee ie³ee~ ngcee³etB keÀer ce=l³eg Hegjeves efkeÀues keÀer ceerveej keÀer meerefæ{³eeW Hej efHeÀmeuekeÀjngF& Leer Deewj GmekeÀe mceejkeÀ efouueer ceW DekeÀyej ves yeveJee³ee~ ngcee³etB keÀe HeefjJeej megj#ee kesÀ efueS Hebpeeye keÀer Deesj ®euee ie³ee~ jemles ceWDekeÀyej keÀe pevce ngDee, efpemes lesjn Je<e& keÀer Dee³eg ceW efouueer keÀe yeeoMeen yevee³ee ie³ee~ Deye lekeÀ efpeleves Yeer yeenj mes Deeves JeeuesDee¬eÀceCekeÀejer ³eneB kesÀ MeemekeÀ yeves Les, GvneWves Fme osMe kesÀ efnle ceW kegÀí veneR efkeÀ³ee~ ³eneB keÀer peceerve Hej pevces DekeÀyej ves Fme osMeceW Meeeqvle mLeeefHele keÀer leLee pevelee kesÀ efnle ceW DeveskeÀ keÀece efkeÀ³es~ DekeÀyej ves efnvot-cegmeueceeveeW keÀes SkeÀ-otmejs kesÀ efvekeÀì ueeves kesÀ DeveskeÀÒe³eeme efkeÀ³es~ GmekesÀ MeemevekeÀeue ceW meeefnl³e, mebmke=Àefle Deewj meYeer OeceeX keÀe Ketye efJekeÀeme ngDee~ DekeÀyej ves Deeieje keÀes jepeOeeveer yevee³eeDeewj GmekesÀ Heg$e peneBieerj ves efouueer kesÀ efueS kegÀí veneR efkeÀ³ee~ GmekeÀe Heg$e MeenpeneB Deeieje mes jepeOeeveer efouueer uee³ee, uesefkeÀve GmekesÀDeeies keÀer Heerefæ{³eeW ves efouueer keÀer yengle ogo&Mee keÀer Deewj keÀjJee³eer~ cegncceo Meen kesÀ mece³e ceW DeHeÀieeve ieæ[efj³ee veeefojMeen ceejkeÀeìDeewj uetìHeeì keÀjlee ngDee efouueer Dee³ee~ efouueer ceW keÀluesDeece keÀjJee³ee Deewj cegieueeW keÀe leKlesleeTme (ce³etj efmebnemeve), keÀesnsvetj nerjeDeewj {sjeW Kepeeves leLee iegueeceeW kesÀ meeLe ueewì ie³ee~ efHeÀj ceje"eW Deewj peeìeW ves efouueer keÀes uetìe~ jnermener keÀmej DenceoMeen Deyoeueerves efouueer mes ceLegje-Je=boeJeve lekeÀ uetìceej leLee nl³eeSb keÀjkesÀ Hetjer keÀj oer~

cegieueeW kesÀ yeeo Debûespe efouueer Hej Meemeve keÀjves Dee ie³es~ 1857 ceW efouueer kesÀ Debeflece cegieue yeeoMeen cegncceo efÜleer³e keÀeJebMe veeMe keÀj DebûespeeW ves yeeoMeen keÀes osMe efvekeÀeuee os efo³ee Deewj DeHeveer jepeOeeveer keÀuekeÀÊee ( Deye keÀesuekeÀelee) mes efouueer ues Dee³es~1911 ceW pee@pe& Heb®ece ves `ve³eer efouueer' keÀer veeRJe jKeer~ Hegjeveer efouueer (Meenpeneveeyeeo) kesÀ GÊej ceW, uesefkeÀve GmekeÀe efvecee&Ce ngDeeGmekesÀ oef#eCe ceW ,1947 ceW osMe mJeleb$e ngDee Deewj FmekesÀ ìgkeÀæ[s ngS~ FmekeÀe SkeÀ Yeeie efvekeÀeuekeÀj `HeeefkeÀmleeve' yevee³ee ie³ee~ leyeefouueer mes cegmeueceeve leLee HeeefkeÀmleeve mes efnvot cej-keÀì-ye®ekeÀj meercee Heej keÀjkesÀ ie³es Deewj Dee³es~ Fme oo&veekeÀ JeeleeJejCe kesÀ keÀejCe³en osMe efpelevee keÀjene Lee, Gmemes Yeer yeæ{keÀj FmekeÀer Deen leye efvekeÀueer peye veeLetjece iees[mes ves efouueer ceW osMe keÀer mJeeOeervelee kesÀDeefnbmekeÀ mesveeHeefle cenelcee ieebOeer keÀer nl³ee keÀj oer~

42


meceer#ee ë`efouueer keÀer keÀneveer' SkeÀ SsefleneefmekeÀ efveyebOe nw~ efveyebOe keÀer efJeMes<elee nesleer nw efkeÀ GmeceW efpeme efJe<e³e keÀer ®e®ee& keÀer peeleer

nw, Gmeer keÀes Deeefo mes Devle lekeÀ peejer jKee peelee nw~ efveyevOe keÀe DeLe& neslee nwöDe®íer lejn mes yeBOee ngDee, iegBLee ngDee, keÀmee ngDee~Fme efveyevOe ceW efouueer kesÀ Fefleneme keÀes yengle ner meb#esHe ceW ¬eÀceJeej Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw~ efouueer keÀye yemeer, keÀneB-keÀneB yemeer, efkeÀme-efkeÀmeves yemeeF&, efkeÀmeves efkeÀme veece mes yemeeF&, ³eneB kesÀ MeemekeÀ kewÀmes Les, GvekeÀe MeemevekeÀeue kewÀmee Lee, GvekeÀe ®eefj$e Deewj J³eJenej kewÀmeeLeeõFve meye efJe<e³eeW Hej Fefleneme uesKekeÀeW ves DeveskeÀ ceesìs-ceesìs HeesLes DeveskeÀ Yee<eeDeeW ceW efueKes nQ, uesefkeÀve efveyevOe uesKekeÀ YeieJeleMejCeGHeeO³ee³e ves Fve meyekeÀes Fme efveyevOe kesÀ meerefcele DeekeÀej ceW Flevee DeefOekeÀ mecesì efue³ee nw efkeÀ Hee"keÀ ®ekeÀje peelee nw~ Jen DeveskeÀ MeemekeÀJebMeeW leLee efouueer kesÀ veeceeW kesÀ peeue ceW GuePe peelee nw~ Jen mecePe veneR Heelee nw efkeÀ efpeve peeefle³eeW, MeemekeÀeW Deewj veeceeW keÀer ®e®ee&Fme efveyevOe ceW keÀer pee jner nw, Jes keÀewve-meer nQ? Jes keÀewve nQ? GvekeÀe Meemeve #es$e keÀneB mes keÀneB lekeÀ Deewj keÀye mes keÀye lekeÀ Lee? Deueie-Deueie efoequue³eeW kesÀ yemeves-Gpeæ[ves keÀer pees keÀneveer keÀner pee jner nw, Jen keÀneB mes keÀneB lekeÀ Deewj keÀye mes keÀye lekeÀ Leer~ Fme ÒekeÀejefJe<e³e keÀer ¢efä mes ³en efveyevOe ieeiej ceW meeiej nw~ {eF& He=ÿeW kesÀ Fme efveyevOe ceW ceneYeejlekeÀeue Heeb[JeeW kesÀ ªHe ceW GHeeqmLele nw,jepeHetlekeÀeue Òeleernej, ienæ[Jeeue, leescej Deewj ®eewneve kesÀ ªHe ceW meulevele keÀeue He"eve, legke&À, efKeuepeer, legieuekeÀ, metj Deewj ueesOeerkesÀ ªHe ceW cegieuekeÀeue yeeyej, ngcee³etB, DekeÀyej, peneBieerj, jeCee kegbÀYee, jeCee meeBiee, veeefojMeen Deewj Deyoeueer kesÀ ªHe ceW leLee DebûespekeÀeue pee@pe& Heb®ece, F&mì Fbef[³ee keÀcHeveer, 1957 mej S[efJeve Deewj ve³eer efouueer leLee mJeeOeervelee keÀeue Yeejle efJeYeepeve Deewj cenelceeieeBOeer keÀer nl³ee kesÀ ªHe ceW GHeeqmLele nQ~

efveyevOe uesKekeÀ ves efouueer keÀer keÀneveer yeæ[er mejmejerleewj Hej efueKeer nw~ kesÀJeue nceueeJejeW, MeemekeÀeW Deewj GvekeÀer keÀej-iegpeeefj³eeWkeÀe JeCe&ve Ssmes efkeÀ³ee nw pewmes jen ®eueles keÀesF& Hesæ[-HeÊes ítlee ®eues~ efouueer ceW yengle kegÀí Ssmee ngDee nw efpevekeÀer ®e®ee& keÀjves mes uesKekeÀ®etkeÀ ie³ee nw, pewmes MeenpeneB kesÀ Üeje ueeue efkeÀuee Deewj peecee ceeqmpeo yeveJeevee, GmekesÀ Meenpeneveeyeeo ceW Deewjbiepesye kesÀ keÀejveeces leLeeDebûespeeW keÀs Del³ee®eej Deeefo~ efouueer ves Gve IeìveeDeesB keÀes Yeer lees efoue LeecekeÀj Deewj DeeBmet yenekeÀj osKee Lee~

`efouueer keÀer DeeHe yeerleer' DeelcekeÀLee Mewueer ceW efueefKele nw~ DeelcekeÀLee keÀer Mewueer ceW ceQ' keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw Deewj HetjeefveyevOe DeeBKeeW osKee neue pewmee neslee nw~ uesKekeÀ ves efouueer keÀer pegyeeveer `ceQ efouueer ntB' keÀnueJeekeÀj Hetje efveyevOe Fme lejn efueKee nwefkeÀ pewmes efouueer ves DeHeveer DeeBKeeW mes pees pewmee osKee Lee Jen Jewmee yelee efo³ee nw~ efouueer ceW SkeÀ kesÀ yeeo nceueeJej Deewj uegìsjs, MeemekeÀDeewj nl³eejs Dee³es-ie³es leLee efouueer keÀes ogëKe oskeÀj cej-KeHe ie³es efkeÀ Gve meyekesÀ yeejs ceW nceW yeleeles ngS GmekesÀ DeeBmet Lece veneR jnsnQ, efn®eefkeÀ³eeB ©keÀ veneR jner nQ Deewj GmekeÀe Oew³e& peJeeye os jne nw~ FmeefueS Jen DeHeveer ³eeoeW keÀes yengle Leesæ[s MeyoeW ceW meb#esHe ceW,nceW megveekeÀj DeHevee n=o³e nuekeÀe keÀj uesvee ®eenleer nw~

³en efveyevOe YeeJeelcekeÀ nw~ ³en yegef×peerefJe³eeW keÀes ef®evleve-meeceûeer osves kesÀ efueS veneR efueKee ie³ee nw~ FmeceW efouueer kesÀ n=o³e

keÀer Jesovee nw~ efouueer keÀer ogo&Mee Deewj ogëKeo IeìveeDeeW kesÀ JeCe&ve nQ~ meuleveleeW keÀer jeKe cesjs leve Hej jceer nw~' Gve vepeejeW keÀes osKeleerntB efpevemes jesSB SkeÀeSkeÀ Keæ[s nes peeles nQ, KegMeer mes Yeer [j mes Yeer' ceje"eW keÀer ®eesì ceQ DeYeer Yetueer veneR Leer efkeÀ Deye Deyoeueer Dee³eeDeewj cegPes peKceer keÀj ie³ee, cesjer nJee ceW Fleveer keÀjen keÀYeer ve G"er Leer, cesjer ]peceerve DeeBmegDeeW mes Fleveer ieerueer keÀYeer ve ngF& Leer efpeleveerDeye ngF&~' Fme lejn kesÀ JeekeÌ³eeW mes efouueer kesÀ yeneves uesKekeÀ keÀer YeeJegkeÀlee meeceves DeeF& nw~ efouueer ceW Deeves Jeeues nceueeJejeW, nesves JeeueerIeìveeDeeW Deewj De®íer-yegjer yeeleeW ceW efvepeer DevegYetefle³eeW keÀes efceueekeÀj DeHeves efJe®eej Òemlegle efkeÀ³es ie³es nQ~ DeelcekeÀLeelcekeÀ efveyevOe keÀer ³enGHe³egkeÌle Mewueer nw~ FmeceW meeceev³e peve keÀes efouueer keÀer Yee<ee ceW efouueer kesÀ yeejs ceW yeleeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~

43


Fme efveyevOe keÀer Yee<ee Deece pevelee keÀer nw~ Deece pevelee efouueer ceW efpeme Yee<ee ceW yeele®eerle keÀjleer nw, Keemeleewj mes Hegjeveerefouueer kesÀ Jeemeer efnvot-cegmeueceeve DeeHeme ceW efpeme Yee<ee ceW yeele®eerle keÀjles nQ, Gmeer Yee<ee ceW ³en efveyevOe efueKee ie³ee nw~ Òee®eervekeÀeuemes Deepe lekeÀ oes OeceeX, oes mebmke=Àefle³eeW, oes Yee<eeDeeW Deewj oes ÒekeÀej kesÀ MeemekeÀeW keÀs cesuepeesue mes efouueer keÀer Yee<ee³eer mebmke=Àefle yeveer nw~Gmeer Yee<ee ceW `efouueer keÀer DeeHeyeerleer' efueKevee efveyebOekeÀej YeieJeleMejCe GHeeO³ee³e keÀer otjoefMe&lee Deewj Yee<ee-Òe³eesie keÀer meHeÀuelee keÀnerpee³esieer~ DeeHe Fme efveyevOe keÀe keÀesF& Yeer JeekeÌ³e G"e ueerefpeS, Jen HeÀejmeer³ele efue³es ngS nQ~ Got& yengue efnvoer ceW Fme efveyevOe keÀes efueKekeÀjHee"keÀ keÀes efouueer keÀer Yee<ee³eer mebmke=Àefle mes De®íer lejn Heefjef®ele keÀje³ee ie³ee nw~ Got& yengue MeyoeJeueer ceW efouueer keÀer SsefleneefmekeÀ mebmke=ÀeflekeÀes yeKetyeer ye³eeB efkeÀ³ee ie³ee nw~ keÀneR-keÀneR lelmece Deewj leodYeJe MeyoeJeueer peæ[keÀj Fme efveyevOe keÀer Got& yengue Yee<ee ceW ®ecekeÀ HewoekeÀer ie³eer nw~ pewmes Henues ner Deveg®íso ceW osefKeSõ

`ceQ efouueer ntB~ meuleveleeW keÀer jeKe cesjs leve Hej jceer nw~ pecegvee kesÀ leerj Keæ[er peye-peye ceQves DeBieæ[eF& ueer nw leKle Gueìie³es nQ, peceeves ves keÀjJeì ueer nw~'

Fve oes JeekeÌ³eeW ceW pewmes keÀefJelee keÀer ie³eer nw~ Got& keÀefJelee DeHeveer uee#eefCekeÀlee keÀs keÀejCe ueeskeÀefÒe³e ngF& nw~ Fme efveyevOe keÀerYee<ee ceW Gmeer Got& keÀefJelee keÀer uee#eefCekeÀlee nw, jJeeveer nw~ `pecegvee leerj Keæ[er-Keæ[er peye-peye ceQves DeBieæ[eF& ueer, cesjs ner Üej Hej peyeDeYeer ceQ DeHeves ve³es efvecee&lee ie³eemegÎerve kesÀ mJeeiele kesÀ efueS efkeÀJeeæ[ Keesues Keæ[er Leer', pewmes JeekeÌ³e peneB DeHeveer uee#eefCekeÀlee mes ÒeYeeefJelekeÀjles nQ, JeneB otmejer Deesj Yee<ee ceW ef®e$eelcekeÀlee keÀe iegCe Yeer Hewoe keÀjles nQ~ Ssmeer MeyoeJeueer mes efouueer keÀe SkeÀ veejer ªHe nceejer DeeBKeeWkesÀ meeceves Keæ[e nes peelee nw~ Fme efveyevOe mes efouueer keÀer SkeÀ Ssmeer veejer íefJe GYejleer nw efpemekesÀ peerJeve ceW DeveskeÀ Heg©<e Dee³es Deewj®eues ie³es neW~ Ssmee SkeÀ JeekeÌ³e uesKekeÀ ves efueKee Yeer nw `peceeves ves keÀjJeì ueer nw efkeÀleveer ner yeej, Hej ceQ ve yeoueer, iees cegPes YeesievesJeeues yeve ieS~

ÒeMve1. Fme Deveg®íso keÀe meboYe& Deewj DeLe& mHeä keÀerefpeSõ

peceeves ves keÀjJeì ueer nw efkeÀleveer ner yeej, Hej ceQ ve yeoueer, iees cegPes Yeesieves Jeeues yeoue ieS~ DeHeves OegBOeues Fefleneme Hej peye vepej[eueleer ntB leye GmekesÀ HevveeW mes ef®eHekesÀ ngS Gve vepeejeW keÀes osKeleer ntB efpevemes jesSB SkeÀeSkeÀ Keæ[s nes peeles nQ, KegMeer mes Yeer [jmes Yeer~

2. `Deewj FvêÒemLe FbojHele ieeBJe yeve ie³ee~' FmekeÀe keÌ³ee DeLe& nw?

3. osJeefieefj keÀes oewueleeyeeo efkeÀmeves yevee efo³ee?

4. cenejeCee kegbÀYee kesÀ Heesles keÀe veece yeleeFS~

5. efveyebOekeÀej ves veskeÀveer³ele yeeoMeen efkeÀmes keÀne nw?

44


(vii) oerHeeJeueer meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe He´eflecee HeJe& nw(Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer)

[e@. cebpeguee ceesnve

uesKekeÀ Heefj®e³e

Dee®ee³e& npeejer Òemeeo efÜJesoer keÀe pevce meved 1907 ceW yeefue³ee efpeues (GÊej ÒeosMe) kesÀ ûeece DeesPeJeefue³ee ceW ngDee~ GvneWveskeÀeMeer efnvot efJeMJeefJeÐeeue³e mes p³eesefle<e SJeb mebmke=Àle keÀer G®®e eqMe#ee ÒeeHle keÀer~ efMe#ee meceeeqHle kesÀ yeeo meved 1930 mes 1950 lekeÀJes Meebefle efvekesÀleve ceW efJeMJeYeejleer kesÀ efnvoer kesÀ DeO³e#e Heo Hej keÀe³e& keÀjles jns~ meved 1950 mes 1960 lekeÀ Jes keÀeMeer efnvot efJeMJeefJeÐeeue³ekesÀ efnvoer efJeYeeie kesÀ DeO³e#e jns~ lelHeM®eeled Hebpeeye efJeMJeefJeÐeeue³e, ®eC[erieæ{ ceW DeO³e#e SJeb ÒeesHesÀmej kesÀ Heo Hej Òeefleefÿle ngS~ FmekesÀHeM®eeled GvneWves keÀeMeer efnvot efJeMJeefJeÐeeue³e kesÀ keÀgue efveosMekeÀ Deewj GÊej ÒeosMe efnvoer mebmLeeve kesÀ GHeeO³e#e Heo keÀe keÀe³e&Yeej YeermebYeeuee~ GvekeÀer efJeÜlee mes ÒeYeeefJele neskeÀj ueKeveT efJeMJeefJeÐeeue³e ves GvnW [er. efueìd. keÀer GHeeefOe Òeoeve keÀer leLee Yeejle mejkeÀej ves`HeoceYet<eCe' mes efJeYetef<ele efkeÀ³ee~

efJe®eejOeeje SJeb J³eeqkeÌlJe

Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ mecemle meeefnl³e ceW SkeÀ efJeefMeä meebmke=ÀeflekeÀ ieefjcee leLee Goej ceeveJeleeJeeoer ¢efä keÀe Òemeej efoKeeF& osleenw~ Jes ceveg<³e keÀes ner meeefnl³e keÀe meJeexHeefj ue#³e Ieesef<ele keÀjles Les~ ceveg<³e kesÀ efJe®eejeW keÀes mener efoMee osvee leLee GmekesÀ menpe ceeveJeer³eefJekeÀeme ceW mene³ekeÀ nesvee ner meeefnl³e keÀe SkeÀcee$e ue#³e nw~ Dee®ee³e& efÜJesoer keÀer ³en efJe®eej¢efä GvekeÀer meYeer j®eveeDeeW ceW efJeÐeceevenw~ DeHeveer ke=Àefle `meeefnl³e-men®ej' ceW meeefnl³ekeÀej kesÀ oeef³elJeeW keÀe GuuesKe keÀjles ngS GvneWves keÀne nwõ`` ue#³e nw ceveg<³e peerJevekesÀ Òeefle menevegYetefle GlHevve keÀjkesÀ ceveg<³elee kesÀ JeemleefJekeÀ ue#³e lekeÀ ues peeves keÀe mebkeÀuHe, ceveg<³e kesÀ ogëKeeW keÀes DevegYeJe keÀje mekeÀvesJeeueer ¢efä keÀer Òeefleÿe Deewj Ssmes ¢æ{ ®eslee DeeoMe& ®eefj$eeW keÀer me=efä pees oerIe&keÀeue lekeÀ ceveg<³elee keÀes ceeie& efoKeeles jnW~'' Dee®ee³e&efÜJesoer kesÀ meeefneql³ekeÀ J³eeqkeÌlelJe keÀe ³en ceeveJeer³e He#e GvekeÀer j®eveeDeeW ceW, efJeMes<e ªHe mes GvekesÀ efveyevOeeW ceW Yeer efJeÐeceeve nw~

Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ DeveskeÀ efveyevOeeW ceW Òeke=Àefle kesÀ menpe-vewmeefie&keÀ meeQo³e& kesÀ ef®e$e Yeer efceueles nQ, pees Òeke=Àefle kesÀ Òeefle GvekeÀerefJeMes<e DevegjefkeÌle kesÀ Heefj®ee³ekeÀ nQ~ DeMeeskeÀ, efMejer<e, kesÀoej Deeefo kesÀ efJe<e³e ceW efueKes ieS DeHeves efveyevOeeW ceW efÜJesoer peer ves Fve Heg<HeeWkesÀ meeQo³e& keÀes yeæ[er yeejerkeÀer mes GodIeeefìle efkeÀ³ee nw~ ³es efveyevOe efÜJesoer peer kesÀ meeQo³e& yeesOe leLee ueefuele J³eeqkeÌlelJe kesÀ Heefj®ee³ekeÀ nQ~

Dee®ee³e& efÜJesoer keÀe J³eeqkeÌlelJe Yeejleer³e mebmke=Àefle leLee SsefleneefmekeÀ HejcHejeDeeW kesÀ Òeefle DeemLeeJeeve nQ~ Jes meeceev³e mes meeceev³eefJe<e³e ³ee mecem³ee mes DeHevee efveyevOe ÒeejcYe keÀj osles nQ Deewj efHeÀj Gmes ienjs meebmke=ÀeflekeÀ mee#³e DeJeM³e osles nQ~ Dee®ee³e& efÜJesoer keÀe³en Fefleneme-yeesOe, meebmke=ÀeflekeÀ DevegYetefle leLee ceveg<³e keÀer DeeM®e³e&pevekeÀ MeefkeÌle kesÀ Òeefle GvekeÀer DeemLee GvekesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀes Del³evleefJeefMeä yevee osleer nw~

Dee®ee³e& efÜJesoer keÀe J³eeqkeÌlelJe DeemLeeJeeve nsves kesÀ meeLe-meeLe DeO³e³eveMeerue Yeer nw~ efÜJesoer peer kesÀ DeO³e³eve keÀe#es$e yengle J³eeHekeÀ nw~ mebmke=Àle, Òeeke=Àle, DeHeYebMe, yebieuee Deeefo Yee<eeDeeW leLee Fefleneme, oMe&ve, mebmke=Àefle, meeefnl³e, Oece&Meeñe Deeefo efJe<e³eeW

45


keÀe GvnW ienje %eeve nw~ efÜJesoer peer keÀer Fme %eevejeefMe leLee efJeÜÊee keÀer íeHe GvekesÀ efveyevOeeW ceW meJe&$e efoKeeF& osleer nw~ DeHeveer %eevejeefMekeÀe GHe³eesie keÀjles ngS efÜJesoer peer mecekeÀeueerve HeefjJesMe ceW Òee®eerve HejcHejeDeeW kesÀ cenÊJe leLee MeeMJeled Deewef®el³e keÀe Yeer JeCe&ve keÀjlesnQ~

Dee®ee³e& efÜJesoer keÀer j®eveeDeeW ceW GvekesÀ GvcegkeÌle leLee menpe J³eefkeÌlelJe keÀe Heefj®e³e Yeer efceuelee nw ~ iecYeerj Heebef[l³e kesÀ meeLe-meeLe GvcegkeÌlee, menpe Deelceer³elee Deewj efJeveesoefÒe³elee GvekesÀ J³eeqkeÌlelJe keÀer Heefj®ee³ekeÀ efJeMes<eleeSb nQ~

Fme ÒekeÀej Dee®ee³e& efÜJesoer keÀe J³eeqkeÌlelJe Heebef[l³e, efJeÜÊee, menpelee, Deelceer³elee leLee mebJesoveMeeruelee kesÀ meeqcceÞeCe mes efveefce&lenw~ GvekesÀ efveyevOeeW leLee Dev³e j®eveeDeeW ceW Fme mece=× J³eeqkeÌlelJe keÀer íeHe ueef#ele keÀer pee mekeÀleer nw~

j®eveeSb ë Dee®ee³e& efÜJesoer keÀer j®eveeDeeW ceW efveyevOeeW keÀs DeefleefjkeÌle Deeuees®evee ûevLe leLee GHev³eeme Yeer nQ~

Deeuees®evee ûebLeeW ceW metj meeefnl³e' efÜJesoer peer keÀer Henueer j®evee nw~ ³en Henueer yeej meved 1930 kesÀ DeemeHeeme ÒekeÀeefMele ngF&Leer~ otmejer j®evee efnvoer meeefnl³e keÀer YetefcekeÀe' (1904 F&.) ceW efÜJesoer peer SkeÀ meceLe& FeflenemekeÀej Deewj ceceea meceer#ekeÀ kesÀ ªHe ceW meecevesDeeS~ Dee®ee³e& efÜJesoer keÀer Òeefme× HegmlekeÀ keÀyeerj' meved 1941 ceW ÒekeÀeefMele ngF&~ FmeceW efÜJesoer peer ves keÀyeerj kesÀ J³eeqkeÌlelJe Deewj Gvemesmebyeà meeefnl³e keÀe ceb®eve keÀjkesÀ MeesOeHejkeÀ J³eeK³ee Òemlegle keÀer nw~ GvekesÀ Üeje efueefKele `efnvoer meeefnl³e keÀe DeeefokeÀeue' (1952 F&.)efnvoer keÀer DeejeqcYekeÀ meeefnl³e mecyevOeer GuePeveeW keÀe meceeOeeve Òemlegle keÀjves Jeeuee Fefleneme ûevLe nw~ keÀeefueoeme keÀer ueeefuel³e-³eespevee'(1965 F&.) veecekeÀ DeHeveer HegmlekeÀ ceW GvneWves keÀeefueoeme kesÀ ceeO³ece mes Yeejleer³e meewvo³e& ®eslevee keÀer J³eeK³ee keÀer nw~ ceO³ekeÀeueerve yeesOekeÀe mJeªHe' (1970 F&.) ceW Dee®ee³e& efÜJesoer ves ceO³ekeÀeueerve meeefnl³e keÀe DevegMeerueve keÀj kesÀ GmekesÀ cetue mJej keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee nw~`veeLe mebÒeoe³e' veecekeÀ HegmlekeÀ ceW GvneWves veeLe mecÒeoe³e kesÀ GodYeJe, efJekeÀeme Deewj cenÊJe keÀes mHeä efkeÀ³ee nw~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle meeefnl³emen®ej', meeefnl³e keÀe cece&', ce=l³egbpe³e jJeervê' Deeefo GvekeÀer Òeefme× DevegmebOeelcekeÀ leLee Deeuees®eveelcekeÀ ke=Àeqle³eeB nQ~

GHev³eeme ë yeeCeYeÆ keÀer DeelcekeÀLee', ®eeª ®evêuesKe', Hegveve&Jee' leLee Deveeceoeme keÀe HeesLee'ë Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ ®eejGHev³eeme nQ~ efveyevOeeW keÀer lejn Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ GHev³eeme Yeer Òee®eerve Yeejle kesÀ SsefleneefmekeÀ ³eLeeLe& Deewj J³eeHekeÀ ªHe mes ceeveJeer³e³eLeeLe& mes pegæ[s ngS nQ~ Fve GHev³eemeeW mes efJeÜeve uesKekeÀ kesÀ DeHeej Heebef[l³e Deewj mebJesoveMeeruelee keÀe Heefj®e³e efceuelee nw~`yeeCeYeÆ keÀerDeelcekeÀLee' keÀer SsefleneefmekeÀ He=ÿYetefce n<e&Je×&ve kesÀ MeemevekeÀeue kesÀ ÒeejbeqcYekeÀ Je<eeX mes mecyeeqvOele nw~ ®ee© ®ebêuesKe' keÀer keÀLee ieenæ[JeejvejsMe peeef³e$e ®evê ³ee pe³e®ebo keÀer Hejepe³e kesÀ yeeo kesÀ mece³e mes mecyeeqvOele nw~ Hegveve&Jee' keÀer keÀLee mecegêiegHle kesÀ jep³eejesnCe kesÀ DeemeHeemekeÀer nw~ Deveeceoeme keÀe HeesLee' DeewHeefve<eefokeÀ ³egie (ÒeeiewefleneefmekeÀ keÀeue) keÀe ef®e$e Òemlegle keÀjlee nw~ Dee®ee³e&& efÜJesoer kesÀ ³es GHev³eeme Òee®eerveYeejle keÀe cee$e met®eveelcekeÀ Fefleneme Òemlegle veneR keÀjles Jejved DeHeves meebmke=ÀeflekeÀ-yeesOe, Yee<ee kesÀ keÀueelcekeÀ meeQo³e&, JeCe&ve keÀewMeue leLeejeieelcekeÀ meeQo³e& keÀer Jepen mes keÀueelcekeÀ keÀLeeke=Àefle kesÀ ªHe ceW meeceves Deeles nQ~

efveyevOe ë Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ ÒecegKe efveyevOe-mebûen DeMeeskeÀ kesÀ HetÀue', keÀuHeuelee', efJe®eej Deewj efJeleke&À', efJe®eej ÒeJeen',`kegÀìpe' Deewj DeeueeskeÀ HeJe&'~ efÜJesoer peer kesÀ efveyevOeeW ceW efJe<e³e keÀer efJeefJeOelee nw~ GvneWves SsefleneefmekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, Jew³eefkeÌlekeÀ meeefnl³emeceer#ee efJe<e³ekeÀ DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efveyevOe efueKes nQ~ GvekesÀ SsefleneefmekeÀ efJe<e³eeW Hej efueKes ieS efveyevOeeW ceW `cesjer pevceYetefce', `MekegÀvemetefkeÌle', YeejleJe<e& keÀer meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee' Deeefo ÒecegKe nQ~ Dee®ee³e& efÜJesoer ves YeeJeelcekeÀ keÀesefì kesÀ ueefuele efveyevOe Yeer efueKes~ efpeveceW`Deece efHeÀj yeewje ieS' `efMejer<e kesÀ HetÀue' `DeMeeskeÀ kesÀ HetÀue' Deeefo efJeMes<e cenÊJeHetCe& nQ GvekesÀ meeefnl³e meceer#ee efJe<e³ekeÀ efJe®eejelcekeÀefveyevOeeW ceW meceer#ekeÀeW keÀer meceer#ee' YekeÌleeW keÀer HejcHeje, keÀefJe Òeefmeef×³eeB', pewve meeefnl³e' Deeefo Deeles nQ~ ³es meYeer ÒekeÀej kesÀ efveyevOeefÜJesoer peer keÀer ienjer meebmke=ÀeflekeÀ DevegYetefle kesÀ ÐeeslekeÀ nQ~

46


efveyevOe Mewueer ë Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ efveyevOe efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ efJe<e³eeW mes mecyeeqvOele nQ~ Deleë Gve efveyevOeeW keÀer j®eveeMewueer Yeer efJeefYevve ÒekeÀej keÀer nw~ GvekesÀ efveyevOeeW kesÀ efJe<e³eeW kesÀ DevegªHe Mewueer mJe³eb ner DeHevee ªHe yeoueleer jnleer nw~ efJe®eejelcekeÀleLee yegef× ÒeOeeve efveyevOeeW ceW efJeJes®eve Mewueer Òe³egkeÌle ngF& nw~ efJeJejCeelcekeÀ, JeCe&veelcekeÀ leLee ueefuele efveyevOeeW ceW efJe®eejeW keÀer ienvelee DeewjiebYeerjlee kesÀ DevegketÀue meceeme Mewueer, ÒeJeen Mewueer, Òemeeo leLee J³ebi³e Mewueer keÀe Yeer Òe³eesie ngDee nw~ Hej efÜJesoer peer keÀer efveyevOe MewueerkeÀer efJeMes<elee ³en nw efkeÀ GvekeÀe efveyevOe ®eens meceer#eelcekeÀ, efJeJes®eveelcekeÀ ³ee meceeme Mewueer ceW efueKee ie³ee nes Hej GveceW SkeÀ efJeMes<eÒekeÀej keÀer YeeJeelcekeÀlee meYeer mLeueeW Hej efceueleer nw~ Jemlegleë meebmke=ÀeflekeÀ DevegYetefle Deewj ceeveJeer³e YeeJeyeesOe efÜJesoer peer keÀs J³eeqkeÌlelJe kesÀefve³eecekeÀ leÊJe nQ~ Deleë GvekesÀ meejs efveyevOe Deewj meejer Mewefue³eeB Fve oes leÊJeeW mes Heefj®eeefuele efoKeeF& osleer nQ~ Jes efkeÀmeer efJe<e³e keÀe efJeJes®evekeÀjves leLee DeHeves ceve keÀer mLeeHevee kesÀ yeeo GmekeÀer Hegefä YeeJeelcekeÀ He×efle mes keÀjles nQ~

Yee<ee ë Dee®ee³e& efÜJesoer DeHeves efveyevOeeW ceW Hee"keÀ mes meerOee mecyevOe yeveeS jKevee ®eenles nQ~ Jes Hee"keÀ keÀes ue#³e keÀjkesÀ³ee Gmes mecyeesefOele keÀjkesÀ DeHeveer yeele keÀnles nQ~ Deleë GvekeÀer Yee<ee Yeer Del³evle Deelceer³e Deewj ÒeJeenHetCe& nw~ GvekeÀer Yee<ee ceW Yee<eCeMewueer keÀe ÒeJeen Deewj Deespe nw~ Jes yengle uecyeer, peefìue JeekeÌ³e ³eespevee kesÀ ceesn ceW ve HebÀmekeÀj Yee<eCe-mee osles nQ~ FmeceW Jes Ssmes mejuemebj®evee Jeeues JeekeÌ³eeW Je menpe MeyoeW keÀe Òe³eesie keÀjles nQ, pees Hee"keÀeW keÀes Glmeen mes Yej os~ uesefkeÀve otmejer Deesj mebmke=Àle ÒeOeeve ÒeJeence³eerYee<ee keÀe ueeefuel³e Yeer GvekeÀer Yee<ee ceW efceuelee nw~ yeer®e-yeer®e ceW Jes mebmke=Àle keÀs meeefneql³ekeÀ G×jCe Yeer osles ®eueles nQ~ GvekeÀer Yee<ee ceWmebmke=Àle kesÀ DeefleefjkeÌle Debûes]peer, Dejyeer-HeÀejmeer Je osMepe MeyoeW keÀe Yeer efvemmebkeÀes®e Òe³eesie efceuelee nw~

Fme ÒekeÀej Dee®ee³e& efÜJesoer kesÀ efveyevOeeW keÀer Yee<ee Del³evle mece=× nw~ GmeceW iebYeerj ef®ebleve kesÀ meeLe nem³e Deewj J³ebi³e efJeveesokeÀe Hegì meJe&$e efceuelee nw~ FvneR meceefvJele efJeMes<eleeDeeW kesÀ keÀejCe efveyevOekeÀuee keÀer ¢efä mes efnvoer efveyevOekeÀejeW ceW Dee®ee³e& efÜJesoer keÀemLeeve yengle TB®ee nw~

meej ë DeeHekesÀ Hee"d³e¬eÀce ceW ÒemleeefJele efveyevOe oerHeeJeueer meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe Òeeflecee HeJe& nw' ceW oerHeeJeueer keÀe GlmeJecevee³es peeves keÀs meeceeefpekeÀ keÀejCe keÀes Keespeves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fme l³eesnej keÀes ceveeves kesÀ HeewCeeefCekeÀ-SsefleneefmekeÀ keÀejCe nesmekeÀles nQ~ ®eewon Je<eeX keÀs yeveJeeme kesÀ yeeo YeieJeeve jece®evê kesÀ De³eesO³ee JeeHeme ueewìves Hej oerHeeJeueer ceveeves keÀer ÒeLee keÀe DeejcYe DeemLeeDeewj YeefkeÌle keÀe efJe<e³e nes mekeÀlee nw~ Hejvleg ³en efveefM®ele nw efkeÀ yengle Òee®eervekeÀeue mes Fme oerHeeslmeJe keÀes ceveeves keÀer HejcHeje efJeÐeceevenw~ keÀce mes keÀce {eF&-leerve npeej Je<eeX keÀe Fefleneme lees FmekeÀe mee#eer nw ner~ leye mes Deye lekeÀ YeejleJe<e& kesÀ Fefleneme ceW ve peeves efkeÀlevesGlLeeve-Heleve ngS Hejvleg Fme GlmeJe keÀer efvejvlejlee yeeefOele veneR ngF&~ meeOeejCeleë oerHeeJeueer keÀes ue#ceer Hetpee keÀe efove ceevee peelee nw~³eÐeefHe yebieeue ceW Fme efove keÀeueer keÀer Hetpee nesleer nw, Hejvleg oerHeceeuee JeneB Yeer peieceieeleer nw~ mHeäleë oerHeeJeueer keÀe mecyevOe efkeÀmeerosJeer-osJelee keÀer DeejeOevee mes Glevee veneR efpelevee ceeveJe ceve kesÀ Glmeen Deewj Guueeme mes nw~ ÒeYeeJeMeeueer jepeeDeeW ves efvepeer megKe-ogëKekeÀes O³eeve ceW jKeles ngS kegÀí GlmeJeeW keÀes ceveeves Hej jeskeÀ ueiee oer~ pewmes MekegÀvleuee kesÀ efJe³eesie mes J³eekegÀue jepee og<³evle ves JemebleeslmeJeHej ³ee ®ebêiegHle ves keÀewcegoer ceneslmeJe Hej~ mecYeJe nw keÀYeer oerHeeJeueer keÀes Yeer efkeÀmeer ÒeleeHeer jepee keÀs keÀesHe ³ee De©ef®e keÀe efMekeÀej nesveeHeæ[e nes, Hejvleg ®etBefkeÀ Fmes ceveeves keÀe cegK³e keÀejCe mecHetCe& meceepe keÀer cebieuekeÀecevee nw, Deleë Fmes jeskeÀe veneR pee mekeÀlee~ Fme GlmeJekeÀer He=ÿYetefce ceW `meJex YeJevleg megefKeveë' keÀer keÀecevee nw, efkeÀmeer SkeÀ J³eeqkeÌle keÀer megKe-mece=ef× keÀer veneR mebHetCe& ceeveJe-meceepe keÀer megKe-mece=ef× keÀer keÀecevee~ ³en keÀecevee Deepe keÀer veneR, ef®ejkeÀeue mes nw~ oerHeeJeueer keÀe ³en GlmeJe Gmeer keÀecevee keÀe cetle& ªHe nw~ Hejvleg ogYee&i³e³en efkeÀ ³en keÀecevee Deepe lekeÀ Hetjer veneR nes mekeÀer nw~ Deepe Yeer meJe&$e oefjêlee, HeMeglee Deewj DeYeeJe efoKeeF& osles nQ~ keÀejCe, ceveg<³e,yeele meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe, megKe Deewj mece=ef× keÀer Yeues ner keÀjlee nw Hejvleg GmekeÀe Òe³elve efvepeer mece=ef× kesÀ efueS ner nw~ FmeerefueS meeceeefpekeÀcebieues®íe F®íe ner jn peeleer nw, Òe³elve veneR yeve Heeleer Deewj GmekeÀe HeefjCeece Yeer FmeerefueS veneR efceue Heelee~ FmeefueS uesKekeÀ oerHeeJeueer

47


kesÀ Fme mebosMe keÀes mecePeves keÀer ÒesjCee oslee nw efkeÀ meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀes meecetefnkeÀ Òe³elveeW kesÀ Üeje ner HetCe& efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~J³eeqkeÌleiele Òe³elveeW mes ³en ceveesjLe efme× nesves Jeeuee veneR nw~

ueIegÊejer³e ÒeMve1. oerHeeJeueer keÀe l³eewnej efkeÀleves Je<e& Hegjevee ceevee peelee nw?GÊej ë Oeeefce&keÀ ceev³elee lees ³en nw efkeÀ ®eewon Je<eeX kesÀ JeveJeeme kesÀ GHejevle YeieJeeve jece keÀs De³eesO³ee JeeefHeme ueewìves Hej

De³eesO³eeJeeefme³eeW ves DeHeveer Òemevvelee J³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS oerHeeJeueer keÀer Leer~ Fefleneme kesÀ Devegmeej yeg× kesÀ peerJevekeÀeue ceWDeewj iegHlekeÀeue ceW Yeer ³en HeJe& cevee³ee peelee Lee~ DeleSJe, ÒeekeÀSefleneefmekeÀ keÀeue mes Fme l³eewnej keÀes ceeves ³ee ve ceeveW; HejvlegkeÀce mes keÀce oes {eF& npeej Je<eeX mes lees Fmes l³eewnej kesÀ ªHe ceW cevee³es peeves keÀer HejcHeje lees efJeÐeceeve nw~

2. yebieeue ceW Fme efove efkeÀmekeÀer Hetpee keÀer peeleer nw?GÊej ë yebieeue ceW Fme efove keÀeueer osJeer keÀer Hetpee keÀer peeleer nw~3. yebieeue ceW ue#ceer Hetpee efkeÀme efove nesleer nw? Gme efove keÀes efkeÀme veece mes peevee peelee nw?GÊej ë yebieeue ceW ue#ceer Hetpee DeeefMJeve ceeme keÀer HetefCe&cee keÀes nesleer nw efpemes keÀewpeeiej HetefCe&cee kesÀ veece mes peevee peelee nw~4. Hetpee ue#ceer keÀer nes ³ee keÀeueer keÀer, oerHeceeuee meJe&$e peieceiee G"leer nw~ osJeer-osJelee Deewj GvekeÀer Hetpee ieewCe

nw, ceveg<³e ef®eÊe keÀe Guueeme ÒeOeeve Deewj GlmeJe ³en Guueeme keÀe ner nw~ Fme keÀLeve keÀe DeeMe³e mHeä keÀerefpeS?GÊej ë pewmee efkeÀ uesKekeÀ ves keÀne nw GÊej Yeejle ceW oerHeeJeueer kesÀ efove Òee³eë ue#ceer Hetpeve keÀer HejcHeje nw peyeefkeÀ yebieeue ceW Fme

efove keÀeueer osJeer keÀer Hetpee nesleer nw~ ue#ceer mece=ef× Deewj Oeve Oeev³e keÀer osJeer ceeveer peeleer nw Deewj keÀeueer MeefkeÌle keÀer~ HejvlegHetpee ®eens ue#ceer keÀer nes ³ee keÀeueer keÀer, l³eesnej keÀes ceveeves keÀer efJeefOe SkeÀ pewmeer nwõoerHeceeefuekeÀe Üeje DeHeveer ÒemevveleeDeewj Glmeen J³ekeÌle keÀjvee~ DeLee&led Hetpee ®eens efpemekeÀer nes Jen Glevee cenÊJeHetCe& veneR nw~ cenÊJeHetCe& nw DeHeves Guueeme keÀerDeefYeJ³eeqkeÌle~ osJeer-osJelee lees Gme DeefYeJ³eeqkeÌle keÀe SkeÀ yenevee nw~

5. JemevleeslmeJe Deewj keÀewcegoer ceneslmeJe ceveeves Hej jeskeÀ efkeÀmekeÀer Dee%ee mes ueieeF& ie³eer Leer Deewj keÌ³eeW?GÊej ë `DeefYe%eeveMeekegÀvleueced' kesÀ Devegmeej jepee og<³evle DeHeveer efÒe³ee MekegÀvleuee kesÀ efJe³eesie ceW J³eekegÀue Les~ Fme keÀejCe GvneWves

JemebleeslmeJe ceveeves Hej jeskeÀ ueiee oer Leer~ `cegêeje#eme' kesÀ Devegmeej jepee ®evêiegHle ves DeHeves He´efleÜbÜer vebo kesÀ <eæ[³ev$eeWkeÀes efJeHeÀue keÀjves kesÀ jepeveweflekeÀ GÎsM³e mes keÀewcegoer ceneslmeJe ve ceveeves keÀer Dee%ee oer Leer~

6. uesKekeÀ ves oerHeeJeueer keÀes `meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe ¢M³eceeve cetle&ªHe'keÀne nw~ Fme keÀLeve keÀe DeefYeHe´e³emHe<ì keÀerefpeS~

GÊej ë oerHeeJeueer keÀes meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe ¢M³eceeve cetle&ªHe keÀnves mes uesKekeÀ keÀe DeeMe³e ³en nw efkeÀ ceveg<³e meoe mes mece=ef×keÀeceerjne nw~ oefjêlee, DeYeeJe Deewj ogëKeeW mes cegefkeÌle Heevee ner GmekesÀ peerJeve keÀe GÎsM³e nw~ Deepe Yeer Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle efkeÀmeer veefkeÀmeer ªHe ceW DeHeves-DeHeves lejerkesÀ mes Fmeer kesÀ Òe³elve ceW ueiee ngDee nw~ oerHeeJeueer kesÀ Üeje Jen Fmeer DebOekeÀej mes cegefkeÌle HeeveskeÀer F®íe keÀer ÒeleerkeÀelcekeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjlee nw~ Hejvleg J³eeqkeÌleiele Òe³eeme Fme GÎsM³e keÀer Hetefle& kesÀ efueS DeHe³ee&Hle nQ~ npeejeWJe<eeX kesÀ yeeo Yeer ³eefo J³eeqkeÌle DeYeeJe, DeelebkeÀ Deewj Ye³e kesÀ mee³e ceW peerves keÀes efJeJeMe nw lees FmekeÀe keÀejCe ³ener nw efkeÀJ³eeqkeÌleiele cenÊJeekeÀeb#ee Deewj Gmes Hetje keÀjves kesÀ Òe³elve Gmes mJeeLeea yevee osles nQ~ DeHeveer MeefkeÌle, DeHeveer meeceL³e&, DeHeves megKekesÀ meccegKe Jen otmejeW keÀer ogye&uelee Deewj ogëKeeW, DeYeeJeeW keÀes osKe ner veneR Heelee~ Gmes ³ener ef®evlee meleeleer jnleer nw efkeÀ keÀesF&Deewj Gmemes DeefOekeÀ MeefkeÌleJeeve ³ee OeveJeeve ve yeve peeS~ meJex YeJevleg megefKeveë' Deewj DeHeves megKe keÀes efJemle=le keÀj uees~ peiekeÀes megKeer yeveeDees' keÀe efme×evle GmekeÀer mce=efle mes uegHle nes peelee nw~ GmekesÀ efueS J³eeqkeÌle cenÊJeHetCe& nw meceepe veneR~ HeÀueleë

48


ue#ceer keÀer Hetpee kesÀ yeeJepeto osMe oefjêlee Deewj DeYeeJe Pesue jne nw Deewj keÀeueer keÀer Hetpee kesÀ yeeJepeto meeceev³e pevekegÀí cegÇer Yej MeefkeÌle mecHevveeW kesÀ DeelebkeÀ keÀes Pesueves keÀes efJeJeMe nw~ oerHeeJeueer keÀs Üeje Fmeer DebOekeÀej keÀes Yesoves keÀer meecetefnkeÀF®íe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle ngF& nw~ oerHeeJeueer kesÀ Fme HeJe& kesÀ Deeieceve Hej uesKekeÀ keÀe DeendJeeve nw efkeÀ meeceeefpekeÀ cebieue keÀer FmeF®íe keÀes F®íecee$e ner ve jnves oW GmekesÀ efueS meecetefnkeÀ Òe³elveeW kesÀ Òeefle Yeer me®esle neW~

7. uesKekeÀ ves J³eeqkeÌle ceveg<³e keÀer F®íe Deewj Òe³elve keÀes veMJej Deewj meeceeefpekeÀ ceveg<³e keÀer F®íe Deewj Òe³elvekeÀes Decej keÌ³eeW keÀne nw?

GÊej ë peye ceveg<³e mJe³eb meJe&MeefkeÌleceeve yeveves, DeHeves ner megKe Deewj DeHeves ner keÀu³eeCe keÀer keÀecevee keÀjs Deewj Gmeer kesÀ efueSÒe³elveMeerue nes lees GmekeÀer ³en F®íe Deewj Òe³elve mJeeLe& Òesefjle ceeveer peeleer nw~ mJeeLe& kesÀ meceeJesMe mes DeHeveer F®íeDeeW keÀerHetefle& efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej Deewj efkeÀmeer Yeer Gef®ele-Devegef®ele meeOeve mes keÀjves keÀer ueeuemee yeueJeleer nes peeleer nw~ GmekesÀ Fve Òe³elveeWmes meceepe keÀes neefve nes ³ee ueeYe, Gvveefle nes ³ee Heleve, Jen yeele GmekesÀ efueS cenÊJenerve nes peeleer nw~ uesefkeÀve pewmes ceeveJeosn veMJej nw Jewmes ner J³eeqkeÌleiele cenlJeekeÀeb#eeSb Yeer veMJej nQ~ mece³e kesÀ HeefjJele&ve kesÀ meeLe Fve J³eeqkeÌleiele cenlJeekeÀeb#eeDeeWDeewj J³eeqkeÌleiele GHeueeqyOe³eesb keÀe keÀesF& cetu³e veneR jn peelee~ Jes ner ueesie GvneR keÀer cenlJeekeÀeb#eeSb Deewj GvneR keÀer GHeueeqyOe³eeBFefleneme Deewj peveceeveme ceW Decej nesleer nQ efpevekeÀe mecyevOe meceepe kesÀ GlLeeve Deewj keÀu³eeCe mes neslee nw~Fefleneme Fme yeele keÀe mee#eer nw efkeÀ efpeve ueesieeW ves efvepeer mJeeLe& keÀes meJeexHeefj jKe Gmeer keÀer Hetefle& kesÀ efueS Òe³elve efkeÀ³es GvnWkeÀesF& ³eeo keÀjves Jeeuee Yeer veneR nw Deewj Jes ueesie efpevneWves J³eefkeÌleiele mes DeefOekeÀ meceefä efnle keÀes cenÊJe efo³ee Deepe FeflenemeDeewj peveceeveme ceW Decej nw~ FmeerefueS uesKekeÀ ves J³eeqkeÌle ceveg<³e keÀer F®íe Deewj Òe³elveeW keÀes veMJej Deewj meeceeefpekeÀ ceveg<³ekeÀer F®íe Deewj Òe³elve keÀes Decej keÀne nw~

8 oerHeeJeueer kesÀ Fme HeJe& Hej uesKekeÀ keÀer keÌ³ee DeekeÀeb#ee nw?GÊej ë oerHeeJeueer kesÀ Fme HeJe& Hej uesKekeÀ keÀer DeekeÀeb#ee nw efkeÀ Jew³eefkeÌlekeÀ efnle meeOeve keÀer yepee³e meeceeefpekeÀ cebieues®íe mes Òesefjle

nes meecetefnkeÀ Òe³elve efkeÀ³es peeSb efpememes nceeje meceepe oefjêlee, DeYeeJe, DeefMe#ee, kegÀjerefle³eeW, DeelebkeÀ Deewj Ye³e kesÀ DebOekeÀejmes cegefkeÌle ÒeeHle keÀj mekesÀ Deewj meceepe ceW meJe&$e megKe-mece=ef× keÀer J³eeeqHle nes~

Yee<ee mecyevOeer ÒeMveHe´Mve 1. `meeceeefpekeÀ' Meyo keÀe efvecee&Ce' `FkeÀ' Òel³e³e ueiee keÀj ngDee nw~ Fmeer ÒekeÀej kesÀ kegÀí Deewj Meyo yeveeF³es~GÊej ë ÒeMeemeefvekeÀ, JewJeeefnkeÀ, ceebieefuekeÀ, J³eekeÀjefCekeÀ, Jew®eeefjkeÀ Deeefo~

He´Mve 2. `cebieues®íe' Meyo keÀe efvecee&Ce oes MeyoeW `cebieue' Deewj `F®íe' kesÀ ³eesie mes ngDee nw~ Fmeer ÒekeÀej kesÀ kegÀíDeewj Meyo yeveeFS~

GÊej ë JemebleeslmeJe ö Jemeble + GlmeJeceneslmeJe ö cene + GlmeJeMegYes®íe ö MegYe + F®íeceneue³e ö cene + Deeue³eSkeÀeefOekeÀ ö SkeÀ + DeefOekeÀ Deeefo~

49


He´Mve 3. `Decebieue' Meyo keÀe efvecee&Ce `cebieue' Meyo ceW `De' GHemeie& ueieekeÀj ngDee nw~ `De' GHemeie& ueieekeÀj kegÀíDeewj Meyo yeveeF³esõ

GÊej ë De + Meeeqvle ö DeMeebefle, De + o=M³e ö De¢M³e, De + %eeleö De%eele, De + ceeveJeö DeceeveJe Deeefo~He´Mve 4. efvecveefueefKele Meyo ³egiceeW ceW DeeJeM³ekeÀleevegmeej ³eespekeÀ ef®evn (-) keÀe Òe³eesie keÀerefpeS~GÊej ë osJeer osJelee, efÒe³ee efJe³eesie, ceeveJe meceepe, meeceeefpekeÀ cebieues®íe, keÀ©Ce nenekeÀej, keÀYeer ve keÀYeer ,HejcHeje Òe®eefuele~

osJeer-osJelee, efÒe³ee-efJe³eesie, ceeveJe-meceepe, meeceeefpekeÀ cebieues®íe, keÀ©Ce-nenekeÀej, keÀYeer-ve-keÀYeer ,HejcHeje-Òe®eefuele~He´Mve 5. efvecveefueefKele MeyoeW keÀe keÀesÿkeÀ ceW efo³es efveoxMe kesÀ Devegmeej DeblejCe keÀerefpeS~GÊej ë MeefkeÌle (efJeMes<eCe) ö MeefkeÌleMeeueer

oefjêlee (efJeMes<eCe) ö oefjê®eenvee (meb%ee) ö ®eenkeÀeqcHele (ef¬eÀ³ee) ö keÀeBHeveeÒemevve (meb%ee) ö Òemevvelee

He´Mve 6. efvecveefueefKele MeyoeW keÀs Meg× efueefKeS öGÊej ë centleöcegntle&, YeieleöYekeÌle, celeyeueöceleueye, ue®íceeröue#ceer, HejyeöHeJe&, je®ímeöje#eme, Ye´kegÀìeröYe=kegÀìer, meceeefpekeÀö

meeceeefpekeÀ, mece´ef×ömece=ef×, Ûo³eöËo³e, keÀªCeökeÀ©Ce, Heefj#eeöHejer#ee, mebkeÀueHeömebkeÀuHe~He´Mve 7. efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW keÀes Meg× keÀerefpeSõGÊej ë (i) oerHeeJeueer nj ner meeue Deeleer nw~

ö oerHeeJeueer nj meeue ner Deeleer nw~(ii) ®eb®euee ue#ceer keÀe Òeemeeo ve peeves efkeÀleves ueesieeW keÀes ÒeeHle ngDee~

ö ®eb®euee ue#ceer keÀe Òemeeo ve peeves efkeÀleves ueesieeW keÀes ÒeeHle ngDee~(iii) Deepe mes npeej Je<e& Henues ceveg<³e ves efveM®e³e efkeÀ³ee Lee efkeÀ Jen oefjêlee keÀer DeJemLee ceW veneR jnsiee~

ö Deepe mes npeejeW Je<e& Henues...~(iv) oerHeeJeueer DeHevee cebieue mebosMe ueskeÀj Dee³ee nw~

ö oerHeeJeueer DeHevee cebieue mebosMe ueskeÀj DeeF& nw~(v) keÀye ³es Hetpee meHeÀue nesiee?

ö keÀye ³en Hetpee meHeÀue nesieer?He´Mve 8. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ efJeHejerleeLe&keÀ Meyo efueefKeSõGÊej ë MegYe-DeMegYe, efJeMJeeme-DeefJeMJeeme, keÀce mes keÀce- DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ, oerIe&-ueIeg, MeefkeÌleMeeueer-ogye&ue, efJe³eesie-meb³eesie,

meeceeefpekeÀ-Jew³eefkeÌlekeÀ, DemeeceeefpekeÀ, oefjêlee-mece=ef×, cetle&-Decetle&, ¢M³e-De¢M³e, cegefkeÌle-yebOeve, OJemle-efveefce&le, veMJej-Decej, GlLeeve-Heleve~

He´Mve 9. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ oes-oes He³ee&³eJee®eer yeleeFSõGÊej ë GlmeJe ö l³eesnej, HeJe&

Hegjevee ö Òee®eerve, Hegjelevejepee ö vejHeefle, MeemekeÀ

50


keÀeceosJe ö ceove, mcejoefjêlee ö iejeryeer, efJeHevvelee

He´Mve10. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes MeyokeÀesMe keÀs Devegmeej DekeÀejeefo ¬eÀce mes efueefKeSõoerHeeJeueer, HeJe&, cebieues®íe, cenecee³ee, ogYee&i³e, meeceeefpekeÀ, DeYeeJe, DeekeÀeb#ee, mece=ef×, kegbÀef®ele~

GÊej ë DeYeeJe, DeekeÀeb#ee, kegbÀef®ele, oerHeeJeueer, ogYee&i³e, HeJe&, cebieues®íe, cenecee³ee, mece=ef×, meeceeefpekeÀ~

He´Mve 11. ueieYeie 150 MeyoeW ceW `oerHeeJeueer keÀe HeJe&' Meer<e&keÀ mes SkeÀ uesKe efueefKeS~

DeY³eemeGHe³eg&keÌle ÒeMve vecetves keÀs ªHe ceW nQ~ Ssmes ner Deewj Yeer ÒeMve Hee" ceW mes yeve mekeÀles nQ Deewj Hetís pee mekeÀles nQ~ DeY³eeme kesÀ efueS

SkeÀ Deveg®íso efo³ee pee jne nw~ Gmes Yeueer-YeeBefle Heæ{W Deewj GmekesÀ DeeOeej Hej Hetís ie³es ÒeMveeW kesÀ GÊej efueKeW~

Deepe mes npeejeW Je<e& Henues ceveg<³e ves efveM®e³e efkeÀ³ee Lee efkeÀ Jen oefjêlee keÀer DeJemLee ceW veneR jnsiee, JenmeeceeefpekeÀ ªHe ceW mece=× jnsiee~ SkeÀ J³eeqkeÌle veneR, SkeÀ HeefjJeej veneR, SkeÀ peeefle Yeer veneR, yeequkeÀ mecet®ee ceeveJemeceepe mece=ef× ®eenlee nw Deoeefjê³e ®eenlee nw~ Decebieue keÀe Deble ®eenlee nw, Guueeme Deewj Gcebie ®eenlee nw~ oerHeeJeueerkeÀe GlmeJe Gmeer meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe ¢M³eceeve cetle& ªHe nw~ mecet®ee meceepe Deepe oefjêlee kesÀ DeefYeMeeHe mes cegefkeÌle®eenlee nw, DeYeeJe kesÀ efMekebÀpes mes ítìvee ®eenlee nw~ oerJeeueer GmekesÀ Fme mebkeÀuHe keÀer peueleer ngF& oerHeefMeKee nw~ jepeJebMeDeeS Deewj ieS, yeæ[s-yeæ[s mece=ef×Meeueer veiej yeves Deewj efyeieæ[s efkeÀvleg ceveg<³e keÀer Jen ef®ejÒeeefLe&le DeekeÀeb#ee veneR HetjerngF&~ Deepe Yeer Jen ue#ceer peer keÀer Hetpee keÀj jne nw~ Hejvleg Hetpee keÀjlee nw oefjêlee keÀer Heer" Hej yew"keÀj~ Deepe YeerJen cenekeÀeefuekeÀe keÀer Hetpee keÀjlee nw~ DeelebkeÀ Deewj Ye³e mes kebÀefHele neskeÀj~ keÀye ³en Hetpee meHeÀue nesieer?

ÒeMve1. uesKekeÀ kesÀ Devegmeej ceveg<³e keÀer DeefYeuee<ee keÌ³ee nw?2. uesKekeÀ ves oerHeeJeueer keÀes `meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe ¢M³eceeve cetle&ªHe' keÌ³eeW keÀne nw?3. uesKekeÀ keÀes Ssmee keÌ³eeW ueielee nw efkeÀ ceveg<³e keÀer DeefYeuee<ee Hetjer veneR ngF& nw?4. `keÀye ³en Hetpee meHeÀue nesieer?' mes uesKekeÀ keÀe keÌ³ee DeeMe³e nw?5. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes keÀesÿkeÀ ceW efo³es efveoxMeevegmeej Deblej keÀerefpeSõ

mece=ef× (efJeMes<eCe), meeceeefpekeÀ (meb%ee)~6. efvecveefueefKele MeyoeW ceW GHemeie& yeleeFS õ

Deoefjêlee, Decebieue~7. efvecveefueefKele MeyoeW ceW He´l³e³e yeleeFS õ

oefjêlee, meeceeefpekeÀ~8. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes Meg× keÀerefpeS õ

jepeyebme, ue®íceer, mece´×, DeeblekeÀ~

51


[e@. veeceosJeHeéO³eeHekeÀ, efnvoer efJeYeeie

efkeÀjesæ[erceue keÀeuespe, efouueer efJeMJeefJeÐeeue³emeeefnefl³ekeÀ Heefj®e³epeerJeve-Heefj®e³e

nefjMebkeÀj HejmeeF& keÀe pevce 22 Deiemle 1924 keÀes ceO³e HeósMe kesÀ nesMebieeyeeo efpeues kesÀ peceeveer ieebJe ceW ngDee Lee Deewj efveOeve10 Deiemle 1995 keÀes ngDee~ FvekeÀe ye®eHeve ogKe Deewj DeYeeJeeW ceW yeerlee~ veeieHegj efJeMJeefJeÐeeue³e mes efnvoer ceW Sce.S. Heeme keÀjkesÀHeéO³eeHekeÀ keÀer veewkeÀjer DeejcYe keÀer~ uesefkeÀve peuoer ner efkeÀmeer Yeer He´keÀej keÀer veewkeÀjer keÀe ceesn íesæ[keÀj HejmeeF& ves mJeleb$e uesKeve keÀes nerDeHeves peerJeve keÀe GÎsM³e yevee efue³ee~ peyeueHegj mes JemegOee' veece keÀer meeefnefl³ekeÀ ceeefmekeÀ Heef$ekeÀe efvekeÀeueer, Ieeìs kesÀ yeeJepeto Je<eeX lekeÀGmes ®euee³ee, Deble ceW efJeHejerle HeefjefmLeefle³eeW kesÀ keÀejCe Gmes yevo keÀjves kesÀ efueS cepeyetj nesvee Heæ[e~ DeveskeÀ He$e-Heef$ekeÀeDeeW cebs Je<eeX lekeÀefve³eefcele ªHe mes mlecYe efueKes efpeveceW veF& ogefve³ee' ceW megvees YeF& meeOees', veF& keÀneefve³eeB' ceW Heeb®eJeeB keÀe@uece' Deewj GuePeer-meguePeer',`keÀuHevee' cebs `Deewj Devle ceW' Deeefo keÀeHeÀer ueeskeÀefHe´³e ngS~

j®eveeSBnefjMebkeÀj HejmeeF& ves keÀneefve³eeB, GHev³eeme Deewj efveyevOe efueKes nQ~ GvekeÀer kegÀí HećegKe He´keÀeefMele j®eveeDeeW kesÀ veece nQö

keÀneveer-mebień ë nbmeles nQ jesles nQ, pewmes GvekesÀ efove efHeÀjs, oes veekeÀ Jeeues ueesie, jeveer veeieHeÀveer keÀer keÀneveer~

GHev³eeme ë leì keÀer Keespe~

efveyevOe-mebień ë leye keÀer yeele Deewj Leer, Yetle kesÀ HeebJe Heerís, yesF&ceeveer keÀer Hejle, Heie[bef[³eebs keÀe peceevee, meoe®eej keÀe leeJeeræpe,Jew<CeJe keÀer efHeÀmeueve, efJekeÀueebie Þeàe keÀe oewj, ceeìer keÀns kegÀcnej mes, eflejíer jsKeeSB, Deewj Deble ceW, nce FkeÀ Gce´mes JeeefkeÀHeÀ nQ, DeHeveer-DeHeveer yeerceejer, ef""gjlee ngDee ieCeleb$e, efve"uues keÀer [e³ejer, HeeKeC[ keÀe DeO³eelce DeeefokeÀs DeueeJee `HejmeeF& j®eveeJeueer', Meer<e&keÀ mes ín KeC[eW ceW mebkeÀefuele j®eveeSB~

mecceeve ë meeiej efJeMJeefÐeeue³e cebs cegefkeÌleyeesOe Heer" kesÀ efveosMekeÀ jns, ceO³e HeósMe Meemeve kesÀ efMeKej mecceeve mes mecceeefvele, meved 1982 ceW meeefnl³e DekeÀeoceer HegjmkeÀej mes mecceeefvele efkeÀ³es ie³es, peyeueHegj efJeMJeefJeÐeeue³e Üeje [er.efueìd GHeeefOe mes efJeYetef<ele efkeÀ³es ie³es~

³ee$ee ë efJeMJe-Meebefle meccesueve (1962) ceW Yeejleer³e HeéfleefveefOe ceb[ue kesÀ SkeÀ meom³e kesÀ veeles meesefJe³ele ªme keÀer ³ee$ee keÀer~

(viii) DeHeveer DeHeveer yeerceejer(nefjMebkeÀj HejmeeF&)

52


Dev³e ë nefjMebkeÀj HejmeeF& keÀer j®eveeDeeW kesÀ DevegJeeo ueieYeie meYeer Yeejleer³e Yee<eeDeeW Deewj Debie´speer ceW ngS nQ~ ceue³eeuece ceW meJee&efOekeÀ 4 HegmlekesbÀ Devetefole nQ~

meeefnefl³ekeÀ efJeMes<eleeSbefnvoer ceW He´sce®evo, ³eMeHeeue, cegefkeÌleyeesOe Deeefo keÀs ceeO³ece mes HeíeefleMeerue meeefnl³e keÀer Oeeje ®eueer Dee jner Leer~ FvekeÀs uesKeve

ceW DeHeves meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe kesÀ Heéfle mebJesovee, keÀ©Cee Deewj Heéfleyeàlee Leer~ Fmeer HeíeefleMeerue meeefnl³e keÀer HejcHeje ceW nefjMebkeÀj HejmeeF&ves DeHevee meeefnl³e He´mlegle efkeÀ³ee~ HejmeeF& mJeelev$b³eesÊej J³ebi³e-meeefnl³e kesÀ SkeÀ cee$e mener cee³eves ceW meMekeÌle nmlee#ej nQ~ J³ebi³e GvekesÀefueS HeefjJele&ve keÀe meeOeve nw~ yesyeekeÀ neskeÀj efveYeeakeÀlee mes Gvnebsves DeHeveer keÀuece ®eueeF& nw~ HejmeeF& ves mee" kesÀ HeM®eeled efJeMes<e keÀjeflejme" kesÀ yeeo SkeÀ efceMevejer keÀer lejn efueKevee Megª efkeÀ³ee Deewj efnvoer J³ebi³e keÀes SkeÀ ve³ee Deboepe efo³ee~ efnvoer J³ebi³e keÀes SkeÀmJeleb$e J³eefkeÌlelJe efceuee~ Gmes nem³e mes Deueie keÀj SkeÀ iecYeerj meeefnl³e keÀe opee& Heóeve efkeÀ³ee ie³ee~ Jen megefJeOeeHejmle ueesieeW kesÀ cebveesjpevekeÀe meeOeve veneR jne~ GvneWves Heé³eë nj efJe<e³e Hej keÀuece ®eueeF& Deewj yengle ner yeesu[ neskeÀj DeHeveer DemJeerke=Àefle J³ekeÌle keÀer~ GvekesÀmeeLe mencele nesvee ³ee vee nesvee SkeÀ yeele nw efkebÀleg J³ebi³e keÀes efpeme YeeJeYetefce Hej G"ekeÀj Gvnebsves efMeuHe kesÀ ve³es-ve³es He´³eesieeW mes meeefnl³ecebs pees peien efoueeF& Jen YegueeF& veneR pee mekeÀleer~ Deepe efnvoer keÀer keÀesF& Yeer Heef$ekeÀe J³ebi³e keÀs mlecYe keÀs efyevee veneR nw, nem³e-J³ebi³ekesÀ #es$e mes yeefn<ke=Àle veneR nw; efkeÀvleg J³ebi³e DeHeves DeeHe cebs Ssmeer meb%ee nw efkeÀ efpemes efkeÀmeer Yeer efJeMes<eCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ J³ebi³ekeÀer SkeÀ mJeleb$e meÊee mLeeefHele ngF& Deewj meeefnl³e keÀer meyemes p³eeoe efleueefceuee osves Jeeueer ³en efJeOee meeefyele ngF&~ HejmeeF& keÀes J³ebi³e efueKeveskeÀer He´sjCee GvekesÀ DeHeves peerJeve SJeb HeefjJesMe mes HeéHle ngF&~ mJeHeeræ[e ves Gvnbs efkeÀme He´keÀej meceef<ì keÀer Heeræ[e keÀes Hen®eeveves-HejKeves keÀerJ³eeHekeÀ mebJesoveelcekeÀ o=ef<ì Heóeve keÀer, FmekeÀer meHeÀeF& ceW Jes mJe³eb keÀnles nQ èfHeÀj ceQves osKee, efkeÀ ogKeer Deewj Yeer nQ~ Fmemes cesjer mebJesoveekeÀe efJemleej ngDee~ efHeÀj ceQves osKee efkeÀ peerJeve ceW yesno efJemebieefle³eeb nQ~ Dev³ee³e, HeeKeC[, íue, oescebgneHeve, DeJemejJeeo, Demeecebpem³eDeeefo~ ceQves FvekesÀ efJeMues<eCe kesÀ efueS meeefnl³e, oMe&ve, meceepeMeem$e, jepeveerefleMeem$e keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee~ ceQves peevee efkeÀ peerJeve keÀermener J³eeK³ee keÀeue& ceekeÌme& ves keÀer nw~ ceveg<³e keÀer efve³eefle keÀes yeoueves Jeeuee meyemes Þes<" Deewj Debeflece oMe&ve ceekeÌme&Jeeo ner nw~'' (cesjerÞes<" J³ebi³e j®eveeSb ë nefjMebkeÀj HejmeeF&, He=. 6) HejmeeF& peer keÀer J³ebi³e-o=ef<ì ³eÐeefHe GvekeÀer keÀneefve³eeW, GHev³eemeeW Deewj efveyevOeeW cebsmeceeve ªHe mes meefJe´À³e jner nw efkeÀvleg efveyevOeeW ceW GvekeÀe J³ebi³ekeÀej DeefOekeÀ meMekeÌle ªHe mes GYeje nw~ mener cee³eveeW ceW mJeelev$b³eesÊej keÀeuener efnvoer J³ebi³e kesÀ efueS meJee&efOekeÀ GHepeeT Yetefce meeefyele ngDee~ Fme oewj cebs nefjMebkeÀj HejmeeF& DeeOegefvekeÀ efnvoer J³ebi³e kesÀ He³ee&³e yevekeÀj GYejs~

HejmeeF& ves J³ebi³e keÀes efnvoer ieÐe cebs SkeÀ me#ece Deewj mJeleb$e efJeOee kesÀ ªHe ceW Heéfle<"e efouee³eer nw~ GvekesÀ ieÐe-uesKeve keÀerSkeÀ GuuesKeveer³e efJeMes<elee ³en nw efkeÀ GvneWves Yeejlesvog-³egieerve ieÐe Deewj efJeMes<ekeÀj J³ebi³eelcekeÀ efveyevOe uesKeve keÀer Þes<" HejcHeje keÀesve³es efmejs mes DeeefJe<ke=Àle efkeÀ³ee Deewj GmekeÀe keÀueelcekeÀ efJekeÀeme efkeÀ³ee~ HejmeeF& peer ves meyemes DeefOekeÀ efveyevOe mJeleb$e efueKes nQ ö³eÐeefHeefve³eefcele-Deefve³eefcele keÀeueceeW kesÀ ªHe cebs efueKes efveyevOeebs keÀer mebK³ee Yeer keÀce veneR nw~ Fve meye lejn kesÀ efveyevOeeW ceW Yeejlesvog³egieerve J³eefkeÌleieleefveyevOeeW keÀer mJe®íbolee kesÀ meeLe-meeLe Hesce®evo keÀer keÀLeelcekeÀ menpelee Deewj HewveeHeveöSkeÀ meeLe efoKee³eer osles nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle HewbÀìsmeerkeÀs ve³es-ve³es ³eLeeLe&Jeeoer He´³eesie leLee HeewjeefCekeÀ efceLekeÀeW Deewj ueeskeÀ keÀLeeDeeW kesÀ meeLe&keÀ Fmlesceeue ceW HejmeeF& peer pewmeer meHeÀuelee Mee³eoner Dev³e efkeÀmeer uesKekeÀ ceW osKeves keÀes efceueleer nw~ mcejCeer³e nw efkeÀ efnvoer ieÐe keÀe pevce meeceép³eJeeo efJejesOeer Deeboesueve kesÀ SkeÀMeefkeÌleMeeueer %eeveelcekeÀ Dem$e keÀs ªHe ceW ngDee Lee~ ³ener veneR, Fme Hewveer keÀìej keÀer Oeej SkeÀ Deesj ³eefo meeceép³eJeeo meceLe&keÀ meecevleerleÊJeeW Hej Heńej keÀjleer nw, lees otmejer Deesj osMeer HetbpeerJeeo keÀer cenepeveer meY³elee kesÀ efJe©à Yeer Keæ[er ngF& efoKeeF& osleer nw~ nefjMebkeÀjHejmeeF& keÀe ieÐe-uesKeve Yeejlesvog, He´leeHe veeje³eCe efceÞe, yeeuecegkegÀvo iegHle Deewj He´sce®evo kesÀ peerJevle peeleer³e ieÐe keÀer ner Deieueer efJekeÀefmelekeÀæ[er nw~ efvejeuee ves Fmeer DeLe& ceW efnvoer ieÐe keÀes `peerJeve mebieéce keÀer Yee<ee' keÀne Lee~

53


J³ebi³e-uesKeve kesÀ veece Hej nceejs ³eneb SkeÀ Ssmeer efJeOee keÀe He´mlegeflekeÀjCe ngDee, efpemes ve efveyevOe keÀne pee mekeÀlee nw Deewjve keÀneveer~ Deepeeoer kesÀ yeeo ner veneR, yeefukeÀ Yeejlesvog ³egie cebs Yeer Fme lejn keÀer j®eveeSb osKeves keÀes efceueleer nQ~ nefjMebkeÀj HejmeeF& vesYeejleer³e jepeveerefle kesÀ oesveeW oewj osKeW nQ~ Deepeeoer-HetJe& kesÀ Deeboesueve Deewj mJeeleb$ed³eesÊej Yeejle kesÀ meceepe keÀe GvneWves ienje efJeMues<eCeefkeÀ³ee nw~ peneb SkeÀ Deesj Deepe Yeer SkeÀ Deece Yeejleer³e ce=le ceev³eleeDeeW Deewj peæ[ mebmkeÀejeW mes cegkeÌle veneR nes mekeÀe nw, JeneR otmejerDeesj Yeejleer³e yegefàpeerJeer Yeer Jew%eeefvekeÀ o=ef<ì keÀes DeHeves peerJeve keÀe Debie veneR yevee Hee³ee nw~ mJeeleb$ed³eesÊej Yeejleer³e Heefjo=M³e keÀe ³ener#es$e J³ebi³e uesKeve keÀs Heńej keÀe #es$e nw~ HejmeeF& peer ves HetJe& He´®eefuele cegneJejeW keÀes OJemle keÀjles ngS meeceeefpekeÀ efJeêtHeleeDeeW keÀe yengcegKeeref®e$eebkeÀve keÀjkesÀ mJeeleb$ed³eesÊej meeefnl³e keÀs ®eefj$e keÀes yeoueves keÀer keÀesefMeMe keÀer nw~ Fmeer peceerve Hej nceejs mJeeleb$ed³eesÊej meeefnl³e ceW J³ebi³ekeÀes SkeÀ mJeleb$e efJeOee keÀs ªHe cebs mJeerke=Àefle HeéHle ngF& nw~ HejmeeF& peer DeHeves J³ebi³e meeefnl³e cebs DeHeves mecekeÀeueerve meceepe keÀer efJemebieefle³eeWkeÀer keÀæ[er Deeuees®evee keÀjles nQ~ DeHeveer Hewveer Deewj Jew%eeefvekeÀ o=ef<ìkeÀesCe keÀer Jepen mes Jen osKe uesles nQ efkeÀ meceepe ceW keÀewve meer Jemleg cejjner nw Deewj keÀewve meer ve³eer Jemleg Hewoe nes jner nw~ GvekesÀ J³ebi³e keÀer He=<"Yetefce cebs ienjer ceeveJeer³e keÀ©Cee efíHeer jnleer nw leLee J³ebi³eceW nem³e Deewj efpeboeefoueer mes mejeyeesj mebIe<e&Meerue ®eefj$e keÀes He´keÀeefMele keÀjleer nw~ ³en nem³e Deewj efpevoeefoueerö Yeejlesvog ³egie mes DeepelekeÀ efvejblej efnvoer peeefle keÀer Depes³e DeekeÀeb#eeDeeW keÀer Heéfleefyecye jner nw~ HejmeeF& peer ves mJeleb$elee kesÀ yeeo Fmeer HejcHeje keÀe efJekeÀeme efkeÀ³eenw~ GvekeÀer keÀ©Cee keÀer Oeeje efpeleveer ienjer nw, Gleveer ner He´Jeen³egkeÌle Yeer nw, FmeefueS GvekeÀer j®eveeDeeW cebs nBmeves Deewj mees®eves keÀe meblegefueleYeeJe-yeesOe Heefjueef#ele neslee nw~

efnvoer ceW J³eib³e keÀer Deepe keÀer efmLeefle keÀe meeje Þes³e nefjMebkeÀj HejmeeF& keÀes peelee nw~ J³eib³e keÀes iebYeerj efJeOee kesÀ ªHe cebs ceveJeevesceW meJee&efOekeÀ ³eesieoeve GvneR keÀe jne nw~ HejmeeF& kesÀ J³eib³e keÀer Keeme efJeMes<eleeDeeW cebs GvekeÀer efJe<e³e-Jemleg Hej peyeo&mle HekeÀæ[ Deewj MewueerkeÀe ®egìerueeHeve nesvee Yeer nw~ GvekeÀer j®eveeDeeW cebs J³ebi³e keÀer ceejkeÀ #ecelee Deewj Mewueeriele meewvo³e& keÀe DeodYegle mebiece nw~ GvekesÀ jepeveweflekeÀJ³ebi³eeW ceW lees Mewueer keÀe ®egìerueeHeve Deewj efJemebieefle keÀer ®egYeve nw~ J³ebi³e keÀe meerOee mecyevOe efJemebieefle³eeW mes nw~ peerJeve cebs J³eeHle efJemebieefle³eeBJ³ebi³ekeÀej keÀes J³ebi³e efueKeves kesÀ efueS He´sefjle keÀjleer nQ~ efJemebieefle³eeW kesÀ DevegYeJe mes J³ebi³ekeÀej keÀer ®eslevee Hej pees HeÝeeJe Heæ[lee nw, JenerJ³ebi³eeefYeJ³eefkeÌle kesÀ ªHe cebs GYejlee nw~ ³en DevegYeJe efpelevee HeéceeefCekeÀ SJeb ienje nesiee, Glevee ner J³ebi³e meeLe&keÀ nesiee Deewj HejmeeF&keÀer meyemes yeæ[er efJeMes<elee ner nw DeHeveer DevegYeJepev³e HeéceeefCekeÀlee Deewj HeefjJesMeiele efJemebieefleyeesOe keÀe ³eLeeLe& ef®e$eCe keÀjvee~ GvekeÀer J³ebi³ej®eveeDeeW cebs Deeme-Heeme kesÀ peerJeve keÀer efJemebieefle³eebs keÀe ner Heoe&HeÀeMe ngDee nw~ nefjMebkeÀj HejmeeF& ves J³ebi³ekeÀej kesÀ ªHe ceW J³ebi³e keÀer mecemlej®eveeOeefce&lee keÀes met#ce ªHe mes HekeÀæ[e nw Deewj meYeer DeeJeM³ekeÀ SJeb DeHesef#ele HeéfJeefOe³eeW keÀes DeHevee³ee nw~ GvneWves J³ebi³e keÀer DeHeveerceewefuekeÀ Mewueer Üeje Deece Deeoceer keÀer Heeræ[e, GmekesÀ ceve kesÀ DeeJe´ÀesMe, Demeblees<e, efJejesOe keÀes leerKes Oeejoej {bie mes He´mlegle efkeÀ³ee nw~ FmeerDeLe& ceW HejmeeF& keÀe mecHetCe& uesKeve Deece Deeoceer mes pegæ[ peelee nw, efpemeceW mJeeleb$³eesÊej Yeejleer³e J³eJemLee kesÀ Heéfle leerKes lesJej efJeÐeceevenQ~

HeéfleHeeÐe ö Hee" Heefj®e³e`DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' HejmeeF& peer kesÀ efveyebOe mebień DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' mes efue³ee ie³ee nw~ ³en SkeÀ meMekeÌle He´leerkeÀelcekeÀ

efveyebOe nw~ Fmeer J³ebi³e-uesKe kesÀ DeeOeej Hej uesKekeÀ ves DeHeves J³ebi³e-mebień keÀe veecekeÀjCe efkeÀ³ee nw~ mJeeleb$ed³eesÊej Yeejle kesÀ meeceeefpekeÀ-jepeveereflekeÀ HeefjJesMe ceW J³eeHle Ye´<ìe®eej, yesF&ceeveer, Demeblees<e, DeelcekesÀvêer³elee keÀes ue#³e yeveekeÀj Fme J³ebi³e keÀer j®evee keÀer nw~

He´mlegle J³ebi³e uesKe cebs oes o=M³e GYejles nQ~ SkeÀ ¢M³e cebs mebYeéble Jeie& kesÀ ueesie nQ pees DeHeveer mebHevvelee mes Demebleg<ì nQ~ efkeÀmeerkeÀes DeHeves HesMes-J³eeHeej mes meblegef<ì veneR nw~ pees efpelevee DeefOekeÀ keÀcee jne nw Gmecebs Glevee ner Deewj p³eeoe Heeves-keÀceeves keÀer F®íe yeueJeleernes jner nw~ GvekeÀe Demeblees<e efove-Heéfleefove yeæ{lee pee jne nw~ SkeÀ Deeoceer nw pees 6 keÀcejs keÀe Iej yeveeves kesÀ yeeo Yeer FmeefueS ogKeer

54


nw efkeÀ GvekeÀe 8 keÀcejs keÀe Iej yeveeves keÀe meHevee Hetje veneR ngDee~ meesef®eS peneb ueesieeW kesÀ Heeme efmej efíHeeves kesÀ efueS peien veneR nQ,Jes Kegues Deemeceeve cebs peerJeve peer jns nQ, Ssmes ceW 6 keÀcejs mes Yeer keÀesF& mebleg<ì veneR nw~

otmeje Deeoceer FmeefueS ogKeer nw efkeÀ efHeíues Je<e& efyekeÀer 50 npeej keÀer leguevee ceW Fme Je<e& kesÀJeue 40 npeej efkeÀleeyeW HegmlekeÀeue³eeWkeÀes yes®eer nQ~ leermejs J³eefkeÌle keÀes jesìjer ceMeerve Hemebo Dee ieF& nw, Hejvleg ceesveeW ceMeerve ueeves cebs keÀef"veeF& Dee ieF& nw, FmeefueS Jen ogKeernw~ SkeÀ meppeve DeHeves mebmLeeve cebs keÀe³e&jle otmejs ueesieeW keÀer yesF&ceeveer mes yegjer lejn Deenle FmeefueS nQ, keÌ³eeWefkeÀ Jen GvekeÀer lejn yesF&ceeveerveneR keÀj Hee jns nQ~ Fve meppeve Hej ieeBOeerJeeoer oMe&ve keÀe HeÝeeJe nw, efpemekeÀes ³es keÀesmeles Yeer nw, efpemekesÀ keÀejCe Jen yesF&ceeveer veneR keÀjHee jns nQ~ otmejs o=M³e cebs ceO³eJeieea³e meceepe keÀe SkeÀ Deeoceer nefjMebkeÀj HejmeeF& nQ efpevekesÀ Heeme 40 ©. Yeer veneR nw efpememes Jen efyepeueerkeÀe efyeue pecee keÀj mekesbÀ~ uesKekeÀ pewmes Deece J³eefkeÌle keÀer HejsMeeefve³eeb Fve mecHevve ueesieeW kesÀ mece#e keÀesF& cenÊJe veneR jKeleer nQ, uesefkeÀveuesKekeÀ kesÀ meeceves FvekeÀer íodce HejsMeeefve³eeB Keemeer cenÊJe jKeleer nQ~ uesKekeÀ Üeje FvekeÀer yeeleeW Hej ieewj keÀjves mes ³es He´mevve nesles nQ~uesKekeÀ ves Fme DeelcekesÀefvêlee, efoKeeJes, meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ Yeso kesÀ yeæ[s Deblejeue Hej yeæ[er keÀìe#eHetCe& Mewueer mes Heńej efkeÀ³ee nw~ uesKekeÀkesÀ SkeÀ mebYeéble meppeve mes ®eboe ceebieves kesÀ oewjeve GkeÌle meppeve keÀe ³en keÀnvee efkeÀ `DeeHekeÀes ®ebos keÀer Heæ[er nw, nce lees ìwkeÌmeebs kesÀ ceejscej jns nQ~'' pewmes efJe®eej ceW meeceeefpekeÀ keÀle&J³eebs mes Heuee³eve keÀjves keÀer yet Dee jner nw~ Ssmes ueesie meeOeve-mecHevve nesles ngS Yeer efmeHe&À`mJe' kesÀ efueS peer jns nQ~ mJeelev$ed³eesÊej Yeejle cebs meeceeefpekeÀ cetu³eeW keÀe efJeIeìve ngDee nw, jepeveereflekeÀ, meeceeefpekeÀ, J³eefkeÌleiele yegjeF³eeWves J³eefkeÌle cebs Iej yevee efue³ee nw~ Deceerjer-iejeryeer keÀe Deblej efvejblej yeæ{lee pee jne nw~ Deece Deeoceer keÀer mecem³eeDeeW, ogKeeW keÀes megvevesJeeuee keÀesF& veneR nw~ Fmeer Yeejleer³e meceepe keÀer ceeveefmekeÀlee keÀe met#ce DeJeueeskeÀve Deewj GmeceW efJeÐeceeve DeJ³eJemLee, peæ[lee, efJe[cyevee,efJeêtHelee Deeefo keÀer Heesue keÀes Keesuee ie³ee nw~ DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' DeHeveer DeefYeJ³eefkeÌle cebs yesyeekeÀ nesles ngS Yeer ce³ee&efole Deewj efMe<ìnw, FmekesÀ yeenjer ªHe cesb J³ebi³e nesles ngS Yeer DeebleefjkeÀ ªHe iebYeerj nw, ef®ebleveMeerue nw~ ³eLeeLe& keÀLeveeW, efJe®eejeW, mecem³eeDeeW kesÀ efveªHeCekesÀ keÀejCe ner `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' meeceeefpekeÀ, meeefnefl³ekeÀ o=ef<ì mes DeveskeÀ DeLeeX keÀes OJeefvele keÀjleer nw~ meeLe ner ceveg<³e keÀer GmeMeeMJele He´Je=efÊe keÀe Kegueemee Yeer keÀjleer nw efpemeceW Jen DeHeveer DeeefLe&keÀ SJeb meeceeefpekeÀ efmLeefle mes keÀYeer mebleg<ì veneR neslee~

He´Mve 1. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer keÀer cetue mebJesovee keÀes mHe<ì keÀjW~GÊej ë `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' veecekeÀ J³ebi³e-uesKe cebs nefjMebkeÀj HejmeeF& ves meceepe ceW HewÀueer efJemebieefle³eeW, efJe[cyeveeDeeW, efJeke=Àefle³eeW,

HeeKeC[, HeóMe&ve, Ye´<ìe®eej, ocYe, yesF&ceeveer, DeelcekesÀvêer³elee Deeefo keÀe Heoe&HeÀeMe efkeÀ³ee nw~ Fme uesKe ceW HejmeeF& keÀe Hewvee,leer#Ce J³ebi³e peerJeve keÀer GOesæ[-yegve keÀjlee ngDee peerJeve keÀer ³eLeeLe&lee mes mee#eelkeÀej keÀjlee nw~ uesKekeÀ Fme Hee" ceW mecHevveJeieeX kesÀ efJeefYevve nwefme³ele Jeeues J³eefkeÌle³eeW kesÀ Üeje ®eJegefo&keÀ J³eeHle meeceeefpekeÀ Demeceevelee keÀes met#celee mes GodIeefìle keÀjlee®euelee nw~ pewmes ``SkeÀ peerefJele jnves keÀe mebIe<e& nw Deewj SkeÀ mecHevvelee keÀe mebIe<e& nw~ SkeÀ v³etvelece peerJeve-mlej ve keÀj HeeveskeÀe ogKe nw, SkeÀ He³ee&Hle mecHevvelee ve nesves keÀe ogKe nw~'' ³en keÀLeve Fme Hee" keÀe Jen cegK³e efyebog nw pees Deceerj-iejeryekeÀs yeer®e keÀer meeceeefpekeÀ Demeceevelee keÀer efJe[cyevee Deewj Gme keÀer Heeræ[e keÀes GYeej oslee nw~ Deepe kesÀ YeeweflekeÀJeeoer ³egie cebs DeeoceerefkeÀlevee DeelcekesÀefvêle nes ie³ee nw, DeHeves Üeje efveefce&le Demeerce cenÊJekeÀeb#eeDeeW keÀer ogefve³ee cebs kewÀo neskeÀj jn ie³ee nw efpemekesÀkeÀejCe GmekeÀer meeceeefpekeÀlee Jew³eefkeÌlekeÀlee' ceW yeoue jner nw~ GmekesÀ meeceeefpekeÀ, ceeveJeer³e cetu³e efceì jns nQ~ DeeOegefvekeÀ ceveg<³ekeÀer Fme ceveesoMee keÀer DeelebefjkeÀ peiele mes pees PeueefkeÀ³eeb meeceves Deeleer nQ, Gmecebs Dele=efHle nw, F&<³ee& nw, HeéflemHeàe& nw~ efkeÀmeerYeer Jeie& keÀe J³eefkeÌle DeHeveer nwefme³ele mes mebleg<ì veneR nw~ mecHevve Jeie& kesÀ J³eefkeÌle keÀes DeHeveer Deceerjer kesÀ keÀejCe mejkeÀej keÀes`ìwkeÌme' osves keÀe ogKe nw, JeneR ceO³eceJeie& kesÀ uesKekeÀ kesÀ Heeme 40 ©He³es Yeer veneR nw efpememes Jen efyepeueer keÀe efyeue pecee

55


keÀj mekesÀ~ SkeÀ HegmlekeÀ efJeJe´sÀlee keÀes efHeíues Je<e& keÀer leguevee ceW keÀce HegmlekesbÀ efyekeÀves keÀe iece nw, SkeÀ J³eefkeÌle 6 keÀcejeW kesÀ cekeÀevemes le=Hle veneR nw Deewj 8 keÀcejeW Jeeues cekeÀeve keÀer ®eenle cebs ceje pee jne nw~ SkeÀ ogkeÀeveoej otmejs ogkeÀeveoejeW keÀer yesF&ceeveermes yeerceej nw~ JeemleJe ceW peneb iejeryeer nw, DemegefJeOeeSb nQ, Jeneb lees Demeblees<e keÀe HeveHevee meeceev³e He´Je=efÊe nw, Hejvleg pees mecHevveJeie& nQ, GmeceW Demeblees<e keÀe Hewoe nesvee Kelejs keÀer Iebìer nw, keÌ³eeWefkeÀ Fme ceveesJe=efÊe kesÀ keÀejCe GmekeÀe mecemle mejeskeÀej `mJe'(DeHeves) lekeÀ kesÀefvêle nes peelee nw, efpememes efJeefYevve JeieeX keÀer meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ nwefme³ele keÀer KeeF& efvejblej ienjer nesleer peeleernw Deewj veewyele ³eneb lekeÀ HengB®e peeleer nw efkeÀ `Fme osMe cebs kegÀí ueesie ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes cejles nQ Deewj keÀeHeÀer ueesie YegKecejermes~'' Fme uesKe ceW FvneR HeefjefmLeefle³eeW mes GHepes oo& uesKekeÀ keÀer mebJesovee yeve keÀj GYejs nQ~

He´Mve 2. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ceW ieeBOeerpeer keÀe GuuesKe efkeÀme He´mebie ceW ngDee nw?

GÊej ë cenelcee ieeBOeer SkeÀ ceneved peve-vee³ekeÀ kesÀ meeLe-meeLe ceeveJeleeJeeoer, cetu³eJeeoer Deewj DeeoMeeX Hej keÀe³ece jnves Jeeues ³egie-Heg©<eYeer Les~ GvekeÀe mecHetCe& peerJeve cetu³eeW, efmeàebleeW Deewj DeeoMeeX Hej ner keÀsefvêle jne Lee~ GvneWves meye keÀneR, efkeÀmeer Yeer J³eJemee³eceW keÀæ[s HeefjÞece Deewj F&ceeveoejer keÀe Heeueve keÀjves Hej yeue efo³ee Lee~ Jes DeHeves men³eesefie³eeW Deewj osMeJeeefme³eeW mes Fve veweflekeÀcetu³eebs Hej ®eueves keÀe Heýeue Deeień keÀjles Les~ Jemlegleë ieeBOeer peer keÀer DeHeves efmeàebleeW, keÀLeveer Deewj keÀjveer ceW meceevelee DeewjHetCe& meceHe&Ce kesÀ keÀejCe efveefce&le GvekeÀer GppeJeue íefJe keÀes osKekeÀj ner yeæ[er mebK³ee ceW ueesieeW ves GvekesÀ Heéfle DeemLee He´keÀìkeÀer Deewj GvekesÀ yelee³es ceeie& Hej ®eueves ueies~ Fme Je´Àce cebs yengle yeæ[er mebK³ee Gve ³egJeeDeeW keÀer Yeer Leer pees DeHeves peesMe, peJeeveerDeewj Gcebie keÀes osMe mesJee ceW v³eewíeJej keÀjves ueies~ uesefkeÀve mJeleb$elee efceueles ner Yeejleer³e HeefjefmLeefle³eeB lespeer mes yeoueeR~ Fveyeoueer ngF& HeefjefmLeefle³eeW Deewj YeeweflekeÀ peerJeve-¢ef<ì³eeW kesÀ keÀejCe ieeBOeer peer keÀe DeeoMe& ³ee ieeBOeerJeeo cee$e SkeÀ íueeJee yevekeÀj jn ie³ee nw~ Ye´<ìe®eej Deewj yesF&ceeveer kesÀ mece#e ieeBOeerJeeoer oMe&ve Iegìves ìskeÀ jne nw~ Fmemes nesles ceesnYebie keÀes nefjMebkeÀjHejmeeF& ves DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ceW SkeÀ $eemeoer kesÀ ªHe cebs ef®eef$ele efkeÀ³ee nw~ efkeÀleves DeHeÀmeesme keÀer yeele nw efkeÀ efpeme mJeeOeerveYeejle keÀer HeefjkeÀuHevee keÀer veeRJe F&ceeveoejer, HeefjÞece, l³eeie, HejmHej YeeF&®eeje, meceepe-mesJee pewmes cetu³eebs Hej jKeer ieF&, GmeermJeeOeerve Yeejle kesÀ ueesie Deye ieeBOeerJeeoer cetu³eeW keÀer Oeefppe³eeb Gæ[e jns nQ~ Fme Hee" cebs SkeÀ Ssmee J³eefkeÌle nw efpemeves ieeBOeerpeer mes mecyeà SkeÀ mebmLee cebs DeHeveer peJeeveer meceefHe&le keÀj oer Leer, Deye Gmeves SkeÀ ogkeÀeve Keesue ueer nw, uesefkeÀve DeHeves De®esleveceW efJeÐeceeve ieeBOeerJeeoer cetu³eeW kesÀ keÀejCe Jen yesF&ceeveer veneR keÀj Hee jne nw, Deewj otmejs ogkeÀeveoejeW keÀer yesF&ceeveer Deewj keÀceeF&keÀes osKekeÀj ogKeer nes jne nw~ Jen otmejeW keÀer KegMeneueer Deewj mece=efà keÀes osKekeÀj ieeBOeer peer keÀes keÀesmelee nw~ ³eneb O³eeveosves keÀer yeele ³en nw efkeÀ Yeues ner Gme J³eefkeÌle ceW yesF&ceeveer ve keÀj Heeves Deewj otmejeW keÀer yesF&ceeveer mes ogKeer nesves keÀer He´Je=efÊenw, uesefkeÀve Jen Debleleë yesF&ceeveer veneR keÀj Heelee~ Deleë Fme Hee" ceW ef®eef$ele ³en Hetje Heefj¢M³e ieeBOeerJeeoer oMe&ve keÀer peerlekeÀes jsKeebefkeÀle keÀjlee nw~ uesKekeÀ mJeeOeerve Yeejle kesÀ ueesieeW kesÀ yeoueles peerJeve-cetu³eeW, Jew®eeefjkeÀ HeefjJele&ve Deewj GvekesÀ yeewefàkeÀmebIe<e& keÀes efoKeekeÀj Debleleë ieeBOeer peer keÀer HeémebefiekeÀlee keÀes jsKeebefkeÀle keÀjlee nw~

He´Mve 3. ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes keÌ³ee leelHe³e& nw? DeeMe³e mHe<ì keÀjW~

GÊej ë Deepe nceejs osMe ceW SkeÀ Oevee{d³e Jeie& Ssmee nw pees `ìwkeÌme' osves pewmes mejkeÀejer keÀevetve keÀes DeHeveer Heéfle<"e keÀe He´leerkeÀ ceeve®egkeÀe nw Deewj DeHeveer mece=efà kesÀ keÀejCe DeHeves `ìwkeÌme' osves keÀs DeefveJee³e& keÀle&J³e keÀes ogKe kesÀ ªHe ceW Yegveelee nw efkeÀ JenìwkeÌme ªHeer oeveJe mes cej jne nw~ Jen ®egHe®eeHe Fme keÀece keÀes Debpeece ve oskeÀj meeJe&peefvekeÀ ªHe mes ueesieeW, oesmleeW kesÀ yeer®eDeHeves ìwkeÌme ªHeer oo& keÀes peleelee jnlee nw efpememes GmekeÀer G®®e nwefme³ele keÀe ueesieeW keÀes Helee ®eue mekesÀ~ GmekeÀer ³en J³eLeeJeemleJe ceW DeHeveer Oevee{d³elee keÀes He´®eeefjle keÀjves keÀer yeerceejer yeve peeleer nw~

56


He´Mve 4. uesKekeÀ keÀewve-meer yeerceejer mes cejvee ®eenlee nw?

GÊej ë uesKekeÀ mece=à ueesieeW keÀer mece=efà mes DeeM®e³e&®eefkeÀle nw efkeÀ Jes efkeÀleves Yeei³eMeeueer nQ pees ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes cej jns nQ~DeveskeÀ Deece ueesieebs keÀer lejn uesKekeÀ keÀer Yeer ³en DeefYeuee<ee nw efkeÀ Jen Yeer ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes ieéfmele neskeÀj cejs~ GmekeÀer³en Yeer F®íe nw efkeÀ cejves keÀs yeeo GmekeÀe MeeskeÀ-mecee®eej DeKeyeejeW cebs íHes efpemeceW efueKee ie³ee nes efkeÀ Jen efnvoer keÀe HenueeuesKekeÀ nw pees ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes ceje~ uesefkeÀve uesKekeÀ keÀer ³en keÀuHevee legjble ³eLeeLe& keÀer peceerve HekeÀæ[ uesleer nw Deewj JenkeÀnlee nw efkeÀ GmekesÀ pewmes Deece ueesie lees efveceesefve³ee, keÀeueje mes cejles nQ, ìwkeÌme keÀer yeerceejer GvekesÀ Yeei³e ceW keÀneb efueKeer nw~uesKekeÀ keÀer ³en F®íe, DeeefLe&keÀ efJe<ecelee keÀer ienjeF& keÀes yeæ[er ³eLeeLe&lee mes ef®eef$ele keÀj osleer nw~ mece=à ueesieeW keÀer ìwkeÌme osveskeÀer keÀneveer Deewj uesKekeÀ keÀer ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes ieéfmele nesves keÀer ueeuemee JeemleJe ceW SkeÀ Deesj efJeueeefmelee keÀer He´leerkeÀ nw,lees otmejer Deesj iejeryeer mes mece=efà kesÀ efueS mebIe<e& keÀer met®ekeÀ nw~ mebYeéble Jeie& Deewj Deecepeve keÀer ìwkeÌme ªHeer DeefYeuee<eenceejs Demeblegefuele meceepe keÀer keÀueF& Keesue keÀj jKe osleer nw~

He´Mve 5. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' J³ebi³e uesKe kesÀ Meer<e&keÀ keÀer meeLe&keÀlee Hej efJe®eej keÀerefpeS~

GÊej ë Deepe kesÀ DeeOegefvekeÀ oewj kesÀ ceveg<³e keÀer cenlJeekeÀeb#eeSb Fleveer Heýeue Deewj efJemle=le nes ®egkeÀer nQ efkeÀ Jen GvekeÀer Hetefle& keÀes nerDeHeves peerJeve keÀe ue#³e mecePe yew"lee nw~ keÀefleHe³e FvneR keÀejCeebs mes DeeOegefvekeÀ oewj keÀe ceveg<³e DeelcekesÀefvêle neslee ®euee ie³eenw~ GmekeÀe mecemle ef®ebleve, keÀe³e&-J³eeHeej, J³eJenej DeHeveer meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ nwefme³ele keÀes G®®e yeveeves, yejkeÀjej jKeves ceWYeer HeÀueerYetle neslee nw~ efHeÀj ®eens Jen G®®e Jeie& nes, ceO³ece Jeie& nes ³ee efvecve Jeie& nes, keÀesF& Yeer DeHeveer nwefme³ele mes mebleg<ìveneR nw~ efJeMes<eleewj mes G®®e Jeie& lees DeHeves DeeefLe&keÀ keÀejesyeej keÀes ueskeÀj kegÀí p³eeoe ner ef®ebleveMeerue nw~ Fme Hee" ceW ef®eef$eleHegmlekeÀ efJeJe´sÀlee, ogkeÀeveoej, 6 keÀcejeW Jeeues cekeÀeve ceeefuekeÀ, jesìjer ceMeerve kesÀ ceeefuekeÀ pewmes mecHevve ueesieeW keÀer ³ener ef®ebleenw efkeÀ GvekeÀes DeHesef#ele ueeYe veneR efceue Hee³ee nw~ lees otmejer Deesj Jes Deece ueesie Yeer nQ pees ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes ieéfmele neskeÀjDeHeveer iejeryeer mes ígìkeÀeje ®eenles nQ~ FvneR ceveesYeeJeebs keÀes DeHeveer-DeHeveer yeerceejer keÀne ie³ee nw Deewj Fmeer efJeMes<elee keÀes OJeefvelekeÀjves kesÀ efueS FmekeÀe He´leerkeÀelcekeÀ Meer<e&keÀ jKee ie³ee nw `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer~' Fme Meer<e&keÀ mes ³en OJeefvele neslee nw efkeÀceveg<³e keÀYeer Yeer DeHeves meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ mlej mes mebleg<ì veneR neslee nw Deewj GmeceW efveefnle G®®e cenÊJeekeÀeb#eeSb ner Demeblees<ekeÀes pevce osleer nw~ `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' Meer<e&keÀ DeHeveer meebkesÀeflekeÀlee ceW efíHes DeLe& Deewj cece& keÀes Hetjer mebJesoveMeeruelee kesÀmeeLe OJeefvele keÀjlee nw, Deewj DeHeves Deboj meceeefJe<ì efJeefYevve JeieeX keÀer ceeveefmekeÀlee kesÀ meeLe Hetje v³ee³e keÀjlee nw~ ªHe' Deewj`DeLe&' keÀer ¢ef<ì mes ³en Meer<e&keÀ HejmHej SkeÀ-otmejs mes pegæ[s ngS nQ, SkeÀ otmejs kesÀ HetjkeÀ nQ~ Meer<e&keÀ keÀes Heæ{les ner Hee" keÀe`Leerce-He´³eespeve' Deewj Gmecebs efíHes J³ebi³eeLe& keÀe yeesOe nes peelee nw, Jen Yeer yeiewj efkeÀmeer yeewefàkeÀ peefìuelee kesÀ~ Jemlegleë DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' Meer<e&keÀ ve efmeHe&À efMeuHe-keÀuee keÀer o=ef<ì mes HeÝeeJeMeeueer nw yeefukeÀ meeceeefpekeÀ ®eslevee keÀs meewvo³e& mes Yeer mejeyeesjnw~

He´Mve 6. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ceW uesKekeÀ ves efkeÀve-efkeÀve ueesieeW Hej J³ebi³e efkeÀ³ee nw?

GÊej ë meJe&He´Lece uesKekeÀ ®eboe ve osves Jeeues SkeÀ J³eefkeÌle Deewj mJe³eb Hej J³ebi³e keÀjlee nw~ ®eboe ve osves Jeeues meppeve uesKekeÀ mes keÀnlesnQ ``DeeHekeÀes ®evos keÀer Heæ[er nw, nce lees ìwkeÌmeebs kesÀ ceejs cej jns nQ~'' FmekesÀ yeeo uesKekeÀ mees®elee nw efkeÀ `ògKe Yeer kewÀmes-kewÀmes nesles nQ~ DeHevee-DeHevee ogKe Deueie neslee nw~ GvekeÀe ogKe Lee efkeÀ ìwkeÌme ceej jne nw~ DeHevee ogKe nw efkeÀ HeéHeìea nerveneR nw efpememes DeHeves keÀes Yeer ìwkeÌme mes cejves keÀe meewYeei³e HeéHle nes~ nce kegÀue 50 ©He³ee ®eboe ve efceueves kesÀ ogKe mes cejspee jns Les~'' efkeÀleveer yeæ[er efJe[cyevee nw efkeÀ GkeÌle meppeve DeHeveer mece=efà keÀs keÀejCe ìwkeÌme os mekeÀles nQ, Hejvleg efkeÀmeer meeceeefpekeÀ

57


keÀe³e& nsleg ®ebo Leesæ[s mes ©He³es ®ebos kesÀ ªHe ceW veneR os mekeÀles~ Fme ceeveefmekeÀlee Hej Heńej keÀjles ngS uesKekeÀ DeHeveer iejeryeerDeewj 50 ©He³es ®eboe ve efceueves keÀer uee®eejer Hej Yeer J³ebi³e keÀjlee nw~ uesKekeÀ mJe³eb keÀer nwefme³ele Deewj GkeÌle meppeve keÀerceeveefmekeÀlee Hej J³ebi³e keÀjves mes Demeblegefuele meceepe keÀe Heefj¢M³e meeceves Deelee nw~ J³ebi³e yeeCe keÀe Deieuee efveMeevee nw ieeBOeerpeer kesÀ veece mes ®eueves Jeeues Heéfle<"eve cebs keÀece keÀjves Jeeues SkeÀ meppeve, pees DeHeveer ³egJeeJemLee mes ner ieeBOeerJeeoer nes ie³es Les~Hejvleg DeHeves Hej ieeBOeerJeeo kesÀ HeÝeeJe kesÀ keÀejCe Jen Heéfle<"eve ceW keÀece keÀjves Jeeues Dev³e ueesieeW pewmes yesF&ceeveer veneR keÀj Heejns Les efpemekesÀ keÀejCe ogKeer Les~ GkeÌle meppeve keÀer Fme yeerceej ceeveefmekeÀlee Hej J³ebi³e Heńej keÀjles ngS nefjMebkeÀj HejmeeF& efueKelesnQ `Deiej Heéfle<"e keÀe veece kegÀí Deewj nes peelee lees Jen Yeer DeewjeW pewmee keÀjlee Deewj mJemLe jnlee~ ceiej ieeBOeer peer ves GmekeÀerefpeboieer yejyeeo keÀer Leer~ ieeBOeer peer efJeveesyee YeeJes pewmeeW keÀer efpeboieer yejyeeo keÀj ie³es~'' keÀneb lees Gme meppeve keÀes yesF&ceeveeWkesÀ yeer®e keÀece keÀjles ngS DeHeveer F&ceeveoej íefJe kesÀ keÀejCe ieewjJeeefvJele nesvee ®eeefnS Lee, uesefkeÀve Jen DeHeveer F&ceeveoejer kesÀkeÀejCe DeefOekeÀ ©He³ee ve keÀcee mekeÀves kesÀ keÀejCe ogKeer Lee, yeerceej Lee~ GmekeÀer Fme ceeveefmekeÀ keÀcepeesjer Deewj TneHeesn keÀerceveesoMee Hej Heńej keÀjkesÀ uesKekeÀ mJeleb$e Yeejle ceW J³eeHle Ye´<ìe®eej, efjMJeleKeesjer, yesF&ceeveer, F&<³ee& Fl³eeefo meeceeefpekeÀ-Jew³eefkeÌlekeÀ yegjeF³eeW keÀes meeceves ueelee nw~ Fmeer Je´Àce cebs SkeÀ ¢M³e Jen Yeer GYejlee nw efpemeceW uesKekeÀ kesÀ Heeme GmekesÀ leerve mecHevvenwefme³ele Jeeues efce$e yew"s nQ pees DeHeves-DeHeves ogKeeW keÀes yelee jns nQ~ SkeÀ efce$e keÀe ogKe ³en Lee efkeÀ Gmeves Dee" keÀcejeW keÀeIej yeveeves keÀer ³eespevee yeveeF& Leer, uesefkeÀve HewmeeW keÀer lebieer keÀs keÀejCe 6 keÀcejs ner yeveJee mekeÀe~ otmejs HegmlekeÀ efJeJe´sÀlee efce$e keÀe³en ogKe nw efkeÀ Gmeves efHeíues Je<e& 50 npeej ©He³es keÀer HegmlekesbÀ HegmlekeÀeue³eebs keÀes yes®eer LeeR~ Fme Je<e& 40 npeej HegmlekesbÀ efyekeÀvesHej ogKeer nQ~ FvneR HegmlekeÀ efJeJe´sÀlee efce$e kesÀ Heeme uesKekeÀ ves DeHeveer 100 HegmlekesbÀ jKe oer Leer, Hejvleg HegmlekeÀ efyekeÀves kesÀ yeeoYeer uesKekeÀ keÀe Hewmee venerb osles nQ~ uesKekeÀ Üeje ©He³es ceebieves Hej uesKekeÀ Hej Ssmes nBmeves ueieles nQ pewmes Jen nem³e jme HewoekeÀj jne nes~ leermejs efce$e keÀe ³en ogKe nw efkeÀ GvekeÀes jesìjer ceMeerve Hemebo Dee ieF& nw, Hejvleg Deye ceesvees ceMeerve ueeves ceW keÀef"veeF&Dee jner nw~ Fve meyekesÀ ojc³eeve uesKekeÀ Yeer ogKeer nw efkeÀ GmekesÀ Heeme 40 ©He³es Yeer veneR nw efpememes Jen efyepeueer keÀe efyeuepecee keÀj mekesÀ~ uesefkeÀve efce$eebs keÀes DeHevee-DeHevee ogKe uesKekeÀ kesÀ ogKe mes p³eeoe Yeejer ueielee nw Deewj Jes ®eenles nQ efkeÀ uesKekeÀYeer GvekesÀ ogKe mes ogKeer nes~ efce$eebs kesÀ Fme mJeYeeJe mes uesKekeÀ ogKeer neskeÀj keÀnlee nwö `keÌ³ee ì^spe[er nw ceveg<³e peerJeve keÀer,efkeÀ cekeÀeve kegÀue 6 keÀcejesb keÀe jn peelee nw~ Deewj kewÀmeer efveo&³e ³en ogefve³ee nw efkeÀ efmeHe&À 40 npeej keÀer efkeÀleeyeW Kejeroleernw~ kewÀmee yegje JekeÌle Dee ie³ee nw efkeÀ ceesvees ceMeerve ner veneR Dee jner nw~ Jes leerveeW He´mevve nQ efkeÀ ceQ GvekesÀ ogKeeW mes DeeefKejogKeer nes ner ie³ee~ lejn-lejn kesÀ mebIe<e& ceW lejn-lejn kesÀ ogKe nQ~ SkeÀ peerefJele jnves keÀe mebIe<e& nw Deewj SkeÀ mecHevvelee keÀemebIe<e& nw~ SkeÀ v³etvelece peerJeve-mlej ve keÀj Heeves keÀe ogKe nw, SkeÀ He³ee&Hle mecHevvelee ve nesves keÀe ogKe nw~ Ssmes ceW keÀesF& DeHevesìg®®es ogKeeW keÀes ueskeÀj kewÀmes yew"s?'' Fve DeelcekesÀefvêle ueesieeW Hej Heńej keÀjles ngS nefjMebkeÀj HejmeeF& Gme ceveesJe=efÊe keÀes He´keÀeefMelekeÀjles nQ efpemeceW mebYeéble ueesie DeHeves íodce ogKe keÀes Deece pevelee kesÀ ogKe pewmee ceevekeÀj meYeer mes He³ee&Hle menevegYetefle keÀer DeHes#eejKeles nQ~

He´Mve 7. `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' kesÀ Yee<eeiele efJeMes<eleeDeeW Hej He´keÀeMe [eefue³es~

GÊej ë `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' keÀer Yee<eeF& mebj®evee DeefÜleer³e SJeb De®etkeÀ nw~ meerOeer-meeoer Yee<ee cesb JeJe´Àlee GlHevve keÀjvee DemeeOeejCemeeOevee keÀer DeHes#ee jKeleer nw~ DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' J³ebi³e uesKe keÀer Yee<ee Del³eble mejue SJeb He´JeenHetCe&, J³eeJeneefjkeÀ Deewjmenpe nw~ Fme J³ebi³e efveyevOe keÀe He´l³eskeÀ Meyo J³ebi³e keÀe Hegì efue³es ngS nw~ Heé³eë leerKeer leLee Hewveer nesles ngS Yeer FmekeÀerYee<ee J³ebi³e-keÀìe#e mes Deesle-Heésle nw~ Fme J³ebi³e-efveyebOe keÀer Yee<ee cebs lelmece (Heéfle<"eve, mecemle, ieewjJeeefvJele, cenÊJeekeÀeb#ee,ef®eefkeÀlmee-Heàefle, He´Lece, HeéCe, IeelekeÀ, mJeemL³eJeà&keÀ, Debleleë Deeefo), Debie´speer (ìwkeÌme, SueesHewLeer, efveceesefve³ee, keÀeueje,

58


ceMeerve, ìspe[er, [ekeÌìj, kewbÀmej, HeéHeìea, efyeue Deeefo), Got& (yeerceejer, yesF&ceeveer, DeeefKej), osMepe MeyoeW (ìg®®eer, Deesíer, ìue)keÀe Del³eble j®eveelcekeÀ Fmlesceeue ngDee nw~ Fve mecemle MeyoeW ves efJeJes®³e J³eib³e uesKe keÀes ve efmeHe&À peceerveer nkeÀerkeÀle mes peesæ[efo³ee nw yeefukeÀ HeefjHekeÌJelee mes J³ebi³e keÀer Deblejelcee keÀe efJekeÀeme Yeer efkeÀ³ee nw~ efJeJes®³e J³ebi³e-efveyebOe kesÀ JeekeÌ³e íesìs Hejvleg`veeJekeÀ kesÀ leerj' meceeve iebYeerj ®eesì keÀjves Jeeues nQ~ Fme efveyebOe cebs DeveskeÀ JeekeÌ³e Ssmes nQ pees uesKekeÀ keÀer met#ce-efvejer#eCe MeefkeÌleDeewj meeceeefpekeÀ ef®eblee keÀes Del³eble menpelee mes J³ekeÌle keÀj osles nQ~ Ssmes JeekeÌ³eeW cebs uesKekeÀ keÀer J³ebi³e MeefkeÌle Ketye efveKejkeÀj Deeleer nw~ pewmesö

``yeerceeefj³eeb yengle osKeer nQö efveceesefve³ee, keÀeueje, kewbÀmej efpevemes ueesie cejles nQ~ ceiej ³en ìwkeÌme keÀer kewÀmeer yeerceejer nw efpememesJes cej jns Les~ Jes Hetjer lejn mes mJemLe Deewj He´mevve Les~ lees keÌ³ee Fme yeerceejer ceW cepee Deelee nw? ³en De®íer ueieleer nw, efpememesyeerceej leieæ[e nes peelee nw~ Fme yeerceejer mes cejves ceW kewÀmee ueielee nesiee? Depeerye jesie nw ³en~ ef®eefkeÀlmee efJe%eeve ceW FmekeÀekeÀesF& Fueepe veneR nw~ yeæ[s-mes-yeæ[s [e@keÌìj keÀes efoKeeFS Deewj keÀefnS ³en Deeoceer ìwkeÌme mes cej jne nw~ FmekesÀ HeéCe ye®eeueerefpeS~ Jen keÀnsiee- FmekeÀe nceejs Heeme keÀesF& Fueepe veneR nw~ uesefkeÀve FmekesÀ Yeer Fueepe keÀjves Jeeues nesles nQ, ceiej Jes SueesHewLeer³ee nesefce³eesHewLeer Heæ{s veneR nesles~ FmekeÀer ef®eefkeÀlmee-Heàefle Deueie nw~ Fme osMe ceW kegÀí ueesie ìwkeÌme keÀer yeerceejer mes cejles nQDeewj keÀeHeÀer ueesie YegKecejer mes~''

J³ebi³ekeÀej HejmeeF& ves kegÀí ve³es cegneJejebs keÀes Yeer ieæ{e nw~ efpememes Fme J³ebi³e-efveyevOe keÀer Yee<ee keÀer HeńejkeÀ MeefkeÌle keÀeHeÀer yeæ{ieF& nw~ yeer®e-yeer®e ceW pewmes ner DeJemej efceuelee nw, Jes keÀLeve keÀes ceeefce&keÀ Deewj HeÝeeJekeÀejer yeveeves kesÀ efueS GHe³egkeÌle keÀneJeleeWDeewj cegneJejebs keÀe meeLe&keÀ He´³eesie keÀjles nQ~ pewmes, `òtmejeW keÀer yesF&ceeveer mes ceje peelee Lee~ DeHeveer yesF&ceeveer HeéCeIeelekeÀ veneRnesleer, yeefukeÀ meb³ece mes meeOeer pee³es lees mJeemL³eJeà&keÀ nesleer nw~ keÀF& HeefleJe´leeSb otmejer DeewjleeW kesÀ kegÀueìeHeve keÀer yeerceejer mesHejsMeeve jnleer nw~'' mHe<ì nw efkeÀ Fme lejn keÀer meMekeÌle Yee<ee Mewueer kesÀ He´³eesie mes meeceeefpekeÀ efJemebieefle³eeW kesÀ ef®e$e Deewj DeefOekeÀGYejles nQ, DeefOekeÀ mebHe´s<eCeer³e yeve peeles nQ~ HejmeeF& pees DevegYeJe keÀjles nQ, osKeles nQ, GmekeÀes yeæ[er mejuelee mes DeHeveer Devet"erYee<ee-Mewueer mes J³ekeÌle keÀj osles nQ~ Fme mlej Hej DeekeÀj GvekeÀer Yee<ee-Mewueer Deece peve-peerJeve keÀer DeekeÀeb#ee, nleeMee,íìHeìenì mes mebHe=keÌle nes peeleer nw~ Deleë DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' ve efmeHe&À efJe<e³e-Jemleg, efJe®eej, Leerce keÀer ¢ef<ì mes meMekeÌlenw, yeefukeÀ GoeÊe Yee<ee-Mewueer kesÀ iegCe mes Yeer DeesleHeésle nw Deewj efpeme j®evee cebs Leerce, efJe®eej ³ee Yee<eeF& mebj®evee keÀer HejmHejDeeefÞelee jnleer nw, Jen j®evee nj mlej mes Þes<" nes peeleer nw peerJeble nes peeleer nw~ `DeHeveer-DeHeveer yeerceejer' cebs GHe³eg&keÌle ³esmeYeer iegCe efJeÐeceeve nQ, pees FmekeÀer j®eveelcekeÀlee keÀes Deewj DeefOekeÀ cetu³eJeeve yeveeles nQ~

Yee<ee mecyevOeer ÒeMveHe´Mve 1. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes Je´Àceevegmeej efueefKeSö

yeerceejer, efJeMes<elee, cenÊJeekeÀeb#ee, F&<³ee&, keÀÊe&J³e, ogKe, yesF&ceeveer, Heéfle<"eve, ueeuemee, efyepeueer~GÊej ë F&<³ee&, keÀÊe&J³e, ogKe, Heéfle<"eve, efyepeueer, yeerceejer, yesF&ceeve, cenÊJekeÀeb#ee, ueeuemee, efJeMes<elee~

He´Mve 2. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes Megà ªHe ceW efueefKeSöefyeceejer, cenÊJekeÀeb#ee, leie[e, Hejmevve, yebOet, J³ebie, JejCeve, efyeveeso, cemeerve, DeoMe&

GÊej ë yeerceejer, cenÊJekeÀeb#ee, leieæ[e, He´mevve, yebOeg, J³ebi³e, JeCe&ve, efJeveeso, ceMeerve, DeeoMe&~

59


He´Mve 3. efvecveefueefKele MeyoeW ceW DeeJeM³ekeÀleevegmeej ³eespekeÀ ef®evn ueieeFSöJ³ebi³e efJeveeso, lejn lejn, yengle yengle, DeHevee DeHevee, He´Lece uesKekeÀ, efnboer meej, YegKecejer, yeæ[s mes yeæ[s, ef®eefkeÀlmee Heàefle~

GÊej ë J³ebi³e-efJeveeso, lejn-lejn, yengle-yengle, DeHevee-DeHevee, efnvoer-mebmeej, yeæ[s-mes-yeæ[s, ef®eefkeÀlmee-Heàefle~

He´Mve 4. efvecveefueefKele cegneJejeW keÀe DeLe& mHe<ì keÀj DeHeves JeekeÌ³eeW ceW GvekeÀe He´³eesie keÀerefpeSöGÊej ë (i) YeeBHe peeveeömecePe peevee

megOee ves DeHeveer efce$e kesÀ neJe-YeeJe osKekeÀj ner GmekeÀer HejsMeeveer keÀes YeeBHe efue³ee~(ii) ìue peeveeönì peevee, ®eues peeveemegOeebMeg kesÀ yeneveeW kesÀ yeeJepeto efJeJe´Àce JeneB mes veneR ìuee, DeHeves ©HeS ueskeÀj ner ie³ee~

He´Mve 5. efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW keÀes Megà ªHe ceW efueefKeSöGÊej ë (i) nce GvekesÀ Heeme ®evos ceeBieves ie³ee Lee~

ö nce GvekesÀ Heeme ®eboe ceeBieves ie³es Les~(ii) Jes Hetjer lejn mJemLe Deewj He´mevve Lee~ ö Jes Hetjer lejn mJemLe Deewj He´mevve Les~(iii) ceQ Gve pewmes ner yeerceej nesvee ®eenlee ntB~ ö ceQ Gve pewmee ner yeerceej nesvee ®eenlee ntB~(iv) SkeÀ peerefJele jnves kesÀ mebIe<e& nw Deewj SkeÀ mecHevvlee kesÀ mebIe<e& nw~ ö SkeÀ peerefJele jnves keÀe mebIe<e& nw Deewj SkeÀ mecHevvlee keÀe mebIe<e& nw~(v) ceQ GvekesÀ ogKeer mes ogKe veneR neslee~ ö ceQ GvekesÀ ogKe mes ogKeer veneR neslee~(vi) DeHeves Yeeie ceW lees ìg®®eer efyeceeefj³eeW mes cejvee ner efueKee nw~ ö DeHeves Yeei³e ceW lees ìg®®eer yeerceeefj³eeW mes cejvee ner efueKee nw~

He´Mve 6. efvecveefueefKele MeyoeW keÀs efJeueesce efueefKeS öGÊej ë (i) mJemLe ö DemJemLe

(ii) yesF&ceeveer ö F&ceeveoejer(iii) mecHevve ö efJeHevve(iv) meppeve ö ogpe&ve(v) keÀef"ve ö mejue(vi) DeeMee ö efvejeMee(vii) ogKeer ö megKeer(viii) Fueepe ö ueeFueepe(ix) leieæ[e ö keÀcepeesj

60


1. uesKekeÀ Heefj®e³e

keÌ³ee DeeHe peeveles nQ efkeÀ efnvoer-meeefnl³e ceW DeeOegefvekeÀ ³egie kesÀ meeefnl³ekeÀejeW ves efnvoer keÀer ieÐe-efJeÐee keÀes DeveskeÀ efJeMes<eleeDeeW,efJeefJeOeleeDeeW Deewj DeveskeÀ JeCe&ve-Mewefue³eeW mes mepee³ee nw? efnvoer kesÀ nem³e keÀefJe-uesKekeÀebs mes Yeer DeeHe Heefjef®ele neWies~ efkeÀvleg keÀesjs nBmeer-cepeekeÀ pewmeer JeCe&ve-Mewueer kesÀ yeueHej mJemLe Deewj me®®es meeefnl³e keÀe efvecee&Ce keÀYeer veneR nes mekeÀlee~ FmeefueS mece³e-mece³e Hej Ssmes uesKekeÀeWkeÀe Go³e ngDee efpevneWves nem³e keÀs meeLe-meeLe J³ebi³e keÀer efleueefceueeleer Oeej mes meceepe ceW ceeveJeer³e efJe®eejeW keÀer Meg©Deele keÀer~

Fme keÀæ[er ceW DeeHeves keÀyeerjoeme, YeejleWog nefjM®evê, He´sce®ebo, efvejeuee Deeefo meeefnl³ekeÀejeW keÀe veece megvee nw~ DeeOegefvekeÀ ³egieceW Keæ[er yeesueer efnboer ieÐe keÀes nem³e-J³ebi³e keÀer efJeMes<e Hen®eeve osves Jeeues meeefnl³ekeÀejeW cebs nefjMebkeÀj HejmeeF& Deewj Mejo peesMeer pewmesuesKekeÀeW keÀe efJeMes<e mLeeve nw~ ³eneB nce DeeHekeÀes Heéfmeà J³ebi³ekeÀej Mejo peesMeer keÀe mebef#eHle Heefj®e³e oskeÀj GvekesÀ GHe³eg&keÌle uesKe keÀesmecePeves-mecePeeves keÀer keÀesefMeMe keÀjWies~

ceO³e HeósMe keÀs Gppewve veiej ceW 21 ceF& meved 1931 ceW pevce uesves Jeeues Mejo peesMeer nesMe mebYeeueles ner keÀeJ³e-ieesef<"³eeWDeewj He$e-Heef$ekeÀeDeeW cebs DeHeveer J³ebi³eHejkeÀ ieÐe-j®eveeDeeW keÀes Heæ{ves Deewj He´keÀeefMele keÀjves ueies Les~ Fboewj keÀs owefvekeÀ He$e `veF& ogefve³ee' cebsSkeÀ J³ebi³e mlecYe `HeefjJe´Àcee' ceW efueKevee DeejcYe efkeÀ³ee Lee~ Oeerjs-Oeerjs Jes ceeref[³ee, jbieceb®e, otjoMe&ve Deewj efæHeÀuce Deeefo meYeer #es$eeW ceWueeskeÀefHe´³e ngS~ FmekesÀ efueS GvnW DeveskeÀ HegjmkeÀej Deewj mecceeve HeéHle ngS~ pewmes 1983 ceW `®ekeÀuueme' HegjmkeÀej Deewj 1990 ceW Yeejle

efHe´³e efJeÐeeLeea

DeeMee nw DeHeves Hee"d³eJe´Àce ceW efveOee&efjle Hee"d³eHegmlekeÀ ceW mes GHe³eg&keÌle uesKe De®íer lejn Heæ{ efue³ee nw~

Deye Fme Hee" keÀes Heæ{keÀj DeeHe efvecveefueefKele keÀj mekesbÀiesëö

(ix) THej G"ves keÀer cegmeeryele(Mejo peesMeer)

[e@. efovesMekeÀgceej iegHlee

u uesKekeÀ keÀer efJe®eej #ecelee Deewj J³ebi³e-uesKeve keÀer Mewueer keÀe Heefj®e³e efueKe keÀjWies~

u uesKe keÀe meejebMe Heæ{keÀj HećegKe yeeleeW keÀe GuuesKe keÀj mekesbÀies~

u efJeefYevve Deveg®ísoeW kesÀ DeeOeej Hej lejn-lejn kesÀ He´MveeW keÀe GÊej efueKe mekesbÀies~

u met$eelcekeÀ keÀLeveeW keÀe DeeMe³e mHe<ì keÀj mekesbÀies~

u Deveg®íso-efJeMues<eCe ceW Yee<ee Deewj J³eekeÀjCe mebyebOeer %eeve keÀe DeY³eeme keÀj mekesbÀies~

u DeHeveer j®eveelcekeÀ, uesKeve-#ecelee keÀe efJekeÀeme keÀj mekesbÀies~

61


mejkeÀej keÀe `HeodceÞeer' mecceeve~ GvneWves `veJeYeejle ìeFcme' ceW `Heéfleefove' veece mes efve³eefcele mlecYe Yeer efueKee~ GvekeÀer HećegKe HegmlekesbÀefvecveefueefKele nQëö

efveyebOe-mebień ë `³eLeemebYeJe', `peerHe Hej meJeej Fefuue³eeB', `nce Ye´<ìve kesÀ Ye´<ì nceejs', `³e$e le$e meJe&$e', èfleuemce' Deeefo~

veeìkeÀ ë `SkeÀ Lee ieOee', `DebOeeW keÀe neLeer'~

Mejo peesMeer keÀer J³ebi³eelcekeÀ j®eveeDeeW keÀes mecePeves kesÀ efueS GvekeÀer uesKeve-Mewueer keÀer efvecveefueefKeleefJeMes<eleeDeeW keÀes peevevee yengle peªjer nwëö

u GvekeÀer j®eveeDeeW ceW TB®e-veer®e, Oeveer-efveOe&ve, meJeCe&-DeJeCe&, HeBtpeerHeefle Deewj meJe&neje, {eWieer Deewj leHemJeer Deeefo Jeie& kesÀ Yeerlej efíHeerDemeefue³ele keÀes HeíeefleMeerue {bie mes GYeeje ie³ee nw~

u ieueer-meæ[er meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, peeefleHejkeÀ Deewj jerefle-efjJeepe HejkeÀ ceev³eleeDeeW leLee efyeKejles nggS peerJeve-cetu³eeW kesÀ Heéfle ef®eblee DeewjJe´ÀesOe efoKeueeF& Heæ[lee nw~

u peerJeve-J³eJenej ceW GHe³eesefieleeJeeo, efoKeeJeeyeepeer, DeJemejJeeo Deewj cegKeewìe HejkeÀ peerJeve-¢ef<ì keÀe Heoe&æHeÀeMe keÀjves ceW meHeÀueleeHeeF& nw~

u GvekeÀer j®eveeSB Heæ{keÀj Helee ®euelee nw efkeÀ Jes meenmeer, efveYeeakeÀ Deewj ÜvÜjefnle j®eveeMewueer Deewj efJe®eejOeeje kesÀ J³ebi³ekeÀej Les~ GvekesÀef®ebleve, keÀe³e& Deewj DeefYeJ³eefkeÌle ceW Demebieefle ³ee DevleefJe&jesOe keÀYeer veneR efoKeueeF& Heæ[lee~

u Jes DeHeveer j®eveeDeeW ceW DeveskeÀ lejn mes efYevve-efYevve efJeJejCe oskeÀj leeefke&ÀkeÀlee Deewj Je®eve-JeJe´Àlee keÀe DeemJeeo osles nQ~ GvekeÀer j®eveeDeeWceW mejuelee, menpelee Deewj He´Jeence³elee ncesMee yeveer jnleer nw~ HeefjCeeceleë meeceev³e-mes-meeceev³e yegefàJeeues J³eefkeÌle keÀes Yeer GvekesÀMeyoeW kesÀ Yeerlej efíHes Demeueer YeeJe Deewj efJe®eejmet$e keÀes mecePeves ceW osj veneR ueieleer~

u Mejo peesMeer keÀer ueeskeÀefHe´³elee FmeefueS Yeer DeefOekeÀ Leer keÌ³eeWefkeÀ Jes pevemeeceev³e keÀer yeele keÀes Deece yeesue®eeue keÀer Yee<ee-Mewueer ceWkeÀne keÀjles Les~ efpemeceW ueeskeÀ Meyoebs, ueeskeÀ cegneJejeW, ueeskeÀ-ê<ìebleeW Deewj Dev³e efkeÀmmes-keÀneefve³eeW Üeje J³ebi³e keÀer Oeej keÀes leæspe yevee³eepeelee Lee~ Gve uesKeeW ceW He´leerkeÀeW keÀe efvecee&Ce Yeer GvekeÀe DeHevee ngDee keÀjlee Lee~

u Mejo peesMeer kesÀ J³ebi³e uesKe FmeefueS Yeer cenÊJeHetCe& nQ keÌ³eeWefkeÀ GveceW nem³e Deewj J³ebi³e keÀer lesæpe ®egYeve kesÀ yeeo iecYeerj ªHemes efJe®eej keÀjves Hej cepeyetj nesvee Heæ[lee nw~ ³ener ef®ebleve-HeéfJe´À³ee efkeÀmeer Yeer J³ebi³e-uesKekeÀ keÀer meHeÀuelee keÀer efveMeeveer yeleeF& peeleernw~

DeeHekesÀ Hee"d³eJe´Àce ceW efveOee&efjle `THej G"ves keÀer cegmeeryele' J³ebi³e uesKe peesMeer peer keÀs Heéfmeà efveyebOe-mebień `³eLeemecYeJe'ceW mebkeÀefuele nw~ Fme uesKe keÀes DeejcYe mes Deble lekeÀ SkeÀ yeej efHeÀj Heæ{ ueerefpeS~ DeeHekeÀes ueiesiee efkeÀ `nJeeF& ³ee$ee' Deewj `jsue³ee$ee'pewmes meeceev³e efJe<e³e Hej Yeer GvneWves oesveeW kesÀ DevleefJe&jesOeeW keÀes yengle Hewveer ¢ef<ì mes nceejs meeceves jKee nw Deewj Fme efJe<e³e kesÀ ceeO³ecemes nce meyekeÀes DeHeves Yeerlej PeeBkeÀkeÀj osKeves keÀs efueS He´sefjle efkeÀ³ee nw~

2. uesKe keÀe meejebMeuesKekeÀ ves DeHeveer jsue³ee$ee Deewj nJeeF& penepe keÀer ³ee$ee ceW nesves Jeeues efJeefYevve DevegYeJeeW mes Fme J³ebi³e uesKe keÀe DeejcYe

efkeÀ³ee nw~ GvekeÀe keÀnvee nw efkeÀ Henues leermejs opex kesÀ Deewj Deye otmejs opex kesÀ ef[yyes ceW yew"keÀj peerJeveYej jsue ³ee$eeSB keÀjlee jne ntBkeÌ³eeWefkeÀ ceQ DeHeveer nwefme³ele keÀes peevelee ntB~ SkeÀ yeej nJeeF& penepe mes ³ee$ee keÀjveer Heæ[er lees yengle DeìHeìe ueiee~ jsue keÀs ef[yyes DeewjHuesìHeÀece& Hej lejn-lejn kesÀ ueesie, GvekeÀer yeesueer-Yee<ee, GvekesÀ HenveeJes, GvekesÀ mJeYeeJe Deeefo De®ís-yegjs DeveskeÀ DevegYeJe cegPes DeHeveer ueeskeÀ

62


mebmke=Àefle kesÀ DeefYevve Debie ueieles Les Hejvleg nJeeF& penepe ceW ³ee$ee keÀjles mece³e THej Gæ[ves ceW nceW DeewHe®eeefjkeÀlee keÀe veeìkeÀ keÀjvee Heæ[leenw~

jsue ceW yew"eves kesÀ efueS Deeves Jeeues ³eej-oesmle-efjMlesoejebs keÀer Yeeræ[ Yeer yengle menpe Deewj DeHevesHeve keÀer PeuekeÀ osleer nw efkebÀlegnJeeF& penepe cesb yew"eves kesÀ efueS keÀesF& veneR Deelee keÌ³eeWefkeÀ Gvnbs nJeeF& penepe kesÀ vepeoerkeÀ Yeer veneR peeves efo³ee peelee~ FmeefueS efJeoekeÀjves keÀer ueeskeÀ-mebmke=Àefle Yeer ³eneB keÀce efoKeueeF& Heæ[leer nw~ FmekesÀ yeeo peesMeer peer nJeeF& penepe Deewj jsue kesÀ ef[yyes ceW yew"ves keÀer J³eJemLeekeÀe JeCe&ve keÀjles ngS keÀnles nQ efkeÀ jsue ceW lees ueesie Deeceves-meeceves yew"les nQ, lejn-lejn keÀer yeeleW keÀj mekeÀles nQ, ieHHe ueiee mekeÀles nQ~mece³e De®íer lejn yeerle peelee nw~ Deewj ³eefo keÀesF& ³egJeleer meeceves Jeeueer meerì Hej yew"er nes lees Gmes osKeles ngS ³ee keÀYeer-keÀYeej Gmemesyeele keÀjles ngS Yeer De®íe ueielee nw efkebÀleg nJeeF& penepe ceW lees meye efLe³esìj ceW efmevescee osKeves Jeeues oMe&keÀeW keÀer lejn SkeÀ otmejs kesÀHeerís yew"les nQ~ ues-oskeÀj SkeÀ-oes SDej nesmìsme ner meeceves Keæ[er ngF& efoKeuee³eer Heæ[leer nQ efpevemes keÀYeer-keÀYeer vepejW efceue peeves Hej GvekeÀerDeewHe®eeefjkeÀ cegmkeÀeve Yej PeuekeÀ peeleer nw~ keÌ³eeWefkeÀ Jen lees meYeer keÀes osKekeÀj cegmkeÀjeves kesÀ efueS ceæpeyetj nQ~

³ee$ee meceeHle nesves Hej Jes SDej nesmìsme vecemles keÀjkesÀ Oev³eJeeo oskeÀj ³ee$ee keÀer MegYekeÀeceveeSB keÀjleer nQ efkeÀvleg peye jsue³ee$eeKelce nesleer nw lees ef[yyes mes Glejves kesÀ efueS OekeÌkesÀ-cegkeÌkesÀ, kegÀefue³eebs keÀer jsueceHesue, yeenj efìkeÀì ®ewkeÀj keÀer MekeÀ mes Ietjleer ngF& efveieenWKejeye ueieleer LeeR efHeÀj Yeer meye kegÀí peevee-Hen®eevee-mee peªj ueielee nw~ efkebÀleg nJeeF& penepe ceW HeÀeskeÀì keÀe Keevee-Heervee, cemleer mes yew"vesceW ceæpee Deelee nw Hej Glejles mece³e efJeoeF& met®ekeÀ Meyo Deewj DeewHe®eeefjkeÀ cegmkeÀeve osKekeÀj ogKe Yeer neslee Lee keÌ³eeWefkeÀ keÀesF& efJeoe nesjne nw Deewj Jes nBmekeÀj Gmes efJeoe keÀj jner nQ~ ³en Yeer keÀesF& efMe<ìe®eej ngDee? FmeefueS uesKekeÀ nJeeF& ³ee$ee keÀes Yeejleer³e-He´efleYeeDeewj mebmke=Àefle kesÀ efyeukegÀue Gueì ceevelee nw~

nJeeF& penepe ceW SkeÀ yeej Heæ[esmeer mes yeele keÀjves keÀer keÀesefMeMe keÀer lees SDej nesmìsme keÀeve ceW "tBmeves keÀs efueS ©F& Deewj cegBnyebo jKeves kesÀ efueS ìe@HeÀer os ieF&~ yengle Depeerye ueiee~ ve efkeÀmeer keÀer megve mekeÀes ve kegÀí yeesue mekeÀes~ ³en Yeer keÀesF& {bie nw ³ee$ee keÀjves³ee keÀjeves keÀe? efnvogmleeveer ueesie He´e³eë efoKeeJee keÀjles nQ peje-mee THej Gæ[s veneR efkeÀ DeHeveer Yee<ee YetuekeÀj Debie´speer yeesuevee Megª keÀjosles nQ~ Ssmee ueielee nw efkeÀ nJeeF& ³eeef$e³eeW kesÀ Debie´speer yeesueves mes ner nJeeF& penepe mHeer[ HekeÀæ[ jne nw~ Hejvleg ceQves ieesefue³eeB ®etmeles ngSDebie´speer yeesueves keÀe {eWie keÀjvee ye®eHeve mes ner veneR meerKee~ kegÀí osj yeeo veeMlee, petme, ®ee³e, ìesmì, keÀe@HeÀer, keÀesu[ef[^bkeÀ ve peeves keÌ³ee-keÌ³ee Hejesme efo³ee peelee nw~ peesMeer peer efueKeles nQ efkeÀ ceQves Fme ye´ïeYeespe keÀer Deepe lekeÀ keÀuHevee veneR keÀer Leer efkeÀ Fleveer TB®eeF& HejGæ[les ngS nJeeF& penepe cebs Yeer Ssmeer oeJeleW Gæ[eF& peeleer nQö Deewj ³en Yeer efkeÀ yengle efMe<ìe®eej mes cegmkegÀjeles ngS megvoefj³eeB DeeHekeÀesefKeuee-efHeuee jner nwb? kegÀí ueesie ogyeeje Yeer ®ee³e-keÀe@HeÀer Heer jns Les Hej ceQ lees Mece& Deewj lenpeerye kesÀ keÀejCe ®egHe jn ie³ee~ Mee³eoMece& Deewj lenpeerye keÀer Yeejleer³e keÀued®ej keÀe yeesPe ueskeÀj cegPes nJeeF& ³ee$ee veneR keÀjveer ®eeefnS Leer~

FmekeÀs yeeo Jes efueKeles nQ efkeÀ osKeles-ner-osKeles Jes megvoefj³eeB meyekeÀes DeKeyeej os ieF¥ Deewj meeje nJeeF& penepe jeref[bie ªceceW yeoue ie³ee~ cegPes yengle DeeM®e³e& ngDee~ jsue ceW lees meye ueesie SkeÀ ner DeKeyeej keÀes KeeR®eleeve keÀjkesÀ efkeÀMleeW cebs Heæ{les nQ~ jsue cebslees efkeÀmeer-ve-efkeÀmeer megboj m$eer mes oesmleer ieeB"keÀj GmekesÀ meeLe Hetjer menevegYetefle peleeles ngS ³ee$ee Yeer megKeo J³eleerle nesleer nw Deewj GlejvesHej mebyebOeeW kesÀ efkeÀmeer veS efmeueefmeues keÀer Meg©Deele Yeer nes mekeÀleer nw Hej ³en meye megKe nJeeF& ³ee$ee ceW veneR nw~ FmekeÀe keÀejCe ³en Yeernw efkeÀ SDej nesmìsme lees Deepe kesÀ yeeo keÀYeer meb³eesie mes meæ[keÀ Hej efceue Yeer peeS lees Hen®eevesieer ner veneR~

Deble ceW Jes efueKeles nQ efkeÀ JeneB mes ceQ SkeÀ `Hes´ÀMevej' uee³ee ntB~ ®esnje He´sÀMe keÀjves keÀs efueS~ pesye ceW ueskeÀj Ietce jne ntBHej ®esnje He´sÀMe keÀjves kesÀ efueS Gme Hes´ÀMevej Jeeues HesHej vesHeefkeÀve keÀer peªjle ner veneR Heæ[er~ jsue keÀer ³ee$ee keÀjves kesÀ yeeoLekeÀeve Yeer nesleer nw Deewj He´sÀMe nesves keÀe ceve Yeer keÀjlee nw~ Hej nJeeF& penepe ceW lees pewmes Heeme&ue keÀer lejn yebo keÀjkesÀ yew"e efoS ieSDeewj Deble ceW yeenj jKe efoS ieS~ nceejs efueS ³ee$ee keÀe kegÀí Deueie ner celeueye neslee nw~ mebIe<e&, jesceeb®e, PekeÀ-PekeÀ Deewj efHeÀj veS-

63


veS He´sce mebyebOeeW kesÀ efmeueefmeues kesÀ efyevee ³ee$ee keÀe keÀesF& megKe ner veneR neslee~ FmeefueS Jes efveCe&³e uesles nQ efkeÀ Ssmeer ceBnieer Deewj ©Keer-metKeer nJeeF& ³ee$ee nce YeefJe<³e cebs keÀYeer veneR keÀjWies~

3. Hee" kesÀ cenÊJeHetCe& efJe®eej-efyebogvvvvv `THej G"ves keÀer cegmeeryele' J³ebi³e uesKe DeHeves Meer<e&keÀ mes ner mebkeÀsle keÀjlee nw efkeÀ peesMeer peer ves nJeeF& ³ee$ee Deewj

jsue ³ee$ee keÀer DeewHe®eeefjkeÀleeHetCe& Deewj DeveewHe®eeefjkeÀ peerJeve-Mewueer Hej nceeje O³eeve KeeR®ee nw~

vvvvv nJeeF& penepe Deewj nJeeF& ³ee$ee kesÀ ceeO³ece mes GvneWves efJe®eejeW Deewj efMe<ìe®eej keÀer Gvveefle keÀe mebkesÀle efo³ee nwve efkeÀ cee$e DeewHe®eeefjkeÀlee kesÀ efveJee&n keÀer keÀesjer cepeyetjer keÀe

vvvvv jsue keÀe ef[yyee, cegmeeefHeÀj Keevee, HuesìHeÀece& Hej Gvnbs Hetjs Yeejle keÀer menpe-Demenpe, De®íer-yegjer, mebmke=Àefle-kegÀmebmke=Àefle keÀer peerJeblelee efoKeueeF& Heæ[leer nw keÌ³eeWefkeÀ Jen ner Deece Deeoceer keÀer me®®eeF& nw~ FmeefueS jsue keÀeef[yyee GvnW Yeje-Hetje keÀceje ueielee nw Hej nJeeF& penepe keÀsJeue Heeme&ue keÀe keÀceje~

vvvvv nJeeF& penepe ceW Keeves-Heerves Deewj mece³e J³eleerle keÀjves kesÀ efueS mecee®eejHe$e-Heef$ekeÀeDeeW keÀer pees megefJeOeeSB efceueleernQ GvekesÀ mebyebOe ceW ueesieebs kesÀ DeefMe<ìleeHetCe& Deewj ceewpecemleer ceveeves kesÀ mJeYeeJe Hej Hewvee J³ebi³e efkeÀ³ee nw~

vvvvv Debie´speer yeesueves keÀe efoKeeJee keÀjkesÀ DeHeves keÀes Heæ{e-efueKee Deewj meY³e-megmebmke=Àle J³eefkeÌle keÀe {eWie j®eves JeeueskegÀí efnvogmleeefve³eeW keÀes Yeer Deeæ[s neLeeW efue³ee ie³ee nw~ meeLe-ner-meeLe uesKekeÀ ves Fme {eWie Deewj HewÀMeveyeepemJeYeeJe mes DeHeveer Demenceefle Yeer efoKeeF& nw~

vvvvv Fme uesKe kesÀ ceeO³ece mes Jes ³en Yeer mebkesÀle osvee ®eenles nQ efkeÀ ³eefo nce Devoj mes efMe<ì Deewj megvoj neWies, efJe®eejDeewj J³eJenej ceW ye[HHeve, meblegueve Deewj mJe®ílee nesieer lees `He´sÀMevej' pewmes yeenjer GHekeÀjCeeW keÀer peªjle ner veneRHeæ[sieer keÌ³eeWefkeÀ Yeerlej keÀer megvojlee Deewj mJe®ílee ®esnjs Deewj Mejerj keÀes Kejeye nesves ner veneR osieer~

vvvvv nJeeF& ³ee$ee yebo keÀcejs ceW jKes ngS megjef#ele Heeme&ue keÀer lejn nesleer nw efpemecebs DeewHe®eeefjkeÀleeSB ner DeewHe®eeefjkeÀleeSBnQ Hejvleg jsue ³ee$ee mebIe<e&, PebPeì, yeele®eerle, yekeÀ-yekeÀ-PekeÀ-PekeÀ, DeelceHe´Mebmee, DeelceefJe%eeHeve Deewj lejn-lejn keÀer Deeuees®eveeDeesb Deewj efveboejme ceW [tyeer ngF& peerJeble ³ee$ee nesleer nw~ FmeefueS jsue ³ee$ee DeveewHe®eeefjkeÀ nesveskesÀ keÀejCe GyeeT veneR nesleer~ Fmeer mes Yeejleer³e ueeskeÀ-mebmke=Àefle keÀe DevegYeJe neslee nw~

vvvvv Fme uesKe kesÀ ceeO³ece mes uesKekeÀ ves nJeeF& ³ee$ee keÀes efJe%eeve keÀer Gvveefle keÀes megefJeOeeYeesieer Deewj DevegYeJe kesÀ mebmeejkeÀes meerefcele keÀj osves Jeeuee osve kesÀ ªHe ceW ceevee nw~ peyeefkeÀ DeHeveer F®íeDeeW, DeekeÀeb#eeDeeW Deewj DeJemejeW keÀeefJemleej keÀjves Deewj GvcegkeÌle ueeskeÀ-mebmke=Àefle mes YejHetj jsue ³ee$ee keÀes DeHes#eeke=Àle DeefOekeÀ menpe Deewj DeeOeejYetefcemes pegæ[er ngF& yelee³ee nw~ GvekeÀe mebkesÀle nw efkeÀ JeemleefJekeÀ peerJeve Deewj Demeueer DevegYeJe keÀe mebmeej lees ueeskeÀ ceWDeHeves DeeHe keÀes IegueeefceueekeÀj ner He´eHle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

4. Hee" kesÀ Deveg®ísoeW Hej DeeOeeefjle ÒeMve-GÊej``cesjs efueS nJeeF& penepe Jen ®eeræpe nw efpemes nce veer®es mes THej osKeles nQ~ Jen veneR peneB mes ceQ veer®es osKetB~

ceQ GveceW mes ntB efpemes Yeejleer³e mebmke=Àefle Demebmke=Àefle, meY³elee Deewj DemeY³elee mes H³eej nw~ HuesìHeÀece& Deewj cegmeeefHeÀjKeeveecegPes peerJeve keÀe Debie, Iej, DeeBieve ueielee nw~ nce pewmeer DeewækeÀele kesÀ ueesieeW keÀe, efpevekesÀ Iej jsue kesÀ ef[yyes keÀer lejnnesles nQ~ jsue kesÀ ef[yyes keÀes Iej mecePeles osj veneR ueieleer~''

64


ÒeMve 1. `nJeeF& penepe keÀes veer®es mes THej osKeves keÀer ®eeræpe' keÀnves keÀe keÌ³ee DeefYeHeé³e nw?GÊej ë `veer®es mes THej osKeves' kesÀ Üeje uesKekeÀ ves efnbogmleeefve³eeW keÀer Jew%eeefvekeÀ Gvveefle Deewj Jew®eeefjkeÀ TB®eeF³eeW keÀe mebkesÀle efo³ee

nw~ Jen ³en veneR ®eenlee efkeÀ nce efkeÀmeer Yeer DeJemej Hej Ssmee kegÀí keÀjW efkeÀ nceW veer®ee osKevee Heæ[s ³ee efkeÀmeer mes nej ceeveveer Heæ[s~ Fme He´keÀej ³eneB Hej uesKekeÀ SkeÀ iecYeerj efJe®eej efyebog mes Heefjef®ele keÀjelee nw~

ÒeMve 2. uesKekeÀ keÀes Yeejle keÀer keÀewve-meer mebmke=Àefle mes H³eej nw?GÊej ë uesKekeÀ keÀes efnvogmleeve keÀer menpe-Demenpe, De®íer-yegjer, TB®e-veer®e Jeeueer ueeskeÀ-mebmke=Àefle mes H³eej nw keÌ³eeWefkeÀ meye kegÀí kesÀ

yeeJepeto Jen nceW DeHevesHeve keÀe DevegYeJe Heóeve keÀjleer nw Deewj DeveewHe®eeefjkeÀ nesleer nw~

ÒeMve 3. jsue keÀe HuesìHeÀece& Deewj cegmeeefHeÀjKeeves keÀes uesKekeÀ peerJeve keÀe Iej-DeeBieve keÌ³eeW ceevelee nw?GÊej ë jsue keÀer ³ee$ee keÀjves JeeueeW ceW Deueie-Deueie peeefle, Oece&, Yee<ee Deewj meY³elee kesÀ ueesie nesles nQ~ Oeveer-efveOe&ve, Heæ{s-efueKes-

DeveHeæ{, ceve®eues-iecYeerj, m$eer-Heg©<e, yetæ{s-ye®®es, De®ís-yegjs meYeer He´keÀej keÀs ueesie jsue kesÀ HuesìHeÀece& Deewj cegmeeefHeÀjKeeves ceW lejn-lejn keÀer ieefleefJeefOe³eeB keÀjles ngS efceue peeles nQ~ FmeefueS uesKekeÀ keÀes ³en meye DeHeves Iej Deewj DeeBieve keÀer efJeefJeOelee ceW SkeÀleekeÀe DevegYeJe keÀjelee nw~ ³ener peerJeve keÀer me®®eeF& nw~

ÒeMve 4. DeHeves IejeW keÀes jsue kesÀ ef[yyes keÀer lejn keÌ³eeW keÀne ie³ee nw?GÊej ë efnbogmleeve SkeÀ Ieveer Deeyeeoer Jeeuee osMe nw~ ³eneB Heé³eë SkeÀ-DeeOe keÀcejs Jeeues IejeW ceW keÀF&-keÀF& meom³e SkeÀ meeLe jnles

nQ~ peneB meesvee, Keevee, Keevee HekeÀevee Deeefo SkeÀ meeLe neslee jnlee nw~ meeje JeeleeJejCe DeveewHe®eeefjkeÀ neslee nw~ Fmeer lejnjsue keÀe ef[yyee Yeer lejn-lejn kesÀ ³eeef$e³eeW mes Yeje jnlee nw Deewj DeveskeÀ ieefleefJeefOe³eeB SkeÀ meeLe ®eueleer jnleer nQ~ FmeerefueSFve oesveeW ceW meceevelee yeleeF& ieF& nQ~

ÒeMve 5. Fme Deveg®íso ceW kegÀí MeyoeW kesÀ peesæ[s (Pair of Words) keÀe GHe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw, GvnW íeBìkeÀjefueefKeS~

GÊej ë Fme Deveg®íso cesb He´³egkeÌle MeyoeW kesÀ peesæ[s (Meyo-³egice) efvecveefueefKele nQö

`veer®es-THej', mebmke=Àefle-Demebmke=Àefle', meY³elee-DemeY³elee', Iej-DeeBieve'~

ÒeMve 6. Fme Deveg®íso keÀer Yee<ee-Mewueer keÀer efJeMes<eleeSB efueefKeS?

GÊej ë Fme Deveg®íso keÀer Yee<ee Deewj Mewueer keÀer efJeMes<eleeSB efvecveefueefKele nQ ö

(i) Deece yeesue®eeue keÀer Keæ[er yeesueer efnvoer keÀe He´³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw leeefkeÀ nj He´keÀej keÀe Hee"keÀ FmeceW efíHes ngS J³ebi³ekeÀes legjble mecePe mekeÀs~

(ii) mebmke=Àefle', meY³elee', Yeejleer³e' pewmes mebmke=Àle Yee<ee kesÀ Meyoesb kesÀ meeLe-meeLe DeewkeÀele', cegmeeefHeÀjæKeevee', ®eeræpe' pewmesGot& Yee<ee kesÀ Meyo nQ~ Flevee ner veneR HuesìHeÀece&' pewmes Debie´speer kesÀ Meyo Yeer nQ pees Deveg®íso kesÀ Yeerlej efíHes YeeJe keÀes GYeejvesceW me#ece nQ~

(iii) FmekeÀer Mewueer ceW KegueeHeve, efveYeeakeÀlee Deewj J³ebi³e keÀjves keÀer MeefkeÌle nw~

2. `èfnbogmleeefve³eeW keÀer Deeole nw efkeÀ Oejleer mes peje THej G"s efkeÀ meye Debie´speer yeesueves ueieles nQ~ nJeeF& penepeceW Iegmeles ner meye Debie´speer yeesueves ueies~ pewmes FvekesÀ Debie´speer yeesueves keÀer Jepen mes ner penepe mHeer[ HekeÀæ[ jne nw~ ceQ leesmeenye cegBn ceW ìe@HeÀer ³ee ®eekeÀuesì jKe Debie´speer veneR yeesue mekeÀlee~ cesjer Debie´speer Kejeye nesves keÀe keÀejCe ner ³ener nw,

65


ye®eHeve ceW ceQ efveCe&³e veneR ues mekeÀe efkeÀ ieesefue³eeB ®etmetB ³ee Debie´speer yeesuetB~''

ÒeMve 1. efnbogmleeefve³eeW keÀer Debies´peer efHe´³elee Hej uesKekeÀ ves keÌ³ee J³ebi³e efkeÀ³ee nw Deewj keÌ³eeW?

GÊej ë uesKekeÀ keÀe ue#³e nce ueesieeW keÀer efoKeeJeeHejkeÀ Deeole keÀes Hewves {bie mes GYeejvee nw~ peje-mee Yeer DeewHe®eeefjkeÀ DeJemej Heelesner nce ueesie ieuele ³ee mener Debie´speer yeesueves ceW DeHevee ieewjJe mecePeles nQ~ Fmeer keÀejCe nJeeF& penepe ceW Iegmeles ner meYeer ueesieSDej nesmìsme mes Deewj DeeHeme ceW Debie´speer ceW ner yeele keÀjves ueies~ leeefkeÀ efoKeuee mekesÀb efkeÀ nce meye Heæ{s-efueKes Deewj megmebmke=Àleueesie nQ~ Mejo peesMeer keÀes ³en meye yegje ueiee~ GvekeÀe J³ebi³e yengle meeHeÀ nw efkeÀ kesÀJeue Debiespeer Yee<ee nceW lenpeerye Deewj megmebmke=ÀleFbmeeve veneR yevee mekeÀleer yeefukeÀ nceeje J³eJenej Deewj efJe®eej ner nceW Gvvele Fbmeeve yevee mekeÀlee nw~

ÒeMve 2. `pewmes FvekesÀ Debie´speer yeesueves keÀer Jepen mes ner penepe mHeer[ HekeÀæ[ jne nw~' Fme JeekeÌ³e kesÀ Üeje uesKekeÀ veskeÀewve-mee YeeJe J³ekeÌle efkeÀ³ee?

GÊej ë ³en JeekeÌ³e efueKekeÀj uesKekeÀ Debie´speer Yee<ee keÀe efoKeeJee keÀjves Jeeueebs Hej DeHeveer ienjer KeerPe Deewj veejeæpeieer keÀe YeeJe J³ekeÌlekeÀjlee nw keÌ³eeWefkeÀ ³en meye Gmes `LeesLee ®evee yeepes Ievee' Jeeuee DeesíeHeve ueielee nw~

ÒeMve 3. peesMeer peer keÀe Debie´speer Yee<ee keÀe %eeve JeemleJe ceW keÀce Lee ³ee Jes keÀgí Deewj keÀnvee ®eenles Les?

GÊej ë JeemleJe ceW peesMeer peer keÀe Debie´speer Yee<ee keÀe %eeve keÀce veneR Lee Hej Jes Gve Debie´speer kesÀ %eeefve³eeW Hej J³ebi³e keÀj jns nQ peesYee<ee keÀe efoKeeJee keÀjles nQ~ FmeerefueS GvneWves efueKee efkeÀ cegBn ceW ®ee@keÀuesì ³ee ìe@HeÀer ®eyeeles ngS ìsæ{e cegBn keÀjkesÀ Debie´speeryeesueves keÀe efoKeeJee Jes veneR keÀj mekeÀles~

ÒeMve 4. Fme Deveg®íso ceW efkeÀme mJeYeeJe keÀe meceLe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw Deewj efkeÀmekeÀe efJejesOe?

GÊej ë Fme Deveg®íso ceW uesKekeÀ ves Yesæ[®eeue DeHeveeves Deewj efoKeeJee keÀjves keÀe efJejesOe efkeÀ³ee nw Deewj DeHeveer menpelee Deewj mJeeYeeefJekeÀleekeÀe meceLe&ve keÀjles ngS ieJe& keÀe DevegYeJe keÀjves keÀe mebkesÀle efo³ee nw~

ÒeMve 5. Fme Deveg®íso ceW meceepe kesÀ keÀewve-mes Jeie& Hej uesKekeÀ ves J³ebi³e efkeÀ³ee nw?

GÊej ë Fme Deveg®íso cesb uesKekeÀ ves meceepe kesÀ ceO³ece Jeie& Hej J³ebi³e efkeÀ³ee nw pees He´e³eë G®®eceO³ece Jeie& ³ee G®®e Jeie& keÀe DevegkeÀjCekeÀjves keÀer DemeHeÀue keÀesefMeMe keÀjles nQ~ uesKekeÀ Fme yeele keÀes De®íe veneR ceevelee keÌ³eeWefkeÀ Ssmee keÀjkesÀ ueesie ³ee lees GHenemekeÀe Hee$e keÀYeer-keÀYeer yeveles nQ ³ee efkeÀmeer ceveesieb´Leer keÀe efMekeÀej nesles nQ~

ÒeMve 6. Fme Deveg®íso mes Got& keÀs MeyoeW keÀes íeBìkeÀj efueefKeS?

GÊej ë `Deeole', `Jeæpen', `penepe', `meenye', `Kejeye'ö ³es Meyo Got& Yee<ee kesÀ nw~

5. DeY³eeme kesÀ efueS Deveg®ísoefvecveefueefKele Deveg®íso kesÀ veer®es efoS ie³es He´MveeW kesÀ GÊej efueefKe³esëõ

``jsue kesÀ ef[yyes cebs ³ee$eer Deeceves-meeceves yew"les nQ~ meeceves keÀesF& ³egJeleer yew"er nes lees DeeHe Gmemes vepejsb efceueemekeÀles nQ~ meHeÀj uecyee neslee nw, keÀesefMeMe keÀjWies lees yeele Deeies yeæ{ mekeÀleer nw~ nJeeF& penepe ceW meye SkeÀ kesÀ Heerís SkeÀyew"les nQ pewmes efmevescee-veeìkeÀ ceW yew"s neW~ ues-oskeÀj vepej meeceves oes S³ej nesmìsmeeW Hej peeleer nw~ ®eBtefkeÀ GvnW Ietjves kesÀoece efìkeÀì cebs pegæ[s jnles nQ, FmeefueS ceQ GvnW Ietjves ueiee~ GvekesÀ ®esnjs Hej efvejvlej SkeÀ efkeÀmce keÀer JeeefCep³e cegmkeÀeveef®eHekeÀer ngF& Leer~ pees megbojer meyekeÀes osKekeÀj cegmkeÀje jner nes Gmemes keÀye lekeÀ vepej efceueeDees~ Jen vecemles keÀjleer Leer,

66


Oev³eJeeo osleer Leer Glejves Hej MegYe ³ee$ee keÀer keÀecevee keÀjleer Leer~ jsue ceW keÀYeer efkeÀmeer ves Ssmee veneR efkeÀ³ee~ nce peyeYeer yeenj efvekeÀues efìkeÀì ®ewkeÀj ves nceW MekeÀ keÀer efveieeneW mes osKee~ keÌ³eeWefkeÀ nce MekeÌue mes ncesMee efJeoeGì efìkeÀì ueielesnQ~ Huesve Hej Guìer yeele Leer~ peye nce Glej jns Les, S³ej nesmìsme nceW cegmkegÀjekeÀj efJeoe os jner Leer~ me®e yeleeTB cegPesDe®íe venerb ueiee~ Dejs nce pee jns nQ peer lees FmeceW KegMe nesves keÀer keÌ³ee yeele nw?''

He´Mveö(1) jsue ³ee$ee Deewj nJeeF& ³ee$ee ceW keÌ³ee Devlej nw?(2) uesKekeÀ keÀs nJeeF&-³ee$ee keÀs DevegYeJeeW keÀes DeHeves MeyoeW ceW efueefKeS?(3) SDej nesmìsme keÀer cegmkeÀeve keÀes `JeeefCep³e-cegmkeÀeve' keÌ³eeW keÀne ie³ee nw?(4) ueieYeie meew MeyoeW ceW efkeÀmeer `³eeoieej jsue-³ee$ee' keÀe JeCe&ve efueefKeS?(5) Fme Deveg®íso ceW Deeves Jeeues Debie´speer, Got& Deewj ueeskeÀ yeesueer efnvoer kesÀ MeyoeW keÀes íeBìkeÀj efueefKeS~

6. Deveg®íso efJeMues<eCeHee" kesÀ Fme Yeeie ceW DeeHekeÀer Yee<ee Deewj J³eekeÀjCe keÀer ³eesi³elee keÀes GYeejves keÀer keÀesefMeMe keÀer peeSieer~ meeLe ner DeeHekeÀerj®eveelcekeÀ uesKeve-#ecelee keÀe efJekeÀeme efkeÀ³ee peeSiee~

1. ``S³ejHeesì& mes cegmeeefHeÀjKeeves ceW Iegmeves keÀe He´efle KeesHeæ[er ®eej ©He³ee ueielee nw~ efpeme osMe ceW He´sce Fme nolekeÀ nes efkeÀ SkeÀ keÀes jsue Hej íesæ[ves ®eej peeles neWs Deewj ef[yyeW ceW meerì efoueeS yeiewj JeeefHeme ve ueewìles neW JeneB S³ejHeesì&ceW Iegmeves keÀe ©He³ee osvee Deewj nJeeF& penepe kesÀ keÀjerye lekeÀ ve pee Heevee mebmke=Àefle Deewj DeLe&Meem$e oesveeW kesÀ efJe©à nw~Mee³eo ³ener Jepen Leer efkeÀ cegPes íesæ[ves keÀesF& veneR Dee³ee~ Depeer ceQ lees JeneB Heeve Keeves keÀes lejme ie³ee~ peceeves-Yej keÀerogkeÀeveW Keesue jKeer nQ ceiej Heeve keÀer SkeÀ Yeer veneR~ Jen lees Yeuee nes SkeÀ iegpejeleer peesæ[s keÀe pees Heeve-cemeeues keÀe ef[yyeemeeLe uee³ee Lee~ peye Yeer ef[yyee Keesueles ceQ neLe yeæ{e oslee~ yecyeF& mes oesmleer ngF& yeæ[esoje lekeÀ keÀe³ece jner~''

ÒeMve 1. Fme Deveg®íso kesÀ He´cegKe kesÀvêer³e efyevogDeeW/ efJe®eej-met$eeW keÀe GuuesKe keÀerefpeS~

GÊej ë Fme Deveg®íso keÀs Üeje uesKekeÀ efvecveefueefKele efJe®eej efyebogDeeW keÀe mebkesÀle keÀjlee nwëö

(i) Yeejleer³e ueesieeW kesÀ efJeoeF& osves kesÀ YeeJegkeÀ efkebÀleg DeJ³eeJeneefjkeÀ lejerkeÀeW Hej keÀjejer ®eesì nw~

(ii) S³ejHeesì& Hej jespeceje& keÀer ®eeræpeeW keÀer efyeJe´Àer keÀs DeYeeJe keÀe mebkesÀle nw~

(iii) ³ee$eeDeeW kesÀ oewjeve DepeveyeerHeve Deewj DekesÀuesHeve keÀes otj keÀjves kesÀ efueS otmejs ³eeef$e³eeW mes oesmleer keÀjves keÀer cepeyetjer keÀe mebkesÀle efceuelee nw~

ÒeMve 2. Fme Deveg®íso ceW efceueves Jeeues ueeskeÀ yeesueer kesÀ MeyoeW keÀes íeBìkeÀj efueefKeS?

GÊej ë ueeskeÀ yeesueer kesÀ Meyo efvecveefueefKele nQëöIegmevee, KeesHeæ[er, Depeer, lejme~

ÒeMve 3. Deveg®íso ceW GefuueefKele `cegmeeefHeÀjæKeevee' Meyo keÀer lepe& Hej HeeB®e Dev³e Meyo DeHeveer keÀuHevee mes efueefKeS?

GÊej ë pesueæKeevee, oewueleæKeevee, iejeryeæKeevee, oJeeæKeevee, yegleæKeevee~

67


He´Mve 4. efvecveefueefKele MeyoeW keÀe keÀesÿkeÀ ceW efo³es efveoxMe kesÀ Devegmeej ªHe yeoefueSëöKeesHeæ[er (yengJe®eve)He´sce (efJeueesce Meyo)mebmke=Àefle (efJeueesce Meyo)oesmleer (efJeueesce Meyo)cegmeeefHeÀjæKeevee (DeLe& efueefKeS)efJe©à (DeLe& efueefKeS)Heéfle (DeLe& efueefKeS)ef[yyee (efuebie HeefjJele&ve)

GÊej ë cetue Meyo efveos&Me GÊej

KeesHeæ[er yengJe®eve KeesHeefæ[³eeBHesce efJeueesce Ie=Ceemebmke=Àefle efJeueesce Demebmke=Àefle, DeHemebmke=Àefleoesmleer efJeueesce ogMceveercegmeeefHeÀjæKeevee DeLe& ³eeef$e³eeW keÀs efueS jsue ³ee nJeeF& penepe keÀer He´leer#ee keÀjves keÀe mLeeveefJe©à DeLe& efJeHejerle, GueìeHeéfle DeLe& nj SkeÀ, He´l³eskeÀef[yyee efuebie ef[efye³ee

2. ``jsue keÀer ³ee$ee mes Glejlee ntB lees yeove ceW LekeÀeve nesleer nw~ ueielee nw ³ee$ee keÀer nw~ nJeeF& penepe ceW ueieepewmes cegPes keÀesF& Heeme&ue keÀjkesÀ Yespe jne nw~ Depeer ³en Yeer keÀesF& ³ee$ee ngF&~ Dejs meerì kesÀ efueS ueæ[eF& ueæ[s efyevee ncekeÀYeer yew"s ner veneR ì^sve ceW~ nJeeF& penepe ceW efkeÀmemes ueæ[s, Deewj efkeÀme yeele kesÀ efueS ueæ[s? nceejs efueS ³ee$ee keÀe DeLe&nw peerJeve, mebIe<e&, jesceeb®e, efJepe³e Deewj SkeÀ ve³eer He´sce keÀLee~ nce ueuuet yeves ³ee$ee veneR keÀj mekeÀles~ FmeefueS efveefM®elenw efkeÀ nce YeefJe<³e ceW nJeeF& penepe ceW ³ee$ee veneR keÀjWies~''

ÒeMve 1. Fme Deveg®íso ceW Deeves Jeeues HećegKe kesÀêer³e efJe®eej/ efJe®eej-met$eeW keÀe GuuesKe keÀerefpeS?

GÊej ë efvecveefueefKele keÀsbêer³e efyevogDeebs keÀe GuuesKe Fme Deveg®íso ceW ngDee nwëö

(i) jsue ³ee$ee keÀer mebIe<e& Deewj jesceeb®eYejer ³eeoW Deewj nJeeF& ³ee$ee keÀe ªKee-metKee, SkeÀebieer Deewj DeewHe®eeefjkeÀlee HetCe& DevegYeJe~(ii) nJeeF& ³ee$ee kesÀ Heéfle uesKekeÀ keÀer De©ef®e Deewj Demenceefle~(iii) `³ee$ee' Meyo kesÀ HeejcHeefjkeÀ Deewj LekeÀe osves Jeeues DeLe& Deewj mJeYeeJe keÀer menpelee keÀe mebkesÀle~

ÒeMve 2. `nce ueuuet yeves ³ee$ee veneR keÀj mekeÀles'ö Fme keÀLeve keÀe DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeS?

GÊej ë Fme keÀLeve mes ³en celeueye nw efkeÀ ³ee$ee ceW peye lekeÀ mebIe<e&, jesceeb®e, veeWkeÀ-PeeWkeÀ ve ngF& lees Jen efkeÀme keÀece keÀer~ ³en meyenJeeF& ³ee$ee ceW mecYeJe veneR neslee~ JeneB lees DeHeveer efveOee&efjle meerì Hej yewuì yeeBOes, keÀeve ceW ©F& "tBmes, cegBn ceW ìe@HeÀer ®etmeles ngS Heeme&uekeÀer lejn yeBOes-yeBOes ³ee$ee nesleer nw~ Deleë uesKekeÀ keÀe J³ebi³e nw efkeÀ keÀesF& cetKe& ner nesiee pees Fme efvepeer&Je-meer ³ee$ee ceW Deevebo keÀe DevegYeJekeÀjlee nesiee~

68


He´Mve 3. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ DeLe& efueefKeSëöyeove, peerJeve, mebIe<e&, jesceeb®e, efJepe³e, ueuuet, YeefJe<³e~

GÊejë Meyo DeLe&yeove - MejerjpeerJeve - efpeboieermebIe<e& - veeWkeÀ-PeeWkeÀ, ueæ[eF&-Peieæ[ejesceeb®e - De®ecYes ceW [eueves Jeeuee DevegYeJeefJepe³e - peerleueuuet - cetKe&YeefJe<³e - Deeves Jeeuee mece³e~

He´Mve 4. Fme Deveg®íso ceW SkeÀ Meyo-³egice (Meyo keÀe peesæ[e) keÀe GuuesKe efceuelee nwö `He´sce keÀLee'~ Fmeer He´keÀej meskegÀí Meyo ®egefveS Deewj Meyo-³egice yeveeFS~GÊejë cetue Meyo Meyo-³egice

ueæ[eF& ö ueæ[eF&-Peieæ[epeerJeve ö peerJeve-ce=l³eg, peerJeve-cejCeefJepe³e ö efJepe³e-Hejepe³eve³eer ö ve³eer-HegjeveerefveefM®ele ö efveefM®ele-DeefveefM®eleYeefJe<³e ö YeefJe<³e-Jele&ceeveGlejvee ö Glejvee-®eæ{veejsue ö jsue ef[yyee, jsue ³ee$ee

7. DeY³eeme kesÀ efueS kegÀí mebkesÀle1. efvecveefueefKele He´MveeW kesÀ meb#esHe ceW GÊej efueefKeS

(i) uesKekeÀ keÀes nJeeF& penepe keÀer ³ee$ee keÀjles ngS Depeerye keÌ³eeW ueiee?(ii) uesKekeÀ keÀes S³ejHeesì& lekeÀ íesæ[ves keÀesF& keÌ³eeW veneR ie³ee?

(iii) jsue-³ee$ee keÀjles mece³e ³eeef$e³eeW keÀes keÀewve-keÀewve mes DevegYeJe nesles nQ? (iv) efce$e keÀes SkeÀ He$e ceW DeHeveer efkeÀme ³ee$ee kesÀ DevegYeJe keÀe JeCe&ve keÀerefpeS~ (v) uesKekeÀ JesÀ `nJeeF& ³ee$ee' Deewj `jsue ³ee$ee' kesÀ efJe®eejeW mes keÌ³ee DeeHe mencele nQ? Deewj keÌ³eeW? (vi) `THej G"ves keÀer cegmeeryele' uesKe Heæ{keÀj DeeHekeÀes kewÀmee DevegYeJe ueiee? (vii) Fme uesKe kesÀ efkeÀvneR leerve cenÊJeHetCe& efJe®eej efyevogDeeW keÀe GuuesKe keÀerefpeS? (viii) ³en uesKe keÌ³ee kesÀJeue J³ebi³e keÀjlee nw ³ee nceejs Yeerlej meblegefuele efJe®eej MeefkeÌle keÀes Yeer peieelee nw?2. efvecveefueefKele keÀe DeeMe³e mHe<ì keÀerefpeS

(i) ceQ ieueleer mes DeHevee keÀu®ej ueskeÀj nJeeF& penepe Hej ®eæ{e Lee~(ii) Dejs nce nQ pees megvojef³eeW kesÀ meeLe keÀuHevee kesÀ DeekeÀeMe ceW Ietceles nQ~

69


(iii) nceejs efueS ³ee$ee keÀe DeLe& nw peerJeve, mebIe<e&, jesceeb®e, efJepe³e Deewj SkeÀ ve³eer He´scekeÀLee~ (iv) nJeeF& penepe Jen ®eerpe nw efpemes nce veer®es mes THej osKeles nQ, Jen veneR peneB mes ceQ veer®es osKetB~

3. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ Megà ªHe efueefKeSªF&, mebIe&<e, meìwC[&[, ieńCeer³ee, yeńceYeespe, Þe=bieej, GppeJeue, meæ[keÀ, Heæ[ewme, mebmeke=Àleer, cegmekeÀeve, He´®eerve, He´leerYee~

4. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ MeyokeÀesMe kesÀ Je´Àceevegmeej efueefKeSDeewkeÀele, Deblej, ªF&, Deboj, He´sce, megboefj³eeB, nJeeF& penepe, Je=leeble, J³ebi³e, cegmeeryele, THej, G"vee, Deveg®íso, ueuuet,mel³eveeje³eCe

5. efvecveefueefKele cegneJejs/ueeskeÀesefkeÌle³eeW keÀe DeLe& efueKekeÀj GmekeÀe JeekeÌ³eeW ceW He´³eesie keÀerefpeS~keÀuHevee kesÀ DeekeÀeMe ceW Ietcevee, ceeue cegHegÀle efoues yesjnce, efkeÀMleeW ceW Heæ{vee, Heeme&ue keÀjkesÀ Yespevee, ueuuet yevevee, vepejWefceueevee

6. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ DeLe& efueefKeSHeé®eerve, DeewkeÀele, efJeceeve, jesceeb®e, cegmeeefHeÀjæKeevee, Yeejleer³e, DeLe&Meem$e, ye´ïeYeespe, SDej nesmìsme, DeKeyeej

70


(x) LekeÀer nejer Oejleer keÀes Deye efJeÞeece oerefpeS(megvojueeue yengiegCee)

-[[email protected]&

uesKekeÀ Heefj®e³emegvoj ueeue yengiegCee peer keÀe pevce 1927 ceW efìnjer ieæ{Jeeue, GÊejeKeb[ ceW ngDee~ yengiegCee peer Megª mes ner cesOeeJeer SJeb

mepeie Fvmeeve Les~ GvnW DeHeves #es$e mes efJeMes<e ueieeJe jne nw~ Jes SkeÀ mepeie veeieefjkeÀ nesves kesÀ veeles He³ee&JejCe kesÀ meboYe& ceW efnceeue³e,iebiee, pebieue, efìnjer yeeBOe Deeefo keÀes ueskeÀj DeveskeÀ He´Mve G"eles jns nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ efìnjer yeeBOe kesÀ efJejesOe ceW GvneWves DeveskeÀyeej DeveMeve Yeer efkeÀ³ee leLee meeLe ner mejkeÀej keÀer pebieue efJejesOeer veerefle kesÀ efKeueeHeÀ ueesieeW keÀes peeie=le keÀj SkeÀ Hesæ[ Hej SkeÀ J³eefkeÌlekeÀes ef®eHekeÀves keÀe Dee»eve keÀj pebieueeW keÀes ye®eeves keÀe efJeMes<e mejenveer³e He´³eeme efkeÀ³ee~ efpemekesÀ HeÀuemJeªHe Jes ef®eHekeÀes Deevoesueve kesÀ HeĆesleekeÀnueeS~ He³ee&JejCe mebj#eCe kesÀ efueS Jes DeveskeÀ yeej pesue Yeer ieS~

FmekesÀ meeLe-meeLe GvneWves Deítlees×ej Deewj Keeoer kesÀ He´³eesie Hej efJeMes<e yeue efo³ee~

yengiegCee peer keÀer Fve meejer HeéfleYeeDeeW keÀs Heerís cenelcee ieeBOeer, Dee®ee³e& efJeveesyee YeeJes, ceerjeyesve Deeefo keÀe efJeMes<e ³eesieoevejne nw efpemekesÀ HeÀuemJeªHe Jes Fme He´keÀej kesÀ DeevoesueveeW keÀes meHeÀueleeHetJe&keÀ ®eueeves ceW meHeÀue jns nQ~

yengiegCee peer keÀer ke=Àefle Òejleer keÀer HegkeÀej' efJeMes<e ®e®ee& cebs jner nw~

³ener keÀejCe nw efkeÀ Fleveer HeéfleYee kesÀ Oeveer keÀefJe keÀes efJeMJe Heéfmeà He³ee&JejCe keÀs #es$e ceW cewiemesmes HegjmkeÀej mes veJee]pee ie³ee~

He³ee&JejCe kesÀ #es$e ceW yengiegCee peer keÀe keÀe³e& DeefÜleer³e nw efpemekeÀe keÀesF& meeveer veneR nw~

Fme He´keÀej nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ yengiegCee peer kesÀ He³ee&JejCe kesÀ meboYe& cebs He´³eeme `ceerue keÀe HelLej' efmeà ngS nQ~

meejebMe`Devleje&<ìêr³e efoJeme-1990' keÀer DeHeerue Hej 22 DeHe´wue keÀes Oejleer efoJeme' kesÀ ªHe ceW ceveeves keÀe HewÀmeuee efkeÀ³ee ie³ee~ ³en

efJeMJe kesÀ 120 osMeeW ceW cevee³ee peeSiee~ Dee³eespeve meefceefle kesÀ 46 meom³eeW ceW Jew%eeefvekeÀ, He³ee&JejCeefJeo kesÀ meeLe-meeLe keÀesmìeefjkeÀe ieCejep³ekesÀ je<ì^Heefle Yeer Meeefceue nQ~

He³ee&JejCe keÀer j#ee keÀer DeeJeepe iewj meec³eJeeoer (HetbpeerHeefle) osMeeW mes Megª neskeÀj meec³eJeeoer osMeeW lekeÀ HengB®e ieF& nQ~ meesefJe³elemebIe Yeer Dee³eespeveeW ceW yeæ{-®eæ{ keÀj efnmmee ues jne nw~ Deepe keÀer ogefve³ee ceW He³ee&JejCe keÀer j#ee ceW lekeÀveerkeÀer keÀe efJeMes<e mLeeve nQ~ keÀejKeeveeWcebs OegDeeB Gieueves Jeeues ³eb$eeW ceW megOeej kesÀ yeejs ceW mees®ee pee jne nw~ Hejvleg HeefM®eceer osMeeW ceW efJekeÀefmele ³es GHee³e Fleves ceBnies nw efkeÀ Yeejlecebs ueesie FvekeÀe He´³eesie keÀjves keÀer DeHes#ee ®eesjer ceW p³eeoe efJeMJeeme keÀjles nQ~

71


ceemkeÀes meccesueve kesÀ meceeHeve Hej SkeÀ Iees<eCee-He$e peejer efkeÀ³ee ie³ee efpemeceW Jew%eeefvekeÀeW SJeb Oeeefce&keÀ vesleeDeeW Üeje Oejleer keÀesmebjef#ele keÀjves kesÀ efueS yegefve³eeoer HeefjJele&ve keÀer ceeBie keÀer~

DeeO³eeeflcekeÀ DeJeOeejCee kesÀ Devegmeej ceveg<³e Oejleer keÀe keÀmeeF& yeve ie³ee nw, Jen SkeÀ #eCe Yeer Keefvepe Je ueJeCe efvekeÀeuesefyevee veneR jn mekeÀlee~ `nceeje meeBPee YeefJe<³e' efjHeesì& kesÀ Devegmeej mebmeej kesÀ meyemes Oeveer 27% ueesieeW ceW mes 80-86% lekeÀ ueesieDeveJeerveerke=Àle mebmeeOeve leLee 34 mes 50% lekeÀ KeeÐe JemlegDeeW keÀe GHe³eesie keÀjles nQ~ Yeejle ceW meew mes DeefOekeÀ mebmLeeveeW ves Oejleer efoJeme'cevee³ee Fmecebs Je=#eejesHeCe, meeFefkeÀue peguetme, meYeeSB, ieesef<"³eeB Deewj efHeÀuce-HeóMe&ve Deeefo Meeefceue nw~

FmekesÀ meeLe-meeLe Ssmes keÀe³e&Je´Àce pees nceejer mebmke=Àefle mes pegæ[s nQ pewmes keÀce mes keÀce DeeOes efove keÀe GHeJeeme, HeeB®e efmeleeje nesìueeWceW nesves Jeeueer ieesef<"³eebs Deewj He´sme meccesueveeW Hej ueieece, efpememes cegieeX-yekeÀjeW Deewj iee³e-yewueeW kesÀ keÀìves Deewj Mejeye yeveves ceW Ke®e& nesvesJeeues meeOeveeW keÀer ye®ele nesieer meeLe ner Je=#e Kesleer Hej efveYe&jlee yeæ{sieer~ Deepe peue mebkeÀì keÀe cegK³e keÀejCe jsefiemleeve efJemleej leLee DevvekeÀer Kesleer ceW oueoueerHeve, ueJeCeerkeÀjCe Je Yet#ejCe nw~

MenjeW ceW meeFefkeÀue keÀe He´³eesie Deewj meecetefnkeÀ Heo ³ee$eeSB DeHeveevee ®eeefnS~ meeLe ner osMe ceW meYeeSB Deewj ieesef<"³eeBJeeleevegketÀefuele meYeeie=neW ceW nesves keÀer yepeeS Kegues Hesæ[eW kesÀ veer®es keÀjveer ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ yegà Deewj ceneJeerj Yeer Kegues Hesæ[eW kesÀ veer®es nerHe´Je®eve osles Les~

Tpee& keÀer ye®ele Deewj HeÀeuelet Ke®eeX kesÀ mLeeveeW Hej HeóMe&ve keÀj Oejleer Hej Heæ[ves Jeeues yeesPe keÀes ye®ee³ee pee mekeÀlee nw~

Yeejle kesÀ osneleeW ceW MenjeW keÀes ues pee³ee pee jne nw~ Fmes jeskeÀkeÀj ieeBJeeW kesÀ peerJeve, Keeoer Deewj ieéceesÐeesie Deeefo keÀes HeéslmeeefnleefkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

efJeefYevve Keb[ SJeb Gmemes mecyeefvOele He´Mve1. Oejleer keÀs efueS Hewoe ngDee mebkeÀì YetkebÀHe, letHeÀeve Deewj keÀF& Heéke=ÀeflekeÀ He´keÀesHeeW mes keÀneR DeefOekeÀ ienje nw~ OejleerkeÀes ye®eeves kesÀ efueS Deesn-Heesn ce®eeves Jeeues ³en De®íer lejn mes peeveles nQ efkeÀ He³ee&JejCe Heót<eCe keÀes jeskeÀves kesÀ efueSlekeÀveerkeÀer GHee³eeW mes ner Hetjer meHeÀuelee veneR efceue mekeÀleer~ ceemkeÀes kesÀ meccesueve ceW meb³egkeÌle je<ì^ cenemeef®eJe ves keÀneö``nceW lekeÀveerkeÀ Üeje Hewoe keÀer ieF& mecem³eeDeeW keÀes nue keÀjves keÀs efueS ner SkeÀ veF& lekeÀveerkeÀ ®eeefnS~

³en veF& lekeÀveerkeÀ keÌ³ee Jew%eeefvekeÀeW keÀer He´³eesieMeeueeDeeW ceW efJekeÀefmele nesieer, keÌ³eeWefkeÀ DeepekeÀue ogefve³ee kesÀ meYeerosMeebs kesÀ He³ee&JejCe efJeYeeie He³ee&JejCe j#ee kesÀ efueS efpeme He´³eeme cebs ueies ngS nQ GmeceW lekeÀveerkeÀer keÀe cegK³e mLeeve nw~keÀejKeeves keÀer ef®eceveer ³ee ceesìj ieeæ[er keÀs OegDeeB Gieueves Jeeues ³eb$e ceW megOeej keÀer yeeleW nesleer nQ~ nceejs osMe cebs ner jep³eHeót<eCe yees[& yeves ngS nQ~ DevegYeJe mes osKee ie³ee nw efkeÀ HeefM®ece kesÀ osMeeW cebs efJekeÀefmele ngS lekeÀveerkeÀer GHee³e Fleves ceBniesDeewj Ke®eeaues nQ efkeÀ iejerye osMeeW ceW Fve Hej Deceue nesves mes DeefOekeÀ megefJeOeepevekeÀ ®eesjer mes GvekeÀer GHes#ee keÀjvee ceeveepeelee nw~ ³en efvepeer GÐeesieeW cebs ner veneR meeJe&peefvekeÀ GÐeesieebs ceW Yeer nw~He´Mve 1. Oejleer kesÀ efueS keÀewve mee mebkeÀì Hewoe nes ie³ee nw?GÊej 1. Oejleer kesÀ efueS He³ee&JejCe-Heót<eCe ªHeer mebkeÀì Hewoe nes ie³ee nw pees meYeer Heéke=ÀeflekeÀ DeeHeoeDeeW mes yeæ{keÀj nw~

He´Mve 2. He³ee&JejCe Heót<eCe keÀer mecem³ee keÀes jeskeÀves kesÀ efueS keÌ³ee megPee³ee ie³ee nw?GÊej 2. He³ee&JejCe Heót<eCe keÀer mecem³ee keÀes jeskeÀves kesÀ efueS lekeÀveerkeÀer GHee³eeW kesÀ He´³eesie Hej yeue efo³ee ie³ee nw~ Fve lekeÀveerkeÀer GHee³eeW

ceW OegDeeB Gieueves Jeeues ³eb$eeW ceW megOeej Deeefo Meeefceue nQ~

72


He´Mve 3. iejerye osMeeW ceW He³ee&JejCe-Heót<eCe lekeÀveerkeÀ keÀes keÌ³eeW veneR DeHevee³ee pee jne nw?

GÊej 3. iejerye osMeeW ceW He³ee&JejCe Heót<eCe lekeÀveerkeÀ keÀes FmeefueS veneR DeHevee³ee pee jne nw keÌ³eeWefkeÀ Fve lekeÀveerkeÀeW keÀe efJekeÀeme Deceerj osMeeW ceW GvekesÀ DeeOeej Hej ngDee nw, HeÀuemJeªHe Jes Fleveer cenbieer Deewj Ke®eeaueer nQ efkeÀ iejerye osMe lees GvnW DeHeveeves keÀer yepee³e ®eesjer ceW p³eeoe efJeMJeeme jKeles nQ~

2. Deye lees nceejer meY³elee ves ncebs Demeerefcele YeesieefueHmee keÀe Hegleuee yeveekeÀj Oejleer keÀe keÀmeeF& yevee efo³ee nw~nce GmekeÀs meeLe keÌ³ee-keÌ³ee veneR keÀj jns nw? Keefvepe Deewj OeelegDeeW keÀes efvekeÀeueves kesÀ efueS efpevekesÀ efyevee Deepe keÀe meY³eFvmeeve SkeÀ #eCe Yeer peer veneR mekeÀlee, ceerueeW Devoj Keveve, Hesæ[-HeewOeeW keÀes keÀeìkeÀj Oejleer kesÀ meeLe yeueelkeÀej keÀer FveieefleefJeefOe³eeW ceW Deceerj ueesie meyemes Deeies Keæ[s nQ~ `nceeje meeBPee YeefJe<³e' efjHeesì& keÀs Devegmeej `èfJeMJe keÀer pevemebK³eekesÀ meyemes DeefOekeÀ Oeveer 27 HeéfleMele ueesie 80 mes 86 HeéfleMele lekeÀ DeveJeerveerke=Àle mebmeeOeveebs Deewj 34 mes ueskeÀj 50 HeéfleMelelekeÀ KeeÐe-JemlegDeeW keÀe GHeYeesie keÀjles nQ~

Deleë Oejleer kesÀ DeveJejle Mees<eCe keÀe cegK³e oes<eer GHeYeeskeÌleeJeeo nw~ efpeme yegefve³eeoer HeefjJele&ve keÀer ceeBieceemkeÀes meccesueve cebs ngF& nw, GmekeÀer efoMee lees meeoieer, meb³ece Deewj efkeÀHeÀe³eleoejer keÀer meceepe ceW Heéfleef<"le keÀjvee nesiee~Yeejle ceW meew mes DeefOekeÀ mebmLeeDeeW ves Òejleer efoJeme' ceveeves kesÀ keÀe³e&Je´Àce yeveeS nQ, efpeveceW Je=#eejesHeCe, meeFefkeÀuepeguetme, meYeeSB Deewj ieesef<"³eeB, efHeÀuce-HeóMe&ve Deeefo Meeefceue nw~ SkeÀ efove keÀs meceejesn ceW lees kegÀí He´leerkeÀelcekeÀkeÀe³e&Je´Àce ner nes mekeÀles nQ~ ceQ FmekesÀ meeLe keÀgí Ssmes keÀe³e&Je´Àce peesæ[ves keÀe megPeeJe osvee ®eenlee ntB, efpevekeÀer peæ[s nceejermebmke=Àefle ceW nQ~

He´Mve 1. nce DeHeves mJeeLe& kesÀ efueS Oejleer keÀe kewÀmes oesnve keÀj jns nw?

GÊej 1. nce DeHeves mJeeLe& kesÀ efueS He=LJeer ceW mebef®ele Keefvepe Deewj OeelegDeeW Deeefo keÀes efvekeÀeueves kesÀ efueS He=LJeer keÀes ceerueeW Deboj lekeÀKeesKeuee keÀj jns nQ~ meeLe ner He=LJeer Hej efmLele Hesæ[-HeewOeeW keÀes DebOeeOebgOe keÀeìkeÀj FmekeÀe oesnve keÀj jns nQ~

He´Mve 2. efjHeesì& kesÀ DeeOeej Hej Oeveer ueesie efkeÀleves-efkeÀleves HeéfleMele lekeÀ GHeYeesie kesÀ ªHe ceW mebmeeOeveeW keÀe He´³eesie keÀjlesnQ?

GÊej 2. efjHeesì& kesÀ DeeOeej Hej efJeMJe keÀer pevemebK³ee kesÀ meyemes Oeveer 27 HeéfleMele ueesie 80 mes 86 HeéfleMele lekeÀ DeveJeerveerke=Àle mebmeeOeveeWDeewj 34 mes 50 HeéfleMele lekeÀ KeeÐe JemlegDeeW keÀe He´³eesie keÀjles nQ~

He´Mve 3. Oejleer kesÀ Mees<eCe keÀe oes<eer keÀewve nw?

GÊej 3. Oejleer kesÀ Mees<eCe keÀe oes<eer Fvmeeve nw pees GHeYeeskeÌlee kesÀ ªHe ceW Oejleer keÀe Mees<eCe keÀj jne nw~

He´Mve 4. Òejleer efoJeme' ceW ceveeS peeves Jeeues keÀe³e&Je´ÀceeW keÀes yeleeFS?

GÊej 4. Òejleer efoJeme' ceW efJeefYevve keÀe³e&Je´Àce ceveeS ie³es nW efpeveceW mes HećegKe Je=#eejesHeCe, meeFefkeÀue peguetme, meYeeSb, ieesef<"³eeb, efHeÀuceHeóMe&ve Deeefo Meeefceue nQ~

3. Heé³eë nceejer meYeeSB Deewj ieesef<"³eeB mepes-mepeeS JeeleevegketÀefuele meYeeie=neW ceW nesleer nw~ Yeejle pewmes osMe kesÀ efueSpeneB meeue cebs {eF& meew efoveeW lekeÀ ceewmece metKee jnlee nw, Fleves ner mece³e lekeÀ yeeefjMe Deewj yeeoueJeeueer GÊejer ieesueeà&

73


kesÀ osMeeW keÀer ceewmece kesÀ keÀejCe JeneB Hej nesves Jeeues meYeeie=neW keÀer YeeWæ[er vekeÀue nem³eHeo nw~ Kegues DeekeÀeMe Deewj Hesæ[eWkesÀ veer®es meYee Deewj ieesef<"³eeW keÀe Dee³eespeve nesvee ®eeefnS~ yegà Deewj ceneJeerj ves DeHeves He´Je®eve Deece´kegbÀpeeW cebs Hesæ[eW kesÀveer®es yew"keÀj efoS~ He´ke=Àefle mebj#eCe Deewj He³ee&JejCe keÀer j#ee kesÀ efueS nesves Jeeues meYeer Dee³eespeve Je=#eeW kesÀ veer®es nesves®eeefnS~

Oejleer Hej DeefOekeÀ yeesPe Tpee& kesÀ efueS Keefvepe lesue, keÀes³euee, peue efJeÐegle Deewj HejceeCeg Tpee& keÀs keÀ®®esceeue uesves kesÀ efueS Heæ[lee nw~ Tpee& keÀer ye®ele Deewj GmekesÀ HeÀeuelet Ke®eeX kesÀ mLeeveeW Hej HeóMe&ve Deeefo leermeje keÀe³e&Je´Àcenes mekeÀlee nw~ FmekeÀe J³eeJeneefjkeÀ mJeªHe yeæ[s yeeBOeeW Deewj HejceeCeg efyepeueerIejeW Deewj Tpee& keÀe meJee&efOekeÀ GHe³eesie keÀjvesJeeues HeeB®e leeje nesìueeW kesÀ efJe©à HeóMe&ve Yeer Dee³eesefpele efkeÀS pee mekeÀles nQ~

He´Mve 1. uesKekeÀ kesÀ DeeOeej Hej meYeeSB Deewj ieesef<"³eeB keÀneB nesveer ®eeefnS?GÊej 1. uesKekeÀ kesÀ DeeOeej Hej meYeeSb Deewj ieesef<"³eeb Kegues DeekeÀeMe Deewj Hesæ[eW kesÀ veer®es nesveer ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ Yeejle ceW ueieYeie æ{eF&

meew efoveeW lekeÀ ceewmece metKee jnlee nw~

He´Mve 2. meYeeDeeW Deewj ieesef<"³eeW kesÀ meboYe& cebs DeeO³eeeflcekeÀ leke&À keÌ³ee nw?GÊej 2. meYeeDeeW Deesj ieesef<"³eeW kesÀ meboYe& ceW DeeO³eeeflcekeÀ leke&À ³en nw efkeÀ YeieJeeve yeg× Deesj ceneJeerj ves Yeer DeHeves He´Je®eve Deece´kegbÀpeeW

ceW Hesæ[eW kesÀ veer®es yew"keÀj efo³es~ FmeerefueS He´ke=Àefle mebj#eCe Deesj He³ee&JejCe keÀer j#ee kesÀ efueS nesves Jeeues meYeer Dee³eespeve Je=#eeWkesÀ veer®es nesves ®eeefnS~

He´Mve 3. Oejleer Hej DeefOekeÀ Tpee& keÀe yeesPe efkeÀme keÀejCe Heæ[ jne nw?GÊej 3. Oejleer kesÀ efJeefYevve KeefvepeeW SJeb ueJeCeeW pewmesö lesue, keÀes³euee, peue efJeÐegle Deewj HejceeCeg Tpee& kesÀ efueS keÀ®®es ceeue keÀe Oejleer

ceW mes GlKeveve keÀjves keÀs keÀejCe Gme Hej yeesPe Heæ[ jne nw~

He´Mve 4. Tpee& keÀe meJee&efOekeÀ He´³eesie keÀjves JeeueeW keÀes kewÀmes jeskeÀe pee mekeÀlee nw?GÊej 4. Tpee& keÀe meJee&efOekeÀ He´³eesie keÀjves JeeueeW kesÀ efJe©× HeóMe&ve Deeefo keÀjkesÀ GvnW jeskeÀe pee mekeÀlee nw~

DeeMe³e mHeä keÀerefpeSõHe´Mve 1. He³ee&JejCe keÀer j#ee keÀer DeeJeepe iewj-meec³eJeeoer osMeeW mes G" jner nw~

GÊej ë He³ee&JejCe keÀer mecem³ee osKeves ceW lees íesìer ueieleer nw Hejvleg peye Fmes ceveve keÀjkesÀ mees®ee peeS lees ³en Deepe kesÀ meceepe keÀermeyemes Ye³eeJen mecem³ee nw~ FmekesÀ keÀejCe ner nceejs Heéke=ÀeflekeÀ mebmeeOeve efJeuegHle nesles pee jns nQ~ peye ³en mecem³ee megjmee keÀerlejn ceBgn HeÀeæ[leer pee jner Leer lees iewj meec³eJeeoer (HetBpeerJeeoer) osMe pewmes ³etjesHe Deeefo ceW Fme mecem³ee mes efvepeele Heeves keÀerkeÀesefMeMeW Megª ngF&~ FmekeÀe cegK³e keÀejCe ³en Lee efkeÀ meyemes Henues HetBpeerJeeoer osMeeW ceW ner Heéke=ÀeflekeÀ mebmeeOeveebs keÀe og©He³eesieMegª ngDee Deewj Debleleë JeneR mes ner GmekeÀer j#ee keÀer MegªDeele ngF& nw~

He´Mve 2. nceejer meY³elee ves nceW Demeerefcele Yeesie efueHmee keÀe Hegleuee yeveekeÀj Oejleer keÀe keÀmeeF& yevee efo³ee nw~GÊej ë nceejs HetJe&pe pebieueeW ceW jnles Les~ keÀbo-cetue KeekeÀj iegpeeje keÀjles Les Hejvleg Oeerjs-Oeerjs yeoueeJe Deelee ®euee ie³ee Deewj Deepe

efmLeefle ³en Dee ieF& nw efkeÀ nce DeeueerMeeve IejeW ceW jnles nQ, S³ej kebÀ[erMevejeW kesÀ efyevee nceeje iegpeeje veneR nw~ ³en meyemeY³elee kesÀ efJekeÀefmele nesves Deewj efove-Heéfleefove efvele veS DeefJe<keÀejeW keÀs pevce kesÀ keÀejCe ngDee nw~ nce DeeJeM³ekeÀ Deewj

74


DeeJeM³ekeÀlee kesÀ HeÀke&À keÀes ve mecePeles ngS Heéke=ÀeflekeÀ mebmeeOeveeW keÀe og©He³eesie keÀjles pee jns nQ~ ³es Heéke=ÀeflekeÀ mebmeeOeve ®eensOejleer kesÀ Deboj ³ee yeenj nesb, ceveg<³e DeHeveer DeeJeM³ekeÀlee kesÀ efueS ueieeleej FvekeÀe oesnve keÀjlee pee jne nw~ Fme keÀe³e&keÀes Jen Fme He´keÀej keÀj jne nw pewmes SkeÀ keÀmeeF& efkeÀmeer peeveJej keÀes ceejles mece³e ³en keÀleF& veneR mees®elee efkeÀ peeveJej keÀerYeefJe<³e ceW DeeJeM³ekeÀlee Yeer Heæ[ mekeÀleer ³ee peeveJej keÀes ceejves Hej Gmes efkeÀlevee keÀ<ì nesiee? Fmeer He´keÀej ceveg<³e keÀsJeue DeHeveerDeeJeM³ekeÀlee keÀer Hetefle& kesÀ efueS cetkeÀ yevekeÀj Oejleer kesÀ mebmeeOeveeW keÀe oesnve keÀjlee pee jne nw~ Gmes YeefJe<³e keÀer keÀesF& ef®evleeveneR nw efkeÀ YeefJe<³e ceW Deeves Jeeueer Heeræ{er keÀs efueS Oejesnj kesÀ ªHe cebs keÌ³ee íesæ[keÀj pee jns nQ~

He´Mve 3. SkeÀ efove keÀs meceejesn ceW lees kegÀí He´leerkeÀelcekeÀ keÀe³e&Je´Àce ner nes mekeÀles nQ~GÊej ë meceepe keÀes He³ee&JejCe keÀer j#ee keÀjves kesÀ efJeefYevve GHee³eeW keÀer peevekeÀejer efJeefYevve keÀe³e&Je´ÀceeW kesÀ ceeO³ece mes oer pee jner nw efpemes

efJeefYevve mebmLeeSb Òejleer efoJeme' kesÀ ªHe ceW ³es keÀe³e&Je´Àce cevee jner nQ~ ³en lees efveefM®ele ner nw efkeÀ Fme He´keÀej kesÀ keÀe³e&Je´Àcep³eeoe uecyes veneR ®eueles Deewj efHeÀj Fve keÀe³e&Je´ÀceeW ceW Je=#eejesHeCe, meeFefkeÀue peguetme, meYeeSB, ieesef<"³eeB Deewj efHeÀuce HeóMe&veDeeefo keÀes ceeO³ece yevee³ee ie³ee nw~ ³es keÀe³e&Je´Àce lees He³ee&JejCe j#ee kesÀ kegÀí ner efyevogDeeW keÀes Gpeeiej keÀjles nQ~ Deewj ³es efyevogmeceepe keÀes mees®eves kesÀ efueS cepeyetj keÀj osles nQ efkeÀ JeemleJe ceW nceW He³ee&JejCe keÀer j#ee keÀjveer ®eeefnS~ ³es keÀe³e&Je´Àce keÌ³eeWefkeÀkesÀJeue kegÀí ner efyevogDeeW keÀes Gpeeiej keÀjles nQ FmeefueS ³es SkeÀ efove kesÀ keÀe³e&Je´Àce kesÀJeue DeeOeej keÀe keÀece ner keÀjles nQ~

He´Mve 4. uesefkeÀve osneleeW ceW Deye nce MenjeW keÀes ues pee jns nw~GÊej ë ³en Yeejle ceW ner veneR Hetjs efJeMJe ceW osKee pee jne nw efkeÀ ieeBJeesb keÀe mJeªHe yeoue jne nw~ JeneB keÀer keÀ®®eer Heie[bef[³eeB, kebÀJe´Àerì

mes yeveer meæ[keÀeW ceW yeoueleer pee jner nw~ ieesyej-efceÆer leLee íHejwueeW mes yeves íesìs-íesìs Iej, meercesbì Deeefo mes yeves cekeÀeveeW ceWHeefjJeefle&le nesles pee jns nQ Deewj íesìs-íesìs cekeÀeveeW ves yengcebpeerueer FceejleeW keÀer MekeÌue ues ueer nw~ FmekesÀ meeLe-meeLe ieeBJeebs keÀejnve-menve, Henve-HenveeJee Deeefo Yeer yeoue ie³ee nw~ efpemekesÀ HeÀuemJeªHe Ssmee He´leerle neslee nw efkeÀ nce ieeBJeeW ³ee osneleeW keÀesGvekeÀe JeemleefJekeÀ mJeªHe yeouekeÀj Menjer ªHe osves ceW ueie ieS nQ~ ³en mecem³ee Yeer He³ee&JejCe j#ee ceW yeeOekeÀ kesÀ ªHe ceWmeeceves DeeF& nw~

ueIeg GÊejelcekeÀ ÒeMve ë1. Dee³eespeve meefceefle ceW efkeÀme osMe kesÀ je<ì^Heefle Meeefceue Les?

2. He³ee&JejCe keÀer DeeJeepe meJe&He´Lece efkeÀve osMeeW ves G"eF&?

3. HeeefjefmLeeflekeÀer kesÀ mecyevOe ceW je<ì^Heefle ieeyee&®eesJe keÀe keÌ³ee cele Lee?

4. lekeÀveerkeÀer mes keÌ³ee leelHe³e& nw?

5. HeefM®eceer osMeeW keÀer lekeÀveerkeÀer iejerye osMeeW kesÀ efueS GHe³egkeÌle keÌ³eebs veneR nw?

6. uesKekeÀ kesÀ DeeOeej Hej ceveg<³e keÀe Oejleer kesÀ Heéfle J³eJenej kewÀmee nesvee ®eeefnS?

7. Oejleer kesÀ DeveJejle Mees<eCe keÀe oes<eer keÀewve nw?

8. Yeejle ceW efkeÀleveer mebmLeeSB Òejleer efoJeme' yevee jner nQ?

9. Yeejle kesÀ osneleeW ceW nce Deye keÌ³ee ues pee jns nQ?

10. ueesieeW ceW He³ee&JejCe kesÀ Heéfle Glmeen kewÀmes Hewoe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw?

75


efJeJes®eveelcekeÀ ÒeMve ë1. ceemkeÀes meccesueve ceW Oejleer keÀes mebjef#ele jKeves kesÀ mecyevOe ceW keÌ³ee He´mleeJe Heeefjle ngS nQ?

2. uesKekeÀ kesÀ DeeOeej Hej ceveg<³e efkeÀme He´keÀej Oejleer keÀe keÀmeeF& yevekeÀj GmekeÀe yeueelkeÀej keÀjlee pee jne nw?

3. `Oejleer efoJeme' kesÀ GHeue#³e ceW efkeÀme He´keÀej kesÀ meceejesneW keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee pee jne nw Deewj uesKekeÀ Dev³eefkeÀme He´keÀej kesÀ meceejesneW keÀes peesæ[ves keÀer yeele keÀnlee nw?

4. uesKekeÀ kesÀ DeeOeej Hej meceejesn Deewj ieesef<"³eeB keÀneB nesveer ®eeefnS Deewj keÌ³eebs?

Hee" ceW He´³egkeÌle GHemeie& SJeb He´l³e³e(i) GHemeie&

GHemeie& cetue Meyo Meyo

1. De ö ®etkeÀ = De®etkeÀ2. De ö meerefcele = Demeerefcele3. efJe ö kesÀefvêle = efJekesÀefvêle4. He´ ö Je®eve = He´Je®eve5. efJe ö Yeeie = efJeYeeie6. meJe& ö DeefOekeÀ = meJee&efOekeÀ7. meced ö j#eCe = mebj#eCe8. meced ö meeOeve = mebmeeOeve9. GHe ö Jeeme = GHeJeeme

(ii) He´l³e³e

cetue Meyo He´l³e³e Meyo

1. efJe%eeve ö FkeÀ = Jew%eeefvekeÀ2. efJe®eej ö FkeÀ = Jew®eeefjkeÀ3. veerefle ö FkeÀ = veweflekeÀ4. meY³e ö lee = meY³elee5. melJe ö FkeÀ = meeeflJekeÀ6. DeefOekeÀ ö DebMe = DeefOekeÀebMe7. jepe ö meer = jepemeer8. meec³e ö Jeeoer = meec³eJeeoer9. meHeÀue ö lee = meHeÀuelee

76


Meyo-DeLe&1. K³eeefle ö He´efmeefà2. He´efleefveefOelJe ö DeiegJeeF&3. iewj-meec³eJeeoer ö DemeceepeJeeoer4. Jew®eeefjkeÀ ö efJe®eejeW keÀer5. DeeO³eeeflcekeÀ ö F&MJejer³e %eeve mes mecyevOeer6. HeeefjefmLeeflekeÀer ö He³ee&JejefCekeÀ7. Jemleg efmLeefle ö ceenewue8. Depetyee ö DeveesKee9. vegmKee ö HeÀecet&uee (lejerkeÀe)10. peefìue ö keÀef"ve11. Deesn-Heesn ö Meesj-Mejeyee12. Deceue ö He´³eesie13. Dee»eve ö yegueevee14. mlegY³eb ö vecemkeÀej keÀjlee ntB15. Heeo mHeMe& ö HewjeW keÀes ítvee16. #ecemJe ö #ecee keÀjW17. Yeesie efueHmee ö He´³eesie keÀjves keÀer ueeuemee18. meeBPee ö meyekeÀe19. DeveJejle ö ueieeleej20. GHeJeeme ö Je´le21. Yeespe ö Keevee22. meJe&$e ö meye peien23. YeeW[er ö yeometjle24. DeefOekeÀebMe ö p³eeoelej25. osneleeW ö ieeBJeeW26. efJekesÀefvêle ö peien-peien HewÀueer

77


(xi) GHeYeeskeÌleeJeeo keÀer mebmke=Àefle(Òees. M³eecee®ejCe ogyes)

[e@. Òesceuelee Yemeerve

Òees. M³eecee®ejCe ogyes Debleje&äêr³e K³eeefle kesÀ Je=ÊelJeJesÊee Deewj meceepeJew%eeefvekeÀ Les~ FvekeÀe pevce meved 1922 ceW efmeJeveer,ceO³eÒeosMe ceW ngDee~ FvneWves veeieHegj efJeMJeefJeÐeeue³e mes jepeveerefle efJe%eeve ceW yeer. S, Dee@veme& efkeÀ³ee leLee ceeveJe-efJe%eeve ceW Heer.S®e.[er.keÀer GHeeefOe ÒeeHle keÀer~ DeejcYe mes ner uesKeve ceW ©ef®e nsves kesÀ keÀejCe FvneWves efJeefYevve He$e-Heef$ekeÀeDeeW keÀs efueS efueKevee Meg© keÀj efo³eeLee, efpeveceW nbme, efJeMeeue Yeejle Deewj cee@[^ve efjJ³et pewmeer Heef$ekeÀeSB Meeefceue nQ~

Òees. M³eecee®ejCe ogyes kesÀ DeejeqcYekeÀ DeO³e³eve DeeefoJeeefme³eeW Hej Les, efpevekesÀ efJekeÀeme ceW GvneWves ienjer ©ef®e ueer~ Yeejleer³e ûeeceeWkesÀ met#ce DeO³e³eve kesÀ DeûeCeer kesÀ ªHe ceW GvnW ncesMee ³eeo efkeÀ³ee peeSiee~ Yeejle kesÀ Fme ÒecegKe meceepe Jew%eeefvekeÀ keÀer Debleje&<ìêr³e Hen®eevemeved 1955 ceW] Fbef[³eve efJeuespe' veecekeÀ HegmlekeÀ kesÀ ÒekeÀeMeve mes yeveer~ Yeejle keÀer pevepeeefle³eeW Deewj ûeeceerCe mecegoe³eeW Hej efueKeer FvekeÀerHegmlekesbÀ yeæ[s Deeoj mes Heæ{er peeleer nQ~ meceepe-HeefjJele&ve Deewj JewkeÀeefmekeÀ meceepeMeeñe kesÀ #es$e ceW FvekeÀer DeveskeÀ j®eveeSB GuuesKeveer³e nQ,efpevekeÀe ³etjesHeer³e Yee<eeDeeW keÀs DeefleefjkeÌle leermejer ogefve³ee keÀer keÀF& Yee<eeDeeW ceW Yeer DevegJeeo nes ®egkeÀe nw~

Òees. ogyes ves efnvoer Deewj Debûespeer ö oesveeW Yee<eeDeeW ceW meceeve DeefOekeÀej Deewj ieefle mes efueKee~ efnvoer meeefnl³e ceW Yeer GvekeÀer©ef®e Leer Deewj Jes Yeejle kesÀ keÀF& Meer<e&mLe mecceeveeW keÀer ÒeJej meefceefle³eeW mes pegæ[s jns~ efnvoer ceW GvekesÀ ÒekeÀeMeve nQö mece³e Deewj mebmke=Àefle,ceeveJe Deewj mebmke=Àefle, HejcHeje, Fefleneme-yeesOe Deewj mebmke=Àefle, efMe#ee, meceepe Deewj YeefJe<³e, meb¬eÀceCe keÀer Heeræ[e~ HejcHeje, Fefleneme-yeesOeDeewj mebmke=Àefle' Hej %eeveHeer" ves FvnW cetefle&osJeer HegjmkeÀej mes mecceeefvele efkeÀ³ee~ Fve HegmlekeÀeW kesÀ DeefleefjkeÌle Fbef[³eve efJeuespe' Deewj Fbef[³eepe®eWefpebie efJeuespes' Òees. ogyes keÀer Ssmeer meMekeÌle j®eveeSB nQ efpeveceW FvneWves Yeejleer³e ûeeceeW keÀer efmLeefle Deewj mecem³eeDeeW Hej yeejerkeÀer mes efueKee~

Òees. ogyes jeäêr³e efJekeÀeme mebmLeeve, cemetjer kesÀ Òee®ee³e&, Yeejleer³e G®®e-DeO³e³eve mebmLeeve, efMeceuee kesÀ efveosMekeÀ, peccetefJeMJeefJeÐeeue³e kesÀ kegÀueHeefle Yeer jns, peneB FvneWves DeHeveer Mew#eefCekeÀ SJeb ÒeMeemeefvekeÀ #ecelee keÀer íeHe íesæ[er~ meb³egkeÌle jep³e mebIe kesÀSefMe³ee-HewefmeefHeÀkeÀ efJekeÀeme kesÀvê kesÀ efJeMes<e HejeceMe&oelee keÀs ªHe ceW keÀe³e& keÀjves kesÀ meeLe-meeLe Jes Yeejleer³e meeceeefpekeÀ efJekeÀeme DevegmebOeeveHeefj<eo kesÀ jeäêr³e HewÀuees Yeer jns~ efJeefYevve meeefnefl³ekeÀ, meeceeefpekeÀ SJeb Debleje&äêr³e #es$eeW ceW DeHeves mepe&veMeerue J³eeqkeÌlelJe keÀe Heefj®e³e osvesJeeues Fme cevemJeer keÀe meved 1996 ceW efveOeve nes ie³ee~

efveyebOe keÀe meejebMe`GHeYeeskeÌleeJeeo keÀer mebmke=Àefle' Meer<e&keÀ efveyebOe ceW Òees. M³eecee®ejCe ogyes ves Deepe kesÀ Yeejleer³e meceepe keÀer yeoueleer mees®e Deewj

peerJeve-Mewueer keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee nw~ yeoueleer peerJeve-Mewueer kesÀ ®eueles Deepe keÀe J³eeqkeÌle GHeYeeskeÌlee nes ie³ee nw, pees ve³es-ve³es GlHeeoeWkesÀ Heerís efvejblej Yeeie jne nw~ Jen ve³eer-ve³eer JemlegDeeW keÀer ÒeeeqHle keÀes megKe keÀnves ueiee nw~ FmekeÀe HeefjCeece ³en ngDee nw efkeÀ Fve meYeerve³es GlHeeoeW keÀer ÒeeefHle kesÀ efueS nesæ[ ce®e ie³eer nw Deewj ceeveJe DeHeveer ceeveJelee YetuekeÀj ³eb$eJeled nes ie³ee nw~

uesKekeÀ kesÀ Devegmeej GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle ves Fleves Hewj Hemeej efue³es nQ efkeÀ keÀesF& Yeer lespe Gmemes Deítlee veneR jne~ jes]peceje&kesÀ keÀece Deeves Jeeueer ìgLeHesmì, meeyegve, lesue, MesefJebie ¬eÀerce Deeefo JemlegDeeW ceW Fleveer efJeefJeOelee Dee ie³eer nw efkeÀ GHeYeeskeÌlee Yeew®ekeÀ-mee jn

78


ie³ee nw~ keÀesF& ìgLeHesmì veerce kesÀ iegCeeW mes YejHetj nw, efkeÀmeer ceW ueeQie lesue keÀer megj#ee nw Deewj keÀesF& oeBleeW keÀes ceesleer pewmee ®ecekeÀeruee yeveeveskeÀer ieejbìer oslee nw~ Fmeer ÒekeÀej ve³es-ve³es DeekeÀej ÒekeÀej Deewj efJeMes<eleeDeeW mes ³egkeÌle ìgLeye´Me Yeer yeepeej ceW Glej jns nQ~ meeyegve lesue DeewjHejHeÌ³etce Yeer Fme nesæ[ ceW Heerís veneR nQ~ yeæ[er-yeæ[er mebHeefÊe³eeB lejn-lejn kesÀ iegCeeW mes ³egkeÌle meeyegveeW keÀer yeewíej mes GHeYeeskeÌlee keÀes mejeyeesjkeÀj jner nQ~ efJeosMeeW mes cebiee³es ie³es HejHeÌ³etce Oevee{d³e Jeie& keÀer ceefnueeDeeW keÀer [^sefmebie ìsyeue keÀer MeesYee yeæ{eles nQ~ cebnies meewvo³e& ÒemeeOeveeWkeÀe He´³eesie Deewj efce$e Jeie& ceW Gvemes mebye× ®e®ee&Sb GvekeÀer Òeefleÿe keÀe met®ekeÀ yeveleer nQ~

ceefnueeSb ner veneR, Deye Heg©<e Yeer efJeueeefmelee meeceûeer keÀe GHeYeeskeÌlee nes ie³ee nw~ Henues Heg©<eeW keÀer meewvo³e& meeceûeer meeyegveDeewj lesue lekeÀ ner meerefcele Leer, Hejvleg Deye DeeHeÌìj MesJe, keÀesueesve, HejHeÌ³etce keÀs meeLe-meeLe cebnieer Ieefæ[³eeB, ye´eb[s[ keÀHeæ[s, cebnies petles YeerGvekeÀer GHeYeeskeÌlee met®eer ceW Meeefceue nes ie³es nQ~ HewÀMeve Mees Deewj meeQo³e& Òeefle³eesefieleeDeeW ves Fme GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle keÀes yeæ{eJee efo³eenw~ mebieerle keÀe Deevevo G"eves keÀs efueS cebnies mes cebnies c³etef]pekeÀ efmemìce yeepeej ceW GHeueyOe nw~ ìsueerefJepeve keÀe yeepeej Deye yuewkeÀ Sb[JneFì kesÀ meerefcele oe³ejs mes efvekeÀuekeÀj jbieerve ìer.Jeer., Hueepecee ìer.Jeer. lekeÀ HengB®e ie³ee nw~ keÀcH³etìj DeeJeM³ekeÀlee kesÀ efueS veneR, DeHeveernwefme³ele kesÀ efoKeeJes kesÀ efueS Yeer Kejeros peeles nQ; ³es Òeefleÿe ef®endve yeve ie³es nQ~ Deepe J³eeqkeÌle yeerceej Heæ[ves Hej yeæ[s DemHeleeueeW ceWFmeefueS peelee nw efkeÀ Heeb®e efmeleeje DemHeleeueeW ceW Fueepe keÀjevee GmekeÀer Òeefleÿe keÀe met®ekeÀ nes ie³ee nw~ uesKekeÀ keÀe keÀLeve nw efkeÀ DeyeYeejle ceW Yeer Jen efmLeefle Dee mekeÀleer nw, peye efJeosMeeW keÀer lejn ³eneB Yeer ueesie cejves kesÀ yeeo DeHeves Debeflece mebmkeÀej Deewj efJeÞeece kesÀ efueSDeHeveer-DeHeveer DeeefLe&keÀ nwefme³ele kesÀ efnmeeye mes DeeueerMeeve keÀye´W yeveJeeves ueieW~ Ssmeer efmLeefle DeHeveer meeceeefpekeÀ Deewj DeeefLe&keÀ Òeefleÿe keÀenem³eeHeo efoKeeJee ner nw, efkeÀvleg Ssmee nes jne nw~

Fme GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle kesÀ Òemeej keÀe cegK³e keÀejCe ³en nw efkeÀ Deepe keÀe J³eeqkeÌle efoiYe´efcele nes ie³ee nw~ DebOeevegkeÀjCekeÀer ÒeJe=efÊe ves GmekeÀer mees®e Deewj ef®ebleve-Òeef¬eÀ³ee keÀes KeesKeuee yevee efo³ee nw~ HeefM®eceer DevegkeÀjCe keÀs keÀejCe nce DeHeves meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eeWDeewj ceev³eleeDeeW keÀes Yetueles pee jns nQ~ Deeies yeæ{ves Deewj otmejeW keÀes veer®ee efoKeeves keÀer nesæ[ ceW nceejs meeceeefpekeÀ yebOeve {erues Heæ[les peejns nQ~ Fmemes mJeeLe&Hejlee Deewj DeelceJe´WÀêer³elee yeæ{ jner nw~ uesKekeÀ Deeieen keÀjlee nw efkeÀ ³eefo nce mJemLe HejbHejeDeeW keÀes íesæ[keÀj kesÀJeueDebOeevegkeÀjCe ceW ueies jns lees Heleve keÀe jemlee otj veneR nw~

cegK³e efJe®eej-efyebog1. Oeerjs-Oeerjs mece³e yeoue jne nw Deewj Gmeer kesÀ meeLe ceveg<³e keÀer peerJeve-Mewueer Yeer yeoue jner nw~2. ³en ve³eer peerJeve-Mewueer GHeYeeskeÌleeJeeoer oMe&ve mes ÒeYeeefJele nw~3. ve³es-ve³es GlHeeo yeepeej ceW Glej jns nQ Deewj ceveg<³e ]peªjle yes]pe©jle, ®eens Deve®eens Fve GlHeeoeW keÀe iegueece yeve jne nw~4. Yeejle ceW Fme GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle keÀs Òemeej kesÀ keÀF& keÀejCe nQ efpeveceW cegK³e nQõ

keÀ. HeefM®eceer mebmke=Àefle keÀe DebOeevegkeÀjCeKe. HejbHejeDeeW keÀe DeJecetu³eveie. DeHeveer mebmke=Àefle kesÀ Òeefle DeemLee ceW efvejblej keÀceerIe. efJe%eeHeve SJeb Òe®eej kesÀ Dev³eev³e meeOeveeW keÀe HewÀueeJe

5. Deepe DeeJeM³ekeÀlee nw efkeÀ ceeveJeer³e cetu³eeW keÀe Òe®eej-Òemeej nes, nce mJemLe ÒeeflemHeOee& keÀer Deesj yeæ{W, ve efkeÀ efoKeeJes keÀer mebmke=ÀeflekeÀer Deesj~

6. ceveg<³e JemlegDeeW keÀe GHeYeeskeÌlee cee$e veneR Jejved DeHeveer peeleer³e mebmke=Àefle kesÀ efJekeÀeme keÀe JeenkeÀ nw Fme yeesOe keÀes peieevee DeeJeM³ekeÀnw~

7. nce yeoueles meceepe kesÀ ve³es-ve³es DeeefJe<keÀejeW keÀes DeJeM³e DeHeveeSB efkeÀvleg DeHeveer meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ veeRJe Hej efmLej jnW~

79


Deveg®íso 1 ë

Oeerjs-Oeerjs meye kegÀí yeoue jne nw~ SkeÀ ve³eer peerJeve-Mewueer DeHevee Je®e&mJe mLeeefHele keÀj jner nw~ GmekesÀ meeLeDee jne nw SkeÀ ve³ee peerJeve-oMe&ve-GHeYeeskeÌleeJeeo keÀe oMe&ve~ GlHeeove yeæ{eves Hej ]peesj nw ®eejeW Deesj~ ³en GlHeeoveDeeHekesÀ efueS nw, DeeHekesÀ Yeesie kesÀ efueS nw, DeeHekesÀ megKe keÀs efueS nw~ `megKe' keÀer J³eeK³ee yeoue ie³eer nw~ GHeYeesie-Yeesie ner megKe nw~ SkeÀ met#ce yeoueeJe Dee³ee nw ve³eer efmLeefle ceW~ GlHeeo lees DeeHekesÀ efueS nw, Hej DeeHe ³en Yetue peelesnQ efkeÀ peeves-Devepeeves Deepe kesÀ ceenewue ceW DeeHekeÀe ®eefj$e Yeer yeoue jne nw~ Deewj DeeHe GlHeeo keÀes meceefHe&le nesles peejns nQ~

ÒeMve 1. uesKekeÀ Deepe keÀer yeoueleer peerJeve-Mewueer kesÀ efJe<e³e ceW keÌ³ee keÀn jne nw?GÊej ë uesKekeÀ keÀe cele nw efkeÀ Deepe keÀer peerJeve-Mewueer GHeYeeskeÌleeJeeo mes ÒeYeeefJele nw~ Òel³eskeÀ #es$e ceW ve³es-ve³es GlHeeo J³eeqkeÌle keÀes

Ye´ce ceW [eue jns nQ~ ceveg<³e keÀe oe³eje DeeJeM³ekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDeeW mes Deeies yeæ{keÀj Deejece Deewj efJeueeefmelee lekeÀ HewÀueleepee jne nw~ FmeefueS GmekesÀ efueS megKe keÀer HeefjYee<ee yeoue ie³eer nw~ Henues peneB jesìer, keÀHeæ[e Deewj cekeÀeve keÀer cetueYetleDeeJeM³ekeÀleeSb HeekeÀj J³eeqkeÌle DeHeves DeeHekeÀes megKeer ceevelee Lee, Deepe GmekeÀe megKe efJeueeefmelee keÀer meeceefûe³eeB pegìeves lekeÀ peeHengB®ee nw~ yeepeej ceW jespe Glejlee SkeÀ ve³ee GlHeeo J³eeqkeÌle ceW Gmes Heeves keÀer ueeuemee peieelee nw Deewj Gmes HeekeÀj Jen DeHevesDeeHekeÀes megKeer J³eefkeÌle³eeW keÀer ÞesCeer ceW mecePeves ueielee nw~ uesefkeÀve Fme GHeYeeskeÌlee megKe keÀer ÒeeeqHle ceW Jen peeves-Devepeeves FmekesÀÒeefle Flevee meceefHe&le nes peelee nw efkeÀ GmekeÀe oeme yeve peelee nw~

ÒeMve 2. GlHeeo lees DeeHekesÀ efueS nw, Hej DeeHe ³en Yetue peeles nQ efkeÀ peeves-Devepeeves Deepe kesÀ ceenewue ceW DeeHekeÀe ®eefj$eYeer yeoue jne nw Deewj DeeHe GlHeeo keÀes meceefHe&le nesles pee jns nQõFme keÀLeve keÀe DeeMe³e mHeä keÀerefpeS~

GÊej ë Fme keÀLeve keÀs ceeO³ece mes uesKekeÀ J³eeqkeÌle keÀer mees³eer ngF& ®eslevee keÀes peieevee ®eenlee nw~ yeepeej ceW Deeves Jeeues efvele ve³es GlHeeoeWmes DeekeÀef<e&le neskeÀj J³eeqkeÌle GvnW Kejerolee ®euelee nw, ®eens Jen GmekeÀer DeeJeM³ekeÀlee nes ³ee veneR~ JemlegDeeW keÀer efJeefJeOeleeDeewj efJe%eeHeveeW keÀer jbieerveer keÀs ÒeYeeJe ceW DeekeÀj Deepe kesÀ ceveg<³e keÀer mees®e yeoue ie³eer nw Deewj Jen GlHeeoeW DeLeJee JemlegDeeWkeÀe iegueece nes ie³ee nw~ GlHeeoeW DeLeJee leLeekeÀefLele megKeeW keÀer ÒeeeqHle keÀer DebOeeOegbOe oewæ[ ceW Jen DeHeves ®eefj$e keÀe meb³ece SJeb¢æ{lee Kees jne nw~ ³en SkeÀ ÒekeÀej keÀer ceeveefmekeÀ HejeOeervelee nw efkeÀ ceveg<³e kesÀ efueS JemlegDeeW keÀer cenÊee yeæ{ ie³eer nw, ®eeefjef$ekeÀiegCe ieewCe nes ie³es nQ~

ÒeMve 3. GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle kesÀ Òe®eej-Òemeej ceW efJe%eeHeve keÀer YetefcekeÀe Hej ÒekeÀeMe [eefueS~GÊej ë Deepe keÀe ³egie efJe%eeHeve keÀe ³egie nw~ J³eeHeejer DeHeves GlHeeoeW kesÀ Òe®eej kesÀ efueS efJe%eeHeveeW keÀe meneje ueslee nw~ ³es efJe%eeHeve

HeesmìjeW DeLeJee meæ[keÀ kesÀ efkeÀveejs ueies nesef[¥ie kesÀ ªHe ceW Yeer nes mekeÀles nQ Deewj DeKeyeejeW ³ee He$e-Heef$ekeÀeDeeW ceW íHeJeekeÀjYeer efkeÀmeer Jemleg keÀe Òe®eej Deece pevelee lekeÀ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ jespeceje& keÀer peªjleeW keÀer ®eerpeeW keÀer DeveskeÀ efJeMes<eleeDeeWkeÀes jsKeebefkeÀle keÀjkesÀ GvnW Fme ªHe ceW Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ GHeYeeskeÌlee keÀe ceve Devee³eeme ner nj Jemleg keÀes KejeroveskeÀs efueS ueeueeef³ele nes G"lee nw~ Gme Hej legje& ³en nw efkeÀ efJe%eeHeveoelee DeHeves GlHeeoeW keÀes Deewj DeekeÀ<e&keÀ SJeb efyekeÀeTyeveeves kesÀ efueS efmevescee-efmeleejeW keÀe DeeÞe³e ueslee nw Deewj GHeYeeskeÌlee Gme Jemleg kesÀ meeLe pegæ[s Gve efmeleejeW keÀs DeekeÀ<e&Ce ceWyebOee Gve GlHeeoeW keÀes Kejeroves kesÀ efueS yeskeÀeyet nes G"lee nw, ®eens Jen ieesje yeveeves keÀer ¬eÀerceW neW, jbie ªHe efveKeejves Jeeuesmeeyegve DeLeJee J³eeqkeÌlelJe keÀes mebJeejves Jeeues lejn-lejn kesÀ ef[]peeFveoej keÀHeæ[s~

80


efÒebì ceeref[³ee kesÀ meeLe-meeLe ¢M³e ceeref[³ee keÀer Yeer GHeYeeskeÌleeJeeoer mebmke=Àefle kesÀ Òe®eej-Òemeej ceW efJeMes<e YetefcekeÀe nw~

ÒeMve 4. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes GvekesÀ mener DeLe& kesÀ meeLe efceueeFSõJe®e&mJe JeeleeJejCepeerJeve-Mewueer DeefOekeÀejceenewue peerJeve peerves keÀe {bie

ÒeMve 5. efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW keÀe Heo¬eÀce "erkeÀ keÀerefpeSõ1. peerJeve-Mewueer ve³eer SkeÀ Je®e&mJe DeHevee keÀj jner nw mLeeefHele~

Meg× ë SkeÀ ve³eer peerJeve-Mewueer DeHevee Je®e&mJe mLeeefHele keÀj jner nw~2. efmLeefle ve³eer ceW met#ce SkeÀ yeoueeJe nw Dee³ee~

Meg× ë ve³eer efmLeefle ceW SkeÀ met#ce yeoueeJe Dee³ee nw~

ÒeMve 6. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ efJeueesce Meyo yeleeFSö1. Oeerjs-Oeerjs ö peuoer-peuoer2. met#ce ö mLetue3. Meg× ö DeMeg×4. Debeflece ö ÒeLece

Deveg®íso 2.

nce meebmke=ÀeflekeÀ DeeqmceleeDeeW keÀer yeele efkeÀleveer ner keÀjW, HejbHejeDeeW keÀe DeJecetu³eve ngDee nw, DeemLeeDeeW keÀe#ejCe ngDee nw~ keÀæ[Jee me®e lees ³en nw efkeÀ nce yeewef×keÀ oemelee mJeerkeÀej keÀj jns nQ, HeefM®ece kesÀ meebmke=ÀeflekeÀ GHeefveJesMeyeve jns nQ~ nceejer ve³eer mebmke=Àefle DevegkeÀjCe keÀer mebmke=Àefle nw~ nce DeeOegefvekeÀlee kesÀ Pet"s Òeefleceeve DeHeveeles pee jns nQ,Òeefleÿe keÀer DebOeer ÒeeflemHeOee& ceW pees DeHevee nw Gmes KeeskeÀj íodce DeeOegefvekeÀlee keÀer efiejHeÌle ceW Deeles pee jns nQ~ mebmke=ÀeflekeÀer efve³eb$eCe MeefkeÌle³eeW kesÀ #eerCe nes peeves kesÀ keÀejCe nce efoiYe´efcele nes jns nQ~ nceeje meceepe ner Dev³e efveoxefMele nesleepee jne nw~ efJe%eeHeve Deewj Òemeej kesÀ met#ce leb$e nceejer ceeveefmekeÀlee yeoue jns nQ~ GveceW mecceesnve keÀer MeefkeÌle nw,JeMeerkeÀjCe keÀer Yeer~

ÒeMve -1. HejbHejeDeeW kesÀ DeJecetu³eve mes uesKekeÀ keÀe keÌ³ee leelHe³e& nw?GÊej ë HejbHejeiele Yeejleer³e mebmke=Àefle ves meowJe ceveg<³e keÀes Oew³e&, meb³ece, meefn<Ceglee Deewj ceeveJelee keÀe ceeie& efoKee³ee nw~ FvneR iegCeeW

keÀes peerJeve ceW GleejkeÀj J³eefkeÌle DeHeves J³eeqkeÌlJe keÀes Gvvele Deewj ®eefj$e keÀes ¢æ{ yeveelee Dee³ee nw~ ³es iegCe meceepe keÀer veeRJe nQ efpeve Hej ceeveJelee keÀer cepeyetle Fceejle Keæ[er nesleer nw~ efkeÀvleg Deepe keÀe meceepe HeefM®ece mebmke=Àefle keÀe DebOeevegieeceer nes ie³ee nw~ Gvveefle Deewj efJekeÀeme kesÀ ve³es-ve³es jemles DeHeveeves ®eeefnS efkeÀvleg FmekeÀe DeLe& DeHeveer Oegjer mes GKeæ[ peevee keÀoeefHe veneR nw~ Deepe keÀe ceveg<³e Gvveefle Deewj HejbHeje kesÀ yeer®e meblegueve yeveekeÀj ®eueves keÀer DeHes#ee #eefCekeÀ legefä kesÀ meeOeveeW keÀes DeHevee jne nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ Hegjeveer HejbHejeSb ìtì jner nQ, GvekeÀe cenÊJe meceeHle nes jne nw Deewj Pet"er Òeefleÿe leLee efoKeeJes keÀer mebmke=Àefle DeHeveer peæ[W pecee jner nw~

81


ÒeMve-2 `nceejer ve³eer mebmke=Àefle DevegkeÀjCe keÀer mebmke=Àefle nw' Fme JeekeÌ³e keÀe DeeMe³e mHeä keÀerefpeS~GÊej ë nceeje osMe Oece&, mebmke=Àefle Deewj me®®eefj$elee keÀe DeûeCeer osMe jne nw~ ³eneB Yeesie keÀer DeHes#ee l³eeie, F&<³ee& Deewj Ie=CeeW keÀer DeHes#ee

Òesce Deewj YeeF&®eejs keÀer YeeJevee keÀes cenÊJeHetCe& mLeeve efo³ee ie³ee nw efkeÀvleg Deye ³egJee Heeræ{er keÀer DeeBKeW HeeM®eel³e mebmkeÀefle keÀer®ecekeÀ-ocekeÀ mes Fleveer ®eeQefOe³ee ie³eer nQ efkeÀ Gmes DeHeves osMe keÀer mebmke=Àefle Deewj efJe®eejOeeje ceW efHeíæ[eHeve efoKeeF& osves ueieenw~ efHe´bì Deewj FuewkeÌìêefvekeÀ ceeref[³ee kesÀ yeæ{les HeÝeeJe kesÀ keÀejCe Deepe keÀer Heeræ{er efvele ve³eer JemlegDeeW keÀer Deesj DeekeÀef<e&le neskeÀjGvnW DebOeeOegbOe DeHevee jner nw~ ìer.Jeer. Deewj Fbìjvesì keÀer ogefve³ee keÀs ve³es-ve³es DevegYeJe Gmes Fleveer lesæpeer mes Gme Deesj KeeR®ejns nQ efkeÀ efJeJeskeÀ yegefà keÀes íesæ[keÀj kesÀJeue DebOeevegkeÀjCe keÀer jerefle ®eue efvekeÀueer nw~

ÒeMve-3 GHeYeeskeÌlee mebmke=Àefle keÀe Òemeej Yeejle ceW keÌ³eeW nes jne nw ?GÊej ë peerJeve ceW meYeer ÒekeÀej keÀs YeeweflekeÀ megKeeW keÀes Heeves keÀer ueeuemee meoe meJe&oe mes ceveg<³e kesÀ Ëo³e ceW efJeÐeceeve jner nw~ peerJeve

keÀs meYeer megKe ceveg<³e keÀes DeekeÀef<e&le keÀjles nQ Deewj Jen GvnW Heeves kesÀ efueS efvejblej Òe³elveMeerue jnlee nw~ meceepe ceW ÒeefleefÿleJ³eeqkeÌle keÀe opee& Yeer GvneR keÀes efceuelee nw pees Delegu³e Oeve SsMJe³e& keÀs mJeeceer nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ Deye Yeejle ceW Yeer efJeosMeeWkeÀer osKee-osKeer GlHeeo keÀe cenÊJe yeæ{ jne nw~ DeYeer lekeÀ pees Yeejleer³e DeHeveer meebmke=ÀeflekeÀ Oejesnj Deewj G®®elej ceeveJeer³ecetu³eeW keÀs Òeefle Òeefleye× Deewj ieewjJeeeqvJele Les, Jes Deye HeefM®ece mebmke=Àefle keÀs ÒeYeeJe keÀes ûenCe keÀj jns nQ~

efJe%eeHeve, Òe®eej-leb$e kesÀ efJemleej Deewj JewMJeerkeÀjCe (Globalisation) ves GHeYeeskeÌlee-mebmke=Àefle keÀes Deewj Yeer yeæ{eJee efo³eenw~ nj #es$e ceW Deeles efvele ve³es GlHeeo ceveg<³e keÀes GvnW Heeves kesÀ efueS ueue®eeles nQ~ SkeÀ otmejs mes p³eeoe Heeves keÀer nesæ[ ceWJ³eeqkeÌle peerJeve keÀer me®®eeF& mes otj efveje-GHeYeeskeÌleeJeeoer yevelee pee jne nw~

ÒeMve- 4 efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ DeLe& mHeä keÀerefpeSõDeefmcelee ö Hen®eeve,DeJecetu³eve ö cetu³eeW ceW keÀceer Deevee~DeemLee ö efJeMJeeme~#ejCe ö #e³e nesvee, ve<ì nesvee~#eerCe ö keÀcepeesj Heæ[ peevee~efoiYeéfcele ö efveefo&ä ceeie& Yetuevee,mecceesnve ö DeekeÀ<e&Ce, ceesefnle keÀj uesvee,JeMeerkeÀjCe ö JeMe ceW keÀj uesvee~GHeYeeskeÌlee ö JemlegDeeW keÀe GHeYeesie keÀjves Jeeuee

ÒeMve - 5. efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW keÀe Heo¬eÀce "erkeÀ keÀerefpeSõ1. ve³eer nceejer mebmke=Àefle DevegkeÀjCe mebmke=Àefle keÀer nw~

nceejer ve³eer mebmke=Àefle DevegkeÀjCe keÀer mebmke=Àefle nw~2. efve³eb$eCe MeefkeÌle³eeW kesÀ mebmke=Àefle keÀer #eerCe nes peeves kesÀ keÀejCe efoiYeéfcele nes jns nQ nce~

mebmke=Àefle keÀer efve³eb$eCe MeefkeÌle³eeW kesÀ #eerCe nes peeves kesÀ keÀejCe nce efoiYeéfcele nes jns nQ~3. nw MeefkeÌle GveceW mecceesnve keÀer, JeMeerkeÀjCe Yeer keÀer~

GveceW mecceesnve keÀer MeefkeÌle nw, JeMeerkeÀjCe keÀer Yeer~

82


ÒeMve - 6. Fve MeyoeW kesÀ Meg× ªHe efueefKeSõ meebefm¬eÀleerkeÀ ö meebmke=ÀeflekeÀ meJeerkeÀej ö mJeerkeÀej yeewefOekeÀ ö yeewef×keÀ MekeÌleer ö MeefkeÌle ÒeefleMìe ö Òeefleÿe

Deveg®íso 3.meceepe ceW JeieeX keÀer otjer yeæ{ jner nw, meeceeefpekeÀ mejeskeÀejeW ceW keÀceer Dee jner nw~ peerJeve-mlej keÀe ³en yeæ{lee

Deblej Dee¬eÀesMe Deewj DeMeebefle keÀes pevce os jne nw~ pewmes-pewmes ³en efoKeeJes keÀer mebmke=Àefle HewÀuesieer, meeceeefpekeÀ DeMeebefleYeer yeæ{sieer~ nceejer meebmke=ÀeflekeÀ Deefmcelee keÀe Ûeme lees nes ner jne nw, nce Pet"er legefä kesÀ leelkeÀeefuekeÀ ue#³eeW keÀe HeeríekeÀj jns nQ~ ce³ee&oeSB ìtì jner nQ, veweflekeÀ ceeveob[ {erues Heæ[ jns nQ~ J³eeqkeÌle-JeWÀefêkeÀlee yeæ{ jner nw, mJeeLe& HejceeLe& HejneJeer nes jne nw~ Yeesie keÀer DeekeÀeb#eeSB Deemeceeve keÀes ít jner nQ~ efkeÀme efyevog Hej ©kesÀieer ³en oewæ[?

ÒeMve -1 meceepe ceW JeieeX keÀer yeæ{leer otjer kesÀ efkeÀve otjieeceer ÒeYeeJeeW keÀer Deesj uesKekeÀ mebkesÀle keÀj jne nw?GÊej ë ³en SkeÀ meeJe&Yeewce SJeb meeJe&keÀeefuekeÀ leL³e nw efkeÀ peye-peye meceepe ceW G®®e SJeb efvecve Jeie& keÀe Deblej yeæ{e nw, Gmeves Demeblees<e

SJeb Dee¬eÀesMe keÀes pevce efo³ee nw~ OeefvekeÀeW Üeje efJeefYevve DeJemejeW Hej efkeÀ³es ie³es DeHeves SsMJe³e& kesÀ ÒeoMe&ve mes ceO³e SJeb efvecveJeie& ceW GlHevve F&<³ee& keÀe YeeJe GveceW OeefvekeÀeW kesÀ Òeefle efJejesOe SJeb efJeêesn keÀes GlHevve keÀjlee nw~ Ssmeer efmLeefle efkeÀmeer Yeer meceepekesÀ efueS keÀec³e veneR nw keÌ³eeWefkeÀ Fmemes SkeÀ Deesj lees meeceeefpekeÀ Gvveefle ceW DeJejesOe GlHevve neslee nw Deewj otmejer Deesj meceepekeÀe veweflekeÀ DeeOeej Yeer keÀcepeesj Heæ[ peelee nw~

ÒeMve -2 `nce Pet"er legefä kesÀ leelkeÀeefuekeÀ ue#³eeW keÀe Heeríe keÀj jns nQ' Fme JeekeÌ³e keÀe DeLe& mHeä keÀerefpeS~GÊej ë Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀs Devegmeej peerJeve ceW meblees<e keÀe yengle cenÊJeHetCe& mLeeve nw~ nceejer mebmke=Àefle kesÀ Devegmeej meblees<e-Oeve peerJeve

keÀs meYeer OeveeW ceW meJeexHeefj nwöieesOeve' iepeOeve, yeeefpeOeve, Deewj jleve Oeve Keeve~peye DeeJes meblees<e Oeve, meye Oeve Oetefj meceeve~~

efkeÀvleg Deepe keÀe ceveg<³e meebmeeefjkeÀ megKe-megefJeOeeDeeW keÀes meJeexHeefj ceevekeÀj GvekeÀer ÒeeeqHle kesÀ efueS Flevee ueeueeef³ele nes G"enw efkeÀ peerJeve kesÀ cetueYetle mel³e (DeebleefjkeÀ meblees<e) keÀes YetuekeÀj YeeweflekeÀ meHeÀuelee ceW ner megKe Deewj meblees<e keÀes {tb{ves ueieenw~ ³es meYeer peerJeve keÀs Deel³ebeflekeÀ mel³e ve neskeÀj leelkeÀeefuekeÀ DeLeJee #eefCekeÀ ue#³e nw, Fmes Deepe kesÀ ceveg<³e ves Yeguee efo³eenw~ peye lekeÀ ceveg<³e Fme mel³e kesÀ Òeefle peeie©keÀ veneR neslee, leye lekeÀ Jen JeemleefJekeÀ megKe DeLeJee HetCe& meblees<e keÀes ÒeeHle veneRkeÀj mekeÀlee~

ÒeMve - 3 efvecveefueefKele MeyoeW keÀs oes-oes meceeveeLeea Meyo yeleeFSõDee¬eÀesMe ö iegmmee, Demeblees<eJ³eeqkeÌle ö ceveg<³e, ceeveJeDeekeÀeb#ee ö F®íe, ueeuemeeDeemeceeve ö ieieve, DeekeÀeMe

83


ÒeMve - 4 efvecveefueefKele JeekeÌ³eesb keÀe Heo¬eÀce "erkeÀ keÀerefpeSõ1. otjer nw jner yeæ{ JeieeX keÀer meceepe ceWMeg× ë meceepe ceW JeieeX keÀer otjer yeæ{ jner nw~2. Heerís nQ efJejeì kesÀ efJekeÀeme jns nQ GÎsM³eMeg× ë efJekeÀeme kesÀ efJejeì GÎsM³e Heerís nì jns nQ~

DeY³eemeeLe& ÒeMveõ1. `SkeÀ ve³eer peerJeve-Mewueer DeHevee Je®e&mJe mLeeefHele keÀj jner nw~ GmekesÀ meeLe Dee jne nw SkeÀ ve³ee peerJeve-oMe&ve-

GHeYeeskeÌleeJeeo keÀe oMe&ve' ö Fme keÀLeve keÀe DeeMe³e mHeä keÀerefpeS~2. `yeerceej Heæ[ves Hej HeeB®e efmeleeje DemHeleeueeW ceW peeFS~ megKe-megefJeOeeDeeW Deewj De®ís Fueepe kesÀ DeefleefjkeÌle

³en DevegYeJe keÀeHeÀer mece³e lekeÀ ®e®ee& keÀe efJe<e³e Yeer jnsiee' uesKekeÀ keÀe ³en keÀLeve keÀneB lekeÀ mel³e nw, leke&ÀoerefpeS~

3. `Deepe meeceble yeoue ie³es nw, meecebleer mebmke=Àefle keÀe cegneJeje yeoue ie³ee nw' õ uesKekeÀ kesÀ Fme keÀLeve keÀermeceer#ee keÀerefpeS~

4. `efJe%eeHeve Deewj Òemeej kesÀ met#ce leb$e nceejer ceeveefmekeÀlee yeoue jns nQ~ GveceW mecceesnve keÀer MeefkeÌle nw, JeMeerkeÀjCekeÀer Yeer' Fme keÀLeve kesÀ meboYe& ceW efJe%eeHeveeW kesÀ peerJeve Hej ÒeYeeJe keÀer ®e®ee& keÀerefpeS~

5. `mebmke=Àefle keÀer efve³eb$eCe MeefkeÌle³eeW kesÀ #eerCe nes peeves kesÀ keÀejCe nce efoiYe´efcele nes jns nQ~'õFme keÀLeve ceWuesKekeÀ kesÀ ceve keÀer keÀewve-meer Heeræ[e J³ekeÌle nes jner nw?

6. `GHeYeeskeÌlee mebmke=Àefle nceejer meeceeefpekeÀ veeRJe keÀes ner efnuee jner nw' uesKekeÀ kesÀ Fme keÀLeve kesÀ HeefjÒes#³e ceWDeepe kesÀ GHeYeeskeÌleeJeeoer oMe&ve keÀes mHeä keÀerefpeS~

7. efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ DeLe& yeleeFSõÒeefleÿe, Je®e&mJe, met#ce, GHeYeeskeÌlee, DeJecetu³eve, ÒeeflemHeOee&, mecceesnve, JeMeerkeÀjCe~

8. efvecveefueefKele MeyoeW keÀes efnvoer Meyo keÀesMe kesÀ DeeOeej Hej ¬eÀceevegmeelej efueefKeSõOeerjs, ve³eer, megKe, DeJecetu³eve, Meg×, keÀue, iebYeerj, GHeYeeskeÌlee, ®egveewleer, YeefJe<³e~

9. efvecveefueefKele JeekeÌ³eeW keÀe Heo¬eÀce "erkeÀ keÀerefpeSõ1. yeepeej Heæ[e nw Yeje meeceefûe³eeW mes efJeueeefmelee keÀer~2. Ieesj DeHeJ³e³e meerefcele mebmeeOeveeW nceejs keÀe nes jne nw~

3. efnuee jner nw keÀes ner nceejer meeceeefpekeÀ veeRJe GHeYeeskeÌlee mebmke=Àefle~

84


(xii) Yee<ee, yeesueer Deewj He³ee&JejCe(DevegHece efceÞe)

[e@. ceveerjece ³eeoJe

uesKekeÀ Heefj®e³eDevegHece efceÞe peer megHeéfmeà meeefnl³ekeÀej YeJeeveerHe´meeo efceÞe peer kesÀ megHeg$e nQ~ FvekeÀe pevce 5 petve 1948 keÀes JeOee& (ceneje<ì^)

ceW ngDee~ DeeHeves efouueer efJeMJeefJeÐeeue³e kesÀ efnvot keÀeuespe mes meved 1969 ceW mebmke=Àle mes Sce.S. Hejer#ee GÊeerCe& keÀer Deewj leYeer mes uesKevekeÀe³e& HeéjcYe keÀj efo³ee~ FvekeÀer 16-17 efjHeesì&me leLee HegmlekesbÀ He´keÀeefMele nes ®egkeÀer nQ~ FveceW mes `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye', `jepemLeevekeÀer jpele yetBoW', èfceÆer ye®eeDeeW Deevoesueve', èf®eHekeÀes Deevoesueve' Deeefo HećegKe nQ~ `nceeje He³ee&JejCe' veecekeÀ SkeÀ yeæ[er efjHeesì& keÀeDeeHeves mebHeeove efkeÀ³ee nw~ meved 1977 mes DeeHe He³ee&JejCe Deewj meeceeefpekeÀ keÀe³ees¥ mes efvejvlej pegæ[s ngS nQ~ mebHeéfle DeeHe ieeBOeer-MeebefleHeéfle<"eve, veF& efouueer ceW meef®eJe kesÀ Heo Hej keÀe³e&jle nQ~ He³ee&JejCe kesÀ #es$e ceW meJeex®®e mecceeve Fbefoje ieeBOeer He³ee&JejCe HegjmkeÀej' (YeejlemejkeÀej) mes mecceeefvele nes ®egkesÀ nQ~ ³es keÀef"ve yeele keÀes mejue {bie mes keÀnves kesÀ DeY³eemeer nQ~ efnvoer ceW ieÐe keÀes DeveeJeM³ekeÀ ªHe meskeÀef"ve yeveeves kesÀ DeeHe efJejesOeer nQ~

uesKe keÀe meejebMe Deewj HeéfleHeeÐe`Yee<ee, yeesueer Deewj He³ee&JejCe' uesKe ceW uesKekeÀ ves Yee<ee Deewj yeesueer kesÀ Devlej keÀes yeleeles ngS Gve Yee<ee efvecee&leeDeeW Hej J³ebi³e

efkeÀ³ee nw pees DeHeves osMe, meceepe, Yetieesue, mebmke=Àefle keÀes peeves efyevee ner Yee<ee-efJekeÀeme keÀer yeele keÀjles nQ~ Yee<ee keÀsJeue `pegyeeve' veneR,ceve Deewj ceeLee Yeer nw~ SkeÀ yeæ[s mecegoe³e keÀe ceve Deewj ceeLee pees DeHeves DeemeHeeme kesÀ Deewj otj kesÀ mebmeej keÀes osKeves-HejKeves-yejleveskeÀe mebmkeÀej DeHeves ceW menpe mebpees ueslee nw~ ³es mebmkeÀej yengle kegÀí Gme meceepe keÀer efceÆer, Heeveer, nJee ceW DebkegÀefjle nesles nQ, Heueles-yeæ{lesnQ Deewj ³eefo GveceW mes kegÀí cegjPeeles Yeer nQ lees GvekeÀer metKeer HeefÊe³eeB JeneR efiejleer nQ, Gmeer efceÆer ceW Keeo yeveleer nQ~ Fme Keeo, ³eeveerDemeHeÀuelee keÀer "eskeÀjeW kesÀ DevegYeJe mes Yeer meceepe kegÀí ve³ee meerKelee nw~ uesefkeÀve keÀYeer-keÀYeer kegÀí ueesieeW keÀe ceeLee DeHeveer Yee<ee Yeer yeoueleenw efpemes yegefàpeerJeer Yeer YeeBHe veneR Heeles~ efnvoer Yee<ee DeHeveer yeesefue³eeW mes Deueie TB®es Hej yew"sieer ³ee Fve meyekeÀe Deueie-Deueie nesles ngSYeer mecelee keÀe, meceevelee keÀe opee& nw~ FmekesÀ efueS nceveW DeHeveer pegyeeve ner veneR, ceeLee Yeer yeouee nw~ efpemekesÀ keÀejCe efnvoer Yee<ee ceWefHeíues 50-60 yejmeeW ceW ve³es MeyoeW keÀer Hetjer yeejele DeeF& nw Deewj efJekeÀeme' Meyo ogune yevee nw~ Fme Meyo ves He³ee&JejCe kesÀ meeLe yeæ[eDeveLe& efkeÀ³ee nw~ efJekeÀeme Meyo ves ceeLee yeouee~ ve³es ceeLes ves osMe kesÀ efJekeÀeme keÀe pees ve³ee vekeÌMee yevee³ee, GmeceW p³eeoelej FueekesÀ efHeíæ[s'Meyo kesÀ jbie ceW jbie ieS~ nce ³en Yeer Yetue ieS efkeÀ èfHeíæ[s' FueekeÀeW keÀer mecHevvelee mes, JeveeW mes, KeefvepeeW mes, ueewn-De³emkeÀ mes osMekeÀs DeiegDee ceeve efue³es ie³es efnmmes kegÀí efìkesÀ mes efoKeles nQ~

kegÀí cegùerYej ueesie osMe kesÀ nj Debie keÀe efJekeÀeme keÀjves ceW pegìs nQ~ ieéce-efJekeÀeme lees "erkeÀ yeeue-efJekeÀeme, ceefnuee-efJekeÀeme meyekeÀgí ueeFve ceW nQ~ DeHeves meceepe keÀes mecePes efyevee ner GmekesÀ efJekeÀeme ceW DeodYegle meJe&mecceefle nw~ meYeer jepeveweflekeÀ oue, meYeer mejkeÀejW,meYeer mebmLeeSb ieJe& mes efJekeÀeme kesÀ keÀece ceW ueieer nQ~ efJekeÀeme keÀer Fme veF& Deceerj Yee<ee ves SkeÀ veF& jsKee KeeR®eer nwö iejeryeer keÀer jsKee~uesefkeÀve Fme jsKee keÀes KeeR®eves Jeeues mecHevve ueesieeW keÀer iejeryeer oMe&veer³e nw efkeÀ GvekeÀer leceece keÀesefMeMeW jsKee keÀs veer®es jnves JeeueeW keÀer mebK³eeceW keÀceer ueeves kesÀ yeoues Gmes ueieeleej yeæ{eleer pee jner nw~

85


He³ee&JejCe keÀer Yee<ee Yeer efYevve veneR nw~ meved 1980 mes Dee"-ome yejme lekeÀ Hetjs osMe ceW meeceeefpekeÀ JeeefvekeÀer' veecekeÀ ³eespevee®eueer~ ³eefo Fme Meyo keÀe ³eespevee keÀe mebyebOe ieeBJe kesÀ Jeve mes nw lees ceª HeósMe ceW Deepe Yeer DeejCe (DejC³e mes yevee Meyo) nQ, ieeBJekesÀ Jeve pees osJeer kesÀ veece Hej íesæ[s peeles nQ~ ueesie DeesjCeeW mes SkeÀ eflevekeÀe Yeer veneR G"eles~ DekeÀeue kesÀ mece³e ceW ner FvekeÀes Keesuee peeleenw~ Fve JeveeW keÀer jKeJeeueer Þeàe-efJeMJeeme keÀjlee jne nw~

SkeÀ ³eespevee osMe keÀer yebpej Yetefce kesÀ efJekeÀeme keÀer DeeF& Leer uesefkeÀve 300 keÀjesæ[ ©He³es Ke®e&ves kesÀ yeeo Yeer yebpej keÀer yebpejjner Yetefce~ efHeÀj ³eespevee ner mecesì ueer ieF&~ leepeer ³eespevee nw peueeiece #es$e efJekeÀeme keÀer~ ³en Debie´speer kesÀ Jee@ìjMes[ [sJeueHeceWì keÀe efnvoerªHe nw~ Fmemes efpevekeÀes ueeYe efceuesiee, Jes ueeYeeLeea' keÀnueeles nQ, ³etpeme& ie´gHe keÀe meerOee DevegJeeo GHe³eesiekeÀÊee& mecetn' Yeer ³eneB nw~ otmejerlejn efceÆer Deewj Heeveer kesÀ Kesue keÀes kegÀí næpeej yejme mes mecePeves Jeeuee meceepe nw~ efnceHeele mes ueskeÀj jsleerueer DeeBOeer ceW Heeveer keÀe keÀece,leeueeyeeW keÀe keÀece keÀjves Jeeues iepeIejeW keÀe efkeÀlevee yeæ[e mebie"ve Keæ[e efkeÀ³ee ie³ee nesiee? Fmes veF& mebmLeeSb Deewj mejkeÀejW mecePe veneRHeeleer~ Deepe keÀer Yee<ee peueeiece #es$e efJekeÀeme keÀes celm³eHeeueve mes nesves Jeeueer Deeceoveer ceW yeoueleer nw~ Fmeer lejn veefo³eeW keÀs Heeveer mesefyepeueer yeveeves keÀer mees®e neefvekeÀejkeÀ nw~ peye mecegê leìer³e #es$eeW ceW Yetpeue yeæ[s Hewceeves Hej Keeje nesves ueiesiee, leye veefo³eeW keÀer YetefcekeÀekeÀe cenÊJe %eele nesiee~

Yee<ee Yeer DeHeveer ogªnlee, efkeÌue<ìlee mes Keejer nes ieF& nw leLee DeHeves ner DeeBieve ceW efJemLeeefHele neskeÀj HejeF& yeve jner nw~

J³eeK³ee1. ``Yee<ee ³eeveer kesÀJeue peerYe, `pegyeeve' veneR~ Yee<ee ³eeveer ceve Deewj ceeLee Yeer~ SkeÀ keÀe veneR, SkeÀ yeæ[s mecegoe³e

keÀe ceve Deewj ceeLee pees DeHeves DeemeHeeme kesÀ Deewj otj kesÀ mebmeej keÀes osKeves-HejKeves-yejleves keÀe mebmkeÀej DeHeves ceWmenpe mebpees ueslee nw~ ³es mebmkeÀej yengle kegÀí Gme meceepe keÀer efceÆer, Heeveer, nJee ceW DebkegÀefjle nesles nQ, Heueles-yeæ{lesnQ Deewj ³eefo GveceW mes kegÀí cegjPeeles Yeer nQ lees GvekeÀer metKeer HeefÊe³eeB JeneR efiejleer nQ, Gmeer efceÆer ceW Keeo yeveleernQ~ Fme Keeo, ³eeveer DemeHeÀuelee keÀer "eskeÀjeW kesÀ DevegYeJe mes Yeer meceepe kegÀí ve³ee meerKelee nw~''

meboYe& ë He´mlegle ieÐeebMe Þeer DevegHece efceÞe Üeje efueefKele uesKe ``Yee<ee, yeesueer Deewj He³ee&JejCe'' mes GodOe=le nw~He´mebie ë Fme ieÐeebMe cebs DevegHece efceÞe peer ves Yee<ee' Meyo keÀes HeefjYeeef<ele keÀjles ngS GmeceW mebmkeÀejeW keÀes Yeer peesæ[e nw~ Yee<ee keÀe ceve-

ceefmle<keÀ mes Deìtì mebyebOe nw pees SkeÀ yeæ[s mecegoe³e kesÀ mebmkeÀejesb mes pegæ[e ngDee nw~ mebmeej keÀes mecePeves-HejKeves keÀe yeesOe efpemeceve-ceefmle<keÀ mes neslee nw GmekeÀe mebyebOe Yee<ee Deewj mebmkeÀejeW mes Yeer pegæ[e ngDee nw~

J³eeK³ee ëuesKekeÀ ves Yee<ee-Jew%eeefvekeÀeW kesÀ o=ef<ìkeÀesCe mes nìkeÀj `Yee<ee' keÀer HeefjYee<ee keÀjles ngS keÀne nw efkeÀ Yee<ee keÀsJeue peerYe, pegyeevemes G®®eeefjle OJeefve-mecetn veneR nw DeefHeleg JekeÌlee keÀe ceve Deewj ceefmle<keÀ Yeer nw~ ³en ceve-ceefmle<keÀ SkeÀ J³eefkeÌle keÀe ner veneRnw DeefHeleg SkeÀ yeæ[s ceeveJe-mecegoe³e keÀe nw~ ³en ceve-ceefmle<keÀ DeHeves ceW Ssmes mebmkeÀej mebpees ueslee nw efkeÀ J³eefkeÌle DeHeves DeemeHeemekesÀ ner veneR Jejved otj keÀs mebmeej keÀes Yeer osKeves-HejKeves-mecePeves-yejleves keÀer #ecelee HeéHle keÀj ueslee nw~ ³es mebmkeÀejDeefOekeÀlej Gme meceepe keÀer efceÆer, Heeveer, nJee ceW DebkegÀefjle nesles nQ, Heueles-yeæ{les nQ pees ncebs peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀer jenHej ues peeles nQ efkeÀvleg ³eefo GveceW mes kegÀí cegjPeeles Yeer nQ lees GvekeÀer metKeer efvejeMe-DemeHeÀue HeefÊe³eeB JeneR efiejkeÀj Keeo yeveleernQ Deewj HeewOeebs keÀer GJe&je MeefkeÌle keÀes yeæ{eleer nw~ ³en Keeo Yeues ner nceejer DemeHeÀuelee keÀer "eskeÀjeW kesÀ DevegYeJeeW keÀes leepeekeÀjW, Gvemes Yeer meceepe keÀes efMe#ee efceueleer nw~ J³eefkeÌle efiej-efiejkeÀj ner G"vee meerKelee nw~ DemeHeÀueleeDeeW kesÀ yeer®e mes meHeÀueleeHeéHle keÀjlee nw~ uesKekeÀ Gve J³eefkeÌle³eeW kesÀ ceve-ceefmle<keÀ mes Yeer meeJeOeeve jnves keÀer efMe#ee oslee nw efpevekeÀe ceefmle<keÀ Yee<eeYeer yeoue oslee nw Deewj yegefàpeerJeeW keÀes Helee lekeÀ veneR ®euelee nw keÌ³eeWefkeÀ ³en meye HeefjJele&ve Oeerjs-Oeerjs neslee nw~ FmeerefueS uesKekeÀ

86


ves Gve Yee<ee-efvecee&leeDeeW Hej J³eib³e efkeÀ³ee nw pees DeHeves osMe, meceepe, Yetieesue, mebmke=Àefle keÀes peeves efyevee ner Yee<ee-efJekeÀeme keÀekeÀe³e& keÀjves keÀe {eWie j®e jns nQ~

efJeMes<eëö 1. Yee<ee keÀe DeeefJe<keÀej Heéwæ{ mebmke=Àefle keÀe Heefj®ee³ekeÀ nw~ 2. meceeme-Mewueer, J³eib³eelcekeÀ Mewueer leLee He´leerkeÀ Mewueer keÀe megboj efveoMe&ve nQ~ Hegjeves, meæ[s-ieues efJe®eej Yeer Keeo keÀer YeeBefle GHe³eesieer nQ~ 3. DeHeveer DemeHeÀuelee keÀer "eskeÀjeW kesÀ DevegYeJe mes Yeer efMe#ee uesves keÀer yeele keÀner ieF& nw~ 4. lelmece MeyoeJeueer keÀer yenguelee mebmke=Àleefve<" Mewueer keÀs meceerHe nw efHeÀj Yeer DeLe&-ieńCe ceW ogªnlee veneR nw~ Deleë keÀef"ve yeele keÀes Yeer mejue {bie mes keÀne ie³ee nw~

2. `ùesefkeÀve Deepe lees nceejer Yee<ee ner Keejer nes ®eueer nw~ efpeve mejue, menpe Meyo keÀer OeejeDeeW ceW Jen ceer"er yeveleerLeer, Gve OeejeDeeW keÀes efyeukegÀue veerjme, yeveeJeìer, He³ee&JejCeer³e, HeeefjefmLelekeÀ pewmes MeyoeW mes yeebOee pee jne nw~ JenDeHeves ner Deebieve ceW HejeF& yeve jner nQ~''

meboYe&ë HetJe&Jeled~

He´mebieë uesKekeÀ veefo³eeW kesÀ mJeeYeeefJekeÀ ªHe mes mecegê cebs meceeiece keÀes Gef®ele ceeveles ngS keÀnlee nw efkeÀ ³eefo veefo³eeW kesÀ He´Jeen keÀesefJeÐegle yeveeves kesÀ efueS jeskeÀe ie³ee lees mecegê leìer³e #es$eeW ceW Yetpeue yeæ[s Hewceeves Hej Keeje nesves ueiesiee~ Fmeer lejn ³eefo Yee<eekesÀ mejue, menpe He´³eesie keÀes efkeÌue<ìlee, ogªnlee kesÀ yeeBOeeW mes jeskeÀe ie³ee lees Yee<ee ceW Yeer KeejeHeve Dee peeSiee~ Yee<ee mejue,menpe Meyo keÀer OeejeDeeW ceW ner ceer"er jn mekeÀleer nw~ Yee<ee keÀes ke=Àef$ece, veerjme, efkeÌue<ì, ogªn MeyoeW mes yeebOevee Ssmee nernesiee efkeÀ DeHevee Yeer Heje³ee mee ueieves ueiesiee~ ceele=Yee<ee keÀer lejn mepeerJe Heeræ{er-oj-Heeræ{er efJekeÀefmele Yee<ee Yeer veerjme, yeveeJeìerneskeÀj Ssmeer ueiesieer pewmes DeHeves ner Iej kesÀ DeeBieve ceW efJemLeeefHele nes jner nw~ Jen DeHeves ner DeeBieve ceW HejeF& yeve jner nw~

Deleë uesKekeÀ keÀe mHe<ì o=ef<ìkeÀesCe nw efkeÀ keÀef"ve yeele keÀes mejue {bie mes keÀnvee ®eeefnS~ ieÐe keÀes DeveeJeM³ekeÀ ªHe mes keÀef"veveneR yeveevee ®eeefnS~

efJeMes<eëö 1. o=<ìeble-Mewueer keÀe He´³eesie Gef®ele He´leerle neslee nw~2. Meyo-ªHeer OeejeDeeW ceW ªHekeÀ DeuebkeÀej oMe&veer³e nw~3. uesKekeÀ Yee<ee kesÀ menpe-mejue He´³eesie kesÀ He#eOej nQ~4. uesKekeÀ keÀes Keso nw efkeÀ efnvoer Yee<ee DeHeves ner osMe, Iej, Deebieve ceW HejeF& nw~

ueIetÊejelcekeÀ ÒeMveHe´Mve 1. Yee<ee Deewj yeesueer keÀe Deblej mHe<ì keÀerefpeS?GÊej ë efnvoer Yee<ee DeHeveer yeesefue³eeW mes Deueie opex Hej, Gvvele, efJekeÀefmele neskeÀj Yee<ee yeve ieF&~ yeesueer pegyeeve nw Deewj Yee<ee ceve-

ceefmle<keÀ nw~He´Mve 2. DemeHeÀue J³eefkeÌle³eeW kesÀ ®eefj$e Yeer He´sjCeeoe³eer nes mekeÀles nQ~ efJe®eej keÀerefpeS?GÊej ë pewmes mebmkeÀej yengle kegÀí Gme meceepe keÀer efceÆer, Heeveer, nJee ceW DebkegÀefjle nesles nQ, Heueles-yeæ{les nQ Deewj ³eefo Gvecesb mes kegÀí

cegjPeeles Yeer nwb lees GvekeÀer metKeer HeefÊe³eeB JeneR efiejleer nw, Gmeer efceÆer ceW Keeo yeveleer nQ~ Fme Keeo, ³eeveer DemeHeÀuelee keÀer"eskeÀjeW kesÀ DevegYeJe mes ner meceepe kegÀí ve³ee meerKelee nw~ Gmeer lejn DemeHeÀue J³eefkeÌle³eeW keÀs ®eefj$e mes Yeer J³eefkeÌle kegÀí meerKeleenw~

87


He´Mve 3. efJekeÀeme keÀs Jele&ceeve cee@[ue ves Yeejleer³e meeceeefpekeÀ efJe<ecelee keÀer KeeF& keÀes Deewj DeefOekeÀ ienje efkeÀ³ee nw~efJe®eej keÀerefpeS?

GÊej ë efJekeÀeme kesÀ keÀece ceW meYeer jepeveweflekeÀ oue, meYeer mejkeÀejW, meYeer mebmLeeSB SkeÀcele nQ~ efJekeÀeme keÀer veF& Deceerj Yee<ee ves SkeÀveF& `iejeryeer keÀer jsKee' KeeR®eer nw pees iejeryeer keÀer jsKee keÀes ueieeleej yeæ{eleer pee jner nw~

He´Mve 4. `Yeejle kesÀ efJekeÀeme keÀe jemlee ieeBJe mes neskeÀj iegpejlee nw~'GÊej ë ieeBOeer peer keÀe ³en keÀLeve mel³e nw, keÌ³eeWefkeÀ Yeejle ieeBJeebs ceW yemelee nw~ ieeBJeeW kesÀ efJekeÀeme kesÀ efyevee Yeejle keÀe efJekeÀeme DemecYeJe

nw~He´Mve 5. Yee<ee Keejer nes ®eueer nw~ leelHe³e& mHe<ì keÀerefpeS?GÊej ë menpe, mejue MeyoeW keÀe He´Jeen ner efkeÀmeer Yee<ee keÀes ceer"e yeveelee nw~ veerjme, yeveeJeìer ªHe Gmes Keeje keÀj oslee nw~

DeeMe³e mHeä keÀerefpeSõHe´Mve 1. Fme jsKee keÀes KeeR®eves Jeeues mecHevve ueesieeW keÀer iejeryeer lees osefKeS efkeÀ GvekeÀer leceece keÀesefMeMeW jsKee kesÀ veer®es

jnves JeeueeW keÀer mebK³ee ceW keÀceer ueeves kesÀ yeoues Gmes ueieeleej ye{eleer pee jner nw~

GÊej ë efJekeÀeme kesÀ Jele&ceeve cee@[ue ves Yeejleer³e meeceeefpekeÀ efJe<ecelee keÀer KeeF& keÀes Deewj DeefOekeÀ ienje efkeÀ³ee nw~

He´Mve 2. DeHeveer Yee<ee DeHeves ner DeeBieve ceW efJemLeeefHele nesleer nw, Jen DeHeves ner Deebieve ceW HejeF& yeve jner nw~GÊej ë efpeve mejue, menpe Meyo keÀer OeejeDeeW mes Jen ceer"er yeveleer Leer, Gve OeejeDeeW keÀes veerjme, yeveeJeìer, He³ee&JejCeer³e, HeeefjefmLelekeÀ

pewmes MeyoeW mes yeebOee pee jne nw, FmeefueS DeHeveer Yee<ee DeHeves ner DeeBieve ceW efJemLeeefHele nes jner nw, Jen DeHeves ner DeebieveceW HejeF& yeve jner nw~

2. Meg× ªHe efueefKeSõ(i) yejele ö yeejele(ii) ueeYeLeea ö ueeYeeLeea(iii) efvejme ö veerjme(iv) veoer³eeb ö veefo³eeB(v) efyeuekegÀue ö efyeukegÀue

3. GHemeie& Deewj He´l³e³e yeleeF³esGHemeie&

(i) DeveLe& = Deved + DeLe&(ii) Deveefievele = Deved + efieveleHe´l³e³e(i) Deelceer³e = Deelcee + F&³e(ii) He³ee&JejCeer³e = He³ee&JejCe + F&³e(iii) HeefjefmLeeflekeÀ = HeefjefmLeefle + FkeÀ

88


4. MeyoeW kesÀ DeLe& yeleeFS(i) HeéflemHeOee& ö Heéfle³eesefielee, nesæ[(ii) ce©HeósMe ö jsefiemleeve(iii) efnleieńer ö ueeYeeLeea(iv) celme³e ö ceíueer

5. efJeueesce Meyo yeleeFS(i) iejeryeer ö Deceerjer(ii) mecHevve ö efJeHevve(iii) efJeMJeeme ö DeefJeMJeeme

6. oes-oes He³ee&³eJee®eer yeleeFS(i) Heeveer = peue, veerj(ii) nJee = HeJeve, ye³eej, meceerj(iii) Jeve = pebieue, GHeJeve, GÐeeve(iv) veoer = meefjlee, leefìveer

7. mebefOe efJe®íso keÀerefpeS(i) SkeÀeOe = SkeÀ + DeeOe(ii) Hegve®e&efJe´Àle = Hegveë + ®eefJe´Àle(iii) ueeYeeLeea = ueeYe + DeLeea(iv) MeyoeJeueer = Meyo + DeeJeueer(v) efvejekeÀej = efveë + DeekeÀej(vi) peueeiece = peue + Deeiece(vii) veerjme = efveë + jme

8. JeekeÌ³eeW keÀes Meg× keÀerefpeS~ (keÀes<"keÀ ceW Megà ªHe nQ)1. nce efJekeÀefmele nes ieS nw~ (nce efJekeÀefmele nes ®egkesÀ nQ)2. ueesieeW kesÀ Yeer keÀeve Keæ[e veneR nes Heeles~ (ueesieeW kesÀ Yeer keÀeve Keæ[s veneR nes Heeles)

3. cegùer Yej kegÀí ueesie Hetjs osMe keÀe efJekeÀeme keÀjves ceW pegì ieS~ (kegÀí cegùerYej ueesie Hetjs osMe keÀe efJekeÀeme keÀjves ceW pegì ieS)

4. keÀ®eje MeyoeW keÀe {sj ueieer nw~ (keÀ®eje MeyoeW keÀe {sj ueiee nw)

5. GmekeÀer meejer Yee<ee yebpej ner Lee~ (GmekeÀer meejer Yee<ee yebpej ner Leer)

89


2. êgle Jee®eve Deewj yeesOeve

(i) efvece&uee ë Òesce®ebo

õ[e@. Òesceuelee Yemeerve

Òesce®ebo ë meeefnefl³ekeÀ Heefj®e³e

Òesce®ebo efnvoer meeefnl³e kesÀ Gve ÒeieefleMeerue uesKekeÀeW ceW mes nQ, efpevneWsves Yeejle kesÀ peve-peerJeve keÀes efvekeÀì mes osKee Deewj GvekeÀermecem³eeDeeW ceW Hew"keÀj GvnW Hetjer iebYeerjlee Deewj F&ceeveoejer mes DeHeves meeefnl³e ceW Gleeje~ GvekeÀer ¢efä cegK³eleë Yeejle kesÀ efveOe&ve ûeeceerCeJeie& Hej jner Deewj Gmeer kesÀ mebIe<e&HetCe& peerJeve keÀe ³eLeeleL³e DebkeÀve GvneWves efkeÀ³ee~ Òesce®evo keÀe pevce meved 1880 ceW yeveejme kesÀ meceerHeue³ener veecekeÀ ûeece ceW ngDee~ FvekesÀ efHelee Depee³eyeje³e efvecve ceO³eJeieea³e J³eeqkeÌle Les, pees [ekeÀKeeves keÀer keÌuekeÀea ceW 20 ©He³ee cenerveeJesleve Heeles Les~ FmeefueS Òesce®ebo (efHelee keÀe efo³ee veece OeveHeleje³e) keÀe ye®eHeve ienjer DeeefLe&keÀ lebieer ceW yeerlee~ Dee" Je<e& keÀer Dee³eg ceWceeB keÀe osnevle nesves Hej meewlesueer ceeB keÀs keÀ"esj J³eJenej ves GvnW ceele=mvesn mes Yeer Jebef®ele keÀj efo³ee~ peerJeve keÀer Fve efJeHejerle HeefjefmLeefle³eeWceW GvekeÀe PegkeÀeJe Heæ{ves-efueKeves keÀer Deesj ngDee~ Gme mece³e Hee"MeeueeDeeW ceW efnvoer veneR Heæ{eF& peeleer Leer~ FmeefueS Gme mece³e kesÀ Òeefme×Got& GHev³eemekeÀejeW Deewj Debûespeer GHev³eemeeW kesÀ Got& DevegJeeoeW keÀes GvneWves Ketye Heæ{e~ mJe³eb Òesce®ebo ves keÀne nwõ `oes leerve Je<eeX ceW ceQvesmewkeÀæ[eW ner GHev³eeme Heæ{ [eues neWies... JeneR cegPes efueKeves keÀe Yeer MeewkeÀ ngDee~ ceQ efueKelee Deewj HeÀeæ[lee~ 13 Je<e& keÀer Gce´ ceW Meg© ngDeeefueKeves keÀe ³en ¬eÀce Deewj neF& mketÀue keÀer Heæ{eF& meeLe-meeLe ®eueles jns~ 15 Je<e& keÀer Gce´ ceW ngS efJeJeen Deewj efHelee keÀer ce=l³eg ves DeeefLe&keÀoyeeJe keÀes Deewj keÀme efo³ee~ DeeefLe&keÀ lebieer Deewj HeeefjJeeefjkeÀ oeef³elJeeW kesÀ yeer®e Petueles Òesce®ebo ves cewefì^keÀ Heeme keÀer Deewj meved 1899 ceWmene³ekeÀ DeO³eeHekeÀ keÀer veewkeÀjer efceueer~ meved 1908 ceW FvekeÀer Heoesvveefle ngF& Deewj Jes ceojmeeW keÀs meye ef[Hìer FbmHeskeÌìj nes ie³es~ Fme yeer®emeved 1905 ceW FvneWves Henueer Helveer keÀes íesæ[keÀj efMeJejeveer osJeer veecekeÀ efJeOeJee mes efJeJeen efkeÀ³ee, pees meeceeefpekeÀ ©efæ{³eeW Deewj HejbHejeDeeWkesÀ Òeefle GvekesÀ efJeêesn keÀe ÒeLece mebkesÀle Lee~

Òesce®evo keÀe DeejbefYekeÀ uesKeve Got& ceW Lee~ Jes Got& ceW veJeeyeje³e kesÀ veece mes efueKeles Les~ Deewj GvekeÀe Henuee keÀneveer-mebûen mees]pesJeleve' Got& ceW ner íHee~ HeeB®e keÀneefve³eeW kesÀ Fme mebûen ceW uesKekeÀ keÀe efJe<e³e mJeosMeÒesce Lee, efpemes efye´efìMe mejkeÀej ves DeeHeefÊepevekeÀ ceevekeÀjpeyle keÀj efue³ee~ meeLe ner ³en ngkeÌce Yeer ngDee efkeÀ Jes mejkeÀej keÀer Devegceefle kesÀ efyevee kegÀí ve efueKeW~ Hej Òesce®ebo kesÀ Yeerlej keÀe uesKekeÀ®egHe keÀye yew" mekeÀlee Lee~ GvneWves Deye Òesce®ebo veece mes efueKevee Meg© efkeÀ³ee~ GvekeÀer Henueer keÀneveer `cecelee' Leer pees meved 1909-10ceW `peceevee' Heef$ekeÀe ceW íHeer~ FmekesÀ yeeo Òesce®ebo keÀe uesKeve DeyeeOe ieefle mes ®euelee jne~

meeefnl³e-#es$e ceW Òesce®ebo keÀe Deeieceve Fme ¢efä mes Deewj Yeer cenÊJeHetCe& nw efkeÀ GvneWves efnvoer meeefnl³e keÀes efleefuemceer Deewj S³eejerj®eveeDeeW mes cegefkeÌle efoueekeÀj meceepeefnle keÀe J³eeHekeÀ DeeOeej Òeoeve efkeÀ³ee~ cee$e ceveesjbpeve keÀer ¢efä mes efueKes pee jns memles meeefnl³e keÀerDeHes#ee GvneWves Gme ceW peerJeve keÀer mecem³eeDeeW keÀes mLeeve efo³ee~ Menjer peerJeve keÀer DeHes#ee ûeeceerCe peerJeve kesÀ DeefOekeÀ efvekeÀì nesves kesÀ keÀejCeÒesce®ebo ves GvekeÀer mecem³eeDeeW keÀes ner cegK³e ªHe mes GYeeje~ kegÀí mece³e lekeÀ yecyeF& ceW jnves kesÀ keÀejCe Jes ceneveiej keÀer efJe<eceleeDeeW DeewjpeefìueleeDeeW keÀes Yeer Hen®eeve ie³es Les~ GvneWves ³en Yeer DevegYeJe efkeÀ³ee efkeÀ DeewÐeesefiekeÀ meY³elee Deewj HetBpeerJeeo kesÀ efJekeÀeme kesÀ HeefjCeecemJeªHeveiejeW keÀe Òemeej nesiee Deewj ieeBJe uegHle nesles peeSbies~ Fme efmLeefle mes GlHevve nesves Jeeueer mecem³eeDeeW keÀe ef®e$eCe GvekesÀ GHev³eemeeW ceW ngDee

90


nw~ ûeeceerCe peerJeve kesÀ efJeefYevve HenuegDeeW keÀe DebkeÀ GvekeÀer keÀneefve³eeW ceW efJeMes<e ªHe mes osKee pee mekeÀlee nw~ GvneWves ueieYeie 300 keÀneefve³eeBefueKeeR pees meHle mejespe, veJeefveefOe, Òesce He®eermeer, Òesce ÜeoMeer, keÀ]HeÀve, `ceevemejesJej' (Dee" Yeeie) ceW mebkeÀefuele nQ~ Òesce®ebo ves keÀye&uee,Òesce keÀer Jesoer, veecekeÀ veeìkeÀ efueKes leLee keÀF& DevegJeeo Yeer efkeÀ³es Hej GHev³eeme kesÀ lees Jes meceéì keÀns peeles nQ~

`mesJee meove' GHev³eeme ceW GHev³eemekeÀej ves meceepe keÀer Gve mecem³eeDeeW keÀes G"e³ee efpemes DeYeer lekeÀ keÀesF& uesKekeÀ ítves keÀemeenme veneR keÀj Hee³ee Lee~ FmeceW GvneWves efJeJeen-mecem³ee keÀes G"e³ee nw, peneB onspe kesÀ veece Hej nesves Jeeuee uesve-osve F&ceeveoej ceveg<³ekeÀes yesF&ceeveer Deewj efjMJeleKeesjer kesÀ efueS cepeyetj keÀjlee nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle FmeceW Oece&, peceeRoejer-ÒeLee, JesM³ee-mecem³ee Deeefo Ssmes HenuegDeeWkeÀes G"e³ee ie³ee nw, pees DeYeer lekeÀ efnvoer meeefnl³e kesÀ efueS DeveígS Les~ Òesce®ebo ves Fve cenÊJeHetCe& Deewj iebYeerj mecem³eeDeeW keÀes keÀsJeueG"e³ee ner veneR, GvnW GvekesÀ DeeoMe&HetCe& Deble keÀer Deesj Yeer HengB®ee³ee~

`ÒesceeÞece' Òesce®ebo keÀe Jen GHev³eeme nw, efpemeceW GvneWves ieeBJe kesÀ peceeRoej kesÀ Mees<eCe kesÀ efJe©× efkeÀmeeveeW keÀer peeie=le ®esleveekeÀes mJej efo³ee nw~ meecebleJeeo, HetBpeerJeeo Deewj meceepeJeeo keÀe efJeefMeä efJeJes®eve ÒesceeÞece' ceW efkeÀ³ee ie³ee nw~ peceeRoejer jep³e ceW efkeÀmeeveeWkeÀer ogjJemLee Deewj Mees<ekeÀeW kesÀ efJe©× GvekeÀe Deeboesueve Òesce®ebo keÀe ve³es meceepe keÀe mJeHve nw, pees Deeves Jeeues mece³e kesÀ efueS veeRJe kesÀHelLej kesÀ meceeve Lee~

èfvece&uee' GHev³eeme ceW Òesce®ebo ves efJeJeen-mecem³ee kesÀ Gme cenÊJeHetCe& Henuet keÀes G"e³ee nw, peneB HeefjefmLeefleJeMe SkeÀ keÀv³eekeÀe efJeJeen Gmemes Gce´ ceW efleiegves efJeOegj mes keÀj efo³ee peelee nw~ Ssmes yescesue efJeJeen mes GlHevve efJeefYevve mecem³eeDeeW kesÀ efJeefJeOe ªHeeW keÀesÒesce®ebo ves yeæ[s ÒeYeeJeelcekeÀ {bie mes Òemlegle efkeÀ³ee nw~ Fmeer ÒekeÀej GvekesÀ Jejoeve, Heéfle%ee, jbieYetefce, keÀe³eekeÀuHe, ]ieyeve, keÀce&Yetefce Deewj ieesoeveGHev³eemeeW ceW GvekeÀer ¬eÀceMeë HeefjHekeÌJe nesleer ef®ebleeOeeje keÀes osKee pee mekeÀlee nw~ GvekesÀ GHev³eemeeW ceW Meesef<ele efkeÀmeeve, cepeyetj veeefj³eeBpeeie=efle keÀer veF& keÀjJeì uesles efoKeeF& osles nQ~ `cebieuemet$e' GvekeÀe DeOetje Deewj Debeflece GHev³eeme nw~

`pees peve-meeOeejCe keÀe nw, Jen peve-meeOeejCe keÀer Yee<ee ceW efueKelee nw'õmeeefnl³e keÀer Yee<ee keÀs mebyebOe ceW J³ekeÌle efkeÀ³es ie³esÒesce®ebo kesÀ ³es efJe®eej GvekesÀ mebHetCe& meeefnl³e ceW mHeä nQ~ GvekeÀer DeejbefYekeÀ ke=Àefle³eeW ceW ³eÐeefHe efkeÌueä Got& Yee<ee keÀe Òe³eesie ngDee nw, HejOeerjs-Oeerjs GvekeÀer Yee<ee Deece Deeoceer keÀer Yee<ee kesÀ efyeukegÀue efvekeÀì efoKeeF& osleer nw~ Òesce®ebo Fme leL³e mes Heefjef®ele Les efkeÀ DeHeves meeefnl³eceW GvneWves efpeve meeceeefpekeÀ mecem³eeDeeW keÀes G"e³ee nw, GvnW peve-meeceev³e lekeÀ HengB®eeves kesÀ efueS Gmeer keÀer Yee<ee keÀe Òe³eesie keÀjvee efveleebleDeeJeM³ekeÀ nw~ Deece Deeoceer keÀer Yee<ee keÀes ueeskeÀesefkeÌle³eeB Deewj cegneJejs meÒeeCe yeveeles nQ~ Òesce®ebo kesÀ meeefnl³e ceW ueeskeÀeseqkeÌle³eeW Deewj cegneJejeWkeÀe efJeMeeue Yeb[ej osKee pee mekeÀlee nw~

JeemleJe ceW efnvoer keÀLee-meeefnl³e keÀes keÀL³e Deewj efMeuHeö oesveeW ¢ef<ì³eeW mes ve³ee Dee³eece Òeoeve keÀjves Jeeues Òesce®ebo ner nQ~DeHeves peerJeve keÀer keÀef"ve HeefjefmLeefle³eeW mes petPeles ngS GvneWves yengle kegÀí meerKee Deewj yengle Heæ{ves keÀer ueeuemee ves GvnW J³eeHekeÀ DevegYeJeefo³es~ GvneWves pees efueKee, DeHeves DevegYeJeeW mes efueKee~ Fme yeele keÀes GvekesÀ ³es Meyo mHeä keÀjles nQõùesKekeÀ pees kegÀí efueKelee nw, DeHeveerkegÀjsove mes efueKelee nw...cesjs Deboj efpeleveer kegÀjsove, leæ[Heve nesieer, Glevee ner De®íe nw~' Òesce®ebo keÀer ¢efä ceW meeefnl³e keÀe GÎsM³e kesÀJeueceveesjbpeve veneR DeefHeleg `Jen peerJeve keÀer mecem³eeDeeW Hej Yeer efJe®eej keÀjlee nw Deewj GvnW nue keÀjlee nw~' Deewj mecem³eeDeeW keÀes nue keÀjveskeÀer Òesce®ebo keÀer ¢efä ³eLeeLe&Jeeoer ve neskeÀj DeeoMeexvcegKeer ³eLeeLe&Jeeoer jner nw~ GvnW peerJeve kesÀ melHe#e Hej efJeMJeeme Lee Deewj Fmeer keÀejCeGvneWves veive ³eLeeLe&Jeeo keÀer DeHes#ee DeeoMe&-Òesefjle ³eLeeLe&Jeeo Hej yeue efo³ee~ meeefnl³e-mebyebOeer GvekeÀer ³en ¢efä GvekesÀ Fve MeyoeW ceW mHeänwõ``cegPes ³eneB keÀnves ceW efn®ekeÀ veneR efkeÀ ceQ Deewj ®eerpeeW keÀer lejn keÀuee keÀes Yeer GHe³eesefielee keÀer leguee Hej leewuelee ntB~'' ³en Òesce®ebokeÀer Fmeer meeefnl³e mebyebOeer ¢efä keÀe HeefjCeece nw efkeÀ GvekeÀer j®eveeSB mel³e, efMeJe Deewj megbojõleerveeW keÀmeewefì³eeW Hej Kejer Glejleer nQs~

91


efvece&uee ë keÀLeemeej`efvece&uee' GHev³eeme keÀe DeejbYe yeeyet Go³eYeevegueeue kesÀ Heefj®e³e mes neslee nw, pees HesMes mes JekeÀerue nQ~ GvekesÀ HeefjJeej ceW GvekeÀer

Helveer keÀu³eeCeer kesÀ DeefleefjkeÌle oes yesefì³eeB-efvece&uee Deewj ke=À<Cee leLee oes yesìs ®ebêYeeveg Deewj met³e&Yeeveg nQ~ efvece&uee GvekeÀer yeæ[er yesìer nw efpemekeÀerGce´ ueieYeie Hebên Je<e& nw~ yeeyet Go³eYeevegueeue DeHeveer Fme yeæ[er yesìer kesÀ efJeJeen kesÀ efueS keÀeHeÀer mece³e mes Òe³elveMeerue Les Deewj Deepeyeeyet Yeeue®ebê efmevne kesÀ yeæ[s Heg$e YegJeveceesnve efmevne mes yeele HekeÌkeÀer nes ie³eer nw~ efJeJeen keÀer lew³eeefj³eeB DeejbYe nesleer nQ Deewj keÀv³ee keÀsefHelee DeHeveer nwefme³ele mes yeæ{keÀj Ke®e& keÀjvee ®eenles nQ, efpememes peie nBmeeF& ve nes~ efJeJeen ceW nesves Jeeues Ke®e& keÀes ueskeÀj SkeÀ efove Go³eYeevegueeue Deewj GvekeÀer Helveer keÀs yeer®e yenme nesleer nw~ ¬eÀesOe ceW DeekeÀj DeHeveer Helveer keÀes meyekeÀ efmeKeeves kesÀ GÎsM³e mes Go³eYeevegueeue Iejíesæ[keÀj ®eues peeles nQ~ Iej mes yeenj efvekeÀueles ner Leesæ[er otjer Hej jele kesÀ DebOesjs keÀe HeÀe³eoe G"ekeÀj SkeÀ yeoceeMe DeHeveer Hegjeveer ogMceveerefvekeÀeueves kesÀ efueS Gve Hej uee"er mes Jeej keÀjlee nw Deewj GvekeÀer ce=l³eg nes peeleer nw~

efvece&uee kesÀ efHelee keÀer ce=l³eg keÀe mecee®eej megvekeÀj Deewj ³en mecePekeÀj efkeÀ efJeOeJee ceeB ueæ[keÀer kesÀ efJeJeen ceW p³eeoe Ke®e& veneRkeÀj HeeSieer, Yeeue®ebê efmevne DeHeves Heg$e keÀe efJeJeen efvece&uee mes keÀjves kesÀ efueS FvkeÀej keÀj osles nQ~ Fme JeüeeIeele mes Deenle efvece&uee keÀerceeB GmekeÀe efJeJeen cegbMeer leesleejece veecekeÀ SkeÀ JekeÀerue mes keÀj osleer nw, pees HeQleerme Je<eea³e efJeOegj Deewj leerve ueæ[keÀeW keÀs efHelee nQ~ ³eneRmes efvece&uee kesÀ peerJeve ceW ogëKeeW keÀe DeejbYe neslee nw~ DeYeer Gmeves ³eewJeve keÀer onueerpe Hej HeeBJe jKee ner nw efkeÀ DeOesæ[ Gce´ Jeeues HeeflekesÀ meeLe jnves keÀes efJeJeMe nw~ peerJeve kesÀ megKe mJeHve ìtì peeles nQ Deewj Meg© neslee nw keÀYeer ve Kelce nesves Jeeues ogëKe-ÜboeW keÀe efmeueefmeuee~³egJee Helveer keÀes efjPeeves kesÀ efueS leesleejece lejn-lejn kesÀ ³elve keÀjles nQ efkeÀvleg efvece&uee keÀYeer Gvemes Òemevve veneR jn Heeleer~ DeOesæ[ Gce´kesÀ J³eeqkeÌle mes efJeJeen keÀes DeHeveer efve³eefle ceeve, Gme Iej kesÀ meom³eeW kesÀ Òeefle DeHeves keÀle&J³e keÀe efveJee&n keÀjves ueieleer nw~

leesleejece kesÀ ceve ceW DeHeves yeæ[s Heg$e cebmeejece, pees ueieYeie efvece&uee keÀe nceGce´ nw Deewj efvece&uee kesÀ yeer®e mebyebOe keÀes ueskeÀj mebosnHeveHeves ueielee nw~ GvnW ueielee nw efkeÀ efvece&uee GvekeÀer yeæ[er Gce´ Deewj yes[ewue Mejerj mes Goemeerve neskeÀj GvekesÀ ³egJee Heg$e keÀer Deesj DeekeÀef<e&lenw Deewj Gve oesveeW keÀs yeer®e peªj keÀesF& veepee³epe mebyebOe nw~ ceve ceW ³en K³eeue Deeles ner Jes Gve oesveeW keÀes otj keÀjves kesÀ GÎsM³e mescebmeejece keÀes mketÀue kesÀ nesmìue ceW Yeleea keÀje osles nQ~ DeHeves efHelee kesÀ Fme ¬etÀj J³eJenej Deewj GvekeÀer mebosnemHeo ¢efä mes Deenle cebmeejecepeerves keÀer F®íe Kees yew"lee nw~ Jen DeHeves mJeemL³e keÀer Deesj mes ueeHejJeen nes peelee nw Deewj ®eenlee nw efkeÀ DeHeves peerJeve keÀe yeefueoeveoskeÀj efHelee Üeje ueiee³es ie³es DeHeves ceeLes kesÀ keÀuebkeÀ keÀes efceìe os~ MeejerefjkeÀ jesie Deewj ceeveefmekeÀ Heeræ[eö oesveeW efceuekeÀj GmekesÀ efueSÒeeCeIeelekeÀ efme× nesles nQ~ cebmeejece keÀer ce=l³eg kesÀ efueS efHelee Deewj meewlesueer ceelee keÀes efpeccesoej ceevekeÀj GvekeÀe otmeje yesìe efpe³eejece efJeêesnernes G"lee nw Deewj yeele-yeele Hej efHelee mes Peieæ[lee nw~ SkeÀ efove Fme Iej keÀer keÀuen mes G®eeì neskeÀj Jen Yeer DeHeves peerJeve keÀe DeblekeÀj ueslee nw~

Fme yeer®e efvece&uee SkeÀ ye®®eer keÀer ceeB yeveleer nw Deewj Iej Hej DeeF& efJeHeefÊe³eeW keÀs ÒeYeeJemJeªHe cegbMeer leesleejece DeHeves JekeÀeuelekesÀ keÀece keÀer Deesj O³eeve veneR os Heeles~ Iej ceW DeeefLe&keÀ lebieer keÀe efmeueefmeuee Meg© neslee nw~ Fmemes efvece&uee kesÀ mJeYeeJe ceW ef®eæ[ef®eæ[eHeveDee peelee nw Deewj GmekesÀ mJeYeeJe ceW Dee³ee ³en HeefjJele&ve leesleejece keÀs íesìs Heg$e efme³eejece kesÀ Òeefle keÀ"esj J³eJenej ceW HeefjCele nesleenw~ efHelee keÀer GHes#ee Deewj meewlesueer ceeB kesÀ keÀìg Je®eveeW mes Deenle ³en yeeuekeÀ SkeÀ meeOeg keÀs meeLe Yeeie peelee nw~ leesleejece Kees³es ngSHeg$e keÀes {tBæ{ves kesÀ efueS Iej mes efvekeÀueles nQ lees cenerveeW lekeÀ JeeefHeme ueewìkeÀj veneR Deeles~ ef®eblee, iejeryeer Deewj MeeskeÀ keÀs keÀejCe efvece&ueekeÀe mJeemL³e efyeieæ[ves ueielee nw Deewj Debleleë GmekeÀer ce=l³eg nes peeleer nw~

efvece&uee keÀer Fme cegK³e keÀLee kesÀ meceeveeblej ®eueves Jeeueer ieewCe keÀLee nwõmegOee Deewj [e@keÌìj efmevne keÀer keÀLee~ megOee Gve [e@keÌìjefmevne keÀer Helveer nw efpevneWves efvece&uee kesÀ efHelee keÀer ce=l³eg nesves Hej Gmemes efJeJeen keÀjves mes FvkeÀej keÀj efo³ee Lee~ SkeÀ yeej yeeleeW ner yeeleeW

92


ceW megOee keÀes, pees efvece&uee keÀer Heæ[esmeve Deewj De®íer mensueer nw, Helee ®eue peelee nw efkeÀ GmekesÀ Heefle ner Jen J³eeqkeÌle nQ, efpevneWves onspeve efceueves kesÀ keÀejCe efvece&uee mes efJeJeen veneR efkeÀ³ee Lee~ Fme yeele kesÀ efueS Jen DeHeves Heefle keÀes Ketye efOekeÌkeÀejleer nw Deewj GvnW Fme yeelekesÀ efueS jepeer keÀjleer nw efkeÀ Jen efvece&uee keÀer yenve keÀe efJeJeen DeHeves YeeF& kesÀ meeLe keÀje oW~ megOee kesÀ Fme DeHevelJe Yejs J³eJenej mesefvece&uee GmekesÀ Deewj Yeer efvekeÀì Dee peeleer nw~ SkeÀ efove megOee keÀer DevegHeeqmLeefle ceW efvece&uee GmekesÀ Iej peeleer nw lees [e@keÌìj efmevne GmekesÀvepeoerkeÀ Deeves keÀer keÀesefMeMe keÀjles nQ~ Fme yeele keÀe Helee ueieves Hej megOee [e@keÌìj efmevne keÀes HeÀìkeÀej ueieeleer nw~ Fme DeHeceeve keÀes menvee[e@keÌìj efmevne kesÀ efueS Yeejer Heæ[ peelee nw Deewj Jen Deelcenl³ee keÀj uesles nQ~ Heefle keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eeled megOee DeHeves osJej-osJejeveerkeÀs meeLe ®eueer peeleer nw Deewj efvece&uee efyeukegÀue DekesÀueer nes peeleer nw~ YetKe Deewj yeerceejer Gmes pekeÀæ[ uesles nQ~ DeHeves efvemmeej peerJeve mesJ³eekegÀue SkeÀ efove Jen ÒeeCe l³eeie osleer nw~ Fmeer mece³e meye ueesieeW keÀer ¢efä Iej kesÀ yeenj Keæ[s SkeÀ yesneue yetæ{s Hej peeleer nw, peescegbMeer leesleejece nQ~ ³eneR `efvece&uee' GHev³eeme keÀe Deble neslee nw~

ÒeMve-1 yeeyet Go³eYeevegueeue keÀewve nQ? GvneWves Iej íesæ[ves keÀe HewÀmeuee keÌ³eeW efkeÀ³ee?GÊej ë yeeyet Go³eYeevegueeue efvece&uee kesÀ efHelee nQ Deewj HesMes mes JekeÀerue~ Jen Goej ¿o³e J³eeqkeÌle nQ efpevneWves DeHeves Iej ceW keÀF& meies-

mebyebefOe³eeW keÀes DeeÞe³e efo³ee ngDee nw~ Fmeer keÀejCe De®íer Dee³e nesles ngS Yeer GvekesÀ Heeme mebef®ele Oeve keÀe DeYeeJe nw~ Heg$eerefvece&uee kesÀ efJeJeen keÀer yeele HekeÌkeÀer nesves Hej peye Meeoer Hej nesves Jeeues Ke®e& keÀe ÒeMve Dee³ee lees Go³eYeevegueeue Deewj HelveerkeÀu³eeCeer ceW lekeÀjej nes ie³eer~ ³en Jeeo-efJeJeeo Deewj leke&À-efJeleke&À Flevee yeæ{ ie³ee efkeÀ ¬eÀesOe ceW DeekeÀj Go³eYeevegueeue vesHelveer keÀes ob[ osves keÀe HeÀwmeuee efkeÀ³ee~ GvneWves efveCe&³e efue³ee efkeÀ Jes efyevee efkeÀmeer keÀes yeleeS ®eej Hebe®e efove keÀs efueS Iejíesæ[keÀj ®eues peeSbies leeefkeÀ Helveer keÀes Iej ceW GvekeÀer keÀercele Deewj cenÊJe keÀe Deboepee nes peeS~ ³ener "evekeÀj Jes efyevee efkeÀmeerkeÀes kegÀí yeleeS Iej mes efvekeÀue Heæ[s~

ÒeMve-2 yeeyet Go³eYeevegueeue keÀes efkeÀmeves ceeje Deewj keÌ³eeW?GÊej ë Helveer mes Peieæ[keÀj ¬eÀesOe ceW leceleceeS yeeyet Go³eYeevegueeue jele kesÀ DebOesjs ceW Iej mes efvekeÀue Heæ[s~ Jes mees®e jns Les efkeÀ DeHeves

keÀHeæ[s iebiee kesÀ Ieeì Hej jKekeÀj ®eej-HeeB®e efove kesÀ efueS efcepee&Hegj ®eues peeSbies~ Fmemes meye ueesieeW keÀes GvekesÀ iebiee ceW [tyepeeves keÀe efJeMJeeme nes peeSiee Deewj GvekeÀer Helveer keÀes Yeer Gvemes Peieæ[ves keÀe De®íe Keemee meyekeÀ efceuesiee~ ³en meye mees®elesngS Jes DebOesjs ceW ®eues pee jns Les efkeÀ GvnW ueiee, keÀesF& ueieeleej GvekeÀe Heeríe keÀj jne nw~ O³eeve mes osKeves Hej ceeuetce ngDeeefkeÀ Jen Menj keÀe veeceer yeoceeMe celeF& Lee, efpeme Hej leerve meeue Henues [ekesÀ keÀe cegkeÀÎcee ®euee Lee~ mejkeÀejer JekeÀerue keÀernwefme³ele mes yeeyet Go³eYeevegueeue ves Gmes leerve meeue keÀer me]pee efoueeF& Leer~ GmekeÀer me]pee keÀer DeJeefOe SkeÀ efove Henues ner KelcengF& Leer Deewj Jen Go³eYeevegueeue mes yeouee uesves keÀer efHeÀjekeÀ ceW Lee~ Deepe jeef$e kesÀ DebOesjs ceW mener DeJemej Hen®eevekeÀj Gmevesyeeyet Go³eYeevegueeue keÀer nl³ee keÀj oer~

ÒeMve-3 Yeeue®ebê efmevne ves DeHeves Heg$e keÀe efJeJeen efvece&uee kesÀ meeLe keÀjves mes FvkeÀej keÌ³eesW keÀj efo³ee?GÊej ë Go³eYeevegueeue keÀer ce=l³eg kesÀ HeM®eeled GvekeÀer Helveer keÀu³eeCeer ves Heg$eer efvece&uee kesÀ nesves Jeeues memegj Yeeue®ebê efmevne keÀes He$e

efueKekeÀj DeHeves Iej keÀer o³eveer³e DeJemLee mes DeJeiele keÀje³ee Deewj ÒeeLe&vee keÀer efkeÀ Jes HetJe&efveOee&efjle efleefLe Hej ner DeHeves Heg$ekeÀe efJeJeen efvece&uee mes nesves oW~ efkeÀvleg Yeeue®ebê ueeue®eer Fvmeeve efvekeÀues~ GvneWves Devegceeve ueiee efue³ee efkeÀ Heefle keÀer ce=l³egkesÀ HeM®eeled keÀu³eeCeer DeHeveer Heg$eer efvece&uee kesÀ efJeJeen Hej Glevee Oeve veneR os HeeSieer, efpeleveer GvneWves DeeMee keÀer Leer~ DeHevesceve keÀer ³en yeele GvneWves meerOes-meerOes lees veneR keÀner, Hej ³en keÀnkeÀj Meeoer mes FvkeÀej keÀj efo³ee efkeÀ efpeme keÀe³e& keÀe DeejbYener DecebieuekeÀejer nw, GmekeÀe Deble Yeer DeMegYe ner nesiee~ FmeefueS ³en efJeJeen oesveeW He#eeW kesÀ efnle ceW veneR nw~

93


ÒeMve-4 GHev³eeme ceW YegJeve®ebê keÀs ®eefj$e kesÀ keÀewve mes He#e nceejs meeceves mHeä nesles nQ?GÊej ë YegJeve®ebê efvece&uee' GHev³eeme keÀe Jen Hee$e nw efpemekeÀe efJeJeen efvece&uee mes nesvee le³e ngDee nw~ efvece&uee kesÀ efHelee keÀer DeekeÀeqmcekeÀ

ce=l³eg keÀs HeM®eeled YegJeve®ebê Fme efJeJeen mes FvkeÀej keÀj oslee nw keÌ³eeWefkeÀ mJe³eb Gmeer keÀs MeyoeW ceWõ``keÀneR Ssmeer peien MeeoerkeÀjJeeFS efkeÀ Ketye ©HeS efceueW~ Deewj ve mener, SkeÀ ueeKe keÀe [ewue nes, JeneB Deye keÌ³ee jKee nw~ JekeÀerue meenye jns nerveneR, yegefæ{³ee keÀs Heeme Deye keÌ³ee nesiee?'' Fme ÒekeÀej ÒeLece Heefj®e³e ceW ner YegJeve®ebê SkeÀ ueeue®eer J³eeqkeÌle kesÀ ªHe ceW Hee"keÀkesÀ meeceves Deelee nw, pees Oeveer HeefjJeej keÀer keÀv³ee keÀs meeLe efJeJeen keÀjvee ®eenlee nw leeefkeÀ Gmes Ketye Oeve efceue mekesÀ~

Fme Ieìvee keÀs yeeo GHev³eeme ceW Fme Hee$e mes Hee"keÀ keÀe Heefj®e³e De®eevekeÀ ner neslee nw~ efvece&uee keÀe efJeJeen cegbMeerleesleejece kesÀ meeLe nesves kesÀ HeM®eeled GHev³eeme keÀer keÀLee kesÀ kesbÀê efyevog efvece&uee, leesleejece Deewj GvekesÀ HeefjJeej kesÀ Dev³e meom³eyeve peeles nQ~ efvece&uee keÀer íesìer yenve ke=À<Cee kesÀ efJeJeen kesÀ DeJemej Hej ³en yeele meeceves Deeleer nw efkeÀ ke=À<Cee keÀe nesves JeeueeHeefle Deewj keÀesF& veneR, YegJeve®ebê keÀe íesìe YeeF& nw~ Deye YegJeve®ebê [e@. efmevne kesÀ veece mes Òeefme× nw~ Fmeer mece³e Hee"keÀkeÀes ³en Yeer %eele neslee nw efkeÀ [e@. efmevne efvece&uee keÀs Heæ[esme ceW jnves Jeeueer GmekeÀer mensueer megOee kesÀ Heefle nQ~

FmekesÀ HeM®eeled YegJeve®ebê SkeÀ mvesefnue, o³eeueg SJeb efmLej ®eefj$e J³eeqkeÌle kesÀ ªHe ceW nceejs meeceves Deeles nQ~ DeHevesíesìs mes Heg$e keÀer ce=l³eg nesves Hej Yeer Jes efJe®eefuele veneR nesles DeefHeleg Gmes F&MJejer³e efJeOeeve ceevekeÀj DeHeveer Helveer keÀes Fme ÒekeÀejmeeblJevee osles nQõ``meesnve DeHeves peerJeve ceW pees keÀjves Dee³ee Lee, keÀj ®egkeÀe Lee, efHeÀj Jen keÌ³eeW yew"e jnlee...meesnve keÀer ce=l³egves Deepe nceejs Üwle keÀes efyeukegÀue efceìe efo³ee~ Deepe ner nceves SkeÀ-otmejs keÀe me®®ee mJeªHe osKee nw~''

³ener veneR, Jes efvece&uee keÀs Òeefle efkeÀ³es ie³es DeHeves Dev³ee³e kesÀ efueS Yeer HeM®eeÊeeHe keÀjles nQ~ SkeÀ yeej Helveer megOeekeÀer DevegHeeqmLeefle ceW Jes efvece&uee kesÀ meceerHe Deevee ®eenles nQ~ peye ³en yeele megOee keÀes %eele nesleer nw lees Jen GvnW Fleveer Kejer-Keesìer megveeleer nw efkeÀ Jes æpenj KeekeÀj Deelcenl³ee keÀj uesles nQ~ Fme Hee$e keÀe ³en veeìkeÀer³e Deble Hee"keÀ kesÀ ceve ceW menevegYetefleHetCe&mLeeve yevee ueslee nw~

ÒeMve-5 efvece&uee keÀer ceeB ves GmekeÀe efJeJeen cegbMeer leesleejece mes keÀjvee keÌ³eeW le³e efkeÀ³ee?GÊej ë YegJeve®ebê Deewj GmekesÀ efHelee Üeje efJeJeen mes FvkeÀej keÀjves kesÀ HeM®eeled efvece&uee keÀer ceeB DeHeves Iej kesÀ Hegjesefnle keÀes Dev³e JejeW

keÀer leueeMe kesÀ efueS Yespeleer nw~ yengle Keespe {tB{ kesÀ yeeo Hebef[le peer HeeB®e ueæ[keÀeW keÀs ÒemleeJe ueeles nQ~ Fve meyekesÀ iegCe-oes<e efJeJes®eve keÀs HeM®eeled efvece&uee keÀer ceeB HewÀmeuee keÀjleer nw efkeÀ efvece&uee keÀe efJeJeen cegbMeer leesleejece mes efkeÀ³ee peeS keÌ³eeWefkeÀGvneWves efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ oeve-onspe keÀer ceeBie veneR keÀer~ ³eÐeefHe SkeÀ-oes Dev³e ÒemleeJe Yeer De®ís Les, Hejvleg Jes npeej-oes npeejkeÀer ceeBie keÀj jns Les~ Hebef[le peer ves mecePee³ee Yeer efkeÀ ``SkeÀ npeej keÀe cegBn cele osefKeS~ íeHesKeeves Jeeuee ueæ[keÀe jlve nw~GmekesÀ meeLe keÀv³ee keÀe peerJeve meHeÀue nes peeSiee'' efkeÀvleg efvece&uee keÀer ceeB DeHeves ©HeS-Hewmes ueæ[keÀer kesÀ efJeJeen ceW Ke®e& vekeÀjkesÀ ueæ[keÀeW keÀs YeefJe<³e kesÀ efueS jKevee ®eenleer nwõ``Gmes DeHeves ueæ[kesÀ ueæ[efkeÀ³eeW mes keÀneR p³eeoe H³eejs Les... cekeÀeveLee, kegÀí vekeÀo Lee, keÀF& npeej kesÀ ienves Les, GvnW Heæ{evee-efueKeevee Lee..FmeefueS Jen keÀesF& yeæ[er jkeÀce onspe ceW veneR osmekeÀleer Leer~ DeeefKej ueæ[keÀeW keÀes Yeer lees kegÀí ®eeefnS? Jes keÌ³ee mecePeWies efkeÀ nceeje Yeer keÀesF& yeeHe Lee~'' `³ener mees®ekeÀjefkeÀ leerve ye®®eeW keÀs efHelee Deewj efJeOegj cegbMeer leesleejece keÀer HeQleerme meeue keÀer Gce´ Yeer keÀesF& Ssmeer p³eeoe veneR' keÀu³eeCeer vesGmekeÀe efJeJeen GvneR mes keÀjvee le³e efkeÀ³ee keÌ³eeWefkeÀ JeneB kegÀí Ke®e& veneR keÀjvee Heæ[siee~

ÒeMve-6 efvece&uee keÀes Òemevve jKeves keÀs efueS leesleejece keÀewve-keÀewve mes GHee³e keÀjles nQ?GÊej ë DeHeves mes DeeOeer Gce´ keÀer efvece&uee mes efJeJeen keÀjves kesÀ yeeo cegbMeer leesleejece Gmes Òemevve jKeves kesÀ efueS keÀF& ÒekeÀej kesÀ GHee³e

keÀjves ueies~ DeHeveer yeæ[er Gce´, mLetue osn Deewj meebJeueer jbiele keÀer keÀceer keÀes GvneWves GHenejeW mes Hetjer keÀjves keÀe HewÀmeuee efkeÀ³ee~

94


³eÐeefHe Jes efceleJ³e³eer J³eeqkeÌle Les leLeeefHe efvece&uee keÀes Òemevve jKeves kesÀ efueS keÀesF& ve keÀesF& GHenej DeJeM³e ueeles Les~ Iej kesÀDev³e Ke®eeX ceW keÀceer keÀjkesÀ Jes DeHeveer ve³eer-veJesueer Helveer keÀes cesJes, cegjyyes Deewj efce"eF³eeW mes KegMe keÀjves keÀer keÀesefMeMe keÀjles~DeHeveer DeefleJ³emle efove®e³ee& ceW mes mece³e efvekeÀeuekeÀj GmekesÀ meeLe yew"keÀj ûeeceesHeÀesve megveles, ³eneB lekeÀ efkeÀ Gmes DeHevee Kepeeb®eerYeer yevee efo³ee leeefkeÀ efvece&uee DeHeves Fme Devecesue efJeJeen kesÀ ogëKe keÀes YetuekeÀj GvnW Deewj GvekesÀ HeefjJeej keÀes DeHevee mekesÀ~

ÒeMve-7 cegbMeer leesleejece keÀs DeveskeÀ Òe³eemeeW kesÀ yeeJepeto efvece&uee Gvemes Òemevve keÌ³eeW veneR jn Heeleer?GÊej ë ³egJeleer efvece&uee ves DeHeves efJeJeen kesÀ mebyebOe ceW pees mJeHve osKes Les GveceW DeOesæ[ Gce´ leesleejece kesÀ efueS keÀneR mLeeve veneR Lee~

cegbMeer leesleejece ceW Jen DeHeves efHelee keÀer íefJe osKeleer Leer, efpevekesÀ efueS mecceeve lees nes mekeÀlee Lee, Òesce veneR~ Heefle keÀs He´sceÒeoMe&ve mes GmekeÀe ¿o³e GvceÊe veneR neslee Lee DeefHeleg Ie=Cee nesleer Leer~ ³en Gve oesveeW kesÀ yeer®e Gce´ keÀe Deblej Lee pees efvece&ueekeÀes leesleejece mes otj jKelee Lee~

ÒeMve-8 leesleejece keÀer yenve ©efkeÌceCeer efvece&uee mes DeÒemevve keÌ³eeW Leer?GÊej ë ©efkeÌceCeer leesleejece keÀer efJeOeJee yenve Leer, pees GvekesÀ Iej ceW ner jnleer Leer~ peye mes leesleejece keÀer Helveer keÀer ce=l³eg ngF&, ©efkeÌceCeer

ner GvekesÀ ye®®eeW keÀer osKeYeeue keÀjleer Leer~ DeHeves YeeF& Deewj GmekesÀ ye®®eeW keÀer osKe-jsKe kesÀ meeLe-meeLe Iej-Ke®e& keÀe DeefOekeÀejYeer leesleejece ves GvnW os efo³ee Lee~ uesefkeÀve efvece&uee mes efJeJeen keÀjves kesÀ HeM®eeled ve³eer Helveer keÀes Òemevve keÀjves kesÀ efueS leeslejeceves Gmes DeHevee Kepeeb®eer yevee efo³ee~ Iej ceW DeHeves Meemeve kesÀ efove Kelce nesles mecePe, ©efkeÌceCeer kesÀ ceve ceW efvece&uee kesÀ ÒeefleF&<³ee& Deewj Üs<e kesÀ YeeJe peeûele nes ie³es Deewj Jen yeele-yeele Hej Gmemes Peieæ[e keÀj Gmes leeslejece keÀer ve]pejeW mes veer®es efiejeveskeÀs GHee³e keÀjves ueieer~

ÒeMve-9 leesleejece keÀs efce$e ves GvnW efvece&uee keÀes Òemevve keÀjves kesÀ keÀewve-mes GHee³e yeleeS?GÊej ë leesleejece kesÀ efce$e ves GvnW meueen oer efkeÀ Jes DeHeveer peeleer ngF& peJeeveer keÀes HekeÀæ[ves keÀs efueS [e@keÌìj keÀer ceoo ueW~ Menj

ceW SkeÀ Ssmes [e@keÌìj nQ pees efyepeueer keÀer mene³elee mes ®esnjs keÀer meejer Pegefj&³eeW keÀes efceìe osles nQ Deewj HekesÀ yeeueeW keÀes Yeer keÀeueekeÀj osles nQ~ HeÀerme ®eens p³eeoe uesles nQ uesefkeÀve GvekesÀ Devegmeej ``peJeeveer keÀer SkeÀ Iebìs keÀer keÀercele 500 ©. mes keÀneR p³eeoenw~''

³eefo leesleejece Ssmes [e@keÌìj keÀes 500 ©. HeÀerme veneR osvee ®eenles, lees Jes SkeÀ vegmKee Deewj DeHevee mekeÀles nQ~ ³egJeleerHelveer keÀes efjPeeves kesÀ efueS Jes ®egmle keÀHeæ[s yeveJeeSB, ieues ceW meesves keÀer pebpeerj, efmej Hej pe³eHegjer meeHeÀe, DeeBKeeW ceW megjcee DeewjyeeueeW keÀes jbiekeÀj GveceW efnvee keÀe lesue ueieeSb~ DeHeveer yeæ[er leeWo keÀes efHe®ekeÀeves kesÀ efueS oesnje keÀcejyebo yeebOes Deewj ceewkesÀ-ceewkesÀ mes Mesj Heæ{W~ Fve meejs GHee³eeW keÀes DeHeveekeÀj Jes DeJeM³e ner DeHeveer Helveer Hej DeHevee peeot ®euee HeeSbies~

ÒeMve-10 leesleejece keÀer yeneogjer kesÀ efkeÀmmes megvekeÀj efvece&uee kesÀ ceve ceW keÌ³ee efJe®eej Deeles nQ?GÊej ë DeHeves efce$e keÀer meueen ceevekeÀj leesleejece efvece&uee keÀs meeceves DeHeveer yeneogjer keÀer [eRies neBkeÀves ueieles nQ~ SkeÀ efove lees GvneWves

DebOesjs jemles ceW leerve-leerve leueJeejerOeejer ®eesjeW keÀes DeHeveer íæ[er keÀs oce Hej Yeieeves keÀe efkeÀmmee ye³eeve keÀj [euee~ ³en meyeosKe megvekeÀj efvece&uee keÀes ueiee efkeÀ DeJeM³e ner GvnW Gvceeo keÀe jesie nes ie³ee nw~ Deye GmekesÀ ceve ceW cegbMeer leesleejece kesÀefueS ¬eÀesOe Deewj Ie=Cee keÀer DeHes#ee o³ee kesÀ YeeJe peieves ueies~

ÒeMve-11 leesleejece keÀs meeLe ngS DeHeves Devecesue efJeJeen mes DeÒemevve efvece&uee ves DeHeves Ûo³e keÀer YeeJeveeDeeW keÀes efkeÀmeDeesj ceesæ[e?

95


GÊej ë DeOesæ[ Gce´, efJeOegj SJeb leerve ye®®eeW kesÀ efHelee leesleejece mes efJeJeen nesves Hej efvece&uee keÀer YeeJeveeSB, keÀuHeveeSB SJeb mJeHve efyeKejie³es~ nce Gce´ meeLeer keÀes HeekeÀj veJeefJeJeeefnle ³egJeleer kesÀ ceve ceW efpeme mejmelee keÀe meb®eej neslee nw, GmekeÀe ³eneB veeceesefveMeeveveneR Lee~ efkeÀvleg Oeerjs-Oeerjs Gmeves Gve HeefjefmLeefle³eeW mes mecePeewlee keÀjves keÀe efveM®e³e efkeÀ³ee~ Jen DeHevee p³eeoe mece³e DeewjO³eeve cegbMeer peer kesÀ ye®®eeW keÀer osKeYeeue ceW J³eleerle keÀjves ueieer~ GvekesÀ Keeve-Heeve Deewj jespeceje& keÀer peªjleeW keÀe O³eeve jKeveskesÀ DeefleefjkeÌle Jen cegbMeer peer kesÀ yeæ[s Heg$e cebmeejece mes Debûespeer Heæ{vee Yeer meerKeves ueieer leeefkeÀ %eeveJeOe&ve kesÀ DeefleefjkeÌle JenDeHevee mece³e Yeer Deemeeveer mes J³eleerle keÀj mekesÀ~

ÒeMve-12 leesleejece DeHeves yeæ[s Heg$e cebmeejece keÀes yeesef[¥ie ceW jKeves kesÀ efueS keÌ³eeW keÀnles nQ?GÊej ë pewmes ner cegbMeer leesleejece keÀes %eele ngDee efkeÀ efvece&uee cebmeejece mes Debûespeer meerKeves ueieer nw, Jes efJe®eefuele nes G"s~ Fme MebkeÀe

ves GvekesÀ ceve ceW Iej keÀj efue³ee efkeÀ efvece&uee nce Gce´ cebmeejece keÀer Deesj DeekeÀef<e&le nesves ueieer nw~ FmeerefueS Jen DeepekeÀuep³eeoe KegMe Deewj mepeer-Oepeer efoKeeF& osleer nw~ DeHeves ceve ceW G"les Fve YeeJeeW keÀes GvneWves ÒekeÀì lees veneR efkeÀ³ee efkeÀvleg ³enefveM®e³e DeJeM³e keÀj efue³ee efkeÀ Fve oesveeW keÀes otj jKeves keÀe SkeÀ ner GHee³e nw efkeÀ cebmeejece keÀes mketÀue kesÀ yeesef[¥ie ceW jKeefo³ee peeS~

ÒeMve-13 cebmeejece keÀer ceveëefmLeefle keÀes DeHeves MeyoeW ceW mHeä keÀerefpeS?GÊej ë cebmeejece cegbMeer leesleejece keÀe meyemes yeæ[e Heg$e nw pees Heæ{ves ceW ]penerve, Kesueves ceW nesefMe³eej Deewj mJeYeeJe mes efJevece´ nw~ peye

leesleejece keÀes Helee ®euelee nw efkeÀ efvece&uee ves Gmemes Debûespeer Heæ{vee Meg© efkeÀ³ee nw lees GvekesÀ ceve ceW SkeÀ DeeMebkeÀe pevce uesleernw efkeÀ keÀneR nce-Gce´ nesves kesÀ keÀejCe oesveeW ceW SkeÀ-otmejs keÀs Òeefle DeekeÀ<e&Ce lees GlHevve veneR nesves ueiee~ FmeefueS Jen cebmeejecekeÀes yeesef[¥ie ceW jKeves keÀe HeÀwmeuee keÀjles nQ~ efvece&uee Yeer DeHeves Heefle keÀs ceve ceW G" jns DeefJeMJeeme keÀes YeeBHe uesleer nw~ FmeefueSJen leesleejece kesÀ meeceves cebmeejece keÀer yegjeF& keÀjleer nw, Gmes [ebìleer-[Heìleer nw efkeÀ leeefkeÀ leesleejece kesÀ ceve ceW Heue jns mebosnkeÀes Kelce keÀj mekesÀ~ efvece&uee kesÀ Fme yeoues mJeYeeJe Deewj J³eJenej keÀes osKekeÀj ceele=efJenerve cebbmeejece J³eekegÀue nes G"lee nw~Jen mecePe veneR Heelee efkeÀ GmekesÀ efHelee Deewj efJeceelee Gmes efkeÀme keÀmetj keÀer mepee osvee ®eenles nQ~ Gme pewmes mejue Deewj Meceeauesueæ[kesÀ keÀes efHelee Üeje DeeJeeje keÀne peevee Gmes menve veneR neslee~ Jen mJe³eb peekeÀj DeHeves yeesef[¥ie ceW jnves keÀe ÒeyevOe keÀjIej íesæ[ oslee nw~

ÒeMve-14 efpe³eejece DeHeves efHelee kesÀ efJe©× efJeêesner keÌ³eeW nes peelee nw?GÊej ë efpe³eejece cegbMeer leesleejece keÀe otmeje Heg$e nw, pees mJeYeeJe ceW YeeF& cebmeejece mes efyeukegÀue efJeHejerle nw~ Gmes ³en yeele keÀleF& menve

veneR nw efkeÀ GmekesÀ efHelee otmeje efJeJeen keÀjkesÀ SkeÀ Dev³e m$eer keÀes Iej ceW ues Dee³es nQ~ DeHeves yeæ[s YeeF& keÀer ce=l³eg keÀs yeeoJen Deewj Yeer Gob[ nes peelee nw leLee yeele-yeele ceW efHelee keÀes DeHeceeefvele keÀjlee nw~ Jen meeHeÀ MeyoeW ceW efHelee kesÀ Òeefle DeHeves¬eÀesOe keÀes J³ekeÌle keÀjles ngS [e@. efmevne mes keÀnlee nwõpeye mes Yew³ee cejs nQ, cegPes efHeleepeer keÀer metjle osKekeÀj ¬eÀesOe Deeleenw~ cegPes Ssmee ceeuetce neslee nw efkeÀ FvneR ves Yew³ee keÀer nl³ee keÀer nw Deewj SkeÀ efove ceewkeÀe HeekeÀj nce oesveeW YeeF³eeW keÀer nl³eekeÀjWies~ DeHeves efHelee kesÀ mJeYeeJe HeefjJele&ve keÀs efueS Jen efvece&uee keÀes oes<eer "njelee nw~ ``GvekeÀer ³ener F®íe nw efkeÀ Gve oesveeWÒeeefCe³eeW kesÀ efmeJee Iej ceW Deewj keÀesF& ve jns~ Deye pees ueæ[kesÀ neWies, GvekesÀ jemles mes nce ueesieeW keÀes nìe osvee ®eenles nQ, ³enerGve oesveeW Deeoefce³eeW keÀer efoueer-cebMee nw~'' Fme ÒekeÀej efHelee keÀe otmeje efJeJeen, YeeF& keÀer ce=l³eg, efHelee keÀe GHes#eeHetCe& J³eJenejõ³es meYeer keÀejCe efceuekeÀj efpe³eejece keÀes efoveeW-efove GÜb[ Deewj efHelee kesÀ efJe©× efJeêesner yevee osles nQ~

96


ÒeMve-15 `efvece&uee' GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes uesKekeÀ ves keÌ³ee mebosMe efo³ee nw?GÊej ë Òemlegle GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes Òesce®ebo ves cegK³eleë Devecesue efJeJeen keÀer mecem³ee keÀes G"e³ee nw~ meÐeë³eewJevee efvece&uee keÀe

efJeJeen DeOesæ[ Gce´ cegbMeer leesleejece kesÀ meeLe nes peeves Hej GmekesÀ mJeHve efyeKej peeles nQ~ Gmes DeHevee peerJeve jmenerve Òeleerleneslee nw keÌ³eeWefkeÀ Gmes DeHeves Heefle ceW efÒe³e keÀer íefJe veneR, efHelee keÀe Òeefleefyebye efoKeeF& oslee nw~ Gmes JekeÀerue meenye keÀe Òesce-ÒeoMe&ve mecceesefnle veneR keÀjlee keÌ³eeWefkeÀ ``Jener yeele, efpevnW efkeÀmeer ³egJekeÀ kesÀ cegKe mes megvekeÀj GmekeÀe Ëo³e Òesce mes GvceÊenes G"lee, JekeÀerue meenye kesÀ cegBn mes efvekeÀuekeÀj GmekesÀ Ëo³e Hej Mej meceeve DeeIeele keÀjleer Leer, GveceW ve jme Lee, veGuueeme Lee, ve Gvceeo Lee, kesÀJeue yeveeJeì Leer, OeesKee Lee Deewj Lee Meg<keÀ SJeb veerjme Meyoe[byej~''

efvece&uee Deewj cegbMeer leesleejece keÀe yescesue efJeJeen Jen Oegjer nw, efpemekesÀ Deeme-Heeme Dev³e IeìveeDeeW keÀe leevee-yeevee yegvee ie³eenw~ F®íe DeLeJee Deefve®íe mes ceelee-efHelee efkeÀme ÒekeÀej DeHeveer yesìer keÀes yeesPe mecePe, Gmes mej mes Gleejves kesÀ efueS efkeÀmeerkesÀ Yeer Heuues yeeBOe osles nQ, efHeÀj ®eens GmekeÀer peerJeve-Yej keÀer KegefMe³eeW keÀe ieuee ner IegìkeÀj keÌ³eeW ve jn peeS~ DeHeveer Gce´mes keÀF& iegvee yeæ[s Heefle Deewj GmekesÀ ye®®eeW kesÀ meeLe efpevoieer iegpeejves keÀes DeHeveer efve³eefle mecePe, Gmes Fleves mecePeewles keÀjvesHeæ[les nQ efkeÀ peerJeve jmenerve nes peelee nw~

uesKekeÀ ves Fme mecem³ee keÀes Yeer jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee nw efkeÀ onspe Jen meyemes yeæ[e keÀejCe nw efkeÀ ceelee-efHelee DeHeveer yesìer keÀesefkeÀmeer De³eesi³e J³eeqkeÌle keÀes Yeer meeQHeves keÀes lew³eej nes peeles nQ~ efvece&uee kesÀ efHelee kesÀ ce=l³eg kesÀ HeM®eeled GmekeÀer ceeB mJe³eb keÀesDekesÀueer, efJeJeMe Deewj uee®eej mecePeleer nw~ peerJeve keÀer meYeer mecem³eeDeeW keÀe meecevee keÀjves ceW Jen DeHeves DeeHekeÀes DemeceLe&Heeleer nw Deewj Heefle Üeje íesæ[s ie³es Oeve keÀes HeefjJeej ceW Dev³e peveeW, efJeMes<eleë Heg$eeW kesÀ megjef#ele YeefJe<³e kesÀ efueS mebYeeuekeÀjjKevee ®eenleer nw~ FmeefueS Jen Heg$eer efvece&uee keÀe efJeJeen JeneR keÀjvee ®eenleer nw, peneB oeve-onspe keÀer ceeBie ve nes~ DeleëJen yesìer keÀes De¢M³e Yeei³e kesÀ Yejesmes íesæ[ DeHeves keÀle&J³e keÀer FefleÞeer mecePe uesleer nw~ GmekesÀ Devegmeej `Deiej ueæ[keÀer keÀsYeei³e ceW megKe Yeesievee yeoe nw, lees peneB pee³esieer megKeer jnsieer, ogëKe Yeesievee nw lees peneB peeSieer, ogëKe Pesuesieer~' ³eefoefvece&uee keÀer ceeB keÀs meeceves onspe osves keÀe ÒeMve ve neslee lees Jen leesleejece keÀs meeLe ngS GmekesÀ Devecesue efJeJeen kesÀ efueSMee³eo keÀYeer lew³eej ve nesleer~

Heefle-Helveer keÀs yeer®e Gce´ keÀe yeæ[e Devlej kesÀJeue veJe³eewJevee Helveer kesÀ efueS ogëKe keÀe keÀejCe veneR, DeefHeleg Òeewæ{Heefle kesÀ efueS Yeer keÀF& mecem³eeDeeW keÀe keÀejCe yevelee nw~ Jen mees®elee nw efkeÀ GmekeÀer Helveer Gmes íesæ[keÀj efkeÀmeer Dev³e nceGce´Heg©<e keÀer Deesj DeekeÀef<e&le nw~ GmekesÀ ceve ceW HeveHelee mebosn keÀe yeerpe Flevee yeæ[e efJe<eJe=#e yeve peelee nw, pees GmekesÀ HeeefjJeeefjkeÀpeerJeve Deewj GmekeÀer Meebefle keÀes veä keÀj oslee nw~

ÒeMve-16 Òemlegle GHev³eeme kesÀ DeeOeej Hej efvece&uee kesÀ ®eefj$e kesÀ keÀewve-keÀewve mes He#e DeeHekesÀ meeceves Deeles nQ~ mHeä keÀerefpeS~GÊej ë efvece&uee Òemlegle GHev³eeme keÀe ÒecegKe Hee$e nw~ efpemekeÀes kesÀvê efyevog Hej jKekeÀj Òesce®ebo ves IeìveeDeeW keÀe leevee-yeevee yegvee nw~

GHev³eeme kesÀ DeejcYe ceW GmekeÀe Heefj®e³e SkeÀ Hebên Je<eer&³e yeeefuekeÀe kesÀ ªHe ceW neslee nw, pees DeHeves yenveeW-YeeF³eeW keÀs meeLeefHelee Go³eYeevegueeue kesÀ Deebieve ceW efveefM®eble, efveÜ¥o YeeJe mes Kesueleer-ketÀoleer nw~ Dev³e nceGce´ ueæ[efkeÀ³eeW keÀer lejn Jen Yeerieg·s-iegef·³eeW keÀe y³een keÀjleer nw, Iej kesÀ keÀece-keÀepe mes peer ®egjeleer nw Deewj ceeB keÀer ve]pejeW mes efíHeleer efHeÀjleer nw efkeÀ JenefkeÀmeer keÀece kesÀ efueS ve yeguee ueW~ Ssmeer mJe®íbo mJeYeeJe efvece&uee keÀe De®eevekeÀ efJeJeen le³e keÀj efo³ee peelee nw Deewj GmekeÀeye®eHeve YeefJe<³e keÀer ef®ebleeDeeW Deewj DeeMebkeÀeDeeW ceW [tyeves-Glejeves ueielee nw~

97


Òemlegle GHev³eeme kesÀ Deieues ceesæ[ ceW efvece&uee SkeÀ DeyeesOe yeeefuekeÀe ve jnkeÀj SkeÀ DeOesæ[ efJeOegj cegbMeer leesleejece keÀer Helveeryeve peeleer nw~ efHelee keÀer DeekeÀeqmcekeÀ ce=l³eg Deewj HetJe&efveefM®ele Jej Üeje efJeJeen mes FvkeÀej keÀjves Hej efvece&uee keÀer ceeB GmekeÀeefJeJeen leerve ye®®eeW kesÀ efHelee leesleejece mes keÀj osleer nw~ memegjeue ceW DeekeÀj efvece&uee Fmeer keÀes DeHevee Yeei³e mecePe DeHeveer HeefjefmLeefle³eeWmes mecePeewlee keÀjves keÀer peer-leesæ[ keÀesefMeMe keÀjleer nw~ veveo ©efkeÌceCeer keÀs leeves Deewj cegbMeer leesleejece keÀer mebosnHetCe& ¢efä GmesYeerlej lekeÀ íso peeles nQ~ efkeÀvleg peesjoej MeyoeW ceW GvekeÀe efJejesOe keÀjves keÀe meenme GmeceW veneR nw~ cebmeejece kesÀ meeLe GmekesÀnBmeves-yeesueves Deewj menevegYetefleHetCe& J³eJenej mes peye leesleejece Gmes MekeÀ keÀer vepejeW mes osKeles nQ lees Jen DeHeves Fme #eefCekeÀmegKe keÀes Yeer íesæ[ osleer nw leeefkeÀ GmekesÀ HeeefjJeeefjkeÀ peerJeve ceW keÀesF& keÀuen ve nes~ Heefle kesÀ ceve ceW cebmeejece Deewj efvece&uee kesÀmebyebOeeW keÀes ueskeÀj G"leer ogYee&JeveeDeeW keÀes Hen®eevekeÀj Jen kesÀJeue jes osleer nw, GmekeÀe mHeäerkeÀjCe osves keÀe Òe³eeme veneR keÀjleer~Fme ÒekeÀej ³eneB efvece&uee SkeÀ keÀcepeesj mJeYeeJe Jeeueer ñeer kesÀ ªHe ceW nceejs meeceves Deeleer nw, pees DeHeves He#e keÀes meMekeÌle MeyoeWceW meyekesÀ meeceves jKeves ceW DemeceLe& nw~

98


(i) Meyo-efvecee&Ce keÀer HeéfJe´À³ee-[e@. ceervee#eer J³eeme

Yee<ee keÀer mebj®evee (Structure) keÀF& Yeeef<ekeÀ FkeÀeF³eeW mes efceuekeÀj Hetjer nesleer nw~ OJeefve, Meyo Deewj JeekeÌ³e mes efceuekeÀj yeveerYee<ee ceW MeyoeW keÀes keÀeHeÀer cenÊJeHetCe& ceevee peelee nw~ Yee<ee keÀer DeefYeJ³eefkeÌle #ecelee GmekesÀ Meyo-Yeb[ej Hej efveYe&j keÀjleer nw~ Deewj Meyo-Yeb[ej keÀer Je=efà kesÀ efueS GHemeie&, He´l³e³e Je J³eglHeefÊecetuekeÀ cetue MeyoeW kesÀ DeeOeej Hej veS MeyoeW keÀer j®evee ³ee efvecee&Ce DeeJeM³ekeÀneslee nw~ [e. YeesueeveeLe efleJeejer kesÀ Devegmeej ö

`èfnvoer ceW Meyo-j®evee leerve He´keÀej mes nesleer nwë- (keÀ) GHemeie& Üeje (Ke) He´l³e³e Üeje (ie) meceeme Üeje~ GHemeie& Meyo kesÀDeejbYe ceW peesæ[s peeles nQ leLee He´l³e³e Meyo kesÀ yeeo ceW~ meceeme ceW oes DeLeJee DeefOekeÀ Meyo SkeÀ meeLe peesæ[s peeles nQ~ GHemeie&, He´l³e³eleLee meceeme Üeje Meyo-j®evee ceW cegK³e ªHe mes ieueleer mebefOe³eeW keÀer nesleer nw~ FmeefueS Meyo-j®evee kesÀ efueS mebefOe³eeW kesÀ efve³eceeW keÀe %eeveyengle DeeJeM³ekeÀ nw~'' ö([e@. YeesueeveeLe efleJeejer ö ``meeceev³e efnboer J³eeJeneefjkeÀ efnvoer'', He=. 42)

(keÀ) J³eglHeefÊecetuekeÀ Meyoë- J³eglHeefÊe kesÀ DeeOeej Hej efnvoer kesÀ Meyo leerve He´keÀej kesÀ nQ-

(1) cettue Meyo ë- HejcHeje ³ee ªefæ{ mes Gmeer efJeMes<e DeLe& keÀes J³ekeÌle keÀjles nQ~ Deleë FvnW ªæ{ Meyo Yeer keÀnles nQ~ pewmes- osMe,Iej, ieeæ[er, íesìe, Deeoceer, cegbn, Heeveer, efove, jele, Deepe, keÀue, peye, mesye, jLe Deeefo~

(2) ³eewefiekeÀ Meyo ë- cetue + cetue MeyoeW kesÀ DeueeJee cetue + GHemeie&/He´l³e³e Deeefo meeLe&keÀ Keb[eW mes yeves Meyo ³eewefiekeÀ keÀnueelesnQ~ pewmesë-

cetue + cetue

met³e& + Go³e = met³eexo³e keÀeue + Devlej = keÀeueevlej

HeJe&le + jepe = HeJe&lejepe HetJe& + GÊej = HetJeexÊej

yewue + ieeæ[er = yewueieeæ[er

GHemeie& + cetue

De + Depe³e = Depes³e De + HetJe& = DeHetJe&

He´ + yeue = Heýeue De + megefJeOee = DemegefJeOee

De + meHeÀue = DemeHeÀue efvejd + oes<e = efveoes&<e

cetue + He´l³e³e

Deelce + F&³e = Deelceer³e efveboe + Fle = efvebefole

meceepe + FkeÀ = meeceeefpekeÀ nefjle + Fcee = nefjeflecee

99


GHemeie& + cetue + He´l³e³e

DeefOe + De#e + F&³e = DeO³e#eer³e Deefle + Dee®eej + F& = Del³ee®eejer

ogmed + meenme + F& = ogmmeenmeer efveë + He#e + lee = efve<He#elee

(3) ³eesieªefæ{ Meyo ë- ³eesie ªefæ{ Deewj yengyeérefn meceeme kesÀ Meyo ueieYeie SkeÀ meceeve nesles nQ~ pewmes- oMeeveve meceeme ceW oes cetueMeyo nQ - oMe+ Deeveve~ Fme yengyeérefn meceeme keÀe MeeefyokeÀ DeLe& nw - ome nQ Deeveve efpemekesÀ, efkeÀvleg ³en Meyo `jeJeCe' kesÀ DeLe& ceWªæ{ nes ®egkeÀe nw~ ³eesieªefæ{ kesÀ kegÀí Dev³e GoenjCe Fme He´keÀej nQö

³eesie meeceev³e DeLe& efJeefMe<ì (ªæ{) DeLe&

SkeÀ + oble SkeÀ oeBle Jeeuee Þeer ieCesMe

veerue + kebÀ" efpemekeÀe kebÀ" veeruee nw efMeJe

®eJe´À + HeeeCer efpemekesÀ neLe ceW ®eJe´À nw efJe<Ceg

®elegë + Yegpe ®eej nw YegpeeSb efpemekeÀer efJe<Ceg

GHemeie& Deewj He´l³e³e mes Meyo efvecee&Ce keÀer HeéfJe´À³ee ceW GHemeie& kesÀ He´keÀej

1. De - ³en GHemeie& DeYeeJe jefnle nesves keÀe met®ekeÀ nw~

pe³e - Depes³e efJeuebye - DeefJeuebye

meHeÀue - DemeHeÀue cebieue - Decebieue

veerefle - Deveerefle ueewefkeÀkeÀ - DeueewefkeÀkeÀ

2.Deve - Fme GHemeie& mes Yeer jefnle, kesÀ efyevee, efve<esOe Deeefo DeLe& efvekeÀueles nQö

DeLe& - DeveLe& Heæ{ - DeveHeæ{

Dee³eeme - Devee³eeme efYe%e - DeveefYe%e

3. Deveg - Heerís ³ee meceeve kesÀ DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nwö

mebOeeve - DevegmebOeeve Jeeo - DevegJeeo

ieceve - Devegieceve Yeeie - DevegYeeie

4. DeHe - otj, efJeHejerle, oerve, yegje, DeHetCe& Deeefo DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nwö

Meyo - DeHeMeyo J³e³e - DeHeJ³e³e

Jeeo - DeHeJeeo Yee<ee - DeHeYee<ee

5. DeJe - ³en GHemeie& veer®e, nerve Deeefo DeLe& ceW Deelee nwö

iegCe - DeJeiegCe OeejCee - DeJeOeejCee

Mes<e - DeJeMes<e ®esleve - DeJe®esleve

100


6. DeefYe - ³en DeefOekeÀ, DeefleefjkeÌle, meeceves, Heeme, ®eejeW Deesj Deeefo kesÀ DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nwö

%eeve - DeefYe%eeve veslee - DeefYeveslee

veJe - DeefYeveJe cele - DeefYecele

7. Gled/God - THej, TB®ee, Þes<" keÀe DeLe& oslee nw ö

keÀ<e& - GlkeÀ<e& YeJe - GodYeJe

meie& - Glmeie& Oeej - GodOeej

8. GHe - mene³ekeÀ, ieewCe, íesìe, efvekeÀì keÀe DeLe& oslee nw ö

ceb$eer - GHeceb$eer ień - GHeień

Yee<ee - GHeYee<ee yeesueer - GHeyeesueer

9. kegÀ - yegjs keÀs DeLe& keÀe ÐeeslekeÀ nw ö

He´Je=efÊe - kegÀHe´Je=efÊe jerefle - kegÀjerefle

ceeie& - kegÀceeie& ªHe - kegÀªHe

10. ogjd -yegje, keÀef"ve keÀe DeLe& oslee nw ö

efove - ogefo&ve yeue - ogye&ue

J³eJenej - ogJ³e&Jenej GHe³eesie - og©GHe³eesie

11. efve, efvejd, efvemed - ³en DeYeeJe, jefnle, efJeHejerle DeLe& keÀe met®ekeÀ nw ö

iegCe - efveie&gCe keÀHeì - efve<keÀHeì

Ye³e - efveYe&³e keÀuebkeÀ - efve<keÀuebkeÀ

12. He´ - Deeies, DeefOekeÀ, Þes<", GHej ³ee efJeMes<e kesÀ DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nww ö

oerHle - HeóerHle ³elve - He´³elve

yeue - Heýeue Je®eve - He´Je®eve

13. efJe - efJeefMe<ì kesÀ DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nw öOJebme - efJeOJebme Megà - efJeMegà

Oeceea - efJeOeceea Jeeo - efJeJeeo

14. meg, meled - GHemeie& De®ís kesÀ DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nw öªef®e - megªef®e peve - meppeve

keÀe³e& - melkeÀe³e& efJe®eej - megefJe®eej

15. HeékedÀ - ³en HeéjbefYekeÀ keÀs DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nw öSsefleneefmekeÀ - HeéiewefleneefmekeÀ keÀLeve - HeékeÌkeÀLeve

101


16. Heje - ³en Guìe Deewj Heerís kesÀ DeLe& ceW He´³egkeÌle neslee nw ö

DeOeerve - HejeOeerve pe³e - Hejepe³e

17. Debleë, Deblejd, Debleme - ³en Deboj, Yeerlej keÀe DeLe& neslee nw ö

ceve - Deblece&ve osMeer³e - DebleoxMeer³e

je<ìêr³e - Debleje&<ìêr³e Übo - DebleÜ¥o

keÀYeer-keÀYeer SkeÀ ner cetue Meyo kesÀ meeLe SkeÀeefOekeÀ DeLee&led SkeÀ mes DeefOekeÀ GHemeie& Yeer He´³egkeÌle nesles nQ~ pewmesö

meg + efJe + K³eele = megefJeK³eele Heéfle + Gled + Hevve = He´l³eglHedvve

leodYeJe GHemeie& ë leodYeJe (leod + YeJe) DeLee&led mebmke=Àle mes efJekeÀefmele ngS GHemeie& efnvoer kesÀ DeHeves GHemeie& ceeves peeles nQpees efnvoer ceW keÀeHeÀer yeæ[er mebK³ee ceW nQ~ pewmes ö DeOeb (DeOeefKeuee), G (GveeRoe, GYejvee), Gve (Gvveerme, Gveme"), Deew (DeewIeì, DeewiegCe),DeOe (DeOeHekeÀe), Hej (Hejleb$e, Hejoeoe), efve (efve[j), og (ogYeeef<e³ee, ogiegvee) Deeefo~

efJeosMeer GHemeie& ë efJeosMeer GHemeieeX ceW Dejyeer-æHeÀejmeer kesÀ keÀF& GHemeie& efnvoer ceW ªæ{ nes ®egkesÀ nQ~ pewmes ö Deue (DeueyeÊee),ye (yeKetyeer), yee (yeekeÀe³eoe), yeo (yeoyet), yes (yesKeyej), keÀce (keÀceæpeesj), iewj (iewjkeÀevetveer), oj (ojnkeÀerkeÀle), uee (ueeHelee), mej(mejHeb®e) Deeefo~

He´l³e³e

1. lelmece - Dee (DeeojCeer³ee), DekeÀ (Hee"keÀ), F& (GHekeÀejer), leë (cegK³eleë), lJe (cenÊJe, HeéfleefveefOelJe), lee (meHeÀuelee), Jeleea(HejJeleea), Jeeve (Oew³e&Jeeve), Meeueer (MeefkeÌleMeeueer), lece (ueIeglece), lej (DeefOekeÀlej), F&³e (Deelceer³e, He³ee&JejCeer³e, je<ìêr³e),FkeÀ (DeeefLe&keÀ, Jew®eeefjkeÀ, ueewefkeÀkeÀ) Deeefo~

2. leodYeJe He´l³e³e - DeeF& (efce"eF&, yegveeF&), DeeHee (ceesìeHee), Deeuee (Ieesìeuee), Fve (Oeesefyeve), lee (efueKelee), vee (®euevee) Deeefo~

3. osMepe He´l³e³e - DekeÌkeÀæ[ (IegcekeÌkeÀæ[), DeekeÀe (ueæ[ekeÀe), DeekeÀ (meìekeÀ), F³eue (Deefæ[³eue)~

4. efJeosMeer He´l³e³e - F³ele (Fbmeeefve³ele), Keesj (efjMJeleKeesj), ieej (iegvenieej), ieerj (G"eF&ieerj), ®eer (vekeÀue®eer), oeve (Keeveoeve) Deeefo~

102


mJej mebefOe

mJej + mJej

(1) oerIe& mebefOe

(2) iegCe mebefOe

(3) Je=efà mebefOe

(4) ³eCe mebefOe

(5) De³eeefo mebefOe

J³ebpeve mebefOe

mJej + J³ebpeve

J³ebpeve + J³ebpeve

J³ebpeve + mJej

efJemeie& mebefOe

efJemeie& + mJej

efJemeie& + J³ebpeve

mebefOe Deewj meceeme mes yeveves Jeeues Meyo-[e@. ceervee#eer J³eeme

mebefOe keÀs DeeOeej Hej veS MeyoeW keÀe efvecee&Ce efnvoer keÀer SkeÀ yeæ[er efJeMes<elee nw~ oes JeCeeX kesÀ ³eesie mes nesves Jeeues efJekeÀej ³eeHeefjJele&ve keÀes mebefOe keÀne peelee nw~ mebefOe cetueleë mebmke=Àle Yee<ee keÀer efJeMes<elee nw~ efpeme He´keÀej mebmke=Àle kesÀ yengle mes Meyo ³ee Heo efnvoerceW DeHevee efueS ieS nQ, Gmeer He´keÀej GvnW mHe<ì keÀjves keÀs efueS mebmke=Àle keÀer mebefOe³eeW kesÀ efve³ece Yeer ie´nCe keÀj efueS ieS nwb~ Meyo efvecee&CekeÀer He´efJe´À³ee ceW mebefOe³eeb Yeer GHemeie&/He´l³e³e Deeefo kesÀ meceeve mene³ekeÀ nw~ uesefkeÀve-

``Meyo-efvecee&Ce ceW keÀYeer-keÀYeer meeceev³e efve³eceeW keÀe GuueIebve Yeer keÀjvee Heæ[lee nw~ × × × efnvoer ceW `menDeefmlelJe' keÀes`meneefmlelJe' DeLeJee `yengGÎsMeer³e' keÀes `yentÎsMeer³e' (FmeceW T keÀer oerIe&lee efnvoer keÀs DevegketÀue veneR nw) veneR efkeÀ³ee peevee ®eeefnS~''

(-[[email protected] efleJeejer, De®íer efnvoerökeÀwmes yeesueW kewÀmes efueKeW, He=] 164, 165)

mebefOe kesÀ Yeso/He´keÀej

JeCeeX kesÀ Yeso keÀer ¢ef<ì mes mebefOe keÀjves Hej mJej, J³ebpeve ³ee efJemeie& ceW HeefjJele&ve Deelee nw~ Fmeer DeeOeej Hej mebefOe kesÀ YesoeWkeÀes Fme DeejsKe Üeje mecePee pee mekeÀlee nwö

mebefOe

(keÀ) mJej mebefOe - oes mJejeW kesÀ ³eesie mes nesves Jeeues efJekeÀej ³ee ªHe HeefjJele&ve keÀes mJej mebefOe keÀnles nQ~ efnvoer kesÀ 11 mJejeW keÀe ³eesieDeueie-Deueie efve³eceeW kesÀ Devegmeej Deueie-Deueie He´keÀej mes neslee nw~ Fmeer DeeOeej Hej mJej mebefOe kesÀ efvecveefueefKele Yeso ceeves ieS nQö

103


(1) oerIe& mebefOe - ³eefo »mJe ³ee oerIe& De, F, G kesÀ yeeo Jes ner »mJe Je oerIe& mJej DeeSb lees HeefjJele&ve keÀs yeeo oesveeW kesÀ mLeeve HejSkeÀ oerIe& mJej nes peelee nw~ pewmesö

De + De = Dee keÀeue + Deblej = keÀeueelebj

meJe& + DeefOekeÀ = meJee&efOekeÀ

De + Dee = Dee Je=#e + DeejesHeCe = Je=#eejesHeCe

HegmlekeÀ + Deeue³e = HegmlekeÀeue³e

Dee + De = Dee He´efle<"e + DevegketÀue = He´efle<"evegketÀue

keÀoe + DeefHe = keÀoeefHe

Dee + Dee = Dee Yee<ee + DeeueeskeÀ = Yee<eeueeskeÀ

efJeÐee + Deeue³e = efJeÐeeue³e

F + F = F& DeefYe + F<ì = DeYeer<ì

F + F& = F& keÀefJe + F&MJej = keÀJeerMJej

F& + F = F& cenleer + F®íe = cenleer®íe

G + G = T meg + FefkeÌle = metefkeÌle

G + T = T efmebOeg + Tefce& = efmebOetefce&

T + G = T Yet + Glmeie& = Yetlmeie&

T + T = T Yet + T<cee = Yet<cee

$e+ + $e+ = $e+ efHele= + $e+Ce = efHele=Ce

2. iegCe mebefOe - ³eefo De ³ee Dee kesÀ yeeo ÛmJe ³ee oerIe& F, G ³ee $e+ nes lees oesveeW kesÀ mLeeve Hej Je´ÀceMeë S, Dees Deewj Dejd nes peelesnQ~ pewmesö

De + F = S cebieue + F®íe = cebieues®íe

De + F& = S ieCe + F&Me = ieCesMe

Dee + F = S ³eLee + F<ì = ³eLes<ì

Dee + F& = S efJeceuee + F&MJej = efJeceuesMJej

De + G = Dees HetJe& + GÊej = HetJeexÊej

Deve + GHe³egkeÌle = DevegHe³egkeÌle

De + T = Dees mecegê + Tefce& = mecegêesefce&

Dee + G = Dees cene + GlmeJe = ceneslmeJe

Dee + T = Dees cene + Gefce& = cenesefce&

104


De + $e+ = Dejd meHle + $e+ef<e& = meHleef<e&

Dee + $e+ = Dejd ye´ïee + $e+ef<e& = ye´ïeef<e&

3. Je=efà mebefOe - »mJe ³ee oerIe& De keÀe S, Ss mes cesue nesves Hej Ss leLee Dees, Deew mes cesue nesves Hej Deew nes peelee nw~ Fmes Je=efà-mebefOe keÀnles nQ~ pewmesö

De + S = Ss ueeskeÀ + S<eCee = ueeskewÀ<eCee

Dee + S = Ss meoe + SJe = meowJe

De + Ss = Ss cele + SskeÌ³e = celewkeÌ³e

Dee + Ss = Ss cene + SsMJe³e& = cenwMJe³e&

De + Dees = Deew Jeve + Dees<eefOe = Jeveew<eefOe

De + Deew = Deew Jeve + Deew<eOe = Jeveew<eOe

Dee + Dees = Deew cene + Dees<eefOe = cenew<eefOe

Dee + Deew = Deew cene + Deewoe³e& = cenewoe³e&

4. ³eCe mebefOe - ³eefo `F', `F&', `G', `T' Deewj `$e+' kesÀ yeeo keÀesF& efYevve mJej DeeS, lees F-F& keÀe `³et', G-T keÀe `Je' Deewj $e+keÀe jd nes peelee nw leLee yeeo Jeeuee mJej GmekesÀ meeLe efceue peelee nw~ pewmesö

F + De = ³e Deefle + Dev³e = Del³ev³e

F + Dee = ³ee Deefle + DeeOegefvekeÀ = Del³eeOegefvekeÀ

F& + De = ³e osJeer + DeHe&Ce = osJ³eeHe&Ce

F& + Dee = ³ee veoer + Deeieceve = veod³eeieceve

F + G = ³eg Deefle + GÊece = Del³egÊece

F + T = ³et efve + Tve = v³etve

F + Sss = ³es He´efle + SkeÀ = He´l³eskeÀ

G + De = Je meg + DemLe = mJemLe

G + Dee = Jee meg + Deeiele = mJeeiele

T + Dee = Jee Yet + Deeefo = YJeeefo

G + F = efJe Deveg + Fefle = DeefvJeefle

G + S = Jes Deveg + S<eCe = DevJes<eCe

G + Deb = Jeb ceveg + Deblej = cevJeblej

$e+ + De = j ceele= + De®e&vee = cee$e®e&vee

$e+ + Dee = je efHele= + Dee%ee = efHe$ee%ee

$e+ + S = js Je= + SC³e = JejsC³e

105


5. De³eeefo mebefOe - De³eeefo Meyo ceW De³ed + Deeefo keÀer mebefOe nw~ DeLee&led S keÀe cesue efkeÀmeer efJepeeleer³e ³ee efkeÀmeer Dev³e mJej mes nesvesHej S kesÀ mLeeve Hej Deced nes peelee nw~ Fmeer He´keÀej Ss, Dees, Deew keÀe cesue efkeÀmeer Dev³e mJej mes nesves Hej Je´ÀceMeë Dee³ed, DeJed leLee DeeJedyeve peelee nw~ pewmesö

S + De = De³e ves + Deve = ve³eve

Ss + De = Dee³e iew + DekeÀ = iee³ekeÀ

Deew + F = DeeefJe veew + FkeÀ = veeefJekeÀ

Deew + G = DeeJeg Yeew + GkeÀ = YeeJegkeÀ

(Ke) J³ebpeve mebefOeJ³ebpeve mes mJej DeLeJee J³ebpeve kesÀ ³eesie mes nesves Jeeues efJekeÀej ³ee HeefjJele&ve keÀes J³ebpeve mebefOe keÀnles nQ~ efnvoer JeCe&ceeuee kesÀ

HeeB®e JeieeX - keÀJeie&, ®eJeie&, ìJeie&, leJeie& leLee HeJeie& ceW mLeeve kesÀ DeeOeej Hej Henues, otmejs, leermejs Deeefo JeCeeX ceW HeefjJele&ve ³ee efJekeÀejkesÀ DeeOeej Hej J³ebpeve mebefOe keÀes meele JeieeX ceW yeebìe peelee nw~ pewmes-

(1) efkeÀmeer Jeie& kesÀ Henues JeCe& keÀe leermejs JeCe& ceW HeefjJele&ve ë- ³eefo JeieeX kesÀ Henues Jeie& (kedÀ, ®ed, ìd, led, Hed) keÀe cesue efkeÀmeerJeie& kesÀ leermejs ³ee ®eewLes JeCe& mes ³ee efkeÀmeer mJej mes ³ee ³ed, jd, ued, Jed mes nes lees Henues JeCe& kesÀ mLeeve Hej Gmeer Jeie& keÀe leermeje JeCe& (ied,ped, [d, od, yed) nes peelee nw~ pewmesö

efokedÀ + iepe = efoiiepe (kedÀ = Henuee JeCe& + ie = leermeje JeCe&)

efokedÀ + Debyej = efoiebyej (kedÀ = Henuee JeCe& + De = mJej)

efokedÀ + efJepe³e = efoefiefJepe³e (kedÀ = Henuee JeCe& + Je)

<eìd + Deeveve = <e[eveve

Gled + iece = Godiece

peieled + Debyee = peieobyee

(2) Henues JeCe& keÀe HeeB®eJes JeCe& ceW HeefjJele&ve ë- peye efkeÀmeer Jeie& kesÀ Henues JeCe& (kedÀ, ®ed, ìd, led, Hed) keÀe cesue ve ³ee ce DevegveeefmekeÀmes neslee nw, lees Henues JeCe& kesÀ mLeeve Hej Gmeer Jeie& keÀe HeeB®eJee JeCe& nes peelee nw~ pewmesö

JeekedÀ + ce³e = Jee*dce³e <eìd + ceeme = <eìceeme

peieled + veeLe = peievveeLe ef®eled + ce³e = ef®evce³e

meled + ceeie& = mevceeie& leled + ce³e = levce³e

(3) led, od kesÀ mebyevOe ceW efve³ece ë- led, od keÀe cesue efYevve-efYevve De#ejeW kesÀ meeLe nesves Hej led, od ceW efYevve-efYevve HeefjJele&ve DeelesnQ~ pewmesö

(keÀ) led keÀe keÀJeie&, leJeie& Deewj HeJeie& kesÀ leermejs, ®eewLes JeCe& (ie, Ied, od, Oed, yed, Yed) ³ee ³e, j, ue, Je ³ee efkeÀmeer mJej mescesue nesves Hej led keÀe od nes peelee nw~ pewmesö

peieled + Debyee = peieobyee meled + Deevebo = meoevebo

Gled + iece = Goiece Gled + ieej = Godieej

106


Gled + Ieeìve = GodIeeìve meled + Oece& = meodOece&

Gled + ³eesie = God³eesie/GÐeesie meled + efJeÐee = meodefJeÐee

leled + ªHe = leodªHe leled + YeJe = leodYeJe

mene³ekeÀ HegmlekesbÀ

1. De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW ö [e@. YeesueeveeLe efleJeejer

2. meeceev³e efnvoer-J³eeJeneefjkeÀ efnvoer ö [e@. YeesueeveeLe efleJeejer

107


(ii) efnvoer keÀer ceevekeÀ Jele&veer-[e@. ceervee#eer J³eeme

nj Yee<ee ceW efueefKele ef®eÚeW keÀer Ssmeer J³eJemLee nesleer nw, efpemekesÀ Üeje Gme Yee<ee kesÀ ceewefKekeÀ ³ee G®®eefjle ªHe keÀes cetle& ªHeefo³ee pee mekesÀ~ `Jele&veer' ³ee èfueKeves keÀer Heàefle' kesÀ ceeO³ece mes nce ceewefKekeÀ Yee<ee keÀes efueefKele cetle& ªHe osles nQ~

ceeveJe Yee<ee keÀe cetue ªHe G®®eefjle OJeefve³eeW Hej DeeOeeefjle nw~ ³es OJeefve³eeb ceveg<³e kesÀ YeeJeeW Deewj efJe®eejeW keÀer DeefYeJ³eefkeÌlekesÀ efueS meefo³eeW mes ceeO³ece yeveleer DeeF& nQ~ nce G®®eefjle ³ee ceewefKekeÀ Yee<ee kesÀ ªHe ceW efpeve OJeefve³eeW keÀe G®®eejCe DeHeves MeyoeW ³eeJeekeÌ³eeW Deeefo ceW keÀjles nQ, Jes leelkeÀeefuekeÀ ³ee #eefCekeÀ nesleer nQ~ DeLee&led Gve OJeefve³eeW keÀe DeefmlelJe Þeeslee kesÀ keÀeveeW lekeÀ Hengb®eves kesÀ yeeoefceì peelee nw~ G®®eefjle Yee<ee keÀer Fve ÞeJ³e' OJeefve³eeW keÀes ¢M³e' ªHe ceW mebHe´sef<ele keÀjves keÀs efueS peye nce jsKeeDeeW ³ee efueefKele ef®eÚeWkeÀe He´³eesie keÀjles nQ, lees GvnW Jele&veer Je efueefHe kesÀ ªHe ceW mLeeef³elJe efceue peelee nw~ Fme He´keÀej Jele&veer' Je efueefHe' ceveg<³e kesÀ YeeJeeW DeewjefJe®eejeW keÀes mebHe´sef<ele keÀjves keÀe ¢M³e' ceeO³ece nw~ efpemeceW Yee<ee keÀer G®®eefjle OJeefve³eeW keÀes efveOee&efjle Je´Àce kesÀ efueefKele He´leerkeÀ-ef®eÚeW keÀermeeLe&keÀ J³eJemLee ceW efueefHeyeà efkeÀ³ee peelee nw~

[e@. YeesueeveeLe efleJeejer ves `Jele&veer' keÀes Fme He´keÀej HeefjYeeef<ele efkeÀ³ee nwëö

`èfkeÀmeer Yee<ee kesÀ MeyoeW keÀs uesKeve ceW He´³egkeÌle efJeefMe<ì Je´Àce kesÀ De#ej-mecegoe³e keÀes Jele&veer keÀnles nQ~ Jele&veer ceW oes yeeleW O³eeveosves keÀer nesleer nQë- (keÀ) efkeÀve De#ejeW keÀe He´³eesie nw, (Ke) Gve De#ejeW keÀe Je´Àce keÌ³ee nw~

(ö[e@. YeesueeveeLe efleJeejer ö èfnvoer Yee<ee-efMe#eCe', ö He=. 117)

Fme He´keÀej Jele&veer mes leelHe³e& nw-JeCe&-efJev³eeme~ Fmeer JeCe&-efJev³eeme, DeLee&led OJeefve³eeW kesÀ ³ee JeCeeX kesÀ GHe³egkeÌle Je´Àce Deewj uesKevemes meeLe&keÀ Meyo yeveles nQ~ [e@. jJeervêveeLe ÞeerJeemleJe ves Jele&veer' keÀer HeefjYee<ee osles ngS Fmes meeLe&keÀ Yeeef<ekeÀ FkeÀeF³eeW keÀe JeCe&-efJev³eeme'keÀne nw~ Jele&veer keÀe mebyebOe uesKeve ceeO³ece ³ee efueefKele DeefYeJ³eefkeÌle mes nw~ DeLee&led Yee<ee keÀes efueefHeyeà keÀjves keÀer HeéfJe´À³ee Jele&veer nw~ FmekeÀeHećegKe He´³eespeve nw- efueefHe keÀer SkeÀªHelee~ efnboer ceW Fmes JeCe&-efJev³eeme', yebieuee, Gefæ[³ee ceW yeveeve', iegpejeleer ceW peesæ[veer', Got&, efmebOeerceW èfnppes' Yeer keÀne peelee nw~

Yee<ee Deewj Jele&veer

`Yee<ee' Deewj èfueefHeyeà Jele&veer' oesveeW ner ceveg<³e kesÀ efJe®eej-mebHe´s<eCe kesÀ oes ceeO³ece nQ~ mebHe´s<eCe kesÀ Fve oesveeW ceeO³eceeW keÀeDeeOeej ceeveJe-cegKe mes G®®eefjle OJeefve³eeB nQ, Deleë oesveeW ceW HejmHej mebyebOe Yeer nw~ Jele&veer Yee<ee Hej ner DeeOeeefjle nw~ Henues Yee<ee' DeLee&ledceewefKekeÀ Yee<ee DeefmlelJe ceW DeeF& Deewj yeeo ceW Jele&veer~ efueefHe Deewj Jele&veer Yee<ee keÀe ner efueefKele He³ee&³e nQ~ oesveebs keÀe Deblej Yeer mHe<ìnw efkeÀ `Yee<ee' ceW pees OJeefve³eeb ÞeJ³e ªHe ceW J³ekeÌle nesleer nQ Jener Jele&veer ceW ¢M³e ªHe ceW He´³egkeÌle nesleer nQ~ Yee<ee G®®eefjle ³ee ceewefKekeÀnesleer nw-Deewj Jele&veer efueefKele~

`Yee<ee' mece³e Je mLeeve keÀer meerceeDeeW ceW meerefcele jnleer nw~ peyeefkeÀ `Jele&veer' Deewj èfueefHe' mece³e Je mLeeve keÀer meerceeDeeW keÀesueebIekeÀj nj ³egie, mece³e ³ee mLeeve Hej Hengb®e mekeÀleer nQ~ neueebefkeÀ Deepe kesÀ ³egie ceW FueskeÌìê@efvekeÀ GHekeÀjCeeW kesÀ ceeO³ece mes Yee<ee keÀer

108


G®®eefjle OJeefve³eeW keÀes Yeer `ìsHe' ceW megjef#ele keÀjkesÀ nj ³egie Je mLeeve Hej Hengb®ee³ee pee mekeÀlee nw~ efHeÀj Yeer `Jele&veer' ner efkeÀmeer `Yee<ee'keÀes GmekesÀ Megà, Heefjefveef<"le Deewj cetue ªHe ceW megjef#ele jKeleer nw~ mebmke=Àle, Heéke=Àle Je DeHeYeb´Me Deeefo Heé®eerve Yee<eeDeeW keÀe meeefnl³eèfueefHe' Deewj `Jele&veer' kesÀ keÀejCe ner Deepe DeHeves cetue ªHe ceW megjef#ele nw~

efMe#ee, %eeve-efJe%eeve, HeéwÐeesefiekeÀer, jepeveerefle, meceepe, v³ee³e, efJeefOe, Yetieesue, Fefleneme Deeefo efJeefYevve He´keÀej kesÀ efJe<e³eeW keÀermeeceieér mebHetCe& efJeMJe ceW èfueefHe' Je `Jele&veer' kesÀ ceeO³ece mes GHeueyOe nw~ DeeOegefvekeÀ ìbkeÀCe Deewj cegêCekeÀuee ves nj He´keÀej keÀs DeO³e³evekeÀes efueefHeyeà Jele&veer kesÀ ner DeeOeej Hej mebYeJe yevee³ee nw~

Fme He´keÀej Yee<ee Deewj Jele&veer oesveeW ceW HejmHej mebyebOe Yeer nw leLee efYevvelee Yeer~

Jele&veer keÀe keÀesMekeÀer³e DeLe& nwö efkeÀmeer Meyo kesÀ JeCe&, GvekeÀe Je´Àce leLee G®®eejCe-efJeefOe~ Jele&veer keÀs ceevekeÀ ªHe keÀe DeefYeHeé³enw-Jele&veer keÀe Megà ³ee Heefj<ke=Àle ªHe~ ³en efkeÀmeer Yee<ee keÀe Jen Heefj<ke=Àle efueefKele ªHe nw pees G®®eejCe ³ee uesKeve ceW He´³eesie DeeefokeÀer ¢ef<ì mes DeHeves Hetjs J³eJenej #es$e ceW Megà Deewj DeeoMe& ceevee peelee nw, JeneB kesÀ megefMeef#ele ueesie Gmes Megà ceevekeÀj Gmeer keÀeDeefOekeÀeefOekeÀ He´³eesie keÀjles nQ~ efMe#ee, He´Meemeve, meeefnl³e j®evee Deeefo kesÀ efueS Jele&veer keÀe ³ener ceevekeÀ ªHe J³eJe¿le neslee nw~

`èfueefKele Yee<ee keÀes Jele&veer keÀer mene³elee uesveer Heæ[leer nw, FmeefueS DeMegà Jele&veer mes efueefKele Yee<ee keÀer ceevekeÀlee Yeer HeÝeeefJelengS efyevee veneR jnleer~'' (ö[e@. YeesueeveeLe efleJeejerö``De®íer efnvoer, kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW He=.70)

`ceevekeÀ' Meyo keÀe meeceev³e DeLe& nw-DeeoMe&, Megà DeLeJee Heefjefveef<"le~ Yee<ee kesÀ meboYe& ceW ceevekeÀ Meyo Debie´speer keÀs mìQ[[&'(Standard) Meyo kesÀ He³ee&³e kesÀ �ªHe ceW He´®eefuele nw~ ceevekeÀ kesÀ DeueeJee mìQ[[&' Meyo kesÀ oes DeLe&-SkeÀ-`Heefjefveef<"le' leLee otmeje-`mlej' O³eeve osves ³eesi³e nQ~ SkeÀ Deesj Yee<ee kesÀ Megà, J³eekeÀjCemeccele leLee Heefjefveef<"le ªHe keÀes GmekeÀe ceevekeÀ ªHe ceevee peelee nw,leLee otmejer Deesj Yee<ee He´³eesie kesÀ efJeefYevve mlejeW ceW mes GmekesÀ G®®e mlejer³e ªHe keÀes ceevekeÀ keÀne peelee nw~

Deleë Megà efueefHeyeà ³ee efueefKele ªHeeW keÀes ner ceevekeÀ Jele&veer kesÀ ªHe ceW mJeerke=Àle efkeÀ³ee peelee nw~ FmekeÀes veeiejer efueefHe ceWefueKee peelee nw~ Fme meboYe& ceW efueefHe Deewj veeiejer keÀer Fve efJeMes<eleeDeeW keÀes O³eeve ceW jKevee Yeer DeeJeM³ekeÀ nwö

ceewefKekeÀ Yee<ee keÀes efueefHe kesÀ ceeO³ece mes efueefKele ªHe efo³ee peelee nw~ Heé®eerve ceev³eleeDeeW kesÀ Devegmeej efueefHe keÀes F&MJej keÀerme=ef<ì ceevee ie³ee nw~ Fmeer ceev³elee kesÀ DeeOeej Hej Yeejleer³e OeceeX ceW efueefHe keÀes yeńdcee keÀer me=ef<ì keÀne ie³ee nw Deewj FmeerefueS Heé®eerveefueefHe keÀes yeéndceer kesÀ veece mes HegkeÀeje ie³ee~ uesefkeÀve mel³e ³en nw efkeÀ ceveg<³e keÀes peye DeHeveer ceewefKekeÀ Yee<ee ceW J³ekeÌle efJe®eejeW keÀes mLeeef³elJeosves keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀe DevegYeJe ngDee nesiee leYeer efueefHe keÀe GodYeJe ngDee nesiee~ ceveg<³e ves Oeerjs-Oeerjs jsKeeDeeW kesÀ Üeje ceewefKekeÀ Yee<eekeÀes DebefkeÀle keÀjvee meerKee~ FmeefueS Yee<ee kesÀ G®®eefjle ³ee ceewefKekeÀ ªHe keÀes DebefkeÀle keÀjves keÀer efJeefOe keÀes efueefHe keÀne peelee nw~

osJeveeiejer efueefHe Yeejle keÀer HećegKe efueefHe nw~ efnvoer keÀer meYeer yeesefue³eeB ye´pe, DeJeOeer, YeespeHegjer Deeefo osJeveeiejer ceW ner efueKeerpeeleer nQ~ ceje"er, iegpejeleer Deewj vesHeeueer Yee<ee keÀer efueefHe Yeer ³ener nw~ mebmke=Àle Jee*dce³e Yeer osJeveeiejer efueefHe ceW efceuelee nw~ osJeveeiejer³ee veeiejer keÀer J³eglHeefÊe Yeejle keÀer Heé®eerve efueefHe yeéndceer mes ceeveer peeleer nw~ ³ener yeéndceer efueefHe Yeejleer³e efueefHe³eeW keÀe cetueeOeej nw~ YeejleceW Heé®eerve ceew³e& keÀeue ceW yeéndceer efueefHe He´®eefuele Leer~ FmekesÀ yeeo HeeB®eJeer Meleeyoer ceW.... iegHlekeÀeue ceW iegHle efueefHe keÀe efJekeÀeme ngDee DeewjiegHle efueefHe mes í"er Meleeyoer ceW kegÀefìue efueefHe keÀe He´®eueve ngDee~ Fmeer efueefHe mes ueieYeie Dee"JeeR Meleeyoer ceW Heé®eerve veeiejer efueefHe efJekeÀefmelengF&~ leye mes veeiejer efueefHe ceW efvejvlej efJekeÀeme neslee jne nw~ Fme efJekeÀeme kesÀ oewjeve veeiejer efueefHe kesÀ De#ejeW kesÀ mJeªHe ceW HeefjJele&ve Dee³eenw leLee kegÀí veS ef®eÚ Yeer pegæ[s nQ~

HeéjbYe ceW Fme efueefHe kesÀ JeCeeX Hej efMejesjsKee veneR Leer leLee De, Oe, He, ce, ³e, <e, me Deeefo kesÀ efmej oes DebMeeW ceW efJeYeeefpelekeÀjkesÀ efueKes peeles Les~ keÀeueeblej ceW veeiejer efueefHe ceW Fve JeCeeX kesÀ oesveeW DebMe efceuekeÀj efmej keÀer SkeÀ ner uekeÀerj DeLee&led efMejesjsKee yeve

109


ieF&~ Fme He´keÀej veeiejer efueefHe ceW efJekeÀeme nesles-nesles yeejnJeeR Meleeyoer ceW DeeOegefvekeÀ veeiejer efueefHe keÀe mJeªHe efveOee&efjle ngDee~ yeejnJeeRMeleeyoer mes Deepe lekeÀ veeiejer efueefHe kesÀ DeefOekeÀebMe ef®endveeW keÀe SkeÀ ner ªHe ®euelee Dee jne nw~ uesefkeÀve efJekeÀeme kesÀ oewjeve DeeJeM³ekeÀleekesÀ Devegmeej GmeceW veF& efueefHe ef®endveeW keÀe meceeJesMe Yeer ngDee nw, pewmesö

(1) efJekeÀeme keÀs oewjeve veeiejer efueefHe Hej HeÀejmeer efueefHe keÀe yengle HeÝeeJe Heæ[e~ HeÀejmeer efueefHe ceW vegkeÌles ³ee efyevog keÀe keÀeHeÀer He´³eesie nesleenw~ GmekesÀ HeÝeeJe mes veeiejer efueefHe ceW Yeer vegkeÌles ³ee efyevog keÀe He´³eesie efceuelee nw~

(2) veeiejer efueefHe Hej iegpejeleer efueefHe keÀe Yeer HeÝeeJe Heæ[e~ iegpejeleer efueefHe ceW efMejesjsKee veneR nw~ GmekesÀ HeÝeeJe kesÀ HeÀuemJeªHe yenglemes ueesie veeiejer efueefHe Yeer efMejesjsKee kesÀ efyevee efueKeles nQ~

(3) veeiejer efueefHe ves Debie´speer mes Yeer HeÝeeJe ieńCe efkeÀ³ee~ Debie´speer kesÀ He´Àe@keÀ', Dee@efHeÀme' pewmes MeyoeW kesÀ He´®eefuele nesves kesÀ yeeo Fve MeyoeWceW He´³egkeÌle 'O' OJeefve keÀs efueS SkeÀ veS efueefHe ef®endve `Dee@' keÀer HeefjkeÀuHevee veeiejer efueefHe ceW keÀer ieF&~

(4) veeiejer efueefHe Hej Debie´speer kesÀ efJejece ef®endveeW keÀe Yeer HeÝeeJe Heæ[e nw~ veeiejer efueefHe ceW HetCe&-efJejece kesÀ efueS Keæ[er HeeF& keÀe He´³eesieefkeÀ³ee peelee nw uesefkeÀve Deye veeiejer efueefHe kesÀ HeÝeeJemJeªHe leLee DeeOegefvekeÀ cegêCe lekeÀveerkeÀ ceW megefJeOee keÀer ¢ef<ì mes Keæ[er HeeF& (~)kesÀ mLeeve Hej Debie´speer efyevog (.) keÀe He´³eesie ®eue Heæ[e nw~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle Debie´speer ceW He´®eefuele kegÀí Dev³e ef®endve Yeer efnvoer uesKeveceW He´³egkeÌle nesles nQ, pewmes- -, .., ;, :, '-', "-", Deeefo~

SkeÀ OJeefveHejkeÀ efueefHe Deewj Jele&veer ceW pees Jew%eeefvekeÀlee nesveer ®eeefnS Jener efnvoer osJeveeiejer efueefHe Deewj ceevekeÀ Jele&veer ceW efceueleernw~ Fme keÀer cegK³e efJeMes<eleeSB efvecveefueefKele nQ ö

(1) SkeÀ OJeefve kesÀ efueS SkeÀ efueefHe ef®endve keÀe He´³eesie

osJeveeiejer efueefHe ceW efJeefYevve OJeefve³eeW Deewj GvekesÀ efueS He´³egkeÌle efueefHe-ef®endveeW ceW meecebpem³e keÀer efmLeefle efceueleer nw~ FmeceW He´l³eskeÀOJeefve kesÀ efueS Deueie-Deueie efueefHe-ef®endve efveefM®ele nQ~ FmeceW ÛmJe Deewj oerIe& mJejeW kesÀ efueS Yeer Deueie-Deueie cee$ee ef®endve nQ~ FmeefueSveeiejer efueefHe ceW Jener efueKee peelee nw pees yeesuee peelee nw, efkeÀmeer He´keÀej kesÀ Yeće keÀer mebYeeJevee veneR jnleer~ peyeefkeÀ Debie´speer keÀer jesceveefueefHeceW SkeÀ OJeefve keÀes J³ekeÌle keÀjves keÀs efueS keÀF& efueefHe-ef®endve efceue peeles nQ~ pewmes `De' OJeefve keÀs efueS keÀF& efueefHe ef®endve He´³egkeÌle nesles nQ- o(come), u(run), i(firm), e(term), oo(flood), oe(does) Deeefo~

Fmeer He´keÀej `keÀ' OJeefve kesÀ efueS c,k,q,ck Deeefo keÀF& efueefHe ef®endveeW keÀe He´³eesie neslee nw - c(car), k(ask),

ck(Cuckoo), Ch(Christ), Q(Quote) Deeefo~ Fme He´keÀej jesceveefueefHe ceW efueefHe ef®endveeW ceW efJeefYevvelee efceueleer nw peyeefkeÀ osJeveeiejerceW `De' ³ee `keÀ' OJeefve kesÀ efueS SkeÀ ner efueefHe ef®endve nw~ Deleë Jele&veer kesÀ ceevekeÀ ªHeeW ceW SkeÀªHelee yeæ[er mecem³ee veneR nw~

(2) SkeÀ efueefHe-ef®endve kesÀ Üeje SkeÀ OJeefve keÀe yeesOe

osJeveeiejer efueefHe ceW Heé³eë nj efueefHe ef®endve keÀe SkeÀ efveefM®ele OJv³eelcekeÀ cetu³e nw Deewj Jen SkeÀ efveefM®ele OJeefve keÀeHeéfleefveefOelJe keÀjlee nw~ peyeefkeÀ jesceve efueefHe ceW SkeÀ "U" efueefHe ef®endve Deueie-Deueie keÀF& He´keÀej keÀer OJeefve³eeW keÀe HeéfleefveefOelJe keÀjleenw~ pewmes (cut) ceW `De' keÀe, (put) ceW `G' keÀe, (rule) ceW `T' keÀe (unity) ceW `³et' keÀe (sure) ceW `³ees' keÀe~ Fmeer He´keÀej "c"

efueefHe ef®endve `me' Deewj `keÀ' oesveeW OJeefve³eeW keÀe HeéfleefveefOelJe keÀjlee nw~ pewmes "Centre" ceW `me' keÀe leLee "Car" ceW `keÀ' OJeefve keÀe~

(3) mJejeW Deewj J³ebpeveeW keÀer Je´ÀceHetCe& J³eJemLee

osJeveeiejer efueefHe ceW mJejeW keÀer J³eJemLee ceW Henues »mJe, efHeÀj oerIe& mJej Je´ÀceHetJe&keÀ efve³eesefpele nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle mJej DeewjJ³ebpeve Deueie-Deueie efueKes peeles nQ~ peyeefkeÀ jesceve efueefHe ceW mJej Deewj J³ebpeve keÀer keÀesF& Jew%eeefvekeÀ Je´Àceyeàlee veneR nw~ GmeceW Henues (a)

110


mJej (vowel) Deelee nw efHeÀj J³ebpeve (Consonant) (b,c,d) Deeles nQ~ efHeÀj SkeÀ mJej (e) Deelee nw Fmeer He´keÀej (u) keÀF& J³ebpeveeWkesÀ yeer®e ceW Deelee nw~

(4) JeCeeX keÀe JeieeakeÀjCeefnvoer keÀer efueefHe ceW efJeefYevve J³ebpeveeW kesÀ efueS He´³egkeÌle efueefHe ef®endveeW keÀe JeieeakeÀjCe efJeefYevve JeieeX ceW Jew%eeefvekeÀ {bie mes efkeÀ³ee

ie³ee nw~ pewmes keÀ Jeie& (keÀ mes Ie lekeÀ), Fmeer He´keÀej ®e Jeie&, ì Jeie& Deeefo~

nj Jeie& keÀe SkeÀ efveefM®ele veeefmekeÌ³e J³ebpeve neslee nw pees Gme Jeie& kesÀ Deble ceW Deelee nw pewmes - keÀ Jeie& kesÀ Deble ceW (*d) DeewjHe Jeie& kesÀ Deble ceW (ce) keÀe mLeeve nw~

FveceW mes He´l³eskeÀ Jeie& ceW Henues DeuHeHeéCe J³ebpeve Deelee nw efHeÀj ceneHeéCe Deelee nw pewmes (He) kesÀ yeeo (HeÀ) ceneHeéCe nw (ye)kesÀ yeeo (Ye) ceneHeéCe nw~ Fmeer He´keÀej nj Jeie& ceW Henues oes JeCe& DeIees<e nQ Deewj yeeo Jeeues meIees<e~ pewmes He,HeÀ DeIees<e nQ Deewj ye,YemeIees<e~ G®®eejCe kesÀ mLeeve Deewj He´³elve kesÀ DeeOeej Hej nj Jeie& ceW J³ebpeveeW keÀe JeieeakeÀjCe efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fme He´keÀej veeiejer efueefHe ceWmeYeer efueefHeef®endve Del³evle Jew%eeefvekeÀ {bie mes megJ³eJeefmLele nQ~

(5) uesKeve leLee G®®eejCe ceW mHe<ìleeefnvoer keÀer osJeveeiejer efueefHe ceW mHe<ìlee keÀer efJeMes<elee Yeer nw FmeefueS efueefKele JeCe& G®®eefjle Yeer neslee nw~ pewmes- ceveesefJe%eeve'

Meyo ceW nj JeCe& keÀe G®®eejCe neslee nw uesefkeÀve Debie´speer ceW FmekesÀ efueS He´³egkeÌle 'Psychology' ceW DeejbYe kesÀ 'P' keÀe G®®eejCe veneRneslee~ Fmeer He´keÀej Knowledge ceW DeejcYe kesÀ 'K' kesÀ meeLe-meeLe ceO³eJeleea 'D' keÀe Yeer G®®eejCe veneR neslee uesefkeÀve veeiejer efueefHekeÀer Jele&veer ceW Ssmes cetkeÀ JeCe& veneR efueKes peeles~

(6) mejueleeosJeveeiejer efueefHe Dev³e efueefHe³eeW keÀer DeHes#ee mejue Deewj Jew%eeefvekeÀ ceeveer peeleer nw~ GmekesÀ efueefHe ef®endveeW ceW SkeÀ ner ef®eÚ kesÀ

íesìs Deewj yeæ[s Deueie-Deueie ªHe veneR nw~ peyeefkeÀ jesceve efueefHe ceW (p) Deewj (p) SkeÀ ner efueefHeef®endve kesÀ oes Deueie-Deueie ªHe nQ~

(7) mece=à Deewj HeefjHetCe& JeCe&ceeueeosJeveeiejer efueefHe keÀer JeCe&ceeuee Del³eble mecHevve leLee HetCe& nw~ GmeceW 52 JeCe& nQ pees efJeefYevve OJeefve³eeW keÀes J³ekeÌle keÀjves ceW

me#ece nQ~ JeemleJe ceW osJeveeiejer efueefHe ceW HejbHejeiele JeCeeX kesÀ meeLe-meeLe veF& OJeefve³eeW kesÀ efueS veS efueefHeef®endve Yeer DeHeveeS peeles jnsnQ~ Fme ¢ef<ì mes osJeveeiejer efueefHe keÀes DeefOekeÀ mece=à Deewj HetCe& ceevee pee mekeÀlee nw~

(8) OJev³eelcekeÀ cetu³eOJev³eelcekeÀlee keÀer ¢ef<ì mes Yeer veeiejer efueefHe jesceve leLee Dev³e efueefHe³eeW keÀer DeHes#ee DeefOekeÀ efJeefMe<ì nw~ OJev³eelcekeÀ cetu³e

(phonetic value) kesÀ keÀejCe ner veeiejer efueefHe ceW DeveskeÀ veS efueefHe ef®endveeW keÀe meceeJesMe ngDee nw~ OJev³eelcekeÀ cetu³e kesÀ keÀejCe nerFmekeÀe OJeefve efJeMues<eCe Deemeeveer mes efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

Fme He´keÀej efnvoer keÀer osJeveeiejer efueefHe ceW DeveskeÀ efJeMes<eleeSB nQ uesefkeÀve meeLe ner GmeceW kegÀí keÀefce³eeB Yeer nQ~ ³es keÀefce³eeB meeOeejCeuesKeve ceW efJeuecye keÀer ¢ef<ì mes Yeer nQ leLee DeeOegefvekeÀ ³egie ceW cegêCe HeĆeeefue³eeW Deewj GvekeÀer ³eebef$ekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer ¢ef<ì mes YeernQ~ ³es keÀefce³eeB Jele&veer kesÀ ceevekeÀ He´³eesie ceW yeeOekeÀ yeveleer nQ~

Heéfmeà Yee<eeefJeo [e@. YeesueeveeLe efleJeejer kesÀ Devegmeejö``veeiejer efueefHe keÀer keÀgí DeHeveer keÀefce³eeb, efJeMes<eleeSb Deewj efJeMes<e efve³ecenQ~ GvekeÀer mecegef®ele peevekeÀejer ve nesves mes Yeer Jele&veer keÀer ieueefle³eeb nes peeleer nQ~''

(ö`De®íer efnvoerökewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW'-He=. 71)

111


Jele&veer leLee efueefHe ë ceevekeÀerkeÀjCe

efnvoer Jele&veer Je efueefHe Del³eble Jew%eeefvekeÀ leLee ceevekeÀ ceeveer peeleer nQ leLeeefHe DeeOegefvekeÀ ³egie ceW FmekesÀ ceevekeÀerkeÀjCe kesÀ efvejblejHe´³eeme nesles jns nQ~ SkeÀ ceevekeÀ leLee DeeoMe& Jele&veer keÀer ¢ef<ì mes keÀefce³eeb yengle keÀce nQ Deewj FveceW megOeej keÀs efueS ueieeleej He´³eemenesles jns nQ~ Jele&veer Je efueefHe kesÀ HetCe& ceevekeÀerkeÀjCe kesÀ efueS ³es megOeej kesÀ He´³eeme J³eefkeÌleiele mlej Hej ner veneR yeefukeÀ efJeefYevve mebmLeeDeeWleLee meefceefle³eeW kesÀ mlej Hej mebieef"le ªHe mes Yeer nesles jns nQ~ GoenjCe kesÀ efueS, kegÀí Je<e& Henues lekeÀ efnvoer kesÀ mJejeW ceW oerIe&ö`$e+',ùe=' Deeefo mJej efueefHeef®eÚ Yeer Les pees Heé®eerve JewefokeÀ OJeefve³eeW kesÀ efueS efveOee&efjle Les uesefkeÀve DeeOegefvekeÀ ³egie ceW efnboer MeyoeW ceW FvekeÀeG®®eejCe veneR efceuelee Deleë FvnW DeveeJeM³ekeÀ ceevekeÀj nìe efo³ee ie³ee~ Fmeer He´keÀej ceevekeÀerkeÀjCe keÀer efoMee ceW He´³eemejle efJeÜeveeW vesJele&veer Je efueefHe keÀer kegÀí meerceeDeeW keÀer Deesj Yeer mebkesÀle efkeÀ³ee nw~ ³es meerceeSb meeOeejCe uesKeve ceW efJeuecye keÀer ¢ef<ì mes Yeer nQ~ ³es meerceeSBFme He´keÀej nQö

(1) osJeveeiejer efueefHe De#ejelcekeÀ nw Deleë Fme efueefHe keÀes efkeÌue<ì ceevee peelee nw~ DeLee&led FmekesÀ JeCeeX ceW mJej Deewj J³ebpeve efceues ngSnQ, pewmes keÀ = kedÀ + De~ FmeefueS meb³egkeÌle J³ebpeve yeveeles mece³e J³ebpeveeW keÀes DeeOee efueKee peelee nw~ GoenjCe keÀs efueS `keÀce&'ceW `j' DeHeves cetue ªHe ceW veneR nw~ Deleë FmekeÀe OJeefve efJeMues<eCe mejuelee mes veneR nes mekeÀlee~ peyeefkeÀ jesceve efueefHe ceW JeCeeX keÀecetue ªHe yevee jne nw~ pewmesöKarma ceW 'r' DeHeves cetue ªHe ceW nw~

(2) kegÀí JeCeeX ceW SkeÀ efueefHeef®endve oes OJeefve³eeW keÀe HeéfleefveefOelJe keÀjlee nw pewmes #e, $e, %e Deeefo Ssmes ef®endve nQ, efpeveceW oes OJeefve³eeWkeÀe meb³eesie nw~

(3) kegÀí efueefHeef®endve Ssmes nQ efpevekeÀe Deepe G®®eejCe veneR neslee~ GoenjCe keÀs efueS `<e' Deewj `$e+' keÀe G®®eejCe `Me' Deewj èfj'ner neslee nw~ Fmeer He´keÀej `_e' Deewj `*d' keÀe G®®eejCe Yeer keÀgí efJeefMe<ì MeyoeW keÀes íesæ[keÀj yeekeÀer MeyoeW ceW `ve' kesÀ ªHe ceW nerneslee nw~ FmekeÀe DeLe& ³en nw efkeÀ G®®eejCe J³eJemLee kesÀ mJeªHe ceW lees mece³e kesÀ meeLe-meeLe HeefjJele&ve Dee³ee nw uesefkeÀve uesKeve J³eJemLeeGmekesÀ meeLe meecebpem³e jKekeÀj HeefjJeefle&le veneR nes HeeF& nw~ FmeefueS GHe³eg&keÌle efueefHeef®endveeW keÀe He´³eesie kegÀí Keeme Meyo ªHeeW lekeÀner meerefcele jn ie³ee nw~

(4) Jew%eeefvekeÀ leLee mHe<ì efueefHe keÀer ¢ef<ì mes MeyoeW ceW G®®eejCe kesÀ Je´Àce kesÀ Devegmeej ner efueefHeef®endveeW keÀe He´³eesie nesvee ®eeefnS uesefkeÀveosJeveeiejer efueefHe ceW `F' keÀer cee$ee keÀe G®®eejCe J³ebpeve keÀs yeeo neslee nw peyeefkeÀ uesKeve ceW Jen J³ebpeve kesÀ Henues efueKeer peeleernw~ Fmeer He´keÀej Òeceea' ceW `j' keÀes `ce' kesÀ yeeo efueKee peelee nw uesefkeÀve FmekeÀe G®®eejCe `ce' mes Henues neslee nw~

(5) mJejeW keÀer cee$eeDeeW keÀes MeyoeW ceW THej-veer®es leLee oeSB-yeeSB efueKeves kesÀ keÀejCe keÀef"veeF& leLee ªkeÀeJeì GlHevve nesleer nw~ meeLe nerìbkeÀCe, cegêCe leLee G®®eejCe ceW oes<e jn peeles nQ~

(6) osJeveeiejer efueefHe ceW - De(Ã), YeÀ(Pe), Ce(Ce), ue(}), í(Î)- Deeefo De#ejeW keÀes oes He´keÀej mes efueKeves ³ee JeCe&-ÜwOe keÀer He´Lee nesveskesÀ `keÀejCe Yeébefle keÀer DeeMebkeÀe jnleer nw~

(7) efMejesjsKee ve ueieeves Hej Ye-ce, Oe-Ie, Deeefo keÀs uesKeve ceW SkeÀ kesÀ mLeeve Hej otmejs JeCe& keÀe Yeće nes mekeÀlee nw~

(8) DevegveeefmekeÀlee- ( B) leLee DevegmJeej ( b) keÀs He´³eesie ceW DekeÌmej ogefJeOee nesleer nw~

(9) G®®eejCe keÀjles mece³e MeyoeW kesÀ Debeflece `De' keÀe ueesHe nes peelee nw~ `De' Debeflece J³ebpeve ceW efueKes peeves ³ee meceeefnle nesves HejYeer G®®eefjle veneR neslee~ ³eLee-`jece' (j+e+ced+De) keÀe G®®eejCe jeced' (jd+e+ced) neslee nw~ uesefkeÀve uesKeve ceW jece' ner efueKeepeelee nw~

112


(10) `jJe' keÀes `j' leLee `Je' (j Je) Heæ{e pee mekeÀlee nw~

GHe³e&gkeÌle meerceeSb Jele&veer kesÀ ceevekeÀ ªHe keÀer efmLejlee ceW yeeOekeÀ LeeR~ Jele&veer mebyebOeer DeefOekeÀebMe DeMegefà³eeb efueefHe keÀer GHejeskeÌlemeerceeDeeW Deewj Gvemes pegæ[er Yeéble OeejCeeDeeW kesÀ HeefjCeecemJeªHe nesleer nQ~ Gve meerceeDeeW kesÀ DeefleefjkeÌle DeeOegefvekeÀ cegêCe HeĆeeefue³eeW pewmesìeFefHebie, kebÀHeesefæpebie Deewj keÀcH³etìj Deeefo keÀer ¢ef<ì mes Yeer FmeceW kegÀí keÀefce³eeb nQ~ cegêCe keÀer DeeOegefvekeÀ ìskeÌveesueespeer keÀer ¢ef<ì mes FmeceWkegÀí megOeej DeHesef#ele nQöefpememes Jele&veer Je efueefHe keÀe He´³eesie megefJeOeepevekeÀ yeve mekesÀ Deewj cegêCe keÀer HeésÐeesefiekeÀer ceW FmekeÀe He´³eesie leerJeíeefle mes efkeÀ³ee pee mekesÀ~ Fme ¢ef<ì mes Jele&veer Je efueefHe ceW megOeej ueeves kesÀ efueS mebmLeeiele, He´Meemeveiele Deewj J³eefkeÌleiele meYeer He´keÀej kesÀHe´³eeme nesles jns nQ~ DeejbYe ceW Yeer meeJejkeÀj, efJeveesyee YeeJes, ieeBOeer peer, keÀekeÀe keÀeuesuekeÀj Deeefo ves Yeer Fme efoMee ceW keÀe³e& efkeÀ³es~ GvneWves`De' kesÀ DeeOeej Hej meYeer mJejeW kesÀ uesKeve (Dees, Deg, Des Deeefo) keÀe meceLe&ve efkeÀ³ee~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle DeveskeÀ meeefnefl³ekeÀ mebmLeeSB leLeeHeéosefMekeÀ He´MeemeefvekeÀ meefceefle³eeB Fme efoMee ceW megOeej kesÀ megPeeJe osleer jner nQ~

Jemlegleë ceevekeÀerkeÀjCe keÀe meyemes yeæ[e ceeHeob[ ueeskeÀ-He´³eesie ³ee ueeskeÀ-mJeerke=Àefle nw~ efJeefYevve megOeej meefceefle³eeW kesÀ efpeve megPeeJeeWkeÀes efnboer HeósMe ceW ueeskeÀ J³eJenej ceW mJeerkeÀ=efle efceue ieF& nw, Jener ceev³e nw~ DeveskeÀ DeeJeM³ekeÀ HeefjJele&veeW kesÀ yeeo Deye Fme Jele&veer JeefueefHe kesÀ ueieYeie meYeer oes<eeW keÀe efvejekeÀjCe efkeÀ³ee pee ®egkeÀe nw~ Fme GÎsM³e mes kesbÀêer³e efnvoer efveosMeeue³e ves Jele&veer Je efueefHe kesÀ ceevekeÀªHe keÀes megefveefM®ele Yeer efkeÀ³ee nw~ Fmeer meboYe& ceW efveosMeeue³e ves 1983 ceW osJeveeiejer efueefHe leLee efnvoer Jele&veer keÀe ceevekeÀerkeÀjCe' HegmlekeÀYeer He´keÀeefMele keÀer, efpemeceW Jele&veer leLee efJejeceef®endveeW Deeefo kesÀ ceevekeÀ uesKeve kesÀ yeejs ceW kegÀí efve³ece Yeer efo³es ieS nQ~

efkeÀmeer Yeer He´keÀej keÀer DeceevekeÀlee mes ye®eves kesÀ efueS efnvoer Jele&veer kesÀ ceevekeÀ ªHe kesÀ yeejs ceW pees efve³ece ceev³e nQ, Jes meb#esHeceW Fme He´keÀej nQö

1. efpeve efueefHeef®endveeW kesÀ oes-oes ªHe He´®eefuele nQ, GveceW mes SkeÀ keÀes ceevekeÀ ceevekeÀj Dev³e He´®eefuele ªHeeW keÀes íesæ[ efo³ee ie³ee nw~GoenjCe keÀs efueSö

i JeCeeX kesÀ Heé®eerve ªHe ö Ã, YeÀ, }, $e, jee, jJe

i HeefjJeefle&le ceevekeÀ ªHe ö De, Pe, ue, $e, Ce, Ke

2. Keæ[er HeeF& Jeeues J³ebpeveeW keÀe meb³egkeÌle ªHe Keæ[er HeeF& keÀes nìekeÀj yevee³ee peelee nw~ pewmes ö

öefnvoer, mJeªHe, MeefkeÌle, YekeÌle, je<ì^ Deeefo~

`í', `"', `ì', `*', `[', ò', Deewj `n' kesÀ meb³egkeÌlee#ej nueble ueieekeÀj yeveeS peeles nQ~ pewmesö

öG®ídJeeme, ueìdìt, Jee*dce³e, efJeod³ee, ef®endve, yeńdcee Deeefo~

3. efHeíues 50-60 Je<eeX ceW efÜlJe Je meb³egkeÌle J³ebpeveeW keÀer Jele&veer ceW Yeer HeefjJele&ve Dee³ee nw~ pewmesö

Heé®eerve ªHe ve³ee ªHe

efo efouueer

Heôe HekeÌkeÀe

KeÆe Keìdìe

DeVe Devve

4. `j' kesÀ leerveeW ªHe ceev³e nQ~ pewmes-Yeejle, je<ì^, cece&~

�er

j

113


5. efJejeceef®endve, neFHeÀve Deeefo Debie´speer mes ³eLeeJeled efueS ieS nQ, pewmesö

, ; ? ! = ö ë -

uesefkeÀve HetCe& efJejece ef®endve kesÀ efueS (~) Keæ[er HeeF& keÀes ner jKee ie³ee nw~

6. mJej ³ee cee$eeSb HetJe&Jeled nQ~ uesefkeÀve efJemeie& ef®endve (ë) keÀes ner keÀesueve keÀe ef®endve ceevee peelee nw~

7. © (j+G) Deewj ª (j+T) efueKeves ceW meeJeOeeveer yejleW~ ©ef®e, ©keÀvee, ce© Deeefo MeyoeW ceW © efueKevee ®eeefnS~

8. oerIe& F&keÀejevle MeyoeW kesÀ yengJe®eve yeveeves Hej `F&' ³ee ` er' kesÀ mLeeve Hej `F' ³ee èf ' efueKevee ®eeefnS, pewmesö

keÀef"veeF&-keÀef"veeF³eeB-keÀef"veeF³eeW, jesìer-jesefì³eeb-jesefì³eeW Deeefo~

9. Gmeves, legceves, nceves, DeeHeves, GvneWves, GmeceW, FmeceWöDeeefo MeyoeW ceW efJeYeefkeÌle ef®eÚeW keÀes meJe&veece kesÀ meeLe efceueekeÀj efueKee keÀjW~HeÝeeJeMeeueer, ³egefkeÌleHetCe& Deeefo MeyoeW ceW Meeueer, HetCe& Deeefo keÀes Deueie veneR efueKevee ®eeefnS~

10. cece&, efveYe&³e, Oece&, Deeefo MeyoeW ceW jsHeÀ ( & ) keÀe mener He´³eesie keÀjW~ efpeme JeCe& ³ee De#ej kesÀ legjvle Henues `j' keÀe G®®eejCe nesleenw, Gmeer kesÀ THej jsHeÀ ueielee nw~ GoenjCe keÀs efueS efvecveefueefKele MeyoeW keÀes osKeWö

keÀjdce-keÀce&, lejdkeÀ-leke&À, efvejdefJeIve-efveefJe&Ive, efvejdceelee-efvecee&lee Deeefo~

11. ueeskeÀ-meeefnl³e, Deelce-meceHe&Ce pewmes MeyoeW ceW meceeme ef®evn (-) ueieevee DeeJeM³ekeÀ nw~

12. DevegmJeej kesÀ He´³eesie ceW meeJeOeeveer yejleW~ ceW, ceQ, veneR, Gvnesbves, kebÀ", Meeble, Yeébefle Deeefo MeyoeW ceW DevegmJeej ueieevee DeeJeM³ekeÀnw~ Fmeer lejn ``Meeble'' pewmes Meyo ceW DeekeÀej (e) kesÀ THej DevegmJeej (eb) ueieeSb~

13. JeneB, keÀneB, ³eneB, ieeBJe, meeBHe, HeeBJe, DeeBKe, ceeB, PeeBkeÀer, veefo³eeB, jesefì³eeB, IeìveeSB, keÀuHeveeSB Deeefo MeyoeW ceW ®evêefyevog ( B)keÀe He´³eesie keÀjvee ®eeefnS~

14. keÀuHevee³eW, Ieìvee³eW-efueKevee ieuele nw~ DeekeÀejevle (e) m$eerefuebie MeyoeW kesÀ yengJe®eve Fme He´keÀej yeveles nQ ö

meercee meerceeSB

yeeOee yeeOeeSB

FmeefueS `SB' ³ee `Sb' efueKee keÀjW, `³eW' veneR~

15. efnvoer JeCe&ceeuee ceW `Sw' pewmee keÀesF& mJej veneR neslee~ kesÀMeJe, Mes<e Deeefo MeyoeW ceW S, ( s) Deewj MewMeJe, JewYeJe Deeefo ceW Ss( w) mJej nesles nQ~ `Swmee' Deeefo efueKevee ieuele nw~

16. `ngDee' Meyo kesÀ oes ªHe yeveles nwb- ngS leLee ngF&~ ng³es, ngJes, ng³eer Jeiewjn efueKevee ieuele nw~

17. ye Deewj Je keÀe Devlej mecePeW Deewj Ssmeer ieueefle³eeW mes ye®eW~ Fve oesveeW JeCeeX keÀe Devlej Debie´speer keÀer B Deewj V OJeefve³eeW mes efceuelee-peguelee nw~ GoenjCe keÀs efueS- yeele, ye®evee, yengle Deeefo ceW ye' leLee J³eJenej, efJeMes<elee, Je®eve Deeefo ceW Je' efueKevee ®eeefnS~

18. ê(od+j), ¢(od+$e+), Ü(od+Je), à(od+Oe), odce(od+ce) Deewj Ðe(od+³e) keÀe Devlej mecePeW Deewj ieueefle³eeW mes ye®eW~ efvecveefueefKeleMeyoeW ceW FvekesÀ Deueie-Deueie ªHe Hen®eeves pee mekeÀles nQë

êgce, ¢ie, ÜvÜ, yeodOe, ieodoer, íodce, Heod³e Deeefo~

114


19. [ Deewj æ[ leLee { Deewj æ{ kesÀ He´³eesie keÀe Devlej mecePe keÀj Fve De#ejeW keÀes efueKeW~ Heeræ[e, meæ[keÀ Deeefo ceW æ[ efueKeW~ Meyo kesÀHeéjbYe ceW ³eefo { Dee³es lees GmekesÀ veer®es efyevoer veneR ueieeSB~ GoenjCe keÀs efueS-{keÌkeÀve, {ekeÀ Deeefo~ ³eefo Meyo kesÀ yeer®e ceW ³eeDevle ceW { Dee³es lees efyevoer ueieeSB, pewmes- Heæ{vee, yeeæ{ Deeefo~

20. Heb®ece JeCe& kesÀ efueS DevegmJeej keÀe mLeeve GvekesÀ Henues Jeeues JeCe& keÀe Debeflece JeCe& ner ues mekeÀlee nw~ GoenjCe keÀs efueS- `kebÀieve'keÀes keÀvieve efueKevee ieuele nw~ keÌ³eeWefkeÀ keÀ Jeie& keÀe Deefvlece JeCe& *d' nw, FmeefueS keÀ*dieve Deewj kebÀieve oes ªHe ner Megà nQ~ FmeerHe´keÀej ®e Jeie&, ì Jeie&, le Jeie& Deewj He Jeie& kesÀ Debeflece JeCe& Je´ÀceMeë _e, Ce, ve, ce - ner DevegmJeej kesÀ mLeeve Hej efueKes pee mekeÀlesnQ~ Dev³eLee DevegmJeej keÀe ner He´³eesie nesvee ®eeefnS~ pewmesö

Heé®eerve ªHe HeefjJeefle&le ªHe veJeerve ªHeDe¹ De*dkeÀ DebkeÀ

Heáe He_®e Heb®e

mevle ö meble

mkeÀvOe ö mkebÀOe

ocYe ö obYe

keÀcHeve ö kebÀHeve

21. menme´, meésle Deeefo keÀes peye menm$e, m$eesle efueKee peelee nw lees GmekeÀe G®®eejCe m$eer keÀer lejn me+$e' nes peelee nw~ peyeefkeÀ menmećeW He´, ye´ keÀer lejn med kesÀ Hewj ceW j keÀe ef®evn nw, `$e' veneR nw~

22. Íe=bKeuee, Íe=bieej Deeefo keÀes leLee Þece, Þeeslee Deeefo keÀes efueKeles mece³e ³en O³eeve keÀj efue³ee peeS efkeÀ Þe De#ej Med+j mes efceuekeÀjyevee nw Deewj Þe= ceW Med+$e+ keÀe ³eesie nw~

115


(iii) HeoyebOe-j®evee-[e@. ceervee#eer J³eeme

Yee<ee keÀer mebj®evee (mì^keÌ®ej) keÀF& Yeeef<ekeÀ FkeÀeF³eeW mes efceuekeÀj HetCe& nesleer nw~ Fve Yeeef<ekeÀ FkeÀeF³eeW ceW mes G®®elece FkeÀeF&JeekeÌ³e nw Deewj meyemes veer®es keÀer FkeÀeF& OJeefve nw~ OJeefve³eeW keÀs meceg®®e³e mes Meyo yevelee nw Deewj meeLe&keÀ MeyoeW kesÀ meceg®®e³e mes HeoyebOe(Phrase) leLee JeekeÌ³e yevelee nw efpememes Yeeef<ekeÀ DeefYeJ³eefkeÌle keÀer HeéfJe´À³ee HetCe& nesleer nw~ nj Yee<ee ceW JeekeÌ³e-j®evee keÀer DeHeveer Meemeve-J³eJemLeeSb nQ~ Fme j®evee Heéfke´À³ee keÀes Yee<ee mebj®evee keÀer J³eekeÀjefCekeÀ J³eJemLee DevegMeeefmele keÀjleer nw~ Yee<ee ceW Meyo Deeefo ³eeW ner veneRjKe efoS peeles~ GvekeÀer SkeÀ leeefke&ÀkeÀ J³eJemLee nesleer nw~

GoenjCe keÀs efueS- 1. HeÀesve, mes, ®eesjer, nw, mebieerlee, megveleer, ³ee 2. cejJee³ee' yeyeuet Mecee&, nw, ves, Deewj mejuee' DeLeJee3. FvekeÀer, kegÀí, SkeÀ, nw, Deewj, DeewjleeW, meefJe´À³e, meye peien, Je ueæ[eketÀ, Deeoefce³eeW~ - ³es meYeer Meyo - DeLe&Jeeve JeekedÀ He´leerkeÀ nQ peesnceejs Devoj Fve JemlegDeeW Deewj efJe´À³eeDeeW kesÀ mebHe´l³e³e peeie=le keÀjles nQ uesefkeÀve FveceW keÀesF& J³eekeÀefjCekeÀ J³eJemLee veneR nw, peye ³es meYeerMeyo Je´ÀceHetJe&keÀ meb³eesefpele neskeÀj Yee<ee kesÀ J³eekeÀjefCekeÀ efve³eceeW kesÀ Devegmeej J³eJeefmLele nesles nQ leye meeLe&keÀ JeekeÌ³e yeveles nQ~ pewmes- 1.`mebieerlee ®eesjer mes HeÀesve megveleer nw' Deewj 2. mejuee Deewj yeyeuet Mecee& ves cejJee³ee nw' leLee 3. FvekeÀer meye peien kegÀí meefJe´À³e Je ueæ[eketÀDeeoefce³eeW Deewj DeewjleeW mes oesmleer nw' - FveceW J³eJemLee nw Deleë ³eneB JeekeÌ³e kesÀ DeLe&-mebHe´s<eCe keÀe ue#³e Hetje nes peelee nw~

efnvoer ceW HeoyebOeeW keÀs DeHeves He´®eefuele ªHe nQ~ JeekeÌ³e ceW Deeves Jeeues HeoeW keÀes GvekesÀ J³eekeÀjefCekeÀ He´keÀe³e& kesÀ Devegmeej-meb%ee,efJe´À³ee, meJe&veece Deeefo keÀne peelee nw~ JeekeÌ³e ceW pees J³eekeÀjefCekeÀ keÀe³e& FveceW mes SkeÀ Heo keÀjlee nw, Jener keÀe³e& DeveskeÀ Heo efceuekeÀjYeer keÀj mekeÀles nQ~ peye SkeÀ mes DeefOekeÀ Heo HejmHej pegæ[keÀj SkeÀ ner J³eekeÀjefCekeÀ FkeÀeF& keÀe keÀe³e& keÀjles nQ lees Ssmes Heomecetn keÀes HeoyebOekeÀnles nQ~

HeoyebOe keÀer mebj®evee ceW meb%ee, meJe&veece, efJeMes<eCe, Oeeleg kesÀ meeLe-meeLe efJemleejkeÀ Heo Yeer HećegKe IeìkeÀ nQ~ ³es efJemleejkeÀ Heomeb%ee, efJe´À³ee Deeefo keÀe efJemleej keÀjves kesÀ meeLe-meeLe GvekeÀes efJeefMe<ì Yeer yeveeles nQ~ efJemleejkeÀ kesÀ Üeje pees Heo efJeefMe<ì yeveles nQ, GvnWkesbÀêHeo DeLeJee kesbÀêkeÀ keÀne peelee nw~ efkeÀmeer j®evee ceW efJemleejkeÀ Ssmes JewkeÀefuHekeÀ IeìkeÀ ceeves peeles nQ, pees kesbÀêkeÀ Hej DeeefÞele nesles nQleLee efpevnbs efyevee efkeÀmeer cenÊJeHetCe& HeefjJele&ve kesÀ kesÀvêkeÀ mes Deueie Yeer efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ ³es efJemleejkeÀ cegK³e ªHe mes oes He´keÀej kesÀnQ-

(1) meb%eeHeo keÀes efJeefMe<ì yeveeves Jeeues efJeMes<eCe~

(2) efJe´À³eeHeo keÀes efJeefMe<ì yeveeves Jeeues efJe´À³ee-efJeMes<eCe~

efnvoer kesÀ JeekeÌ³eeW ceW efceueves Jeeues kegÀí HeoyebOe Fme He´keÀej nQö

1. meb%ee HeoyebOe

meb%ee HeoyebOe ceW kesbÀêkeÀ meb%eeHeo kesÀ meeLe GmekesÀ efJemleejkeÀ Deeles nQ~ GoenjCeeLe&ö

(1) `m$eer Deepe Yeer nQ~'

116


(2) `Fueeneyeeo kesÀ HeLe Hej HelLej leesæ[leer m$eer'-Deepe Yeer nw~

Fve JeekeÌ³eeW ceW m$eer'-Heo keÀe Jener mebj®eveelcekeÀ He´keÀe³e& nw pees jsKeebefkeÀle mecemle HeoyebOe keÀe~ JeekeÌ³e kesÀ J³eekeÀjefCekeÀ ªHe keÀes#eefle Hengb®eeS efyevee `Fueeneyeeo kesÀ...leesæ[leer' meYeer HeoeW keÀes nìe³ee pee mekeÀlee nw, keÌ³eeWefkeÀ ³es meye efJemleejkeÀ nQ, `m$eer' kesbÀêkeÀnw~ kesbÀêkeÀ meb%eeHeo DeveskeÀ efJemleejkeÀeW kesÀ meeLe efceuekeÀj meb%eeHeoyebOe yevee jne nw~ He´mebie kesÀ Devegmeej kesbÀêkeÀ meb%ee kesÀ meeLe SkeÀ, oes ³eeDeefOekeÀ efJemleejkeÀ Dee mekeÀles nQ~ GoenjCeeLe&ö

(1) ìeceues ceW ueies HetÀue megboj nQ~'

(2) `Deueceejer ceW jKeer oesveeW meyemes De®íer Deewj mlejer³e efkeÀleeyeW ues DeeDeeW~'

meb%eeHeoyebOe kesÀ Debleie&le YeeJeeLe& meb%ee leLee meJe&veece HeoyebOe Yeer Deeles nQ~ pewmesö

(1) `HegmlekeÀ Heæ{vee De®íe nw~'

(2) òtmejeW keÀer mene³elee keÀjves Jeeues DeeHe Yeer Ieyeje ieS~'

(3) `HeefjÞece keÀjves Jeeuee Jen nej veneR mekeÀlee~'

GkeÌle JeekeÌ³eeW ceW `DeeHe' Deewj `Jen' kesbÀêkeÀ Heo nQ leLee Mes<e jsKeebefkeÀle Heo GvekesÀ efJemleejkeÀ nQ~

2. efJeMes<eCe HeoyebOe

(1) ceesnve Del³eefOekeÀ F&ceeveoej J³eefkeÌle nw

(2) ³en cekeÀeve Fme ieueer kesÀ meYeer cekeÀeveeW mes yeæ[e nw~

(3) lesæpe Deeie, yejmeeleer ieceea ceW meye efHeIeue ie³ee~

(4) keÀceje yengle DeefOekeÀ iece& nw~

(5) jece ceesnve mes p³eeoe He´mevve nw~

GkeÌle JeekeÌ³eeW ceW jsKeebefkeÀle Heo efJeMes<eCe HeoyebOe nQ, efpevekesÀ kesbÀêkeÀ nQöF&ceeveoej, yeæ[e, ieceea, iece&, leLee He´mevve~ Mes<eHeo Je´ÀceMeë Fve kesbÀêkeÀeW kesÀ efJemleejkeÀ nQ~

3. efJe´À³ee HeoyebOe

(1) `Gmes mecePee³ee pee mekeÀlee nw~'

(2) `Jen Fme mece³e Heæ{vee ®eenlee nw~'

(3) `Gmes Heæ{ uesvee ®eeefnS Lee~'

GkeÌle JeekeÌ³eeW ceW mecePee³ee pee mekeÀlee nw, Heæ{vee ®eenlee nw leLee Heæ{ uesvee ®eeefnS Lee Je´ÀceMeë 4, 3, 4 efJe´À³eeDeeWmes yeves efJe´À³ee HeoyebOe nQ~ Fve HeoyebOeeW ceW Deeves Jeeueer meYeer efJe´À³eeSb DeefveJee³e& nQ~ FveceW mes efkeÀmeer keÀes kesbÀêkeÀ ³ee efJemleejkeÀ veneR ceeveepee mekeÀlee, keÌ³eeWefkeÀ meYeer efJe´À³eeDeeW kesÀ men³eesie mes JeekeÌ³e keÀe DeHesef#ele DeLe& mebHe´sef<ele neslee nw~

4. efJe´À³ee-efJeMes<eCe HeoyebOe

Fve HeoyebOe keÀer mebj®evee ceW Heé³eë meb%ee HeoyebOe kesÀ meeLe-ceW, Hej, mes, kesÀ efueS, kesÀ yeeo Deeefo lelJeeW keÀe He´³eesie efceuelee nw~GoenjCe keÀs efueSö

117


(1) `keÀeHeÀer He´leer#ee keÀjves kesÀ yeeo Jen ueewì Dee³ee~'

(2) `Jen yengle lesæpe ieefle mes oewæ[e~'

(3) `efkeÀleeyeW Deboj cespe kesÀ keÀesves Hej jKeer nQ~'

GkeÌle JeekeÌ³eeW ceW `keÀeHeÀer He´leer#ee keÀjves kesÀ yeeo'ömece³eJee®ekeÀ `yengle lesæpe ieefle mes'öjerefleJee®ekeÀ, `Deboj cesæpe kesÀkeÀesves Hej'ömLeeveJee®ekeÀ efJe´À³eeefJeMes<eCe HeoyebOe nQ~

118


³eespekeÀ leLee efJejeceef®eÚeW keÀe He´³eesie-[e@. ceervee#eer J³eeme

efueefKele JeekeÌ³eeW ceW efJejece-ef®eÚeW leLee Meyo-³egiceeW ceW ³eespekeÀ ef®eÚeW keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ GHe³egkeÌle efJejece-ef®eÚeW kesÀ He´³eesiemes Gve JeekeÌ³eeW kesÀ He´³eeskeÌlee ³ee JekeÌlee kesÀ neJe-YeeJe leLee yeele kesÀ Gleej-®eæ{eJe-"njeJe keÀes mecePevee Deemeeve neslee nw leLee efueefKele JeekeÌ³eeWkeÀe mener DeLe& Yeer mHe<ì nes peelee nw~

`` `efJejece' keÀe DeLe& nw -`ªkeÀvee~' pees ef®eÚ yeesueles ³ee Heæ{les mece³e ªkeÀves keÀe Jemlegleë mebkesÀle osles nQ, GvnW efJejece-ef®eÚkeÀnles nQ~'' ([e@. YeesueeveeLe efleJeejerö`De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW', He=.184)

He´keÀej

JekeÌlee kesÀ neJe-YeeJe, Gleej-®eæ{eJe, "njeJe Deeefo keÀer ¢ef<ì mes efJejece-ef®eÚ DeveskeÀ He´keÀej kesÀ nesles nQö

1. HetCe& efJejece (~)

``ªkeÀves keÀer cee$ee keÀer ¢ef<ì mes HetCe& efJejece meyemes oerIe& neslee nw~ × × × ×HetCe& efJejece efvecveebefkeÀle mLeeveeW Hej He´³egkeÌleneslee nwö

(1) He´l³eskeÀ JeekeÌ³e kesÀ Deble ceW ³en Deelee nw~

(2) íboeW ceW ³eefo HeoeW kesÀ Yeerlej DeuHeefJejece Deelee nw lees Heoeble ceW HetCe& efJejece~''

([e@. YeesueeveeLe efleJeejerö`De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW', He=.188)

GoenjCe

(1) ``J³eekegÀue uenjeW keÀe ³en ìtìvee ner ueewìles ceW, mecegê yevelee peelee nw~'' ö(Þeer vejsMe cesnleeö`He´Jeeo HeJe&')

(2) ``mecetn keÀer MeefkeÌle

Heneæ[ pewmes efJeHegue, efJejeì DeJeM³e

Hej cee$e peæ[~

J³eefkeÌle keÀer MeefkeÌle

veoer keÀe mebkeÀìHetCe& SkeÀekeÀerHeve Yeues ner

Hej He´Kej, ®ewlev³e Deewj ieefleMeerue~''

ö(Þeer vejsMe cesnleeö`DeeefKej mecegê mes leelHe³e&!')

DeuHeefJejece kesÀ DeefleefjkeÌle keÀYeer-keÀYeer efJemce³eeefoyeesOekeÀ MeyoeW kesÀ yeeo efJemce³eeefoyeesOekeÀ ef®eÚ ueieekeÀj GmekesÀ yeeo keÀs meeceev³e

119


JeekeÌ³e kesÀ Devle ceW HetCe&-efJejece ueiee³ee peelee nw, pewmesö

(1) Dejs YeeF&! GvnW yew"ves oerefpeS~

(2) Dejs! Flevee yesF&ceeve~

(3) peeFS! Devoj peeFS~

DeepekeÀue kegÀí efnvoer DeKeyeej, He$e-Heef$ekeÀeSb Deeefo megefJeOee kesÀ efueS HetCe& efJejece kesÀ efueS efveOee&efjle ef®eÚ Keæ[er HeeF& (~)kesÀ mLeeve Hej Debie´speer kesÀ HetCe& efJejece (.) keÀe He´³eesie keÀjles nQ, uesefkeÀve ³en ceevekeÀ He´³eesie veneR ceevee peelee~

2. He´MveJee®ekeÀ ef®evn (?)

He´Mve Jeeues JeekeÌ³eeW kesÀ Deble ceW FmekeÀe He´³eesie neslee nw~ pewmesö

(1) keÌ³ee meved 1990 ceW Yeejle-Yeejleer' mecceeve kesÀ yeeo Þeer vejsMe cesnlee keÀes meved 1992 ceW Yeejle kesÀ meJeexlke=À<ì %eeveHeer" HegjmkeÀej'mes mecceeefvele efkeÀ³ee ie³ee?

(2) keÌ³ee GvneWves keÀeJ³eie´bLeeW kesÀ meeLe-meeLe veeìd³e j®eveeSb Yeer efueKeeR?

keÀYeer-keÀYeer JeekeÌ³e ceW He´MveJee®ekeÀ MeyoeW pewmesökeÌ³ee, keÀneB, keÀye Deeefo kesÀ efyevee Yeer He´MveJee®ekeÀ JeekeÌ³e yeveeS peeles nQ-DeewjGvekeÀs YeeJe Devegmeej JeekeÌ³e kesÀ Deble ceW He´MveJee®ekeÀ ef®eÚ ueieeS peeles nQ pewmesö

(1) mebieerlee Hewmes uesleer nw?

(2) mejue ieeSieer?

(3) ceesnveueeue, meye KeeDeesies?

(4) Jes Yeer peeles nQ?

3. efJemce³eeefoyeesOekeÀ ef®eÚ (!)

``³en Yeer SkeÀ He´keÀej keÀe HetCe&efJejece nw pees DeeM®e³e&, Ie=Cee Deeefo keÀe YeeJe J³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS He´³egkeÌle neslee nw~''

ö(`De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW', He=.189)

GoenjCe ö

(1) Jeen/De®íe! mebieerlee ves mketÀue ceW meHeÀeF& keÀer~

(2) efí! mejuee ieboer nw~

mecyeesOeve kesÀ efueS Yeer efJemce³eeefoyeesOekeÀ ef®endve keÀe He´³eesie neslee nw~ pewmesö

(1) mebieerlee! keÀæ[ener ceW Gyeeue ueeDees~

(2) ueæ[keÀeW! 348 keÀneefve³eeb megveeDees~

FvekesÀ DeefleefjkeÌleö ``keÀYeer-keÀYeer oes-oes ³ee leerve-leerve ef®eÚeW keÀe He´³eesie DeeefOekeÌ³e efoKeeves kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~''

([e@. YeesueeveeLe efleJeejerö`De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW', He=.189)

120


Ssmes He´³eesie keÀefJeleeDeeW ³ee meeefnl³e j®eveeDeeW ceW DeefOekeÀ efceueles nQ~ GoenjCeeLe&ö

(1) `peeiesieer, efveM®e³e peeiesieer

DeHeceeveeW keÀes ®eerj ³eMeefHe´³ee JewleeefuekeÀlee!!'' ö(Þeer vejsMe cesnleeö`yeveHeejJeer! megvees!!)

(2) ``Deepe Yeer

Deveeiele Yeer

Gme Deewj Jeeues Deeiele Yeer

ue[tbiee ceQ

efJeJeMe veneR nesGbiee

Deewj keÀ=HeeHeeefMele Yeer veneRö

veneR !! veneR !! veneR !! ö(Þeer vejsMe cesnleeö`yeesueves oes ®eeræ[ keÀes')

4. DeuHeefJejece (,)

``pewmee efkeÀ veece mes mHe<ì nw efkeÀ Fme efJejece-ef®endve keÀe He´³eesie Jeneb efkeÀ³ee peelee nw, peneB yeesueves ³ee Heæ{ves ceW `DeuHe' ³eeyengle Leesæ[er osj keÀs efueS ªkeÀvee Heæ[lee nw~'' ö(`De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW', He=.186)

Fme ef®endve kesÀ He´³eesie mLeue efvecveefueefKele nQö

(keÀ) oes mes DeefOekeÀ meceeve He´keÀej kesÀ Heo, Meyo, HeoyebOe ³ee JeekeÌ³eebMeeW kesÀ yeer®e ceW leLee Fve MeyoeW kesÀ yeer®e `Deewj' DeeefoMeyo ve neW~ pewmesö

(1) jece, ke=À<Ce Deewj ceeOeJe pee Heæ{ jns nQ~

(2) ìwkeÌmeer keÀe [^eFJej ceesnve, ®eewkeÀeroej, OeceefkeÀ³eeb osves Jeeuee efJeMeeue Mecee&, mejuee Deewj mebieerlee, ®eejeW ner Gme cegkeÀoceWceW HekeÀæ[ efueS ieS nQ~

(3) DeYeer Yeer DeHevee oes<e ceeve uees, veneR lees jece meæpee oWies~

(Ke) mebyeesOeve Jeeues MeyoeW kesÀ yeeo efJemce³eeefoyeesOekeÀ ef®eÚ kesÀ mLeeve Hej, pewmesö

meesnve, meye cele KeeDees~

(ie) efkebÀleg, Hejvleg, uesefkeÀve, Hej, keÌ³eeWefkeÀ, FmeefueS, leye, leLeeefHe, Dev³eLee, yeefukeÀ Deeefo meceg®®e³eyeesOekeÀ DeJ³e³e mes Henuespewmesö

(1) GvneWves ve kesÀJeue iejerye keÀes uetìe, yeefukeÀ GmekeÀer nl³ee Yeer keÀj oer~

(2) peye met³eexo³e ngDee, leye DebOesje Kelce nes ie³ee~

(3) legce Fleveer Gíue-ketÀo ce®ee jns nes, uesefkeÀve ³en J³eLe& nw~

(4) JeneB HeÀeFue kesÀ He=<"eW ceW ieæ[yeæ[er keÀer ieF&, keÌ³eeWefkeÀ mìeHeÀ Ye´<ì Lee~

(5) Jes cetKe& nQ, FmeefueS veneR mecePeWies~

121


(6) Gve ueesieeW ves DeHeÀJeenW HewÀueeF¥, Hejvleg Jes Kego ieuele Les~

(7) ueesie ceveesjbpeve efHe´³e nesles nQ, efkeÀvleg efve®eues mlej kesÀ ceveesjbpeve kesÀ keÀe³e&Je´Àce GvekesÀ ceve-ceefmle<keÀ keÀes otef<ele keÀj osles nQ~

(Ie) JeekeÌ³e kesÀ DeejbYe ceW `neB, veneR, De®íe DeJeM³e' Deeefo MeyoeW kesÀ yeeo Yeer efJemce³eeefoyeesOekeÀ ef®eÚ kesÀ mLeeve Hej DeuHeefJejece keÀeHe´³eesie neslee nw~

(*d) JeekeÌ³e kesÀ yeer®e ceW GàjCe ef®endve kesÀ Henues Yeer FmekeÀe He´³eesie neslee nw~

(®e) leejerKe osves ceW cenervee Je meved kesÀ yeer®e ceW, pewmesö 4 peveJejer, 2006 ³ee 12 peveJejer, meved 2006~

(í) He$e uesKeve ceW He$e kesÀ DeejbYe Deewj Deble ceW~ pewmesö mesJee ceW, He´Oeevee®ee³e& peer, ceneso³e Deeefo~

(pe) íbo ceW ®ejCe kesÀ Deble ceW ³ee keÀYeer-keÀYeer yeer®e ceW Yeer~

5. DeOe&efJejece (;)

JeekeÌ³e kesÀ yeer®e ceW peneb DeuHeefJejece mes DeefOekeÀ, efkeÀvleg HetCe& efJejece mes keÀce mece³e kesÀ efueS ªkeÀvee nes JenebDeOe&efJejece keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ He´³eesie-mLeue efvecveefueefKele nQö

(keÀ) efJeefYevve GHeJeekeÌ³eeW kesÀ cebleJ³e Hej æpeesj osves kesÀ efueS, pewmesö

``Fme HeÀer®ej keÀe SkeÀ HeÀue ³en ngDee efkeÀ Deye Þeer ceefuuekeÀ ®eenves ueies efkeÀ ceQ jsef[³eeW ceW keÌ³eeW veneR Dee peelee?; Deewj ÞeerceefuuekeÀ Deiel³ee cegPes jsef[³ees ceW ues DeeS leLee Fmeer mece³e Þeer YeejleYet<eCe Deie´Jeeue Yeer jsef[³eeW ceW efmJe´ÀHì-jeFìj yevekeÀj DeeS~''

ö(Þeer vejsMe cesnlee, (meved 1961)(Ke) ³eefo cegK³e JeekeÌ³e Deewj meceeveeefOekeÀjCe JeekeÌ³e keÀe DeeHeme ceW DeefOekeÀ mebyebOe ve nes, pewmesö

`mece³e osJelee' kesÀ j®eveeHeÀuekeÀ leLee DebleJe&mleg ceW J³eeHekeÀ efJemleej nw; Fmeer keÀejCe Fmes uebyeer keÀefJelee keÀne ie³ee nw~

(ie) HejmHej efJejesOeer keÀLeveeW kesÀ Deueie-Deueie DeLeeX keÀes Deueieeves kesÀ efueS, pewmesö

(1) Fme yeej Yeer Je<ee& ngF&; uesefkeÀve Fleveer Henues keÀYeer veneR ngF& Leer~

(2) otjoMe&ve ueeskeÀefHe´³e ceeO³ece nw; Hej GmeceW G®®ekeÀesefì keÀer ceeveefmekeÀlee kesÀ keÀe³e&Je´ÀceeW keÀe DeYeeJe nw~

6. DeHetCe&-efJejece ³ee keÀesueve (ë)Fmes GHeefJejece Yeer keÀnles nQ~ FmekeÀe He´³eesie He´e³eë Meer<e&keÀeW ceW neslee nw~ peneb efkeÀmeer keÀLeve keÀes Deueie keÀjkesÀ efoKeevee nes,

Jeneb DeHetCe& efJejece keÀe He´³eesie neslee nw~ pewmesö

ö jsef[³ees veeìkeÀ ë SkeÀ DeO³e³eve

ö Meyo-DeLe& ë SkeÀ ceerceebmee

ö He´Jeeo-HeJe& ë SkeÀ Keb[ keÀeJ³e

ö efnvoer-Yee<ee ë #es$e Je yeesueer

FvekesÀ DeefleefjkeÌle efJeJejCe Deewj efveos&Me kesÀ ªHe ceW Yeer FmekeÀe He´³eesie neslee nw, pewmesö

ö Yee<ee kesÀ oes ªHe nQ ë ceewefKekeÀ Deewj efueefKele

ö Yee<ee keÀe DeO³e³eve ë meeceeefpekeÀ mevoYe& ceW

122


7. efveoxMekeÀ ef®eÚ ³ee [wMe (ö)

(keÀ) Deeies efoS ieS efJeJejCe keÀe efveos&Me osves kesÀ efueS FmekeÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw, pewmesö

ö JeekeÌ³e keÀF& He´keÀej kesÀ nesles nQ pewmesö efJeOeeveJee®ekeÀ, efve<esOeJee®ekeÀ, Dee%eeJee®ekeÀ Deeefo~

ö DeMegefà MeesOeveö Meyoiele, JeekeÌ³eiele

(Ke) efkeÀmeer JeekeÌ³e keÀs GodOe=le keÀjves mes HetJe&, pewmesö

i jerìe peueesleeö peeveleer nes ve, mebieerlee keÀe efJeJeen iegæ[ieeBJe kesÀ petefve³ej Fbpeerefve³ej mes ngDee Lee~

i keÀewue ö neB, Deewj GmekesÀ SkeÀ cenerves yeeo Jen ®eC[erieæ{ Jeeues efjMlesoej kesÀ ³eneB ®eueer ieF& Leer~

i jerìe peueesleeö Hej Gmes ³eneR jnvee ®eeefnS Lee~

(ie) efkeÀmeer Meyo ³ee JeekeÌ³eebMe keÀer J³eeK³ee keÀjves kesÀ efueS, pewmesö

i veoer HeJe&le mes efvekeÀueleer nwöDeekeÀeMe keÀes ítles HeJe&le mes~

i 24 Iebìs ceW Yeejer yeeefjMe ö Deeieeceer ®eej efoveeW lekeÀ lespe yeeefjMe keÀs Deemeej~

(Ie) efkeÀmeer j®evee ³ee HebefkeÌle kesÀ Deble ceW j®eveekeÀej ³ee JekeÌlee keÀs veece mes Henues, pewmesö

i mecejLe keÀes veefnb oes<e iegmeeF&~ ö leguemeeroeme

i ceveg<³e keÀer cenevelee GmekesÀ keÀHeæ[eW mes veneR,

DeefHeleg GmekesÀ ®eefj$e mes DeebkeÀer peeleer nwb~ öcenelcee ieeBOeer

8. efJeJejCe ef®eÚ ³ee DeeosMe ef®eÚ (ëö)

efkeÀmeer Yeer He´keÀej keÀe efJeJejCe He´mlegle keÀjves kesÀ efueS DeLeJee JeekeÌ³e ceW `pewmes' kesÀ yeeo Deewj keÀe³ee&ue³eer He´eLe&vee He$e Deeefo ceWefJe<e³e keÀe mebef#eHle GuuesKe keÀjles mece³e FmekeÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~

9. ³eespekeÀ ef®eÚ (-)

FmekeÀe He´³eesie He´e³eë meeceeefmekeÀ MeyoeW, efÜlJe ³ee HegveªkeÌle MeyoeW, legueveelcekeÀ Meyoö mee, meer, mes kesÀ Henues, mebK³eeDeeWDeewj GvekesÀ DebMeeW kesÀ ceO³e ceW neslee nw~ pewmesö

efove-jele, ie=n-keÀe³e&, Deueie-Deueie, keÀYeer-ve-keÀYeer, keÀce-mes-keÀce, oes-efleneF& Deeefo~

10. DeJelejCe ³ee GàjCe ef®eÚ (``ö'') leLee (`ö')

efkeÀmeer Yeer keÀLeve keÀes p³eeW keÀe l³eeW efueKeves kesÀ efueS oesnjs leLee efkeÀmeer kesÀ Je®eve Jeeues JeekeÌ³e ³ee efJeMes<e MeyoeW Hej FkeÀnjsGàjCe ef®eÚ keÀe He´³eesie neslee nw~ pewmesö

i `®ewl³ee' mebkeÀueve kesÀ keÀefJe nQ ö `Þeer vejsMe cesnlee'

i `jepeYee<ee efnvoer' efJe<e³e Hej efveyebOe efueefKeS~

i keÀne Yeer ie³ee nwö ``meeB®e keÀes DeeB®e veneR''

i ueeskeÀceev³e efleuekeÀ ves keÀne Leeö ``mJeleb$elee nceeje pevceefmeà DeefOekeÀej nw~''

123


11. ueeIeJe ³ee meb#esHe met®ekeÀ ef®eÚ (¤)

mebef#eefHle ³ee MeyoeW keÀes mebef#eHle ªHe ceW efueKeves kesÀ efueS Fme ef®eÚ keÀe He´³eesie neslee nw~ pewmesö

ke=À¤ He=¤ G¤ (ke=ÀHe³ee He=<" GueefìS)

yeer¤S¤ (yew®euej Dee@HeÀ Deeì&dme)

meb¤ (mebJeled)

Heer¤S®e¤[er¤ ([e@keÌìj Dee@HeÀ efHeÀueesmeesHeÀer)

efJe¤efJe¤ (efJeMJeefJeÐeeue³e)

12. nbmeHeo ³ee $egefìHetjkeÀ ( ^)

JeekeÌ³e cebs efueKeles mece³e keÀesF& Meyo ³ee DebMe ítì peeves Hej FmekeÀe He´³eesie veer®es keÀer Deesj keÀjkesÀ ítìe ngDee DebMe THej efueKeepeelee nw~ pewmesö

i Yee<ee keÀer meyemes ^yeæ[er FkeÀeF& JeekeÌ³e nw~

i cegefve ^leHe keÀj jns nQ~

13. keÀes<"keÀ ef®eÚ (())

FmekeÀe He´³eesie ieefCele ceW DeefOekeÀ neslee nw~ Dev³e efJe<e³eeW kesÀ uesKeve ceW Hee"keÀeW keÀes mecePeeves ³ee yeleeves kesÀ efueS Ssmeer peevekeÀeefj³eeWkeÀes keÀes<"keÀ ceW jKee peelee nw efpevnW JeekeÌ³e ceW He´keÀì ªHe ceW jKevee DeeJeM³ekeÀ ³ee GHe³egkeÌle ve nes~ yeesueles mece³e keÀes<"keÀ kesÀ DeejbYeDeewj Deble keÀe mebkesÀle osves kesÀ efueS #eCe Yej kesÀ efueS ©keÀe peelee nw~ FmekesÀ He´³eesiemLeue efvecveefueefKele nQö

(keÀ) efkeÀmeer Heo ³ee HeoyebOe keÀes mHe<ì keÀjves kesÀ efueS, pewmesö

i J³eeJemeeef³ekeÀ He$eeW ceW mebyeesOeve' (efpemes ³ee efpevnW He$e Yespee pee jne nw) Deewj mJeefveoxMe' (Yespeves Jeeues keÀe veece,Heo Deeefo) DeewHe®eeefjkeÀ neslee nw~

i keÀvveewpe (mebmke=ÀleökeÀev³ekegÀype) Fme yeesueer keÀe kesÀvê nw~

i DeeOegefvekeÀ meeefnl³e keÀe Heefj®e³e (1940 F&¤ mes 1990 F&¤ lekeÀ)

(Ke) SkeÀebkeÀer ceW DeefYeve³e mebyebOeer efveoxMe ³ee mebkeÀsle osves, j®eveekeÀej keÀe veece Deeefo osves kesÀ efueS, pewmesö

``vekegÀue ö (pewmes mJeHveefJe<ì efmLeefle ceW mJeiele)

keÀewve? keÀewve nes legce? legcneje mHeMe&

Flevee "b[e keÌ³eeW nw?..................

keÀneB nes legce?? keÌ³ee..................

Fme Pejleer yeHe&À kesÀ Heej?? De®íe!!

(®eueves keÀe yeesOe ueæ[Keæ[eves keÀer Yeebefle~ ojJeeæpee Keesues peeves keÀer ®ejcejenì, yeHe&À Pejves keÀe He´leerkeÀ Jeeuee cebo-cebo efHe³eeveeWmHe<ì nes peelee nw~)'' ö(öÞeer vejsMe cesnleeö`efHeíueer jele keÀer yeHe&À')

124


(ie) Je´Àcemet®ekeÀ DebkeÀeW SJeb De#ejeW keÀes Deueie efueKeves kesÀ efueS, pewmesö

Yee<ee keÀer FkeÀeF³eeBö (1) OJeefve (2) Meyo (3) Heo (4) JeekeÌ³e

14. Fl³eeefo mebkesÀle (...)

Fl³eeefo, Deeefo ³ee Gmeer He´keÀej kesÀ YeeJeeW keÀes J³ekeÌle keÀjlee nw~

mene³ekeÀ ie´bLe

1. De®íer efnvoer-kewÀmes yeesueW, kewÀmes efueKeW ö [e@. YeesueeveeLe efleJeejer

2. meeceev³e efnvoer-J³eeJeneefjkeÀ efnvoer ö [e@. YeesueeveeLe efleJeejer

125


(iv) JeekeÌ³e-MeesOeve-[e@. ceveerjece ³eeoJe

JeekeÌ³e-efJev³eeme mebyebOeer DeMegefà³eeB- meeLe&keÀ MeyoeW keÀe Ssmee J³eJeefmLele Deewj Je´Àceyeà mecetn JeekeÌ³e keÀnueelee nw efpememeskeÀesF& DeefYeHeé³e HetCe&leë mHe<ì nes peeS~ J³eekeÀjCe kesÀ Devegmeej efnvoer ceW JeekeÌ³e-mebj®evee keÀe SkeÀ megefveefM®ele Je´Àce Deewj efve³ece efveOee&efjlenw~ Jen nw- keÀÊee&, keÀce&, efJe´À³ee~ JeekeÌ³e-efJev³eeme keÀer meeLe&keÀlee cegK³eleë leerve efJeMes<eleeDeeW Hej DeeOeeefjle nQö 1. ³eesi³elee 2. DeekeÀeb#ee3. meefvveefOe~

³eesi³eleeö efkeÀmeer Yeer JeekeÌ³e ceW DeYeer<ì DeLe&-efJe®eej, DeefYeHeé³e ³ee leelHe³e& keÀes mebHe´sef<ele keÀjves keÀer HetCe& ³eesi³elee nesveer ®eeefnSleLee GmeceW J³eekeÀjCe kesÀ efve³eceeW keÀe efveJee&n keÀjves keÀer ³eesi³elee Yeer nes~ pewmes-ùekeÀæ[er OetHe ceW Heæ[er Heæ[er yengle ieue ®egkeÀer nw~' Fme JeekeÌ³eceW DeYeer<ì DeLe& J³ekeÌle keÀjves keÀer ³eesi³elee veneR, Deleë ³en DeMegefà nw~ uekeÀæ[er `metKe ®egkeÀer nwö³en He´³eesie Megà nw keÌ³eeWefkeÀ OetHe ceWuekeÀæ[er `metKeleer' nw, ieueleer veneR~ Deleë Fme JeekeÌ³e ceW ³eesi³elee kesÀ leÊJe keÀe DeYeeJe nw~

DeekeÀeb#eeö FmekeÀe DeefYeHeé³e nwöF®íe ³ee efpe%eemee~ efkeÀmeer JeekeÌ³e keÀes megve ³ee Heæ{keÀj ³eefo Þeeslee ³ee Hee"keÀ kesÀ ceve ceWHetje DeefYeHeé³e mHe<ì ve nes, `kegÀí Deewj Hetíves ³ee peeveves keÀer F®íe yeveer jns lees mecePeW efkeÀ JeekeÌ³e-efJev³eeme ceW keÀesF& DeMegefà nw~ pewmes-`yengle ieæpeye nes ie³ee' JeekeÌ³e DeHeves-DeeHe ceW mener veneR nw keÌ³eeWefkeÀ `keÌ³ee, keÀneB, kewÀmes' ieæpeye nes ie³eeö³en efpe%eemee yeveer jnleer nw~FmekesÀ efueS Henues ³ee yeeo ceW HetjkeÀ JeekeÌ³e peesæ[keÀj DeLe& mHe<ì keÀjvee nesiee~

meefvveefOeö JeekeÌ³e ceW He´³egkeÌle nesves Jeeues efJeefYevve HeoeW-meb%ee, meJe&veece, efJeMes<eCe, efJe´À³ee Deeefo keÀer DeeHemeer efvekeÀìlee ³eemeceerHelee keÀes `meefvveefOe' keÀnles nQ~ FmekesÀ efueS Henues èfJe´À³ee' keÀes O³eeve ceW jKekeÀj, Mes<e HeoeW kesÀ He´³eesie keÀe mLeeve osKevee ®eeefnS efkeÀJen Gef®ele nw ³ee veneR~ HejmHej mebyebefOele Heo SkeÀ-otmejs mes otj veneR nesves ®eeefnS~ pewmes-`yengle Goej nj ceeceues ceW YeejleJeemeer nQ' cebs`yengle' efJeMes<eCe keÀe `Goej' kesÀ meeLe He´³eesie nw, Hejvleg FvekeÀe efJeMes<³e `YeejleJeemeer' yengle otj nes peeves keÀs keÀejCe `meefvveefOe' veneR nw~keÌ³ee nw? Goej~ efkeÀleves? yengle~ keÀewve? YeejleJeemeer~ efkeÀmeceW? nj ceeceues ceW~ Fme ¢ef<ì mes Megà JeekeÌ³e nesieeö`YeejleJeemeer nj ceeceuesceW yengle Goej nQ~' GHe³eg&keÌle leerve efJeMes<eleeDeeW kesÀ DeefleefjkeÌle, JeekeÌ³e-efJev³eeme ceW kegÀí Deewj meeJeOeeefve³eeB Yeer O³eeleJ³e nQ~ pewmes-

1. efpeme JeekeÌ³e cebs keÀÊee& (meb%ee ³ee meJe&veece) kesÀ meeLe `ves' efJeYeefkeÌle (Hejmeie&) nes Gme JeekeÌ³e keÀer YetlekeÀeefuekeÀ efJe´À³ee keÀe ªHe (efuebie-Je®eve) keÀce& kesÀ Devegmeej nesiee, keÀÊee& kesÀ Devegmeej veneR~ neB, ³eefo keÀÊee& kesÀ meeLe `ves' efJeYeefkeÌle ve nes lees YetlekeÀeefuekeÀ efJe´À³ee keÀeefuebie-Je®eve keÀÊee& kesÀ Devegmeej nesiee~ pewmes- ``ceQves legcnW yengle ef®eefù³eeB efueKeeR~' ³eneB èfueKeeR' efJe´À³ee èf®eefù³eeB' kesÀ Devegmeej nw~`ceQves legcnW ef®eefù³eeB efueKelee jne' DeMegà JeekeÌ³e keÀe Megà ªHe nwö``ceQ legcnW yengle ef®eefù³eeB efueKelee jne~'

2. efpeme JeekeÌ³e ceW efYevve-efYevve efuebie-Je®eve Jeeueer DeveskeÀ meb%eeSB neW, GmeceW efJe´À³ee keÀe ªHe Debeflece meb%ee-Heo kesÀ Devegmeej nesiee~ pewmes-ceoejer ves SkeÀ jerí, SkeÀ yeboj Deewj SkeÀ cewvee Heeue jKes Les' DeMegà JeekeÌ³e nw~ Megà ªHe nesieeö ...Heeue jKeer Leer' keÌ³eeWefkeÀDebeflece meb%ee-Heo `cewvee' m$eerefuebie SkeÀJe®eve nw~

3. He´MveJee®ekeÀ JeekeÌ³e cebs He´Mvemet®ekeÀ Meyo Gme Heo mes Henues Deelee nw efpememes GmekeÀe mebyebOe nes~ pewmes- `keÌ³ee ceQ Devoj Dee mekeÀleentB?' Megà JeekeÌ³e nw, Hejvleg ceQ keÌ³ee Deboj Dee mekeÀlee ntB?' DeMegà~ efkeÀvleg keÌ³ee legce keÀj jns nes?' DeMegà JeekeÌ³e ceevee peeSiee,

126


keÌ³eeWefkeÀ `keÌ³ee' keÀe mebyebOe `keÀjvee' efJe´À³ee mes nw, `legce' keÀÊee& (meJe&veece) mes veneR~ Megà JeekeÌ³e nesieeö `legce keÌ³ee keÀj jns nes?'

4. JeekeÌ³e kesÀ He´keÀejeW Hej Yeer ¢ef<ì jnveer ®eeefnS efkeÀ j®evee kesÀ DeeOeej Hej ³en JeekeÌ³e-mejue nw ³ee meb³egkeÌle ³ee efceefÞele? meb³egkeÌle ³eeefceefÞele JeekeÌ³eeW ceW ³eÐeefHe-leLeeefHe, pees-Jen, ³eefo-lees, peye-leye, efpeme-Gme ³ee pewmee-Jewmee Deeefo kesÀ meceeveevlej DeJ³e³eeW (DeefJekeÀejerMeyo) kesÀ He´³eesie keÀe Yeer O³eeve jKevee ®eeefnS~ meb³egkeÌle JeekeÌ³e ceW oes mJeleb$e GHeJeekeÌ³e efkeÀmeer meceeveeefOekeÀjCe meceg®®e³eyeesOekeÀ DeJ³e³eÜeje HejmHej pegæ[s nesles nQ~ pewmes- ``ceQ Deepe efouueer peeTBiee, Hej cesjs efHelee peer keÀue ieeBJe mes iegæ[ieeBJe DeeSBies~' - oesveeW mJeleb$eGHeJeekeÌ³e nw leLee Hej' meceeveeefOekeÀjCe meceg®®e³eyeesOekeÀ DeJ³e³e mes pegæ[s nQ, Deleë ³en meb³egkeÌle JeekeÌ³e nw~ efceefÞele JeekeÌ³e' ceW SkeÀcegK³e GHeJeekeÌ³e Deewj Mes<e DeeefÞele GHeJeekeÌ³e nesles nQ pees J³eefOekeÀjCe meceg®®e³eyeesOekeÀ MeyoeW efkeÀ' Deeefo mes pegæ[s nesles nQ~ efceefÞeleJeekeÌ³e ceW HeÓeeve GHeJeekeÌ³e Deewj DeeefÞele GHeJeekeÌ³e keÀer Hen®eeve kesÀ efueS He´l³eskeÀ GHeJeekeÌ³e Hej keÌ³ee, keÀewve, efkeÀvnW, keÀneB, keÀye,kewÀmes leLee keÌ³eeW ceW mes keÀesF& He´Mve keÀjW~ efpeme JeekeÌ³e Hej He´Mve keÀjves mes otmeje JeekeÌ³e GÊej ceW Deelee nw, Jen HeÓeeve GHeJeekeÌ³e nesleenw Deewj pees JeekeÌ³e GÊej ceW Deelee nw Jen DeeefÞele keÀnueelee nw~ pewmes- `ceQves keÀne efkeÀ Jen Deepe veneR Dee mekesÀiee~'' He´Mve efkeÀ³eeöceQves keÌ³ee keÀne? (HeÓeeve GHeJeekeÌ³e) GÊej Dee³eeö`Jen Deepe veneR Dee mekesÀiee' (DeeefÞele GHeJeekeÌ³e)~ DeeefÞele GHeJeekeÌ³e meb%ee ³eeefJeMes<eCe DeLeJee efJe´À³ee efJeMes<eCe Hej DeeefÞele nesles nQ~ HeÓeeve JeekeÌ³e Hej `keÌ³ee' He´Mve ueieeves mes meb%ee DeeefÞele GHeJeekeÌ³e He´keÀìnesiee, `keÀewve-efkeÀvnW' He´Mve keÀjves Hej efJeMes<eCe DeeefÞele GHeJeekeÌ³e J³ekeÌle nesiee leLee `keÀye, keÀneB, keÌ³eeW Deewj kewÀmes' He´Mve ueieevesHej efJe´À³eeefJeMes<eCe DeeefÞele GHeJeekeÌ³e %eele nesiee~

Jee®³e mebyebOeer DeMegefà³eeB- Jee®³e efJe´À³ee keÀe Jen ªHe nw efpememes ³en %eele neslee nw efkeÀ efJe´À³ee keÀe cegK³e efJe<e³e keÀÊee& nw ³ee keÀce&nw ³ee YeeJe nw? JeekeÌ³e ceW efpemekeÀer HeÓeevelee nesleer nw, Heg©<e, efuebie Deewj Je®eve keÀer efJe´À³ee Yeer Gmeer keÀs Devegmeej nesleer nw~ Fme lejn Jee®³ekesÀ leerve Yeso nes peeles nQ- 1. keÀle&=Jee®³e 2. keÀce&Jee®³e 3. YeeJeJee®³e~ keÀle=&Jee®³e ceW keÀÊee& kesÀ Devegmeej efJe´À³ee kesÀ efuebie Deewj Je®eve neslesnQ, pewmes `ceQ Hee" efueKelee ntB~' `keÀce&Jee®³e' ceW keÀce& kesÀ Devegmeej efJe´À³ee kesÀ efuebie Deewj Je®eve nesles nQ, pewmes- `jece kesÀ Üeje HegmlekeÀHeæ{er peeleer nw~' keÀce&Jee®³e keÀe He´³eesie Heé³eë Fve efmLeefle³eeW ceW neslee nwö peye keÀÊee& ceeuetce ve nes ³ee Gmes yeleeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee venes, keÀe³ee&ue³eeW keÀer met®eveeDeeW ³ee DeeosMeeW ceW, peneB keÀevetveer Yee<ee keÀe He´³eesie efkeÀ³ee ie³ee nes, DeefOekeÀej Deeefo peleeves kesÀ efueS, DemeceLe&leeyeleeves kesÀ efueS ³ee megPeeJe osves kesÀ efueS~ YeeJeJee®³eö ceW efJe´À³ee kesÀ YeeJe keÀer HeÓeevelee nesleer nw~ pewmes `íe$eeW mes ®euee veneR peelee~'FmekeÀe He´³eesie efJeJeMelee ³ee DemeceLe&lee J³ekeÌle keÀjves kesÀ efueS DeLeJee Devegceefle ³ee Dee%ee HeéHle keÀjves kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~ pewmes`³eneB lees yew"e Yeer veneR peelee', `Deye ®euee peeS' Deeefo~ YeeJeJee®³e ceW DekeÀce&keÀ efJe´À³ee He´³egkeÌle nesleer nw pees meowJe Hegefuuebie ceW Dev³eHeg©<e kesÀ SkeÀJe®eve keÀer jnleer nw~ FmeceW SkeÀ mes DeefOekeÀ efJe´À³ee Heo nesles nQ leLee keÀÊee& kesÀ meeLe `mes' ueiee³ee peelee nw~ pewmes- `cegPemesyew"e veneR peelee~' Jee®³e mebyebOeer efve³eceeW keÀer peevekeÀejer kesÀ DeYeeJe ceW nesves Jeeueer DeMegefà³eeW mes ye®eves keÀer keÀesefMeMe keÀer pee³es~

JeekeÌ³e-efJev³eeme kesÀ efveefM®ele Je´Àce, keÀÊee&-keÀce&-efJe´À³ee Deeefo mes mebyebefOele ªHe Deewj DeLe& keÀer mHe<ìlee keÀe efveJee&n O³eeve ceW jKekeÀjDeeHe JeekeÌ³e-Megefà ceW HetCe&le³ee mepeie jn mekeÀles nQ~ DeeHekesÀ DeY³eeme kesÀ efueS kegÀí GoenjCe efo³es pee jns nQ~ (Megà ªHe keÀes<"keÀeWceW efoS ieS nQ)

efuebie-Je®eve mebyebOeer DeMegefà³eeB

1. jece, ue#ceCe Deewj meerlee Jeve keÀes ieF&~ (ieS)

2. GmekesÀ Debie-Debie keÀeìs ieS~ (GmekeÀe Debie-Debie keÀeìe ie³ee)

3. GmekeÀe HeéCe efvekeÀue ie³ee~ (GmekesÀ HeéCe efvekeÀue ieS)

4. JeneB DeveskeÀeW efJeÐeeLeea Les (DeveskeÀ)

127


5. keÌ³ee legceves Deepe keÀe mecee®eej megvee nw? (keÌ³ee legceves Deepe kesÀ mecee®eej megves nQ?)

6. keÀceeræpe lees efmeue ie³ee nw Hej yeìve veneR ìBiee nw~ (keÀceeræpe lees efmeue ieF& nw Hejvleg yeìve veneR ìBkesÀ nQ)

7. ceneYeejle keÀe ³egà Deùejn efoveeW lekeÀ ®euelee jne~ (efove)

keÀejkeÀ-mebyebOeer DeMegefà³eeB

8. M³eece ves He$e keÀes Heæ{e~ (M³eece ves He$e Heæ{e)

9. Jen íle Hej mes efiej Heæ[e (Jen íle mes efiej Heæ[e)

10. ceQves Yeer Heæ{vee nw~ (cegPes Yeer Heæ{vee nw)

11. Üej keÀer yeeF¥ Deesj Hesæ[ nw~ (Üej keÀs yeeF¥ Deesj Hesæ[ nw~)

meJe&veece mebyebOeer DeMegefà³eeB

12. Jen, legce Deewj nce ®eueWies~ (legce, Jen Deewj nce ®eueWies)

13. ceQ lesjs keÀes veneR peevelee~ (ceQ legcnW veneR peevelee)

14. ³en De®ís Deece veneR nQ~ (³es..........)

15. ceQves cesje keÀece keÀj efue³ee nw~ (DeHevee)

efJe´À³ee-efJe´À³eeefJeMes<eCe mebyebOeer DeMegefà³eeB

16. ceQ DeO³eeHekeÀeW keÀer Þeàe keÀjlee ntB ~ (ceQ DeO³eeHekeÀeW Hej Þeàe jKelee ntB ~)

17. legce DeJeM³e ner Heeme nesDeesies~ (legce DeJeM³e Heeme nes peeDeesies~)

18. GmekesÀ Heeme keÀsJeue veececee$e ©He³es nQ~ (GmekesÀ Heeme veececee$e ©He³es nQ)

DeefOekeÀ Heo mebyebOeer DeMegefà³eeB

19. Jen JeeHeme ueewì Dee³ee nw~ (Jen ueewì Dee³ee nw)

20. Jen meppeve Heg©<e nw~ (Jen meppeve nw)

21. JeneB keÀesF& ueieYeie He®eeme Deeoceer Les~ (JeneB keÀesF& He®eeme Deeoceer Les)

22. ke=ÀHe³ee nceejs Iej Deeves keÀer ke=ÀHee keÀjW~ (ke=ÀHe³ee nceejs Iej Dee³eW)

23. keÀMceerj ceW keÀF& oMe&veer³e mLeue osKeves ³eesi³e nQ~ (keÀMceerj ceW keÀF& oMe&veer³e mLeue nQ)

HeoJe´Àce keÀer DeMegefà³eeB24. SkeÀ ueesìe Heeveer mes Yeje ueeDees~ (Heeveer mes Yeje SkeÀ ueesìe ueeDees)

25. meejs osMe kesÀ veeieefjkeÀ keÀÊe&J³eefve<" nQ~ (osMe kesÀ meejs veeieefjkeÀ keÀÊe&J³eefve<" nQ)

26. MeneroeW keÀe osMe meoe DeeYeejer jnsiee~ (osMe, MeneroeW keÀe meoe DeeYeejer jnsiee)

27. KejieesMe keÀes keÀeìkeÀj ieeæpej efKeueeDees~ (ieeæpej keÀeìkeÀj KejieesMe keÀes efKeueeDees)

28. iee³e keÀe leekeÀleJej otOe neslee nw~ (iee³e keÀe otOe leekeÀleJej neslee nw)

128


efJeMes<eCe-efJeHe³e&³e keÀer DeMegefà³eeB

29. DeeHe iece& iee³e keÀe otOe Heerles nQ ³ee "C[er? (DeeHe iee³e keÀe iece& otOe Heerles nQ ³ee "C[e?)

30. efvecveefueefKele J³eekeÀjCe mebyebOeer He´MveeW keÀe GÊej oerefpe³es~ (J³eekeÀjCe mebyebOeer efvecveefueefKele He´MveeW keÀe GÊej oerefpe³es)

Meyo-menHe´³eesie mebyebOeer DeMegefà³eeB

31. meele-HeeB®e efceveì ©keÀes, efHeÀj ®eueWies~ (HeeB®e-meele efceveì ©keÀes, efHeÀj ®eueWies)

32. DeefleefLe keÀe melkeÀej-Deeoj lees keÀjvee ner ®eeefnS~ (DeefleefLe keÀe Deeoj-melkeÀej lees keÀjvee ner ®eeefnS)

33. Gíue-Yeeie keÀjvee DeeHekeÀes MeesYee veneR osleer~ (Gíue-ketÀo DeeHekesÀ efueS MeesYeeoe³ekeÀ veneR)

HegÀìkeÀj DeMegefà³eeB (Megà ªHe keÀes<"keÀeW ceW efoS ie³es nQ)1. `meeje DeekeÀeMe' ceW mecej ³ee HeÝee kesÀ DevleÜ´&vo keÀe ef®e$e nw~ (meeje DeekeÀeMe ceW mecej Deewj HeÝee kesÀ DevleÜ´&vo keÀe ef®e$e nw~)

2. nce Heé³en HejYeele yesuee Yece&ve ketbÀ peelee nw~ (nce Heé³eë HeÝeele-yesuee ceW YećeCe kesÀ efueS peeles nQ~)

3. DeeHe iece& iee³e keÀe otOe Heerles nes ³ee "b[er (DeeHe iee³e keÀe iece& otOe Heerles nQ ³ee "b[e?)

4. DeveskeÀeW efJeÐeeLeea Kesue-leceeMes ceW peekesÀ mece³e leesæ[les nQ~ (DeveskeÀ efJeÐeeLeea Kesue-leceeMes ceW peekeÀj mece³e ve<ì (J³eleerle) keÀjles nQ~) (efyeleeles nQ)

5. ceQ Flevee keÀef"ve ie´vLe veneR Heæ{e peelee~ (ceQ Flevee keÀef"ve ie´vLe veneR Heæ{ mekeÀlee/³ee...cegPemes Flevee keÀef"ve ie´vLe veneR Heæ{e peelee~)

6. Jen efJeÐeeLeea, pees Deepe veneR Dee³ee, keÌ³eeW veneR Dee³ee? (Jen efJeÐeeLeea Deepe keÌ³eeW veneR Dee³ee?)

7. Gmeves SkeÀ uecyeer meeBme HekeÀæ[er Deewj DeeBmet íesæ[ efoS~ (Gmeves SkeÀ ienjer meeBme ueer Deewj DeeBmet efiejeves ueiee~)

8. cesjs keÀes GneB veefnb peevee nw~ (cegPes JeneB veneR peevee nw~)

9. ceesnve HegmlekeÀ Heæ{e~ (ceesnve ves HegmlekeÀ Heæ{er)

10. ³en nceejer efJeÐeeue³e nw~ (³en nceeje efJeÐeeue³e nw~)

11. efvecveefueefKele J³eekeÀjCe mecyeOeer He´MveeW keÀe GÊej oerefpe³es~ (J³eekeÀjCe mecyevOeer efvecveefueefKele He´MveeW keÀe GÊej oerefpeS~)

12. Jen Keelee ngDee mees jne Lee~ (Jen Keeles-Keeles mees ie³ee~)

13. DeYeer-DeYeer ³eneB SkeÀ ®eesj Deewj SkeÀ efmeHeener Dee³ee Lee~ (DeYeer-DeYeer ³eneB SkeÀ ®eesj Deewj SkeÀ efmeHeener DeeS Les~)

14. He´mlegle keÀneveer ceW uesKekeÀ ves ieéceerCe ke=À<ekeÀeW keÀer ogo&Mee Hej He´keÀeMe [euee ie³ee nw~ (He´mlegle keÀneveer ceW uesKekeÀ Üeje ieéceerCe ke=À<ekeÀeWkeÀer ogo&Mee Hej He´keÀeMe [euee ie³ee nw ³ee- He´mlegle keÀneveer ceW uesKekeÀ ves ieéceerCe ke=À<ekeÀeW keÀer ogo&Mee Hej He´keÀeMe [euee nw~)

15. megMeerue ves mene³elee cegPes oer~ (megMeerue ves cegPes mene³elee oer~)

16. nce nQ efvecveefueefKele cegnuues kesÀ efveJeemeer~ (nce nQö cegnuues kesÀ efvecveefueefKele efveJeemeer~)

17. SkeÀ ef®e$eeW Jeeueer HegmlekeÀ oerefpe³es~ (ef®e$eeW Jeeueer SkeÀ HegmlekeÀ oerefpe³es~)

18. efpeme J³eefkeÌle ceW osMe-mesJee keÀer YeeJevee nes nceW Jewmee ®eeefnS~ (nceW Ssmee J³eefkeÌle ®eeefnS efpemeceW osMe mesJee keÀer YeeJevee nes~)

19. ke=À<Ce ves ©He³ee veneR ueewìe efo³ee~ (ke=À<Ce ves ©He³ee veneR ueewìe³ee~)

20. cegPemes peeve-yetPekeÀj HegmlekeÀ HeÀì ieF&~ (cegPemes Devepeeves ceW HegmlekeÀ HeÀì ieF&~)

129


21. osJe ³en peevelee Lee efkeÀ ieerlee Mee³eo yeerceej Leer~ (osJe ³en peevelee Lee efkeÀ ieerlee yeerceej Leer~)

22. keÀv³eekegÀceejer ÜerHe GÊej Yeejle keÀe He´efmeà leerLe& nw~ (keÀv³eekegÀceejer ÜerHe oef#eCe Yeejle keÀe He´efmeà leerLe& nw~)

23. uesKekeÀ ves keÀneveer yeevee-leevee keÀuHevee mes yegvee nw~ (uesKekeÀ ves keÀuHevee mes keÀneveer keÀe leevee-yeevee yegvee nw~)

24. meele-HeeB®e efove DeeHe efoKeeF& veneR efoS~ (HeeB®e-meele efove mes DeeHe efoKeeF& veneR efoS~)

25. Ieìles-yeæ{les DeeefKej GmekeÀe Oeve meceeHle nes ie³ee~ (Ieìles-Ieìles DeeefKej GmekeÀe Oeve meceeHle nes ie³ee~)

26. Gmeves DeekeÀeMe-mecegê SkeÀ keÀj efo³ee~ (Gmeves DeekeÀeMe-Heeleeue SkeÀ keÀj efo³ee~)

27. veìKeì ye®®es ketÀo-Gíue ce®ee jns Les~ (veìKeì ye®®es Gíue-ketÀo ce®ee jns Les~)

28. ®eeHeuetme J³eefkeÌle keÀYeer-keÀYeer kegÀÊee-mee oglekeÀeje peelee nw~ (®eeHeuetme J³eefkeÌle keÀYeer-keÀYeer kegÀÊes-mee oglekeÀeje peelee nw~)

29. keÀgDeeB mes Meerleue peue ues DeeDees~ (keÀgSB mes Meerleue peue ues DeeDees~)

30. ceQves Deepe efouueer peevee nw~ (cegPes Deepe efouueer peevee nw~)

31. cesjs keÀes efueKevee veneR Deelee~ (cegPes efueKevee veneR Deelee~)

32. letves keÀneB peevee nw~ (legPes keÀneB peevee nw~)

33. Deepe meeje keÀece ceQves ner keÀje~ (Deepe meeje keÀece ceQves ner efkeÀ³ee~)

34. DeeHe Keevee KeekesÀ ner peeFS~ (DeeHe Keevee KeekeÀj ner peeFS~)

35. Deepe kegÀí DeefleefLe DeeJeWies~ (Deepe kegÀí DeefleefLe DeeSbies~)

36. cegPemes ³en keÀece veneR keÀj meketbÀiee~ (ceQ ³en keÀece veneR keÀj meketbÀiee~)

37. ceQves SkeÀ keÀuece Kejeroe~ (ceQves SkeÀ keÀuece Kejeroer~)

38. jerlee ves keÀue cegPes yegueeF& nw~ (jerlee ves keÀue cegPes yeguee³ee nw~)

39. DeeHe nceejs ³eneB peªj DeeDees~ (DeeHe nceejs ³eneB peªj DeeFS~)

40. nceejs mes keÀece veneR neslee~ (ncemes keÀece veneR neslee~)

41. cesjs mes ®euee veneR peelee~ (cegPemes ®euee veneR peelee~)

42. nceves nceejer mensueer mes keÀne...~ (nceves DeHeveer mensueer mes keÀne...~)

43. Jen ueæ[keÀer keÀes yeguee³ee~ (Gmeves ueæ[keÀer keÀes yeguee³ee~)

44. ueæ[keÀe ves yelee³ee...~ (ueæ[keÀs vess yelee³ee...~)

45. nce Hes ³en keÀece veneR nesiee~ (ncemes ³en keÀece veneR nesiee~)

46. legcnejs efyeves De®íe veneR ueiesiee~ (legcnejs efyevee De®íe veneR ueiesiee~)

47. keÀesF& Deeoceer keÀes yeguee uees~ (efkeÀmeer Deeoceer keÀes yeguee uees~)

48. Gvemes ojJeepee Keesuevee~ (Gvemes ojJeepee KegueJeevee~)

49. Jen DeHevee cekeÀeve efye®ekee jne nw~ (Jen DeHevee cekeÀeve efyekeÀJee jne nw~)

50. ceQ keÀens keÀes JeneB peeTB? (ceQ keÌ³eeW JeneB peeTB?)

130


51. ieeBJe kesÀ kegÀí otj ner GmekeÀe cekeÀeve nw~ (ieeBJe mes kegÀí otj ner GmekeÀe cekeÀeve nw~)

52. lespeer ceW meeFefkeÀue cele ®eueeDees~ (lespeer mes meeFefkeÀue cele ®eueeDees~)

53. DeeHekeÀe efkeÀleeye nce ues efue³ee~ (DeeHekeÀer efkeÀleeye nceves ues ueer~)

54. legce J³eLe& ner Fleveer ketÀo-Gíue ce®ee jns nQ~ (legce J³eLe& ner Fleveer Gíue-ketÀo ce®ee jns nes~)

55. Fme ceMeerve keÀe ®ecelkeÀej osKekeÀj oeBle leues nLesueer oyeeveer Heæ[leer nw~ (Fme ceMeerve keÀe ®ecelkeÀej osKekeÀj oeBleeW leues Gbieueer oyeeveer Heæ[leer nw~)

56. HeÓeeveceb$eer ves DeHeveer DeLe&veerefle mHe<ì keÀj efo³ee Lee~ (...keÀj oer Leer~)

57. ceQ pees keÀue legcnW He$e efo³ee mees keÀneB? (ceQves keÀue legcnW pees He$e efo³ee Lee Jen keÀneB nw?)

58. ceQves SkeÀ efkeÀleeyeeW Jeeueer Deueceejer Kejeroveer nesieer~ (cegPes efkeÀleeyeeW Jeeueer SkeÀ Deueceejer Kejeroveer nesieer~)

59. leesyee-ne³e yengle cele keÀjes, meele HeeB®e efceveì Meebefle Üeje yew", cesjer Henues yeele megve~ (yengle ne³e leesyee cele ce®ee, HeeB®e-meele efceveì Meebefle mes yew", Henues cesjer yeele megve~)

60. cees®eer petles keÀes yeveelee nw~ (cees®eer petles yeveelee nw~)

61. jece keÀue yecyeF& keÀes ie³ee~ (jece keÀue yecyeF& ie³ee~)

62. ³en yeele GmekeÀes Hetíes~ (³en yeele Gmemes Hetíes~)

63. ³eefo DeeHe efceue ie³es nesles leYeer ceQ OekeÌkesÀ ve Keelee~ (³eefo DeeHe efceue ie³es nesles lees ceQ OekeÌkesÀ ve Keelee~)

64. ³eÐeefHe Jen iejerye nw lees keÌ³ee Hejvleg ®eesj lees veneR~ (³eefo Jen iejerye nw lees keÌ³ee, ®eesj lees veneR! DeLeJee- ³eÐeefHe Jen iejerye nw leLeeefHe®eesj veneR~)

65. peye legce peeDeesies lees nce ®eueWies~ (peye legce Dee peeDeesies leye nce ®eueWies~ DeLeJee- ³eefo legce Dee peeDeesies lees nce ®eueWies~)

mebj®evee mebyebOeer DeMegefà³eeW kesÀ DeefleefjkeÌle Gve DeMegefà³eeW keÀes Yeer O³eeve ceW jKevee ®eeefnS pees J³eekeÀjefCekeÀ ¢ef<ì mes Megànessles ngS Yeer yeesOe kesÀ Oejeleue Hej DeMegà nesleer nQ; pewmesöèfnceeue³e Yeejle kesÀ oef#eCe ceW efmLele nw' He´³eesie leL³e kesÀ DeeOeej Hej DeMegànw peyeefkeÀ JeekeÌ³e-efJev³eeme keÀer ¢ef<ì mes keÀesF& DeMegefà veneR nw~ leL³e ³en nw efkeÀ efnceeue³e Yeejle kesÀ GÊej ceW efmLele nw ve efkeÀ oef#eCeceW~ Deleë ³en leL³e mebyebOeer DeMegefà nw~ Fmeer He´keÀej leke&À kesÀ DeeOeej Hej ³en JeekeÌ³eöèf$eYegpe keÀer ®eej YegpeeSB nesleer nQ', DeMegà nw,Megà ªHe nwöèf$eYegpe keÀer leerve YegpeeSB nesleer nQ~' Fmeer lejn leelHe³e& kesÀ DeeOeej Hej ³en JeekeÌ³e DeMegà nwö`Fme yeele keÀer meyekeÀes HekeÌkeÀerpeevekeÀejer Leer efkeÀ Jen Mee³eo ®euee ie³ee nesiee~' Fme JeekeÌ³e ceW HekeÌkeÀer peevekeÀejer' mes efveM®e³eelcekeÀlee keÀe yeesOe neslee nw efHeÀj Yeer Mee³eo'keÀe He´³eesie DeefveefM®elelee GlHevve keÀjlee nw~

meeceeefpekeÀ mebyebOeeW keÀer De%eeveleeJeMe He´³eesie mebyebOeer DeMegefà nes peeleer nw peyeefkeÀ JeekeÌ³e-efJev³eeme keÀer ¢ef<ì mes GmeceW keÀesF&J³eekeÀjefCekeÀ DeMegefà veneR nesleer; pewmesö efJeÐeeLeea ves DeHeves DeO³eeHekeÀ mes keÀneö`let "erkeÀ veneR Heæ{elee' JeekeÌ³e mebj®eveelcekeÀ o=ef<ì mesMegà nesles ngS Yeer He´³eesie kesÀ Oejeleue Hej DeMegà nw~ Megà ªHe nesieeö`DeeHe "erkeÀ veneR Heæ{eles~' Fmeer He´keÀej He´³egefkeÌleHejkeÀ DeMegefà³eeBleye nesleer nQ peye Gme #es$e-efJeMes<e ³ee efJe<e³e-efJeMes<e keÀer MeyoeJeueer keÀe %eeve veneR neslee nw~ pewmes jme' Meyo keÀeJ³e ceW Deevevo, Keeve-Heeve ceW mJeeo kesÀ DeLe& ceW He´®eefuele nw~ pewmes `Deece mes jme ìHekeÀ jne Lee' keÀe He´³eesie ³eefo Deevevo kesÀ DeLe& ceW efkeÀ³ee peelee nw lees ³enHe´³egefkeÌleHejkeÀ DeMegefà nesieer~ Deleë Yeeef<ekeÀ mebj®evee keÀer FkeÀeF³eeW keÀer Megàlee kesÀ meeLe-meeLe yeesOe kesÀ Oejeleue SJeb He´³eesie-He´³egefkeÌle kesÀDeeOeej keÀes Yeer O³eeve ceW jKeves mes JeekeÌ³e-efJev³eeme keÀer DeMegefà³eeW mes ye®ee pee mekeÀlee nw~

131


4. uesKeve keÀe³e&(i) %eeve-efJe%eeve kesÀ #es$eeW kesÀ jes®ekeÀ meeceev³e efJe<e³eeW Hej uesKe efueKevee

-[e@. ceveerjece ³eeoJe

%eeve-efJe%eeve keÀs #es$eeW kesÀ mecemeeceef³ekeÀ, jes®ekeÀ SJeb HeémebefiekeÀ meeceev³e efJe<e³eeW kesÀ #es$e J³eeHekeÀ nQ~ He´l³eskeÀ efJe<e³e keÀe kegÀí-ve-kegÀí meeceef³ekeÀ meboYe& jnlee ner nw~ kegÀí metefkeÌleHejkeÀ efJe<e³eeW keÀe MeeMJele cenÊJe Yeer neslee nw~ Jew%eeefvekeÀ efJe<e³eeW ceW DeCegMeefkeÌle, ceeveJeDeewj efJe%eeve pewmes pJeueble meeceef³ekeÀ efJe<e³e nQ~ meeefnefl³ekeÀ efJe<e³eeW ceW meeefnl³e Deewj meceepe pewmes efJe<e³e MeeMJele cetu³e kesÀ nQ~ Mewef#ekeÀefJe<e³eeW ceW ve³eer efMe#ee-veerefle leLee íe$e-Demeblees<e keÀejCe Deewj meceeOeeve cegK³e nQ~ metefkeÌleHetjkeÀ efJe<e³eeW ceW owJe-owJe Deeuemeer HegkeÀeje' leLee`ceve keÀs nejs nej nw, ceve kesÀ peerles peerle' cenÊJeHetCe& nQ~ meceepe kesÀ efJeefJeOe He#eeW ceW kegÀí efJe<e³e Ssmes nQ efpevekeÀer Deesj MeerIe´ O³eeve osveskeÀer DeeJeM³ekeÀlee nw, pewmes- ceeokeÀ êJ³e-mesJeve, DeeOegefvekeÀ veejer leLee DeelebkeÀJeeo~ mJeleb$elee HeéefHle kesÀ yeeo Yee<ee mebyebOeer mecem³eeSb YeerGYejleer jner nQ~ GvnW Yeer Gef®ele mLeeve efo³ee ie³ee nw~ GkeÌle meYeer uesKe DeefOekeÀejer efJeÜeveeW keÀer uesKeveer mes He´metle ngS nQ, efpevekeÀes ³eneBmebkeÀefuele keÀjkesÀ He´mlegle efkeÀ³ee peelee nw~

1. DeCegMeefkeÌle

-[e@. jepesvê He´meeo

HejceeCegDeeW kesÀ veeefYekeÀ Hej v³etìê@ve kesÀ Heńej mes pees efJeKeC[ve keÀer HeéfJe´À³ee Megª nesleer nw, meeceev³e leewj Hej Gmes nce DeCegMeefkeÌleDeLeJee HejceeCegMeefkeÌle keÀn mekeÀles nQ~ DeCegMeefkeÌle keÀes "erkeÀ mes mecePeves kesÀ efueS HejceeCegDeeW keÀer mebj®evee keÀes peevevee DeeJeM³ekeÀ nw~

yengle Henues kesÀ Jew%eeefvekeÀ ³en ceeveles Les efkeÀ HejceeCeg efkeÀmeer leÊJe keÀe Jen met#ceeeflemet#ce KeC[ nw, efpemekeÀe Hegveë KeC[ve veneRefkeÀ³ee pee mekeÀlee~ yeeo ceW Jew%eeefvekeÀeW ves ³en Helee ueiee efue³ee efkeÀ HejceeCeg keÀes yeveeves Jeeues cetue leÊJe, Heésìesve Deewj v³etìê@ve nQ~ FmekesÀDeefleefjkeÌle He´l³eskeÀ HejceeCeg ceW FuewkeÌìê@ve keÀer meÊee Yeer ceewpeto nw~ Fme lejn mecemle mebmeej keÀer j®evee ceW v³etìê@ve, Heésìêsve Deewj FuewkeÌìê@vener cetue keÀejCe nQ~ Fve FkeÀeF³eeW keÀer cee$ee kesÀ Yeso mes ner efJeefYevve He´keÀej kesÀ leÊJe yeves nQ~

³eefo efkeÀmeer He´keÀej HejceeCeg keÀer GHe³eg&keÌle mebj®evee Hej Heńej efkeÀ³ee pee mekesÀ Deewj GmekeÀer veeefYe ceW efmLele v³etìê@veeW keÀes efJe®eefueleefkeÀ³ee pee mekesÀ lees Gmemes SkeÀ He´keÀej keÀer MeefkeÌle HeéHle nesieer~ efmeàevleleë ³ener MeefkeÌle HejceeCegMeefkeÌle nw, efkeÀvleg SkeÀ DeCeg ceW Ssmee keÀjkesÀGHe³eesieer MeefkeÌle veneR HeéHle keÀer pee mekeÀleer, FmeefueS Ssmes HeoeLe& keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw, efpemeceW HejceeCegDeeW kesÀ Yeerlej efJeKeb[ve keÀerHeéfJe´À³ee SkeÀ Íe=bKeuee keÀe ªHe OeejCe keÀj mekesÀ~ ³eefo Fme He´keÀej keÀe Íe=bKeuee-yeà efJeKeb[ve lespeer mes Megª nes mekesÀ lees DeHeej MeefkeÌleHeéHle nesieer~ He´³eesie keÀjkesÀ osKee ie³ee nw efkeÀ Ssmee HeoeLe& ³etjsefve³ece nw~ Jew%eeefvekeÀ ¢ef<ì mes HeefjMegà Leesæ[s mes ³etjsefve³ece ceW Yeer ³eefo ³en

132


HeéfJe´À³ee ®eeuet keÀj oer pee³e lees Ye³ebkeÀj efJemHeÀesì neslee nw Deewj Gmemes Fleveer ieceea Hewoe nesleer nw, efpeleveer ueieYeie 15 ueeKe ìve keÀes³eueepeueeves mes HeéHle nesieer~ Fmeer mes nce Devoepee ueiee mekeÀles nQ efkeÀ MeefkeÌle kesÀ otmejs meeOeveeW (keÀes³euee, Hesìêsue Deeefo) kesÀ cegkeÀeyeues HejceeCegDeeWkeÀer MeefkeÌle efkeÀleveer DeodYegle nw~

yeermeJeeR meoer kesÀ DeejcYe ceW Sueyeì& DeeFvmìerve ves Fme MeefkeÌle keÀes Hen®eevee Deewj efÜleer³e efJeMJe³egà keÀer He=<"Yetefce ceW FmeMeefkeÌle keÀe efJekeÀeme efkeÀ³ee ie³ee~ 1940 F&. cebs DecesefjkeÀe ceW [e@. jesyeì& keÀer DeO³e#elee ceW HejceeCeg MeefkeÌle Hej efJeMes<e DevegmebOeeve MegªngS Deewj 16 pegueeF&, 1945 keÀes Suecees ies[jes jsefiemleeve ceW HejceeCeg yece keÀe meHeÀue Hejer#eCe ngDee~ FmekesÀ yeeo DecesefjkeÀe ves mebnejkeÀHejceeCeg yece yeveeves Megª efkeÀ³es Deewj Fmeer yece mes 6 Deiemle, 1945 keÀes peeHeeve kesÀ efnjesefMecee veiej Hej Heńej efkeÀ³ee ie³ee~ Fme efJemHeÀesìmes efpeme He´keÀej keÀer mebnej-ueeruee JeneB GHeefmLele ngF&, Gmemes meejs mebmeej keÀs ueesieeW keÀe keÀuespee keÀeBHe ie³ee~ HejceeCeg MeefkeÌle keÀer OeekeÀ meJe&$epece ieF&~ yeeo ceW He´l³eskeÀ mece=à osMe keÀs efueS ceevees ³en DeeJeM³ekeÀ nes ie³ee efkeÀ Jen DeHeveer megj#ee kesÀ efueS HejceeCeg yece Yeer DeHevesHeeme jKes~ DecesefjkeÀe, ªme, efye´ìsve, He´Àebme, ®eerve Deewj Deye efnvogmleeve Yeer HejceeCeg MeefkeÌle mes ³egkeÌle nes ie³ee nw~ ³eÐeefHe Yeejle ves MeeefvleHetCe&GHe³eesie kesÀ efueS HejceeCeg MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme efkeÀ³ee nw, efkeÀvleg Fme Ye³e mes efkeÀ keÀneR Yeejle kesÀ Heeme HejceeCeg yece ve neW, HeeefkeÀmleeveves Yeer HejceeCeg-yece yevee efue³ee nw~ efJeMJe kesÀ jepeveerefle%eeW kesÀ Devegmeej oes osMeeW kesÀ ceO³e Meeefvle keÀe³ece jns, FmekesÀ efueS DeeJeM³ekeÀnw MeefkeÌle-meblegueve Deewj MeefkeÌle-mevlegueve leYeer mecYeJe nw, peye oes Üvo-ie´mle osMeeW ceW oesveeW kesÀ Heeme Yeer HejceeCeg yece neW~ Fme nesæ[ ceWHeæ[keÀj Deepe keÀesF& Yeer osMe pees DeHeveer Heéfle<"e TB®eer keÀjvee ®eenlee nw, HejceeCeg-yece yevee uesvee ®eenlee nw~

HejceeCeg-yece uesvee SkeÀ yeele nw Deewj HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe MeeefvleHetCe& keÀe³eeX ceW GHe³eesie keÀer ¢ef<ì mes DevegmevOeeve keÀjvee otmejeryeele~ HejceeCeg yece yevee uesvee Yeues ner DeeJeM³ekeÀ ve nes, MeebefleHetCe& GHe³eesie kesÀ efueS HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme yeæ[e DeeJeM³ekeÀ nw~³ener Jepen nw efkeÀ Yeejle pewmee iejerye osMe Yeer HejceeCeg-MeefkeÌle kesÀ #es$e ceW, DevegmebOeeve ceW Heerís veneR jnvee ®eenlee~

DeejcYe ceW Jew%eeefvekeÀeW kesÀ meeceves HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe efmeHe&À efJeOJebmekeÀ He#e ner meeceves Dee³ee~ yeeo ceW Jes FmekeÀe MeeefvleHetCe& GHe³eesieYeer meerKe ie³es~ HejceeCeg-MeefkeÌle kesÀ MeeefvleHetCe& GHe³eesie Deewj efJeOJebmekeÀ He´³eesie ceW yengle yeæ[e Devlej veneR nw~ Ye³eeJen efJemHeÀesì oesveeW ceWner neslee nw~ ueeKeeW meWìeries´[ T<cee Yeer oesveeW ner He´keÀej kesÀ efJemHeÀesìeW mes GlHevve nesleer nw~ HeÀke&À ³eefo nw lees efmeHe&À Flevee efkeÀ ³eefo efJemHeÀesìKegues ceW efkeÀ³ee peeS lees mebnej neslee nw Deewj ³eefo YetieYe& DeLeJee HejceeCeg IejeW ceW megj#eeHetCe& {bie mes efkeÀ³ee peeS lees Gmemes mebnej veneRneslee~

efJeOJebmekeÀ HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe He´³eesie ³egà ceW efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ He´³eesie mes HeuekeÀ PeHekeÀles ner ¿o³e-efJeoejkeÀ mebnej-ueerueeIeefìle nes peeleer nw~ meYeer He´keÀej kesÀ peerJe PeguemekeÀj cej peeles nQ~ Fme lejn kesÀ efJemHeÀesì mes keÀeHeÀer cee$ee ceW jsef[³ees meefJe´À³e leÊJe YeerefvekeÀueles nQ~ He´l³e#e HeÝeeJe kesÀ DeefleefjkeÌle ³es Jee³egceC[ue Deewj peue ceW efceuekeÀj Yeer keÀeHeÀer vegkeÀmeeve HengB®eeves keÀer #ecelee jKeles nQ~ ³eefoyece efJemHeÀesì mes efkeÀmeer He´keÀej kegÀí HeéCeer ye®e Yeer ie³es lees Jes jsef[³ees-meefJe´À³e leÊJe kesÀ HeÝeeJe mes efJekeÀueebie nes peeles nQ~ mecHevve osMeeWkesÀ Heeme Deepe Ssmes mebnejkeÀ HejceeCeg-yeceeW keÀer mebK³ee yeæ{leer pee jner nw~ Ssmee Devegceeve ueiee³ee peelee nw efkeÀ ³eefo leermeje efJeMJe ³egàngDee lees FvneR HejceeCeg yeceeW kesÀ He´³eesie kesÀ keÀejCe Oejleer kesÀ peerJe meceeHle nes pee³eWies~ pees efkeÀmeer He´keÀej ye®e pee³eWies Jes meoe kesÀ efueSefJekeÀueebie Deewj DeHeeefnpe nes pee³eWies~

HejceeCeg-MeefkeÌle kesÀ GHe³eg&keÌle efJeOJebmekeÀ He#e keÀes osKekeÀj SkeÀ He´Mve ceve ceW yeej-yeej G"lee nw efkeÀ ³eefo Jew%eeefvekeÀeW ÜejeDevegmebOeerle ³en MeefkeÌle Fleveer mebnejkeÀ nw lees efHeÀj nce Fmemes otj keÌ³eeW veneR Yeeieles nQ? keÌ³eeW veneR nce Ssmes yeceeW kesÀ efvecee&Ce Hej jeskeÀueiee osles nQ? ³en He´Mve meJe&Lee Gef®ele nw~ Gme efoMee ceW He´³eeme Yeer Megª nes ie³es nQ~ Fme He´Mve keÀes ueskeÀj HejceeCeg-MeefkeÌle mecHevveosMeeW kesÀ yeer®e yeæ[s-yeæ[s efMeKej meccesueve nes ®egkesÀ nQ leeefkeÀ HejceeCeg-yeceeW kesÀ efvecee&Ce Hej efve³ev$eCe ueiee³ee pee mekesÀ~ Fmeer DeeMe³e keÀe

133


SkeÀ efMeKej-meccesueve ceemkeÀes ceW ngDee Lee, efpemeceW ³en meueen oer ieF& Leer efkeÀ efpeve osMeeW ves DeYeer HejceeCeg-yece veneR yeveeS nQ, Jes DeeiesYeer Fme efoMee ceW He´³elve ve keÀjW~ efkeÀvleg ³en He´mleeJe SkeÀlejHeÀe nw~ SkeÀ lejHeÀ lees efJekeÀefmele osMe efvejvlej HejceeCeg-yece yeveeles pee jnsnQ, otmejer lejHeÀ Jes efJekeÀemeMeerue osMeeW keÀes Ssmee keÀjves mes jeskeÀ jns nQ~ ojDemeue peªjle Fme yeele keÀer nw efkeÀ keÀesF& Yeer osMe, ®eens JenHetCe& efJekeÀefmele nes DeLeJee DeuHe efJekeÀefmele, mebnejkeÀ HejceeCeg-yeceeW keÀe efvecee&Ce ve keÀjs~ peneB lekeÀ FmekesÀ MeeefvleHetCe& GHe³eesie keÀe He´Mvenw, Gme Hej keÀesF& jeskeÀ veneR nesveer ®eeefnS~ nj osMe keÀes ³en DeefOekeÀej nw efkeÀ Jen Fme MeefkeÌle kesÀ MeebefleHetCe& GHe³eesie keÀer efoMee ceW He´³eesieSJeb He´³elve keÀjs~

HejceeCeg-MeefkeÌle mes mecyeefvOele otmeje cenÊJeHetCe& He´Mve FmekesÀ MeeefvleHetCe& GHe³eesie keÀes ueskeÀj nw~ Henueer yeele lees nceW ³en osKeveernw efkeÀ Deye lekeÀ Jew%eeefvekeÀeW keÀer Fme efoMee ceW GHeueefyOe keÌ³ee nw? nceW ³en ceeuetce keÀjvee nw efkeÀ keÌ³ee me®eceg®e Jew%eeefvekeÀeW ves FmekesÀ DeveskeÀMeeefvleHetCe& GHe³eesie {Bt{ efvekeÀeues nQ? DeeFS, Henues nce Fme Hej efJe®eej keÀjW~

³en yeele le³e nw efkeÀ HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe GHe³eesie MeeefvleHetCe& {bie mes Yeer nes mekeÀlee nw~ Heé³eë meYeer mece=à osMeeW ceW HejceeCeg-efyepeueerIej yeve ie³es nQ~ HejceeCeg-MeefkeÌle mes efyepeueer keÀe GlHeeove SkeÀ meJe&efJeefole leL³e nw~ Yeejle ceW Yeer Ssmes efyepeueer-Iej yeve ie³es nQefpemeceW efyepeueer keÀe GlHeeove HejceeCeg Yeefìdì³eeW mes efkeÀ³ee peelee nw~ FmekeÀer HeéfJeefOe ³en nw efkeÀ HejceeCeg-efJemHeÀesì mes pees T<cee Hewoe nesleernw Gmemes Heeveer kesÀ yeæ[s-yeæ[s YeC[ej Jee<He ceW yeoue peeles nQ Deewj Jee<He mes efyepeueer GlHevve keÀjves Jeeues ìjyeeFve Heefj®eeefuele nes peelesnQ~ Je´Àceevegmeej efJemHeÀesì keÀer HeéfJe´À³ee mes Fmes meleled ®eeuet jKee peelee nw Deewj efyepeueer yeveleer jnleer nw~

³ener nceW ³en yeele Yeer O³eeve ceW jKeveer ®eeefnS efkeÀ HejceeCeg-MeefkeÌle kesÀ MeeefvleHetCe& GHe³eesie keÀer pees DeveskeÀ otmejer yeeleW keÀnerpeeleer nQ, DeYeer YeefJe<³e kesÀ ieYe& ceW ner nQ~ DecesefjkeÀe Deewj ªme kesÀ efueS Yeer Ssmeer mecYeeJevee veneR efoKeuee³eer Heæ[leer efkeÀ Jes HejceeCeg-MeefkeÌle kesÀ otmejs MeeefvleHetCe& GHe³eesieeW keÀes mejue yevee Hee³eWies~ Jewmes keÀnves keÀes yengle-meer yeeleW keÀner peeleer nQ~ Ssmee Devegceeve ueiee³ee peeleenw efkeÀ efvekeÀì YeefJe<³e ceW ner HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe GHe³eesie J³eeHekeÀ leewj Hej Yetefceiele Fvpeerefve³ejer ceW nesves ueiesiee~ yeæ[er-yeæ[er venjeW keÀesKejeroves ceW FmekeÀer mene³elee ueer pee³esieer~ Yeejle kesÀ ueesie Yeer ³en meHevee osKe jns nQ efkeÀ SkeÀ efove HejceeCeg-MeefkeÌle keÀer ceoo mes iebieekeÀes keÀeJesjer mes efceueevee mecYeJe nes pee³esiee ³eeveer Fleveer uecyeer venj Deeveve-HeÀeveve ceW lew³eej nes pee³esieer~ Yet-Keveve, Heneæ[eW keÀes leesæ[keÀjmeceleue yeveevee, jsefiemleeve ceW efJemHeÀesì kesÀ peefj³es veer®es keÀer GHepeeT efceìdìer keÀes THej ues Deevee Deewj Heeveer keÀes megiece keÀj osvee, yeæ[er-yeæ[er KeeveeW keÀes {Btæ{ efvekeÀeuevee Deeefo Ssmes DeveskeÀ keÀece nQ pees HejceeCeg-MeefkeÌle mes nesvee mecYeJe nes peeSBies~ Yet-leeHe mes efyepeueer GlHeeovekeÀer yeele keÀer pee jner nw~ Henues peceerve kesÀ Yeerlej efJemHeÀesì efkeÀ³ee pee³esiee, GmekesÀ yeeo Yetefce kesÀ Devoj Heeveer HengB®ee³ee pee³esiee, Gmemespees YeeHe yeenj efvekeÀuesieer Jen efyepeueer kesÀ GlHeeove ceW mene³ekeÀ nesieer~ Fmeer lejn yeæ[s-yeæ[s yeeBOeeW, peueeMe³eeW Deewj yevojieeneW kesÀ efvecee&CeceW Yeer HejceeCeg-MeefkeÌle keÀece Dee mekeÀleer nw~ ³es meye yeeleW DemecYeJe veneR nQ~ Mele& efmeHe&À SkeÀ ner nw Deewj Jen nw efJemHeÀesì kesÀ yeeo efvekeÀuevesJeeues jsef[³ees-meefJe´À³e-leÊJe mes JeeleeJejCe-ot<eCe keÀer mecem³ee keÀe efveoeve~ YetieYeea³e-efJemHeÀesì kesÀ mecyevOe ceW Yeer ueesie efveefM®ele veneR nQ~ kegÀíJew%eeefvekeÀeW keÀe keÀnvee nw efkeÀ ³eefo YetieYe& ceW yengle DeefOekeÀ efJemHeÀesì efkeÀ³es ie³es lees Fmemes Yetefceiele peue efJe<ewuee nes pee³esiee~ jsef[³ees-meefJe´À³e-leÊJe kesÀ keÀejCe yeenj efJemHeÀesì keÀjvee ncesMee neefvekeÀejkeÀ nw~ FmeefueS efJeÐegle-GlHeeove keÀs DeefleefjkeÌle efpeve GHe³eesieeW keÀer yeele DeYeer keÀerpee jner nw, Jen DeYeer meekeÀej nesvee keÀef"ve efoKeeF& Heæ[lee nw~ efkeÀvleg ³eefo Jew%eeefvekeÀeW ves jsef[³ees-meefJe´À³e-leÊJe JeeleeJejCe ceW HewÀmeues mesjeskeÀves keÀe memlee GHee³e {Btæ{ efvekeÀeuee lees GHe³eg&keÌle keÀece HejceeCeg-MeefkeÌle mes efvemmevosn nes mekesbÀies~ kegÀí DeeMeeJeeoer Jew%eeefvekeÀ Fme yeelekeÀer Yeer keÀuHevee keÀj jns nQ efkeÀ YeefJe<³e kesÀ íesìs-yeæ[s ³ev$e pees DeYeer otmejer MeefkeÌle³eeW mes ®eueles nQ HejceeCeg-MeefkeÌle mes ner ®euee keÀjWies~meæ[keÀ Hej ®eueves Jeeueer keÀej mes ueskeÀj yeæ[er-yeæ[er HewÀkeÌìefj³eeW ceW ®eueves Jeeueer Yeejer-Yeejer ceMeerveW Yeer HejceeCeg-MeefkeÌle mes Heefj®eeefuele neWieer~

HejceeCeg-MeefkeÌle keÀer ¢ef<ì mes Yeejle Deelce-efveYe&j nesves keÀer ®es<ìe keÀj jne nw~ Fme efoMee ceW 1944 F&. mes ner nceejs ³eneB He´³elveMegª nes ie³es Les~ [e@. nesceer peneBieerj YeeYee kesÀ efveoxMeve ceW meved 1958 F&. ceW HejceeCeg Tpee& Dee³eesie keÀe ie"ve efkeÀ³ee ie³ee~ 1955

134


F&. ceW HejceeCeg-Tpee& efJeYeeie keÀes HetCe&leë mJelev$e opee& os efo³ee ie³ee Lee~ Fme Dee³eesie kesÀ efveoxMeve ceW ner Fme osMe ceW HejceeCeg Yeefìdì³eeWDeewj efyepeueer IejeW keÀe efvecee&Ce Megª ngDee nw~ ìecyes ceW ®eueves Jeeuee efyepeueerIej Ssmee ner SkeÀ mLeeve nw~ 18 ceF& 1974 F&. keÀes Yeejleves DeHevee He´Lece HejceeCeg-efJemHeÀesì efkeÀ³ee~ ³en efJemHeÀesì HetCe&leë MeeefvleHetCe& Lee~ Fmes jepemLeeve kesÀ oef#eCe-HeefM®ece #es$e HeesKejCe ceW efkeÀ³eeie³ee~ ³en Hetjer lejn keÀece³eeye efJemHeÀesì Lee~ Oejleer keÀer melen mes meew ceerìj veer®es 10-15 efkeÀuees ìve #ecelee Jeeues efJemHeÀesì keÀer J³eJemLeekeÀer ieF&~ efveOee&efjle mece³e Hej efJemHeÀesì efkeÀ³ee ie³ee efpemekesÀ HeÀuemJeªHe JeneB SkeÀ Heneæ[er yeve ieF&~ FmeceW efkeÀmeer Yeer He´keÀej keÀer Heót<eCekeÀer mecYeeJevee veneR Leer~

Yeejle kesÀ Üeje efkeÀS ieS HejceeCeg-efJemHeÀesì Hej efJeefYevve osMeJeeefme³eeW ves efYevve-efYevve HeéfleefJe´À³eeSB peeefnj keÀeR, kegÀí osMe ncemesveejepe nes ie³es~ HeeefkeÀmleeve kesÀ jepeveerefle%e lees Fme no lekeÀ yeewKeuee ie³es efkeÀ GvneWves YetKes jnkeÀj Yeer HejceeCeg-yece yeveeves keÀer keÀmeceKee ueer~ ³eneB ³en yeele O³eeve osves ³eesi³e nw efkeÀ Yeejle kesÀ Üeje efkeÀ³ee ie³ee efJemHeÀesì HetCe&leë MeeefvleHetCe& Lee~ HejceeCeg-Tpee& Dee³eesiekesÀ DeO³e#e [e@. mes"vee Deewj mene³ekeÀ efveoxMekeÀ jepee jceCee yeej-yeej mHe<ì keÀj ®egkesÀ nQ efkeÀ Yeejle ncesMee MeeefvleHetCe& GÎsM³e kesÀ efueSner HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe He´³eesie keÀjsiee~

kegÀí efJe®eejkeÀeW kesÀ Devegmeej Yeejle keÀes HejceeCeg-MeefkeÌle keÀs He´³eesie Deewj efJekeÀeme Hej Oeve Ke®e& keÀjves kesÀ yeoues DeHeves ieeBJeeW keÀesmegOeejves Deewj yesjespeieejer keÀes otj keÀjves keÀer keÀesefMeMe keÀjveer ®eeefnS~ yeele keÀeHeÀer no lekeÀ "erkeÀ ueieleer nw efkeÀvleg Heíeefle kesÀ Fme ³egie ceWefHeíæ[ peevee Deewj yengle Heerís jn peevee Yeer lees MeesYee veneR oslee~ meeLe ner nceW ³en Yeer mees®evee ®eeefnS efkeÀ ³es DevegmebOeeve Devleleënceejer iejeryeer keÀes otj keÀjves ceW keÀece Dee mekeÀles nQ~ ³eefo He´³eesieeW Üeje FmekeÀs MeeefvleHetCe& GHe³eesie meerKe efue³es peeles nQ lees Yeejle DeHevesjsefiemleeve keÀes veKeefuemleeve ceW yeoue mekeÀlee nw~ HejceeCeg-MeefkeÌle ner YeefJe<³e ceW Tpee& keÀe meyemes HeÝeeJeMeeueer Deewj menpe meeOeve yeve peevesJeeuee nw, FmeefueS ³en Gef®ele nw efkeÀ Yeejle Yeer Fme #es$e ceW DevegmebOeeve-jle jns~

(veesì ë DeCeg-MeefkeÌle mes mecyeefvOele Dev³e efveyevOe nes mekeÀles nQöDeCeg-³egie, HejceeCeg-MeefkeÌle keÀe MeeefvleHetCe& GHe³eesie, YeejlekeÀer HejceeCeg veerefle, HejceeCeg DevegmebOeeve Deewj Yeejle, keÌ³ee Yeejle keÀes HejceeCeg-yece yevee uesvee ®eeefnS? Fl³eeefo~)

2. ceeveJe Deewj efJe%eeve

-[e@. jecepeerJeve ceeefue³ee

(³eneB oer ie³eer ªHejsKee kesÀJeue DeeHekeÀer megefJeOee Deewj DeY³eeme kesÀ efueS nw~ Hejer#ee ceW Fmes efueKevee DeeJeM³ekeÀ veneR nw~)

ªHejsKeeö (1) He´mleeJevee

(2) DeeOegefvekeÀ ³egie efJe%eeve keÀe ³egie nw~

(3) Jew%eeefvekeÀ DeeefJe<keÀej keÀer DeeJeM³ekeÀlee~

(4) efJe%eeve keÀe pevce keÀye Deewj keÀneB ngDee?

(5) efJe%eeve leLee ceeveJe-efnle (keÀ) mLeeve SJeb otjer Hej efJepe³e, (Ke) mece³e Hej efJepe³e, (ie) owefvekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle&, (Ie) efJeueeme meeOeveeW ceW Je=efà, (*) keÀe³ee-keÌuesMeeW ceW keÀceer, (®e) efJeÐeeHe´meej ceW ³eesieoeve, (í) HejceeCeg-MeefkeÌle kesÀ GHe³eesie, (pe) Dev³ee³e mecYeeJeveeSB, (Pe) met#ce mes met#ce #es$e ceW He´JesMe~

135


(6) Deefnle (keÀ) efJe%eeve keÀer mebnej-MeefkeÌle, (Ke) yeskeÀejer ceW Je=efà, (ie) peerJeve-oMe&ve ceW HeefjJele&ve~

(7) efJe%eeve keÀe GÊejoeef³elJe~

(8) efve<keÀ<e&~

je<ì^ keÀefJe efovekeÀj ves SkeÀ mLeeve Hej keÀne nwö

³en mece³e efJe%eeve keÀe, meye YeeBefle HetCe& meceLe&,

Kegue ieS nQ ietæ{ mebme=efle kesÀ Deefcele ieg© DeLe&,

®eerjlee lece keÀes, meBYeeues yegefà keÀer HeleJeej,

Dee ie³ee nw p³eesefle keÀer veJeYetefce ceW mebmeej~

keÌ³ee DeeHeves keÀYeer Fme yeele Hej efJe®eej efkeÀ³ee nw efkeÀ ³eefo nceejs HetJe&pe yeermeJeerb Meleer kesÀ mebmeej ceW Dee peeSB lees GvekeÀer mebJesoveeSBkeÌ³ee neWieer? ceQ Gme Deeefoce ceeveJe keÀer ®e®ee& veneR keÀjlee pees ceveg<³e ªHeOeejer neskeÀj Yeer ®eslevee kesÀ efJekeÀeme keÀer ¢ef<ì mes HeMeglegu³e Lee~cesje mebkesÀle DeHeves Gve HetJe&peeW keÀer Deesj nw pees Deepe mes keÀsJeue 200-400 Je<e& HetJe& efJeÐeceeve Les~ Gvnebsves ®eêueeskeÀ, met³e&ueeskeÀ Deeefo keÀerkeÀneefve³eeB, Jeso, HegjeCeeW ceW Heæ{er LeeR, Heg<HekeÀ ³eeve ceW Þeer jece kesÀ De³eesO³ee-Deeieceve mes Yeer Jes Heefjef®ele Les~ GvneWves ueeskeÀ-keÀLeeDeeW ceW Gæ[ve-Keìesues keÀe Yeer Heefj®e³e Hee³ee Lee~ efkeÀvleg ³es yeeleW keÀuHevee#es$e keÀer LeeR~ peye GvnW He®eeme, meew ceerue peeves ceW keÀF& efove ueie peeles Les, veoer,jsefiemleeve, HeJe&le GvekesÀ ceeie& keÀer ogue&I³e yeeOeeSB LeeR~ lees Jes Heg<HekeÀ Deeefo keÀes ÞeàeJeMe ner mel³e mecePeles Les, yegefà-efJeJeskeÀ meceefLe&le mel³eveneR~ Deepe Fme jekesÀì ³egie ceW ceveg<³e keÀes Devleefj#eefJenejer osKe, Jes oeBleeW leues Gbieueer oyeeSBies, ìsefueefJepeve, ìsueermkeÀesHe kesÀ ®ecelkeÀejeWkeÀes DeeBKeW HeÀeæ[keÀj osKeWies leLee DeHeveer mevleeve keÀer meHeÀueleeDeeW Hej HetÀues ve mecee³eWies~

Deepe keÀe ³egie efJe%eeve keÀe ³egie nw-mebmeej kesÀ keÀesves-keÀesves ceW efJe%eeve keÀer efJepe³e-ogvogefYe yepe jner nw~ ®eejeW Deesj Jew%eeefvekeÀDeeefJe<keÀejeW leLee DevegmebOeeveeW keÀer Oetce ce®eer ngF& nw~ efJe%eeve ves DeeOegefvekeÀ peieled ceW Je´Àeefvle-meer GlHevve keÀj oer nw~ Deepe FmekeÀer ke=ÀHee mesnceW Ssmeer-Ssmeer JemlegSB HeéHle nQ, efpevekeÀer Henues keÀesF& keÀuHevee veneR keÀj mekeÀlee Lee~ Deepe peerJeve kesÀ meYeer He#eeW ceW FmekeÀe He´³eesie nesjne nw~ nceejer mebmke=Àefle kesÀ met#ce leLee mLetue meYeer He#e Fmemes HeÝeeefJele nQ~ Fmeves nceejs efvel³eHeéfle kesÀ peerJeve keÀer keÀe³ee Heueì oer nw~Deepe SsefleneefmekeÀ IeìveeDeeW keÀer Hejer#ee efJe%eeve keÀer keÀmeewìer Hej nesleer nw~ ef®eefkeÀlmee-#es$e ceW Fmeves ®ecelkeÀej GlHevve efkeÀS nQ~ He´ke=Àefle FmekeÀeefJeefMe<ì Je´Àeræ[e-#es$e nw~ Fmemes He´ke=Àefle keÀs jnm³e nmleeceuekeÀJeled mHe<ì nes ieS nQ, efpememes nceejer DeeefLe&keÀ ceev³eleeDeeW ceW Je´ÀeefvlekeÀejerHeefjJele&ve ngS nQ~ YeeweflekeÀ-efJe%eeve, jmee³eve-Meem$e, peerJe-efJe%eeve, JevemHeefle-efJe%eeve leLee He´keÀeMe-efJe%eeve lees FmekesÀ #es$e nQ ner, ceveesefJe%eeveDeewj oMe&ve keÀs #es$eeW ceW Yeer FmekeÀe He´JesMe nes ®egkeÀe nw~ ceeveJe Fme #es$e keÀer veJe-veJe meHeÀueleeDeeW mes n<eexvceÊe neskeÀj Deie´mej nes jnenw~ Deepe GmekeÀer DeekeÀe#eeSB Demeerce nQ efpevekeÀer Hetefle& kesÀ efueS Jen ogo&ceveer³e meenme SkeÀ$e keÀj HeéCeeW keÀer yeepeer ueieelee nw~ Gmes YeefJe<³ekeÀer ef®evlee veneR nw~ efpeme HeLe Hej Jen ®eue jne nw, ®eens Jen DevOekeÀejHetCe& ner keÌ³eeW ve nes, Jen DeyeeOe ieefle mes Gmeer Deesj yeæ{e peejne nw~ GmekeÀer Heíeefle keÀes osKekeÀj SkeÀ DeeMeeJeeoer ves keÀne nw, efJekeÀeme keÀer meerefæ{³eeW keÀes ueeBIelee ngDee ceveg<³e Deepe efpeme OejeleueHej Keæ[e nw, JeneB Jes GvekeÀe ueeskeÀ efpevnW osJelee keÀnles nQ, yengle otj veneR nw~

³eneB ceve ceW ³en He´Mve menpe ªHe mes G"lee nw efkeÀ efJe%eeve keÀer Fme Heíeefle keÀe keÀejCe keÌ³ee nw? DeeJeM³ekeÀlee DeeefJe<keÀejkeÀer peveveer nw~ peye ceveg<³e keÀer meY³elee MewMeJeeJemLee ceW Leer, Gme mece³e ceveg<³e keÀer DeeJeM³ekeÀleeSB meerefcele LeeR, peerJeve-mebIe<e& Yeer Fleveepeefìue veneR Lee~ pewmes-pewmes meY³elee Gvvele nesleer ieF&, pevemebK³ee yeæ{leer ie³eer, Jewmes-Jewmes ceeveJe keÀer DeeJeM³ekeÀleeSB yeæ{leer ieF&, Gmes DeHevesefveJee&n kesÀ efueS ve³es-ve³es #es$e Keespeves Heæ[s, ve³eer-ve³eer ®es<ìeSB keÀjveer Heæ[erb~ peneB Devve GlHevve veneR neslee Lee JeneB kesÀ efveJeeefme³eeW keÀes

136


Dev³e osMeeW mes KeeÐe-meeceieér HeéHle keÀjves kesÀ efueS DeHeves DeewÐeesefiekeÀ meeOeveeW keÀe efJekeÀeme keÀjvee Heæ[e DeLeJee Dev³e osMeeW ceW GHeefveJesMeyemeeves kesÀ efueS ³ee$eeDeeW kesÀ megueYe meeOeve efveefce&le keÀjves Heæ[s~ FvneR, leLee Fmeer He´keÀej keÀer nceejer Dev³eev³e DeeJeM³ekeÀleeDeeW ves Jew%eeefvekeÀDeeefJe<keÀejeW keÀes pevce efo³ee~

efJe%eeve keÀe pevce keÀye Deewj keÀneB ngDee, ³en yeleevee mecYeJe veneR~ F&mee kesÀ pevce kesÀ HetJe& Heé®eerve mebmke=Àefle³eeB %eeve-efJe%eeve kesÀHe´meej ceW ³eesie os ®egkeÀer LeeR~ efceme´, yesyeerueesefve³ee, meerefj³ee, efmevOeg Deeefo keÀer meY³eleeSB efJe%eeve keÀer ¢ef<ì mes He³ee&Hle Gvvele LeeR, FvekesÀ FeflenemeFme yeele kesÀ mee#eer nQ~ Heé®eerve Yeejle kesÀ Dee³egJexo, jmee³eve, He´keÀeMe-efJe%eeve, ieefCele Deeefo Meem$eeW keÀer Heíeefle kesÀ HećeeCe Deepe Yeer efJeÐeceevenQ, efkeÀvleg ³en mJeerkeÀej keÀjvee Heæ[siee efkeÀ Jele&ceeve ³egie ceW efJe%eeve kesÀ efJekeÀeme SJeb He´meej keÀe Þes³e cegK³eleë ³etjesHe keÀes ner HeéHle nw~ 19JeeRMeleer kesÀ HetJe& ³etjesHe kesÀ osMe Yeer Jele&ceeve Jew%eeefvekeÀ DeeefJe<keÀejeW mes Heefjef®ele ve Les, Jemlegleë FmekeÀe DeYetleHetJe& efJekeÀeme efJeiele oes Meleeefyo³eeWceW ner ngDee nw~

efJe®eejCeer³e yeele ³en nw efkeÀ efpeme efJe%eeve keÀer Heíeefle kesÀ efueS ceeveJe ves Flevee yeefueoeve efkeÀ³ee nw, Gmemes GmekeÀe efnle ngDeenw ³ee Deefnle? efJe%eeve ves nceejer megKe-mece=efà ceW Je=efà keÀer nw ³ee keÀceer? FmeceW mevosn veneR efkeÀ Fmemes nceW DeveskeÀ ueeYe ngS nQ~ DeyeosMe-efJeosMe keÀe keÀesF& mLeeve otj veneR, Deiec³e veneR~ jsue, ceesìj, Jee³eg³eeve, peue³eeve Deeefo kesÀ DeeefJe<keÀejeW mes nce efJeMJe kesÀ efkeÀmeer keÀesvesceW mejuelee mes HenBg®e mekeÀles nQ~ peneB Heé®eerve keÀeue ceW 100-200 ceerue keÀer ³ee$ee, HeéCeeW keÀer yeepeer ueieekeÀj keÀjveer Heæ[leer Leer, JeneB nceleerJeíeeceer pesì³eeveeW Üeje ogue¥I³e HeJe&leeW, meeiejeW keÀes Heej keÀjkesÀ IeCìeW ceW npeejeW ceerue HengB®e mekeÀles nQ~ ceeveJe ves Devleefj#e ³eeveeW ÜejeHe=LJeer keÀer HeefjJe´ÀceeSB keÀj ueeR~ Jen ®evêleue Hej Yeer Glej ®egkeÀe nw~ MegJe´À, cebieue Deeefo ieńeW keÀer ³ee$ee keÀer lew³eejer ceW mebueive nw~

efJe%eeve keÀer mene³elee mes mLeeve kesÀ meeLe ner mece³e Hej Yeer efJepe³e HeéHle keÀj ueer ie³eer nw~ pees keÀe³e& cenerveeW Deewj Je<eeX ceW neslesLes, Jes Deye meskebÀ[eW Deewj efceveìeW ceW nesles nQ~ ìsueerieéce Deewj ìsueerefJepeveeW kesÀ Üeje mecee®eej SkeÀ mLeeve mes otmejs mLeeve Hej lelkeÀeue Yespespee mekeÀles nQ~ yesleej kesÀ Üeje Dev³eev³e osMeeW mes nceejs mecHeke&À efvejvlej jnles nQ~ v³et³eeke&À keÀe mebieerle DeLeJee yeer.yeer.meer. kesÀ keÀe³e&Je´Àce lelkeÀeuemegveves keÀer keÀuHevee efkeÀmeves keÀer Leer? ³en meye efJe%eeve keÀer ner ke=ÀHee mes mecYeJe ngDee~

nceejer owefvekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle& ceW Yeer efJe%eeve keÀe yeæ[e neLe nw~ efvel³e Heéfle kesÀ J³eJenej keÀer JemlegDeeWöHesve, keÀeiepe,HeWefmeue, efo³eemeueeF&, megF&, uewcHe ³ee jsæpej Deeefo keÀe efvecee&lee ³ener nw~ mecHevve J³eefkeÌle³eeW kesÀ efJeueeme meeOeveeW keÀer Je=efà ceW efJe%eeve vesDeYetleHetJe& ³eesie efo³ee nw~ efveOe&ve ®eens ieér<ce kesÀ He´Kej leeHe ceW Yeues ner leæ[Hee keÀjW, efkeÀvleg OeveJeeve J³eefkeÌle kesÀ efueS Gmeves efyepeueer kesÀHebKes Deewj JeeleevegketÀue keÀcejs keÀe HeýevOe keÀj efo³ee nw~ Fmeer He´keÀej Meerle kesÀ He´keÀesHe mes ye®eves kesÀ efueS nerìj, IejeW ceW He´keÀeMe kesÀ efueSefJeÐegle, Deeceeso-Hećeeso kesÀ meeOeveeW kesÀ ªHe ceW ieéceesHeÀesve, jsef[³ees Deeefo DeveskeÀeveskeÀ JeeÐe³ev$e leLee efmevescee, MeejerefjkeÀ MeesYee-Je=efà kesÀ efueSJe´Àerce, HeeG[j, efueHeefmìkeÀ Deeefo efJe%eeve keÀer ner osve nQ~

efJe%eeve ves nceejs keÀ<ìeW keÀes Yeer keÀce efkeÀ³ee nw~ Henues ceveg<³e Meerleuee, v³etceesefve³ee Deeefo jesieeW mes keÀeue-keÀJeefuele nes peeles Les,efkeÀvleg Deye iecYeerj SJeb ÐeelekeÀ yeerceeefj³eeW kesÀ Yeer GHe®eej Keespe efueS ieS nQ~ ef®eefkeÀlmee kesÀ #es$e ceW efvel³e veJeerve DeeefJe<keÀejeW keÀer mene³eleemes Deye nce ce=l³eg mes [ìkeÀj ueesne uesves ueies nQ~ jsef[³ece leLee keÀesyeeuì keÀer efkeÀjCeeW kesÀ meHeÀue GHe³eesie mes kewbÀmej pewmes jesieeW Hej efJepe³eHeéHle keÀjves keÀe ³elve efkeÀ³ee pee jne nw~ SkeÌmejs kesÀ DeeefJe<keÀej ves lees Fme #es$e ceW Je´Àebefle GlHevve keÀj oer nw~ ceveg<³e keÀes DeyeMejerj keÀs Yeerlej keÀer yeele peeveves kesÀ efueS Devegceeve keÀe meneje veneR uesvee Heæ[lee nw~ Fmeer keÀejCe Deye Meu³e ef®eefkeÀlmee DevOes keÀer ììesueveneR jner, Jejved yeeJeve leesues HeeJe jÊeer keÀer-meer efveefM®ele yeele nes ieF& nw~ mì^sHìesceeFmeerve, Hesveerefmeueerve, keÌueesjesceeFmesìerve Deeefo kesÀDeeefJe<keÀejeW ves Fme #es$e ceW DeeM®e³e&pevekeÀ keÀe³e& efkeÀS nQ~ ³ecejepe kesÀ efueS Deye ceeveJe-HeéCe keÀe DeHenjCe Glevee megueYe veneR jn ie³eenw efpelevee efJeiele Meleeefyo³eeW ceW Lee~

137


Jew%eeefvekeÀ DeeefJe<keÀejeW ves %eeve keÀer GHeueefyOe leLee efJeÐee kesÀ He´meej cebs Yeer mene³elee oer nw~ FmekesÀ Üeje Heéfleefove He´ke=Àefle kesÀ veJeervejnm³e nceejs meeceves He´keÀì nes jns nQ~ Devleefj#e keÀer ³ee$eeDeeW mes Devleefj#e leLee Dev³ee³e ieńeW keÀer efmLeefle³eeW keÀe Decetu³e %eeve GHeueyOengDee nw pees nceejer Gve ieńeW keÀer ³ee$eeDeeW ceW mene³ekeÀ nesiee~ ³eÐeefHe efJeÐeeoeve ceW DeO³eeHekeÀeW keÀe cenÊJeHetCe& mLeeve nw leLeeefHe peveleekeÀes efMeef#ele keÀjves ceW DeKeyeej, jsef[³ees, ìsueerefJepeve Deeefo Yeer Del³evle GHe³eesieer efmeà ngS nQ~ jsef[³ees mìsMeveeW Hej efJeefYevve efJe<e³eeW kesÀefJeÜeveeW kesÀ J³eeK³eeve keÀjeS peeles nQ Deewj JeneB mes GvnW efJeefYevve #es$eeW ceW He´meeefjle efkeÀ³ee peelee nw~ DeekeÀeMeJeeCeer SJeb otjoMe&ve Hejmeeefnefl³ekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ leLee ke=Àef<e-GÐeesie mecyevOeer DeveskeÀ keÀe³e&Je´ÀceeW keÀe Dee³eespeve Del³evle meHeÀue efmeà ngDee nw~ Fmemes osMeJeeefme³eeWkeÀes DeYetleHetJe& ueeYe ngDee nw~ efouueer kesÀ mketÀueeW ceW lees ìsueerefJepeve Hej efMe#ee Yeer oer peeleer nw~ Deepe efJe%eeve kesÀ He´leeHe mes DevOes, yenjsDeewj ietbies Yeer efMe#ee HeéHle keÀj jns nQ~ DeeHe Iej Hej yew"s He$ee®eej mes efMe#ee HeéHle keÀj jns nQ keÌ³ee GmekeÀe Þes³e efJe%eeve keÀes veneR nw?

GHe³eg&keÌle DeeefJe<keÀej Del³evle cenÊJeHetCe& nQ, efkeÀvleg Fve meyemes DeefOekeÀ HeÝeeJeMeeueer DeeefJe<keÀej nw-HejceeCeg MeefkeÌle keÀe~ HejceeCegkesÀ efJeIeìve mes pees MeefkeÌle GlHevve nesleer nw, ³eefo GmekeÀe ueeYe mecemle efJeMJe keÀes HeéHle ngDee lees GmekeÀer keÀe³ee ner Heueì peeSieer~ ªmeves meerefcele #es$e ceW FmekeÀe meHeÀue He´³eesie efkeÀ³ee nw~ JeneB FmekeÀer MeefkeÌle mes Heneæ[eW keÀes nìekeÀj meceleue efkeÀ³ee ie³ee nw~ ce©Yetefce kesÀ mLeeveHej uenueneles Kesle yeve ieS nQ~ FmekeÀer mene³elee mes peueJee³eg leLee Yetefce keÀer YeeweflekeÀ oMeeDeeW keÀe keÀe³eekeÀuHe nes ie³ee nw~ efkeÀvleg keÌ³eeDeYeer Jew%eeefvekeÀ meHeÀueleeDeeW keÀe Devle Dee ie³ee nw? veneR~ efvele v³etve DeeefJe<keÀej Gmes veJeerve ieefle Heóeve keÀj jns nQ~ ceveg<³e SkeÀ HeieDeeies jKekeÀj otmeje Heie jKeves keÀes Heéslmeeefnle neslee nw~ HejceeCeg MeefkeÌle kesÀ DeeefJe<keÀej ceW efJeMJe mece=efà keÀer Devevle mebYeeJeveeSB efveefnlenQ~ ceeveJe jekesÀì keÀs men³eesie mes ®evêleue Hej keÀF& yeej HeoeHe&Ce keÀj ®egkeÀe nw~ Deye Jen Dev³eev³e ieńeW ceW DeHeves GHeefveJesMe yeveeSiee~Oeerjs-Oeerjs lesue-keÀes³euee, Hesìêsue leLee efJeÐegle keÀe ³egie meceeHle nesiee Deewj nce HejceeCeg-MeefkeÌle mes DeHeveer DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle& keÀjWies~met³e& keÀe leeHe nceeje Yeespeve yeveeSiee~ Jee³eg nceejs mebkeÀsleeW Hej peue-Je=ef<ì keÀjsieer~ ceeveJe efvekeÀì YeefJe<³e ceW nJeeF& meeF&efkeÀue mes DeekeÀeMekeÀer mewj keÀjsiee~ mketÀìj meeiej SJeb meefjleeDeeW Hej meblejCe keÀjsiee leLee keÀígDee ieeæ[er mes peue SJeb mLeue oesveeW Hej ner meceeve ªHe mes ³ee$eekeÀjsiee~ jsef[³ees Deewj ìsueerefJepeve keÀer ke=ÀHee mes nceejs keÀeve Deewj DeeBKe oesveeW ner le=Hle nes ieS nQ, efkeÀvleg efvekeÀì YeefJe<³e ceW ner Ssmes ³ev$eDeeefJe<ke=Àle neWies pees otj kesÀ HeósMeeW ceW efKeueves Jeeues Heg<HeeW keÀer megievOe ueekeÀj Yeer nceeje ceveesjbpeve keÀjWies~ FOej Jew%eeefvekeÀeW ves ìd³etye yesyeeræpe'yeveeves keÀe He´³elve efkeÀ³ee nw~ ³eefo GvneWves HeéCe SJeb peerJeve keÀe jnm³e HeéHle keÀj efue³ee lees nce ce=l³egbpe³e Yeer nes pee³eWies~

DeYeer lekeÀ nceves peerJeve keÀs mLetue #es$eeW ceW efJe%eeve keÀs cenÊJe Hej efJe®eej efkeÀ³ee~ Fmeves nceejs peerJeve kesÀ met#ce He#eeW keÀes YeerHeÝeeefJele efkeÀ³ee nw~ Fme ¢ef<ì mes [eefJe&ve keÀe efJekeÀemeJeeo Del³evle cenÊJeHetCe& nw~ peæ[-®esleve meYeer HeoeLeeX Hej Fme ¢ef<ì mes efJe®eej efkeÀ³eepeeves ueiee nw~ ceeveJe mebmke=Àefle SJeb meY³elee Fmeer keÀmeewìer Hej keÀmeer peeves ueieer nw~ ³eneB lekeÀ efkeÀ ceeveJe-ceveesefJe%eeve kesÀ efJekeÀeme keÀe FeflenemeYeer Fmeer ¢ef<ì mes osKee peeves ueiee nw~ Jew%eeefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesCe keÀe pevce efJe%eeve keÀer meyemes yeæ[er osve nw~ Deye nce leke&À-meccele leLee yegefà-efJeJeskeÀ meceefLe&le yeeleeW ceW ner efJeMJeeme keÀjles nQ~ FmekeÀe HeefjCeece ³en ngDee nw efkeÀ nceejer Heé®eerve HeewjeefCekeÀ ceev³eleeDeeW keÀer veeRJe efnueieF& nw~ F&MJej, peerJe, He´ke=Àefle mecyevOeer nceejer HeewjeefCekeÀ ceev³eleeDeeW ceW Je´ÀeefvlekeÀejer HeefjJele&ve ngS nw~ Heéfmeà Jew%eeefvekeÀ DeeFbmìeFve kesÀmeeHes#eleeJeeo ves nceejs efJeMJeemeeW ceW GLeue-HegLeue keÀj oer nw~ HejceeCeg kesÀ MeefkeÌle kesÀ ªHe ceW efJeIeefìle nesves mes efJe%eeve oMe&ve kesÀ efvekeÀìHenBg®e jne nw, keÌ³eeWefkeÀ Jen ®esleve MeefkeÌle keÀes cetue leÊJe mJeerkeÀej keÀjves keÀes yeeO³e nes ie³ee nw~ Ssmee He´leerle neslee nw, Jew%eeefvekeÀ SJeb DeeefmlekeÀkeÀer DeefYevvelee mLeeefHele nesieer leLee pewvesvê peer keÀer ³en GefkeÌle `èfJe%eeveer keÀe Dee®ejCe DeejcYe mes Devle lekeÀ Oecee&®ejCe nw'' mel³e efmeànesiee~

GkeÌle efJeJes®eve mes ³en efve<keÀ<e& veneR efvekeÀeuevee ®eeefnS efkeÀ efJe%eeve mes efmeHe&À ueeYe ngS nQ~ efkeÀmeer Yeer Jemleg kesÀ oes He#e neslesnQöGppeJeue leLee ke=À<Ce~ He´Lece keÀe HeÝeeJe MegYe neslee nw leLee otmeje DeMegYe HeefjCeeceeW keÀer me=ef<ì keÀjlee nw~ ³eefo SkeÀ He´keÀeMe mes DeeueesefkeÀle

138


neslee nw lees otmeje DevOekeÀej mes Dee®íeefole~ efJe%eeve Yeer Fme efve³ece keÀe DeHeJeeo veneR nw~ Fmeves peneB ceeveJe meceepe keÀe keÀu³eeCe efkeÀ³eenw JeneR GmekeÀe Deefnle Yeer efkeÀ³ee~ efpeme HejceeCeg MeefkeÌle kesÀ Üeje He=LJeer keÀes mJeie& ceW HeefjJeefle&le efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, Gmeer keÀer mene³eleemes Ssmes IeelekeÀ ³ev$eeW keÀe DeeefJe<keÀej efkeÀ³ee ie³ee nw efkeÀ Gvemes #eCe ceW mecemle efJeMJe keÀe mebnej nes mekeÀlee nw~ yevotkeÀ, efjJee@uJej,[eFveeceeFì, ìQkeÀ, efJe<ewueer iewmeW Deye yengle efHeíæ[ ieF& nQ, Deye lees HejceeCeg yece, neF[êspeve yece Deewj keÀesyeeuì yece keÀe ³egie Dee ie³eenw pees jekesÀì Üeje HesbÀkesÀ peeves Hej menmeéW ceerue otj yemes veiejeW keÀe meJe&veeMe keÀjves keÀer #ecelee jKeles nQ~ efJeiele cene³egà ceW GvekeÀer efJeveeMe-ueeruee keÀe ¢M³e peeHeeve kesÀ veeieemeekeÀer Deewj efnjesefMecee veecekeÀ veiejeW ceW osKeves keÀes efceuee Lee~ Deye lees Gvemes keÀF& iegves MeefkeÌMeeueer yeceeWkeÀe DeeefJe<keÀej nes ®egkeÀe nw, efpevekesÀ efJeveeMekeÀejer HeÝeeJe kesÀ GuuesKe-cee$e mes jesceeb®e nes Deelee nw~

ceMeerveeW ves nceejer efJe´À³eeMeeruelee ceW Je=efà DeJeM³e keÀer nw efkeÀvleg GvneR keÀer ke=ÀHee mes yeskeÀejer Yeer yeæ{ ieF& nw~ ceMeerveeW ves DeieefCeleJ³eefkeÌle³eeW keÀer peerefJekeÀe keÀe DeHenjCe efkeÀ³ee nw~ nceejer mejkeÀej keÀes efJeJeMe neskeÀj Iejsuet GÐeesie OevOeeW keÀes Heéslmeenve osvee Heæ[e, efkeÀvlegceMeerveeW keÀer yeveer ngF& JemlegDeeW keÀer Heéfle³eesefielee ceW neLe keÀer yeveer ngF& JemlegSB keÀneB "nj mekeÀleer nQ? Deleë yeskeÀejer keÀer mecem³ee efove-Heéfleefove Yeer<eCe ªHe OeejCe keÀjleer pee jner nw~

efkeÀvleg Fve meyemes yeæ{keÀj neefve nceejs peerJeve-oMe&ve keÀes HengB®eleer nw~ mebmeej keÀe jbie-ªHe Flevee DeekeÀ<e&keÀ nes ie³ee nw efkeÀ keÀesF&Yeer J³eefkeÌle GmekesÀ Heéfle Deeke=À<ì ngS efyevee veneR jn mekeÀlee~ efJe%eeve ves Fefvê³eeW kesÀ Deevevo kesÀ efueS Devevle meeOeve pegìe efoS nQ~ FmekeÀejCe nce efJeueeme-efHe´³e nes ie³es nQ, `KeeDees, HeerDees, ceewpe Gæ[eDees' nceeje peerJeve-oMe&ve nes ie³ee nw~ nceejer DeeJeM³ekeÀleeSB efvejvlejyeæ{leer pee jner nw Deewj GvekeÀer menpe ªHe ceW Hetefle& veneR nesleer lees nce keÀÊe&J³e-DekeÀÊe&J³e keÀe O³eeve ve jKekeÀj Devegef®ele {bie mes GvekeÀerHetefle& ceW mebueive nesles nQ~ GOej efJe%eeve ves Oeeefce&keÀ DeemLee ef[iee oer nw~ Fve yeeleeW keÀe meecetefnkeÀ HeefjCeece ³en ngDee efkeÀ nceeje veweflekeÀHeleve neslee pee jne nw~ DeHeves mJeeLeeX keÀer efmeefà kesÀ efueS nce mebIe<e&-efHe´³e nesles pee jns nQ~ ³eefo keÀesF& nceW Deelceesvveefle DeLeJee ®eefj$e-megOeej keÀe GHeosMe oslee nw lees nce GmekeÀer nBmeer Gæ[eles nQ~ ®eejeW Deesj DeeHeeOeeHeer ce®eer ngF& nw~ efve³ece, meb³ece, DevegMeemeve keÀer keÀefæ[³eeBn"eled leesæ[er pee jner nQ~ peerJeve kesÀ He´l³eskeÀ mlej Hej mJeeLe&, Ie=Cee, Ye³e, Demeb³ece Deeefo Je=efÊe³eeW keÀe meeceép³e nw~

³eneB nce mees®eves keÀs efueS efJeJeMe nes peeles nQ efkeÀ nceejs Fme DeOeëHeleve kesÀ efueS efJe%eeve keÀneB lekeÀ GÊejoe³eer nw? efJe%eeveJemlegleë Kego ve lees Jejoeve nw Deewj ve DeefYeMeeHe~ ³en lees GmekesÀ He´³eesiekeÀÊee& kesÀ THej efveYe&j nw efkeÀ Jen Gmes keÀewve-mee ªHe Heóeve keÀjleenw~ ³eefo Deepe efJe%eeve keÀu³eeCe keÀjves kesÀ meeLe ner nceeje efJeveeMe keÀjves ceW pegìe nw lees GmekesÀ efueS nce mJe³eb ner oes<eer nQ~ pees Deefivenceeje Yeespeve HekeÀeleer nw ³eefo Jener nceejer Yetue keÀs keÀejCe nceeje Iej peuee os lees FmeceW Deefive keÀe oes<e keÌ³ee nw? ³eefo ceeveJe ®eenslees Jen efJe%eeve keÀes Jejoeve kesÀ ªHe ceW ner jKe mekeÀlee nw Deewj Fmes DeefYeMeeHe yeveves mes jeskeÀ mekeÀlee nw~ efkeÀvleg ³en kewÀmes mecYeJe nes?SkeÀ keÀefJe ves FmekeÀe GÊej Fve MeyoeW ceW efo³ee nwö

YeeweflekeÀ JewYeJe Deewj DeeeflcekeÀ SsMJe³e& veneR meb³eesefpele,

oMe&ve Deew efJe%eeve efJeMJe ceW veneR meceefvJele~

efJeveesyee peer ves Fmeer yeele keÀer Hegef<ì efJe%eeve leLee Oece& kesÀ mecevJe³e keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀes mebkesÀle keÀjkesÀ keÀer nw~ leelHe³e& ³ennw efkeÀ efJe%eeve keÀer GHeueefyOe³eeW keÀe Jeebíveer³e ueeYe G"eves kesÀ efueS ceeveJe keÀes DeHeves peerJeve cebs DeeO³eeeflcekeÀlee keÀe efJekeÀeme keÀjvee nesiee~Gmes DeHeveer YeesieefueHmee keÀes meb³eefcele keÀjvee nesiee~ peye peerJeve keÀe GÎsM³e Fefvê³e-le=efHle ve jnkeÀj DeeeflcekeÀ GlkeÀ<e& nesiee, leYeer efJe%eevenceejs efueS keÀu³eeCekeÀejer nesiee~ Fme #es$e ceW Yeejle efJeMJe keÀe HeLe-oMe&ve keÀj mekeÀlee nw, efkeÀvleg Keso nw efkeÀ nce Yeer DeHeveer HetJe&-GHeueefyOe³eeWkeÀes nerve ceevekeÀj HeefM®ece kesÀ DevegkeÀjCe ceW ueies nQ~ Deepe DeeJeM³ekeÀlee Fme yeele keÀer nw efkeÀ ceeveJe Jew%eeefvekeÀ DeeefJe<keÀejeW kesÀ legu³e nerDeelceeslkeÀ<e& ceW Yeer mebueive nes~ ueewefkeÀkeÀ GlkeÀ<e& kesÀ meeLe peye lekeÀ ®eslevee keÀe GlkeÀ<e& ve nesiee leye lekeÀ nce megKe-Meeefvle mes keÀesmeeW otj

139


jnWies~ peerJeve keÀe mJemLe efJekeÀeme oesveeW kesÀ mecevJe³e Hej ner DeJeueefcyele nw~ leYeer efJe%eeve Yeer nceejs efueS Jejoeve efmeà nesiee Deewj leYeernce meieJe& keÀn meJeWÀiesë

``jmeJevleer Yet kesÀ cevegpe keÀe Þes³e,

³en veneR efJe%eeve keÀìg, Deeives³e''~

3. meeefnl³e Deewj meceepe

-[e@. megOeervê kegÀceej

`meeefnl³e' keÀer Hen®eeve nwömeefnlem³e YeeJeë meeefnl³eced~ meefnle' Meyo kesÀ oes DeLe& efkeÀS peeles nQö(1) meeLe nesvee Deewj (2)efnle kesÀ meeLe nesvee~ `meeLe nesvee' keÀe DeLe& nwöMeyo Deewj DeLe& keÀe meeLe nesvee~ meeefnl³ekeÀej meceepe ceW jnkeÀj pees kegÀí DevegketÀue ³eeHeéfleketÀue DevegYeJe HeéHle keÀjlee nw, GmekeÀes meeLe&keÀ MeyoeW ceW J³ekeÌle keÀjlee nw~ meeefnl³e leYeer meeLe&keÀ neslee nw, peye GmekesÀ Meyo efkeÀmeerDeLe& keÀe yeesOe keÀjeSB~ efpeme meeefnl³e ceW DeLe& keÀer efpeleveer ienjeF& nesieer, Jen meeefnl³e Glevee ner HeÝeeJekeÀejer Deewj Decej nesiee~ meeefnl³e'keÀe otmeje DeLe& nwöefnle kesÀ meeLe nesvee~ èfnle' keÀe DeLe& nwökeÀu³eeCe~ FmekeÀe DeLe& ³en ngDee efkeÀ meeefnl³e keÀer meeLe&keÀlee kesÀJeue MeyoDeewj DeLe& kesÀ Gef®ele mecevJe³e Deewj He´keÀeMeve ceW veneR nw, GmekesÀ Üeje J³eefkeÌle Deewj meceepe keÀe keÀu³eeCe Yeer nesvee ®eeefnS~ meceepe-keÀu³eeCekeÀer YeeJevee mes efueKee ie³ee Meyo-DeLe&ce³e meeefnl³e ner ef®ejbpeerJeer neslee nw~ efpeme meeefnl³e ceW keÀu³eeCe keÀer YeeJevee veneR nesleer, Jen kesÀJeueJeeipeue neslee nw, DemLee³eer neslee nw~

`meeefnl³e' kesÀ Fme efJeMues<eCe mes ³en mHe<ì nes peelee nw efkeÀ meeefnl³e meceepe kesÀ Yeerlej Hewoe neslee nw Deewj Gmeer mes Gmes Hees<ekeÀleÊJe efceueles nQ~ meceepe cebs jnkeÀj meeefnl³ekeÀej megKe-ogëKeelcekeÀ HeefjefmLeefle³eeW Deewj IeìveeDeeW mes petPelee nw~ GvnW osKelee ³ee megvelee nw~Jen meeceev³e-peve mes DeefOekeÀ mebJesoveMeerue neslee nw, FmeefueS He´l³eskeÀ HeefjefmLeefle ³ee Ieìvee keÀes DeefOekeÀ met#celee mes ieńCe keÀj GmekeÀerlen ceW Iegme peelee nw, efHeÀj DeHeveer met#ce mebJesovee keÀes DeHeves meeefnl³e ceW cetÊe& ªHe oslee nw~ uesKekeÀ DeHeves meceepe keÀe ceefmle<keÀ DeewjcegKe oesveeW neslee nw~ ceefmle<keÀ keÀe keÀe³e& nwöieńCe keÀjvee, ef®evleve keÀjvee Deewj ef®evleve keÀes J³ekeÌle keÀjves keÀes He´sefjle keÀjvee~ meeceev³e pevelees DeHeveer HeéfleefJe´À³ee keÀes cegKe mes He´keÀì keÀjkesÀ Meevle nes peelee nw, uesefkeÀve uesKekeÀ DeHeveer keÀuece mes DeHeveer HeéfleefJe´À³ee keÀes He´keÀì keÀjDeelceeefYeJ³eefkeÌle keÀes meceepe keÀer DeefYeJ³eefkeÌle yevee oslee nw~ GmekeÀer meYeer j®eveeSB keÀueceyeà neskeÀj meceepe keÀer j®eveeSB yeve peeleer nw~cegKe mes keÀner ieF& yeele nJee nes peeleer nw, uesefkeÀve efueKeer ieF& yeele meceepe keÀer Oejesnj yevekeÀj peerefJele jnleer nw~

meeefnl³e meceepe keÀe oHe&Ce neslee nw~ ³egie keÀe Ieìvee®eJe´À meeefnl³e keÀes HeÝeeefJele keÀjlee nw~ efkeÀmeer Yeer meeefnl³e keÀe FeflenemeG"ekeÀj osKe ueerefpeS, DeeHe Hee³eWies efkeÀ mecekeÀeueerve Ieìvee®eJe´ÀeW Deewj HeefjefmLeefle³eeW ves DeHeves mece³e kesÀ meeefnl³e keÀes Hetjer lejn mes HeÝeeefJeleefkeÀ³ee nw~ GoenjCe keÀs efueS efnvoer-meeefnl³e keÀe Fefleneme osKe ueerefpeS~ efnvoer-meeefnl³e keÀe pevce Oece& Deewj Yeesie kesÀ yeer®e ngDee Lee~Gme keÀeue ceW SkeÀ Deesj veeLe-efmeàeW leLee pewve keÀefJe³eeW keÀer Jewjei³e-YeeJevee meeefnl³e ceW cegKeefjle nes jner Leer, lees otmejer Deesj MeemekeÀeW keÀerjeie-YeeJevee GvekesÀ DeeefÞele keÀefJe³eeW keÀer He´Mebmee HeéHle keÀj jner Leer~ YeefkeÌlekeÀeue ceW mevle keÀefJe³eeW ves DeHeves meceepe keÀer pees yeefKe³ee GOesæ[ernw, Gmemes Helee ®euelee nw efkeÀ lelkeÀeueerve meceepe DevOeefJeMJeeme, ªefæ{³eeW, peeefle-kegÀue kesÀ DenbkeÀej, nerveYeeJe Deeefo otef<ele ceveesJe=efÊe³eeWceW pekeÀæ[e ngDee Lee~ mevleeW ves Gme pekeÀæ[ keÀes {eruee keÀjves keÀe Hetje He´³elve efkeÀ³ee~ jeceYekeÌle keÀefJe³eeW ves Yeer DeHeves mece³e kesÀ meceepe keÀerefiejeJeì keÀer YejHetj efveboe keÀer Deewj Gmes "erkeÀ jen Hej ueeves keÀs efueS DeeoMe&³egkeÌle keÀeJ³eeW keÀer j®evee keÀer~ jereflekeÀeueerve meeefnl³e DeHeves

140


mece³e kesÀ meceepe, jepeveerefle Deewj Meemeve keÀer ©iCelee keÀe Heefj®ee³ekeÀ nw~ Debie´speer jep³emeÊee Üeje He´sefjle veF& jepeveerefle, efMe#ee-veerefle Deewjmeeefnl³e kesÀ HeÀuemJeªHe Yeejleer³e meeefnl³ekeÀejeW ceW veF& ®eslevee keÀe HeÝeeJe efoKeeF& Heæ[lee nw~ Yeejlesvog ceW Jeerj, YeefkeÌle Deewj Íe=bieej jmekesÀ ªæ{ ceeie& kesÀ mLeeve Hej veF& keÀeJ³e-®eslevee kesÀ oMe&ve nesles nQ~ HejcHeje keÀer íeHe ueskeÀj Yeer Fme ³egie kesÀ keÀefJe³eeW ceW oemelee kesÀ HeéfleefJeêesn, Debie´speeW keÀer ocevekeÀejer veerefle³eeW kesÀ Heéfle DeeJe´ÀesMe, peve-peeiejCe keÀe meodHe´³elve, meeefnefl³ekeÀ #es$e ceW ve³es YeeJe-yeerpeeW keÀes yeesves keÀeGlmeen efoKeeF& Heæ[lee nw~ Yeejlesvog ³egie kesÀ YeeJe-yeerpe efÜJesoer-³egie ceW HeuueefJele ngS Deewj He´meeo-³egie ceW Hegef<Hele~ mecemeeef³ekeÀ Ieìvee®eJe´ÀeWmes petPeles ngS Fme keÀeue keÀs keÀefJe³eeW ves DeHeves ieewjJeMeeueer Deleerle Deewj DeeoMe&³egkeÌle ³egieHeg©<eeW keÀes mcejCe keÀj meeefnl³e-j®evee keÀer nw~

meeefnl³e keÀs DeO³e³eve mes ncekeÀes peneB SkeÀ Deesj Deevevo efceuelee nw, JeneB otmejer Deesj GmekesÀ pevcemLeeve keÀer meY³elee, mebmke=Àefle,Yee<ee, jnve-menve Deeefo keÀe Heefj®e³e Yeer efceue peelee nw~ SkeÀ He´keÀej mes meeefnl³e DeHeves mece³e keÀe Fefleneme neslee nw~ Fme Fefleneme ceWkeÀuHevee DeJeM³e nesleer nw, uesefkeÀve GmeceW efveefnle mel³e mece³e keÀe mel³e neslee nw~ meceepe ceW pees kegÀí Ieefìle nes jne nw ³ee Ieefìle nesmekeÀlee nw, meeefnl³ekeÀej Gmeer keÀes DeHeves meeefnl³e ceW mJej oslee nw~ pees meeefnl³e meceepe mes pegæ[e veneR neslee, meceepe keÀer DeJensuevee keÀjleenw, Jen Deeies ®euekeÀj mJe³eb GHesef#ele nes peelee nw~

meeefnl³e Deewj meceepe kesÀ HeejmHeefjkeÀ mecyevOeeW keÀes ueskeÀj efJeÜeveeW ceW oes Jeie& yeve ieS nQ~ SkeÀ Jeie& meeefnl³e keÀer keÀueelcekeÀleekeÀes HećegKelee oslee nw Deewj keÀnlee nw efkeÀ keÀuee, keÀuee kesÀ efueS nesveer ®eeefnS meceepe mes GmekeÀe keÀgí uesvee-osvee veneR nw~ otmeje Jeie& meeefnl³ekeÀes meceepe kesÀ Heéfle GÊejoe³eer ceevelee nw Deewj keÀnlee nw efkeÀ meeefnl³e meceepe kesÀ efueS neslee nw~ Henuee Jeie& `keÀueeJeeoer' keÀnueelee nw~keÀueeJeeoer meeefnl³ekeÀej SkeÀ He´keÀej mes J³eefkeÌleJeeoer nw~ Jes J³eefkeÌle keÀes meceepe mes THej mLeeve osles nQ FmeefueS GvekeÀer YeeJevee DeewjDeefYeJ³eefkeÌle Hej efkeÀmeer He´keÀej keÀe efve³ev$eCe mJeerkeÀej veneR keÀjles~ JeemleJe ceW Fme He´keÀej keÀer efJe®eejOeeje Debie´speer meeefnl³e keÀer J³eefkeÌleefve<"mebmke=Àefle keÀer osve nw~ J³eefkeÌle meceepe keÀer FkeÀeF& nw, GmekeÀe SkeÀ Debie nw~ meceepe kesÀ efyevee GmekeÀe keÀesF& J³eefkeÌlelJe veneR nw~ efpeme He´keÀejMejerj kesÀ meYeer Debie ceefmle<keÀ kesÀ efve³ev$eCe ceW jnkeÀj keÀe³e& keÀjles nQ, Gmeer He´keÀej J³eefkeÌle keÀes meceepe keÀer J³eJemLee yeveeS jKeves kesÀ efueSefve³ev$eCe ceW jnvee ner Heæ[siee~ meeefnl³ekeÀej ³eefo meceepe keÀer GHes#ee keÀj meeefnl³e-j®evee keÀjlee nw, lees Deeies ®euekeÀj GmekeÀe meeefnl³eMetv³eeueeHe keÀnuee mekeÀlee nw~ meceepe keÀes ¢ef<ì cebs jKekeÀj efueKee ie³ee meeefnl³e meceepe Üeje Deeoj Heelee nw~ Ssmee meeefnl³e Decej nesleenw~ meceepe meeefnl³ekeÀej keÀes megj#ee, Yeespeve, Jem$e, DeeJeeme Deeefo keÀer megefJeOeeSB oslee nw, leYeer meeefnl³ekeÀej keÀes keÀuHevee-ueeskeÀ ceW efJe®ejCekeÀjves, mees®eves Deewj keÀnves-efueKeves keÀer He´sjCee Deewj megefJeOee efceueleer nw~ meeefnl³e meceepe mes keÀìkeÀj peerefJele veneR jn mekeÀlee~

meceepe mes Hees<eCe HeekeÀj meeefnl³e Heéwæ{eJemLee HeéHle keÀjlee nw Deewj DeHeveer Heéwæ{lee keÀe ueeYe meceepe keÀes oslee nw~ kesÀJeue meceepener meeefnl³e keÀes HeÝeeefJele Deewj He´sefjle veneR keÀjlee, meeefnl³e Yeer meceepe keÀes HeÝeeefJele Deewj He´sefjle keÀjlee nw~ nce ueesieeW keÀes ³en keÀnlesngS megveles nQ efkeÀ Ieefì³ee meeefnl³e cele Heæ{es, De®íe meeefnl³e Heæ{es~ Fme keÀLeve kesÀ Heerís ³en leL³e efíHee nw efkeÀ pewmee meeefnl³e nce Heæ{Wies,Jewmee ner HeÝeeJe nce ieńCe keÀjWies~ GÊece meeefnl³e nceejs efJe®eejeW keÀes He´l³e#e DeLeJee DeHe´l³e#e ªHe mes GÊece yeveelee nw Deewj Ieefì³ee meeefnl³enceejs efJe®eejeW Deewj J³eefkeÌlelJe keÀes oes<eebs mes Yej oslee nw~ DeeefokeÀeue keÀe DeefOekeÀebMe JeerjkeÀeJ³e Deewj jereflekeÀeue keÀe DeefOekeÀebMe Íe=bieej keÀeJ³eFmeer keÀejCe efvebefole ngDee, keÌ³eeWefkeÀ Gmecebs meceepe kesÀ efueS keÀesF& DeeoMe& veneR nw~ Gvecebs MeemekeÀeW keÀer pej (Oeve) Deewj peesª keÀer JeemeveekeÀes Yeæ[keÀeves keÀer He´Je=efÊe ner HećegKe nw~ FvekesÀ efJeHejerle YeefkeÌle keÀeJ³e ves meceepe megOeej kesÀ pees He´³elve efkeÀS, Gve He´³elveebs kesÀ keÀejCe JeskeÀefJe meceepe keÀer Þeàe kesÀ Hee$e yeves~ efJeMJe keÀer keÀF& Je´Àebefle³eeB meeefnl³ekeÀejeW keÀer keÀuece mes GHepeer nQ Deewj Gme keÀuece ves keÀF& osMeeW kesÀFefleneme yeoue [eues nQ~ SkeÀ yengle Heéfmeà GefkeÌle nwöpeneB ve HengB®es jefJe, JeneB HengB®es keÀefJe~ keÀefJe DeHeveer efJeue#eCe HeéfleYee, keÀuee-#ecelee, efJe®eej-¢ef<ì Deeefo keÀs men³eesie mes pees meeefnl³e j®elee nw, Jen Decej neslee nw~ Ssmee meeefnl³e He´l³eskeÀ J³eefkeÌle kesÀ efJe®eejeW keÀesyeouekeÀj meceepe keÀes yeoue [euelee nw~ ªme Deewj He´Àebme keÀer Je´Àebefle³eeW keÀs Heerís yengle mes meeefnl³ekeÀejeW keÀe neLe jne nw~ SkeÀ osMe keÀeOece& Yeer meeefnl³e keÀe DeeÞe³e ueskeÀj efJeMJeOece& yeve peelee nw~ yeewà Oece& keÀes ner ueerefpeS~ yeewà meeefnl³e kesÀ HewÀueeJe ves DeeOes efJeMJe keÀes

141


yeewà yevee efo³ee~ cegefmuece DeeJe´ÀceCekeÀeefj³eeW ves Yeejleer³e peveceeveme keÀes leueJeej keÀer veeskeÀ mes peerlevee ®eene, lees GmekeÀe HeéflejesOe Yeer ngDee,uesefkeÀve metHeÀer-meeefnl³e ves DeHeves He´sce-jme mes meyekeÀes efJeYeesj keÀj JeMe ceW keÀj efue³ee~ veerefle kesÀ ceesìs-ceesìs HeesLeeW ves Yeejleer³e peveceeveme HejJen HeÝeeJe veneR [euee, pees leguemeer kesÀ jece®eefjle ceeveme' ves [euee nw~ leguemeer ves Yeejleer³e meceepe keÀes efpeme jemles Hej ®eueeves keÀe mJeHveosKee, Gme mJeHve keÀes ceeveme' kesÀ DeeoMe& Hee$e, HeefjJeej leLee meceepe kesÀ ªHe ceW meekeÀej keÀj efo³ee~ Deepe Yeer He´l³eskeÀ Yeejleer³e jecejep³ekesÀ mJeHve osKelee nw~

meeefnl³e keÀer Fme MeefkeÌle keÀes Hen®eevekeÀj ner meYeer osMe DeHeves-DeHeves otleJeemeeW kesÀ Üeje He$e-Heef$ekeÀeSB He´keÀeefMele keÀjles nQ~meeefnl³e keÀer Fme meeceeefpekeÀ MeefkeÌle keÀs keÀejCe ner meeefnlkeÀejeW keÀes `Kejeroves' kesÀ He´³elve Yeer mejkeÀejer Deewj iewj-mejkeÀejer mebie"veeW ÜejeefkeÀS peeles jnles nQ~

meeefnl³e Deewj meceepe DeHeves DeeHemeer mecyevOeeW kesÀ keÀejCe peerefJele jnles nQ~ SkeÀ-otmejs mes keÀìkeÀj oesveeW keÀe peerefJele jnvee keÀef"venes peelee nw~ meeefnl³e meceepe kesÀ YeeJeesodieejeW keÀes He´keÀeefMele keÀjlee nw, meeLe ner GvnW efve³eefv$ele Yeer keÀjlee nw~ mebmke=Àle ceW SkeÀ MueeskeÀnw, efpemekeÀe DeLe& nw efkeÀ meeefnl³e Helveer keÀer lejn GHeosMe oslee nw lees meceepe Heefle nw Deewj meeefnl³e Helveer~ oesveeW keÀer meÊee SkeÀ-otmejsHej efveYe&j nw~ meceepe Heefle keÀer lejn meeefnl³e keÀe Heeueve-Hees<eCe keÀjlee nw Deewj meeefnl³e Helveer keÀer lejn meceepe keÀes "erkeÀ jen Hej ®eueeveskeÀe He´³elve keÀjlee jnlee nw~ yeeyet iegueeyeje³e kesÀ MeyoeW ceW `nceeje meeefnl³e nceejs meceepe keÀe Heéfleefyecye neslee nw, Jen GmekeÀe efve³eecekeÀDeewj Gvvee³ekeÀ Yeer nw~

4. ve³eer efMe#ee-veerefle

-[e@. jeceHe´keÀeMe

efMe#ee efkeÀmeer Yeer osMe kesÀ efJekeÀeme keÀe cetue DeeOeej nw~ je<ì^ keÀer Heíeefle Deewj J³eJemLee cebs efMe#ee keÀe cenÊJeHetCe& ³eesieoeve jnleenw~ efMe#ee keÀe DeefYeHeé³e kesÀJeue mee#ejlee (De#ej-%eeve) DeLee&led Heæ{vee-efueKevee cee$e veneR nw, DeefHeleg efJeefYevve efJe<e³eeW Deewj peerJeve kesÀ efJeefYevve#es$eebs kesÀ mecyevOe ceW Hetjer peevekeÀejer HeéHle keÀjvee nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle, DeveskeÀ He´keÀej kesÀ %eeve-efJe%eeve keÀer HeéefHle Yeer efMe#ee ceW meefcceefuelenw peye nce èfMe#ee-veerefle' keÀer yeele keÀjles nQ lees GmekeÀe DeefYeHeé³e ³en nw efkeÀ nce DeHeveer ve³eer Heeræ{er DeLee&led osMe kesÀ YeeJeer veeieefjkeÀeWkeÀes efkeÀme He´keÀej keÀs %eeve-efJe%eeve mes mece=à keÀjvee ®eenles nQ~ Gme %eeve-efJe%eeve kesÀ DeO³e³eve mes nceejs ³egJee-Jeie& kesÀ peerJeve cebs keÌ³ee ve³eeHeve'DeeSiee DeLeJee keÀewve-meer efJeMes<elee GmekesÀ Dee®eej-efJe®eej Deewj J³eJenej ceW pegæ[ peeSieer~ meyemes DeefOekeÀ mees®eves Jeeueer yeele ³en nw efkeÀJen efMe#ee SkeÀ veeieefjkeÀ (J³eefkeÌle) Deewj je<ì^ (meceepe) kesÀ yeer®e efkeÀme He´keÀej mecevJe³e-mesleg (oesveeW keÀes peesæ[ves Jeeueer ceeO³ece) yeve HeeSieer~Fve meYeer He´MveeW keÀe efMe#ee-veerefle mes DeefveJee³e& mecyevOe nw Deewj Fmeer HeefjHe´s#³e cebs `veF& efMe#ee-veerefle' Hej efJe®eej keÀjvee Gef®ele nw~

³eneB, `ve³eer' efJeMes<eCe Hej Yeer efJe®eej keÀj uesvee GHe³egkeÌle nesiee~ `ve³eer' keÀe DeefYeHeé³e ³en veneR efkeÀ FmeceW keÀgí Ssmee `ve³ee'nw pees Henues Lee ner veneR~ FmekeÀe DeefYeHeé³e nw efkeÀ Henues mes kegÀí efYevveönceejs peerJeve, meceepe Deewj je<ì^ keÀer mecekeÀeueerve yeoueleer ngF&HeefjefmLeefle³eeW leLee DeeJeM³ekeÀleeDeeW kesÀ DevegªHe meeLe&keÀ efmeà nesves Jeeueer efMe#ee-veerefle~ meb#esHe ceW, Jele&ceeve efmLeefle keÀs Devegmeej SkeÀ yeouesngS ªHe ceW lew³eej keÀer ieF& efMe#ee-J³eJemLee keÀe veece ner `ve³eer' efMe#ee-veerefle nw~

efpeme `ve³eer efMe#ee-veerefle' keÀer Deepe efJeMes<e ®e®ee& nw GmekeÀer Iees<eCee Yeejle keÀs lelkeÀeueerve HeÓeeveceb$eer ves meved 1986 F&. ceWkeÀer Leer~ Fme `ve³eer efMe#ee-veerefle' kesÀ efJeefYevve GuuesKeveer³e HenuegDeeW keÀe efJeJes®eve keÀjves mes Henues, Fmemes HetJe& He´®eefuele efMe#ee-Heàefle Hej

142


SkeÀ vepej [eue uesvee GHe³egkeÌle nesiee~ Heé®eerve mece³e ceW Deewj ceO³e ³egie lekeÀ efMe#ee' keÀe DeefYeHeé³e LeeöYee<ee keÀe %eeve~ mebmke=Àle, efnvoer³ee Dev³e kegÀí Yee<eeDeebs keÀer peevekeÀejer ner efMeef#ele' Jeie& keÀer Hen®eeve Leer~ efJeefYevve efJe<e³eeW keÀs efJeMes<e %eeve kesÀ Deeoeve-Heóeve keÀer J³eJemLeeyengle keÀce Leer~ ³eÐeefHe veeueboe, le#eefMeuee pewmes Gve Heé®eerve efJeMJeefJeÐeeue³eeW keÀe DeefmlelJe Yeer Gme mece³e Lee, peneB p³eesefle<e, J³eekeÀjCe,ieefCele leLee DeLe&Meem$e kesÀ mecyevOe ceW yengle G®®ekeÀesefì keÀer efMe#ee Heóeve keÀer peeleer Leer, leLeeefHe Gve efJeMJeefJeÐeeue³eeW keÀe #es$e meerefcele LeeDeewj keÀgí efJeMes<e Jeie& ner Gmemes ueeYe G"e Heeles Les~ Deece pevelee lees Heé³eë efvej#ej jnleer Leer ³ee mLeeveer³e Oece&-kesÀvêeW ceW Yee<ee-%eevekeÀer DeewHe®eeefjkeÀ DeeJeM³ekeÀlee Hetjer keÀjkesÀ ner mebleg<ì nes peeleer Leer~ Flevee DeJeM³e nw efkeÀ Heé®eerve mece³e ceW He´®eefuele meerefcele efMe#ee-J³eJemLeecebs Yeer peerJeve keÀs yengcegKeer efJekeÀeme keÀs meeLe ceeveefmekeÀ Deewj veweflekeÀ peerJeve-cetu³eeW kesÀ efJekeÀeme keÀer Deesj He³ee&Hle O³eeve efo³ee peelee Lee~

GvveermeJeeR Meleeyoer mes (Yeejle Hej Debie´speeW kesÀ MeemevekeÀeue ceW) efMe#ee kesÀJeue veewkeÀjer mes pegæ[ ie³eer Leer~ ueesie DeHeves ye®®eeW keÀesefJeÐeeue³e cebs ve Yespeves keÀe SkeÀcee$e ³ener jìe-jìe³ee keÀejCe yelee osles Les efkeÀ `nceW veewkeÀjer lees keÀjeveer veneR nQ'~ Hejvleg Gme Debie´speer {biekeÀer, Debie´speer HeÓeeve efMe#ee-Heàefle ceW, efJeefYevve Yee<eeDeeW kesÀ meeLe-meeLe ieefCele, Yetieesue, Fefleneme Deeefo DeveskeÀ Dev³e efJe<e³eeW kesÀ DeO³e³evekeÀe Yeer HeéJeOeeve Lee, Yeues ner nj efJeÐeeLeea kesÀ peerJeve kesÀ J³eeJeneefjkeÀ HenuegDeeW mes Fve efJe<e³eeW keÀe keÀesF& meerOee mecyevOe veneR Lee~ FmekeÀeGÎsM³e kesÀJeue veewkeÀjer' Heevee Lee, efMeef#ele keÀnueevee' Yej Lee~ peerJeve Deewj meceepe kesÀ efJekeÀeme ceW Fme efMe#ee-Heàefle keÀer keÀesF& j®eveelcekeÀYetefcekeÀe veneR Leer~

yeermeJeeR Meleeyoer kesÀ HetJee&à& cebs mJeeOeervelee-Deevoesueve kesÀ oewjeve peneB Dev³e keÀF& efJe<e³eeW kesÀ mecyevOe ceW mJeosMeer ¢ef<ìkeÀesCeHej yeue efo³ee peeves ueiee, leye efMe#ee-J³eJemLee ceW Yeer osMe keÀer DeeJeM³ekeÀlee keÀs Devegmeej HeefjJele&ve keÀe mebkeÀuHe J³ekeÌle efkeÀ³ee ie³ee~ FmeefoMee ceW je<ìêfHelee cenelcee ieeBOeer ves meyemes DeefOekeÀ ef®evleve efkeÀ³ee~ GvneR keÀer Henue Hej yegefve³eeoer efMe#ee-Heàefle keÀer MegªDeele ngF& efpemekeÀecegK³e efJe®eej-met$e Leeö`keÀe³e& Üeje efMe#ee' DeLeJee `Kesue Üeje efMe#ee'~ cenelcee ieeBOeer ves efMe#ee keÀe mecyevOe J³eJemee³e Deewj jespeieejmes peesæ[ves Hej yeue efo³ee~ Jes nj efJeÐeeue³e cebs Kesleer, lekeÀueer, ®eKex Deewj yegveeF&-jbieeF& Deeefo kesÀ He#eHeeleer Les~ meved 1947 F&. ceW YeejlekesÀ mJeleb$e nes peeves kesÀ HeM®eeled DeveskeÀ mLeeveeW Hej ieeBOeer peer Üeje He´mleeefJele efMe#ee-veerefle keÀes keÀe³e&ªHe osves keÀs efueS keÀF& yesefmekeÀ efJeÐeeue³e'Keesues ieS~ ³es efJeÐeeue³e DeefOekeÀlej HeéFcejer keÀ#eeDeeW lekeÀ ner meerefcele jns~ keÀneR-keÀneR Dee"JeeR keÀ#ee DeLee&led efceef[ue mlej keÀs mketÀueeW ceWYeer Fme `yegefve³eeoer efMe#ee Heàefle' keÀe efJemleej ngDee efkeÀvleg Fmemes THej keÀer efMe#ee (neF& mketÀueeW Deewj keÀe@uespeeW cebs oer peeves JeeueerefMe#ee) keÀe {eB®ee JeneR jne pees Debie´speer Meemeve keÀeue ceW Lee~ Fme He´keÀej ve³eer yegefve³eeoer efMe#ee kesÀ meejs GÎsM³e Deewj mebYeeefJele ueeYeHegjeves {jx keÀer TB®eer efMe#ee kesÀ He´Jeen ceW efJeueerve nesves ueies~

meved 1953-54 F&. ceW Yeejle mejkeÀej ves efMe#ee-Heàefle Hej meceie´ ªHe mes efJe®eej keÀj Gmecebs GHe³egkeÌle megOeej ueeves kesÀ GÎsM³emes SkeÀ Dee³eesie keÀe ie"ve efkeÀ³ee~ Gme Dee³eesie keÀer efmeHeÀeefjMe Hej HeéFcejer efMe#ee ®eewLeer mes yeæ{keÀj HeeB®eJeer lekeÀ Deewj efceef[ue kesÀ yeeokeÀer G®®e efMe#ee omeJeeR keÀer yepee³e i³eejnJeeR keÀ#ee lekeÀ keÀj oer ieF&~ neF& mketÀue (G®®e efJeÐeeue³e) Deye ne³ej meskesbÀ[jer ³ee G®®elejefJeÐeeue³e yeve ieS~ kegÀí ve³es efJe<e³eeW keÀer efMe#ee osves kesÀ keÀe³e&Je´Àce Yeer Megª ngS~ efkeÀvleg ve lees efJeÐeeue³eeW cebs DeO³eeHeve Deewj Hejer#ee-Heàefle ceW keÀesF& HeefjJele&ve ngDee leLee ve ner efMe#ee keÀe mecyevOe meerOes peerJeve mes pegæ[ Hee³ee~ meyemes DeefOekeÀ ogëKe keÀer yeele ³en jner efkeÀFme lejn kesÀ HeeB®eJeer lekeÀ kesÀ HeéFcejer mketÀue Deewj i³eejnJeeR lekeÀ keÀs ne³ej mesJeWÀ[jer mketÀue efouueer Deewj kegÀí ner Dev³e veiejeW ceW mLeeefHelenes HeeS~ osMe kesÀ DeefOekeÀebMe #es$eeW ceW Jener Hegjeveer efMe#ee-Heàefle keÀe ner {je& ®euelee jne~ efHeÀj jep³eeW ceW omeJeeR kesÀ yeeo oes Je<e& lekeÀkeÀer efMe#ee osves Jeeues `FCìj keÀe@uespe' mLeeefHele ngS Deewj GmekesÀ yeeo oes Je<e& Deewj efMe#ee oskeÀj yeer.S. mlej kesÀ ef[ieér keÀe@uespe Kegues~Fme He´keÀej Hetjs osMe ceW efMe#ee keÀs mlej Hej SkeÀ Demeceevelee-meer HewÀue ieF&~ keÀneR oes Je<e& Deewj keÀneR leerve Je<e& kesÀ mveelekeÀ-Hee"d³eJe´Àce ®euelesjns~ Fme efMe#ee-Heàefle keÀe GÎsM³e Jener veewkeÀjer' Heevee ³ee ef[ieér HeéHle keÀjvee ner yevee jne~ J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#ee (Fvpeerefve³ejer, [e@keÌìjerDeeefo keÀer efMe#ee) keÀer Deueie mes J³eJemLee DeJeM³e keÀer ieF& Hej GmekeÀe #es$e Del³evle meerefcele jne~

143


efMe#ee-veerefle keÀer GHe³eg&keÌle Demeceevelee SJeb DeJ³eJemLee kesÀ mecyevOe ceW Yeejer Demevlees<e osKekeÀj meved 1964 F&. ceW efMe#ee-cev$eeue³eves SkeÀ Dev³e efMe#ee-Dee³eesie keÀe ie"ve efkeÀ³ee~ Fme Dee³eesie ves meved 1966 F&. ceW DeHeveer efmeHeÀeefjMeW He´mlegle keÀeR, efpevnW meved 1968 F&.ceW mebmeo ves mJeerke=Àefle Heóeve keÀj oer~ efkeÀvleg efJeefYevve keÀejCeebs mes ³es efmeHeÀeefjMeW keÀsJeue HeÀeFueeW ceW ner oyeer jneR~ Devle ceW, pegueeF& 1975F&. ceW Megª nesves Jeeues me$e mes FvnW J³eJenej-ªHe osves keÀer MegªDeele ngF&~ Fve efmeHeÀeefjMeW kesÀ Devegmeej 10+2+3 keÀer efMe#ee-HeĆeeueer ueeietngF&~ FvekesÀ Devegmeej efJeÐeeue³eer efMe#ee oes mlejebs ceW yeBì ieF&~ omeJeeR lekeÀ meskesÀC[jer Deewj yeejnJeeR keÀ#ee lekeÀ ne³ej mewkeÀC[jer DeLee&leefJeÐeeue³eer efMe#ee DeefveJee³e& keÀj oer ieF&~ yeeo kesÀ oes Je<eeX keÀer DeLee&le i³eenjJeeR-yeejnJeeR keÀ#ee keÀer efMe#ee keÀes J³eJemee³e Deewj lekeÀveerkeÀer¢ef<ì mes efJeefYevve JeieeX ceW yeeBì efo³ee ie³ee~ SkeÀ Jeie& Yee<ee leLee keÀuee mes mecyeefvOele nw~ otmeje efJe%eeve-Jeie& nw Deewj leermeje JeeefCep³eJeie&~ FvekesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí efJeÐeeue³eeW ceW keÀgí Dev³e Jeie& Yeer megPeeS ieS~ omeJeeR GÊeerCe& keÀjves Jeeues efJeÐeeLeea FveceW mes efkeÀmeer SkeÀ Jeie&keÀe ®egveeJe keÀj mekeÀles Les~ Fmeer He´keÀej mveelekeÀ-Hee"d³eJe´Àceebs cebs Yeer keÀgí HeefjJele&ve keÀj, FveceW veS efJe<e³eeW keÀe meceeJesMe efkeÀ³ee ie³ee~GoenjCeleë Henues yeer.S. ceW Yee<ee, ieefCele, Fefleneme Deeefo keÀer YeeBefle JeeefCep³e Yeer SkeÀ efJe<e³e Lee~ Deye yeer.keÀe@ce. kesÀ Devleie&le keÀsJeueJeeefCep³e keÀer efMe#ee keÀe HeéJeOeeve efkeÀ³ee ie³ee~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle keÀe@uespe-efMe#ee leerve Je<eeX keÀer keÀj oer ieF&~ Fme He´keÀej 10+2+3 keÀerefMe#ee-Heàefle Megª ngF&~ Gmes Yeer keÀgí ner jep³eeW ceW ueeiet efkeÀ³ee pee mekeÀe~ mejkeÀej SJeb efMe#ee-Meeefm$e³eeW kesÀ yeej-yeej Deeień keÀjves Hej,meved 1986 ceW kegÀí Dev³e jep³eeW ves Yeer Fmes ueeiet efkeÀ³ee~

Fme mebef#eHle efJeJes®eve mes mHe<ì nw efkeÀ meved 1986 F&. lekeÀ DeveskeÀ He´keÀej keÀer efMe#ee-HeĆeeefue³eeW kesÀ He´³eesie nesles jns efkeÀvleg JeskeÀsJeue `HeĆeeefue³eeB LeeR, veerefle veneR~ GveceW kesÀJeue Hejer#ee keÀs efJe<e³eeW leLee efMe#ee kesÀ Je<eeX ceW HesÀj-yeoue neslee jne, efkeÀvleg efkeÀmeer SkeÀmeJe&ceev³e je<ìêr³e veerefle' keÀe efveOee&jCe ve nes mekeÀe~ ve lees efMe#ee keÀes Hetjer lejn jespeieej Deewj J³eJemee³e mes peesæ[e ie³ee Deewj ve ner peerJevekesÀ yengcegKeer efJekeÀeme kesÀ DevegketÀue Gmes GHe³eesieer yevee³ee ie³ee~ meyemes yeæ[er yeele ³en jner efkeÀ ³en efMe#ee-Heàefle GÊejesÊej cenBieer nesleer®eueer ieF&~ kesÀJeue keÀgí ner Jeie& FmekeÀe ueeYe G"e mekeÀles Les~ Fme He´keÀej keÀer efJeefYevve DemeceeveleeSB leLee $egefì³eeB otj keÀjkesÀ, Hetjs je<ì^ceW SkeÀ Ssmeer efMe#ee-veerefle keÀer DeeJeM³ekeÀlee Leer pees nj ¢ef<ì mes HetCe& leLee meyekesÀ efueS megueYe Deewj GHe³eesieer nes~ Fmeer yeele keÀes O³eeveceW jKeles ngS meved 1986 F&. ceW Yeejle kesÀ HeÓeeveceb$eer ves `ve³eer efMe#ee-veerefle' keÀer Iees<eCee keÀer~

Fme ve³eer efMe#ee-veerefle keÀer DeveskeÀ yeeleW O³eeve osves ³eesi³e nQö

peerJeve Deewj efMe#ee keÀe meerOee-mecyevOeöve³eer efMe#ee-veerefle keÀer meJe&He´Lece GuuesKeveer³e efJeMes<elee ³en nw efkeÀ FmeceW Henueeryeej efMe#ee keÀes meerOes peerJeve keÀs meeLe peesæ[ves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fmeer efJe®eej mes HeÓeeveceb$eer keÀer Deesj mes mecyeefvOele cev$eeue³e keÀeveece yeouekeÀj ceeveJe mebmeeOeve SJeb efJekeÀeme cev$eeue³e' jKe efo³ee ie³ee~ Fmemes SkeÀ lees efMe#ee keÀes ceeveJe-peerJeve keÀs Dev³e HenuegDeeWmes peesæ[ves keÀer OeejCee Heg<ì ngF& leLee otmejs, efMe#ee-veerefle kesÀ efJekeÀeme ceW efJeefYevve mebmeeOeveeW DeLee&led mejkeÀejer-Deà&mejkeÀejer Deewj iewj-mejkeÀejermene³elee meésleeW keÀer GHeueefyOe megueYe nes ieF& nw~ Fmeer cev$eeue³e ceW meeefnl³e-mebmke=Àefle Deewj Yee<ee-efJekeÀeme Deeefo keÀe meceeJesMe nesves mes efMe#eekeÀe #es$e He³ee&Hle efJekeÀefmele nes ie³ee~

SkeÀªHelee `ve³eer efMe#ee-Heàefle' keÀer otmejer HećegKe efJeMes<elee nw~ Fme veerefle-Iees<eCee cebs Fme yeele Hej efJeMes<e yeue efo³ee ie³eenw efkeÀ mecet®es osMe ceW SkeÀ {bie mes efMe#ee oer pee³e DeLee&led meejs osMe kesÀ efJeÐeeue³e 10+2 keÀ#ee lekeÀ neW Deewj ceneefJeÐeeue³eeW ceW meJe&$eSkeÀ-mee leerve Je<eea³e Hee"d³eJe´Àce nes~

yegefve³eeoer mlej ceW megOeej Fme efMe#ee-veerefle keÀer SkeÀ Dev³e efJeMes<elee nw~ Hegjeveer efMe#ee-Heàefle ceW G®®elece %eeve-efJe%eeve SJeblekeÀveerkeÀ-mecyevOeer efMe#ee keÀer J³eJemLee kesÀJeue yeæ[s keÀmyeeW ³ee veiejeW cebs GHeueyOe Leer~ ve³eer efMe#ee-Heàefle ceW yegefve³eeoer mlej Hej nj ieeBJeceW keÀce-mes-keÀce SkeÀ efJeÐeeue³e keÀer J³eJemLee DeefveJee³e& yeleeF& ieF& nw~ nj efJeÐeeue³e ceW keÀce-mes-keÀce oes keÀcejs neWies efpeveceW nj ceewmece kesÀDevegmeej efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ yew"ves leLee Heæ{ves-efueKeves keÀer megefJeOee nesieer~ nj efJeÐeeue³e ceW keÀce-mes-keÀce oes DeO³eeHekeÀ DeJeM³e neWies~ Fme yeele

144


Hej efJeMes<e efveiejeveer jKeer peeSieer efkeÀ ieeBJe-osnele kesÀ keÀeceieejeW Deewj efHeíæ[s Jeie& kesÀ ye®®es efJeÐeeue³e ceW He´JesMe uesves kesÀ yeeo, Heæ{eF& yeer®eceW ve íesæ[ oW~ Heæ{eF& yeer®e ceW íesæ[ osves kesÀ JeemleefkekeÀ keÀejCeeW keÀe Helee ueieekeÀj, GvnW otj keÀjves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee peeSiee~ Fme ¢ef<ìmes ieeBJeeW ceW Heéwæ{ efMe#ee keÀes efJeMes<e yeæ{eJee efo³ee peeSiee Deewj nj efMeef#ele ³egJekeÀ keÀes Fme yeele kesÀ efueS He´sefjle efkeÀ³ee peeSiee efkeÀ Jennj DeefMeef#ele Je³emkeÀ keÀes mee#ej yeveeves kesÀ efueS kegÀí mece³e DeJeM³e os~

DeeOegefvekeÀ meeOeveeW keÀe He´³eesie keÀjves Hej ve³eer efMe#ee-veerefle ceW efJeMes<e yeue efo³ee ie³ee nw~ DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve DeewjkeÀcH³etìj Deeefo Üeje efJeÐeeefLe&³eeW keÀes efJeefYevve efJe<e³eeW keÀe mejue Deewj jes®ekeÀ {bie mes %eeve keÀjeves keÀer ³eespevee Fme efMe#ee-veerefle keÀe efJeMes<eiegCe nw~ Fmemes Henues DeekeÀeMeJeeCeer Deewj otjoMe&ve ceW pees Leesæ[s-yengle Mewef#ekeÀ keÀe³e&Je´Àce He´meeefjle nesles jns nQ, GvekeÀe #es$e kesÀJeueefouueeröpewmes kegÀí ceneveiejeW lekeÀ ner meerefcele jne nw~ Deye ve³eer efMe#ee-veerefle ceW keÀne ie³ee nw efkeÀ osMe kesÀ meYeer DeekeÀeMeJeeCeer DeewjotjoMe&ve-kesÀvêeW mes SkeÀ-mee Mewef#ekeÀ keÀe³e&Je´Àce SkeÀ meeLe SkeÀ ner mece³e Hej He´meeefjle efkeÀ³ee~ Fmemes peneB efMe#ee ceW SkeÀªHelee keÀe iegCeDeeSiee, JeneR osMe keÀer YeeJeelcekeÀ SkeÀlee ceW Yeer mene³elee efceuesieer~ DeekeÀeMeJeeCeer Deewj otjoMe&ve kesÀ GHe³eesie mes yeeuekeÀ-yeeefuekeÀeDeeW ceWefMe#ee kesÀ Heéfle ©ef®e yeæ{sieer ner, meeLe ner efJeÐeeue³e ceW Heæ{eS ieS efJe<e³eeW keÀer veS-veS {bie mes DeeJe=efÊe nes peeves kesÀ keÀejCe, GvekesÀ %eeveceW Yeer Je=efà nesieer~ Fme He´keÀej Deye efMe#ee kesÀJeue efJeÐeeue³e keÀer ®eejoerJeejer' lekeÀ meerefcele veneR jnsieer, DeefHeleg Iej-Iej ceW Mewef#ekeÀ JeeleeJejCelew³eej nesiee Deewj mejkeÀej leLee meceepe-oesveeW Fmemes pegæ[ pee³eWies~

kesÀvêer³e efJeÐeeue³eeW keÀes Heéslmeenve osvee Yeer Fme ve³eer efMe#ee-veerefle keÀer SkeÀ HećegKe efJeMes<elee nw~ ³eÐeefHe osMe kesÀ yeæ[s-yeæ[s veiejeW ceW Henues mes ner kesÀvêer³e efJeÐeeue³e nQ efpeveceW SkeÀ-mee Hee"d³eJe´Àce Heæ{e³ee peelee nw, leLeeefHe SkeÀ lees GvekeÀer mebK³ee keÀce nwotmejs, GveceW SkeÀ-pewmeer megefJeOeeSb veneR nQ~ ve³eer efMe#ee-veerefle kesÀ Devleie&le, osMe kesÀ nj efpeues ceW keÀce-mes-keÀce SkeÀ kesÀvêer³e efJeÐeeue³e DeJeM³eKeesueves keÀer J³eJemLee nw~ yeeo ceW Dev³e yeæ[s veiejeW leLee DeefOekeÀ Deeyeeoer Jeeues keÀmyeeW ceW Yeer kesÀvêer³e efJeÐeeue³e Keesueves keÀer ³eespevee nw~

HeéfleYee keÀer Keespe ve³eer efMe#ee-veerefle keÀe HećegKe GÎsM³e nw~ osMe ceW DeveskeÀ HeéfleYeeMeeueer ye®®es, HejcHejeiele Deewj DeewHe®eeefjkeÀefMe#ee-Heàefle kesÀ keÀejCe DeHeveer efJeefMe<ì ³eesi³elee keÀe efJekeÀeme veneR keÀj Heeles~ Ssmes HeéfleYeeJeeve efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ efueS efpeuee-mlej Hej`veJeeso³e efJeÐeeue³e' mLeeefHele keÀjves keÀer ³eespevee yevee³eer ieF& nw~ ³es Ssmes DeeoMe& efJeÐeeue³e' (cee@[ue mketÀue) neWies efpeveceW kegÀí efJeMes<emlej keÀer efMe#ee osves keÀer J³eJemLee nesieer~

Hejer#ee-Heàefle ceW HeefjJele&ve keÀer Deesj Yeer ve³eer efMe#ee-veerefle ceW O³eeve efo³ee ie³ee nw~ FmekesÀ Devleie&le Hejer#ee keÀer efJeefOeHenues keÀer lejn `Hejer#ee-YeJeve' ceW yew"keÀj jìs-jìeS GÊej efueKeves lekeÀ meerefcele veneR nesieer~ efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ J³eeJeneefjkeÀ DevegYeJe keÀes YeerHejer#ee keÀe DeeOeej yevee³ee peeSiee, FmeerefueS G®®e efMe#ee keÀer keÀmeewìer Yeer kesÀJeue GHeeefOe veneR nesieer, yeefukeÀ efJeÐeeefLe&³eeW kesÀ J³eeJeneefjkeÀ-%eeve leLee DevegYeJe keÀes Yeer DeeOeej yevee³ee peeSiee~ nj He´l³eeMeer keÀe J³eeJeneefjkeÀ mlej Hej cetu³eebkeÀve keÀjkesÀ ner, Gmes efkeÀmeer Heo, J³eJemee³e³ee G®®elece DeO³e³eve ceW ®egveves keÀer HeéfJe´À³ee DeHeveeF& peeSieer~ Fmemes SkeÀ lees jìs-jìeS %eeve keÀer DeJ³eeJeneefjkeÀlee yeeOee veneR yevesieerotmejs, efmeHeÀeefjMeeW Deewj OeesKee-Oeæ[er kesÀ yeue Hej ner ef[efie´³eeB Heeves Jeeues JeemleJe ceW ³eesi³e Deewj kegÀMeue He´l³eeefMe³eeW kesÀ DeefOekeÀej veneRíerve mekesbÀies~

DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#ee-efJeefOe keÀes Heéslmeenve ve³eer efMe#ee-veerefle keÀer meyemes HećegKe efJeMes<elee nw~ Deye lekeÀ kesÀJeue efve³eefcelemketÀue-keÀe@uespeeW ceW SkeÀ efveefM®ele Dee³eg lekeÀ kesÀ efJeÐeeefLe&³eeW keÀes He´JesMe Heeves keÀer megefJeOee Leer~ pees efJeÐeeLeea efkeÀmeer keÀejCeJeMe efve³eefcele ªHemes mketÀue-keÀe@efuepe ceW veneR pee mekeÀles, DeLeJee efpevekeÀer Dee³eg-meercee keÀce-³ee-DeefOekeÀ nw, ³ee efpevekesÀ efveJeeme-mLeeve kesÀ Deeme-Heeme GvekeÀerªef®e Deewj F®íe kesÀ DevegketÀue efMe#ee keÀer megefJeOee nw ner veneR, GvekesÀ efueS òtjmLe efMe#ee' (ef[mìWme SpetkesÀMeve), He$ee®eej-Hee"d³eJe´Àce,Kegues efJeÐeeue³e SJeb efJeMJeefJeÐeeue³e ®eueeves keÀer ³eespevee He´mlegle keÀjkesÀ, meYeer keÀes efMe#ee keÀe DeJemej GHeueyOe keÀjeves keÀe He´Mebmeveer³e He´³eeme

145


efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fve ³eespeveeDeeW kesÀ Devleie&le, keÀneR Yeer jnves Jeeues, efkeÀmeer Yeer Dee³eg kesÀ ³egJee Deewj Heéwæ{ peye ®eenW efkeÀmeer Yeer Hee"d³eJe´ÀceceW He´JesMe ueskeÀj, Iej yew"s efMe#ee Hee mekesbÀies~ ³eÐeefHe meved 1986 F&. ceW ve³eer efMe#ee-veerefle keÀer Iees<eCee mes Henues ner Fme He´keÀej keÀerDeveewHe®eeefjkeÀ efMe#ee keÀer HeefjHeeìer ®eeuet nes ®egkeÀer nw Hejvleg ve³eer veerefle kesÀ Devegmeej Fmes efJeMes<e Heéslmeenve osves keÀer yeele keÀner ieF& nw~HeefjCeecemJeªHe osMe ceW DeveskeÀ `Keguee efJeMJeefJeÐeeue³e' Kegue jns nQ~ efMe#eeefLe&³eeW keÀer efvejvlej yeæ{leer mebK³ee keÀes ¢ef<ì ceW jKekeÀj ³en³eespevee Del³evle GHe³eesieer efmeà nes mekeÀleer nw~

ve³eer efMe#ee-veerefle kesÀ efJeJes®eve mes ³en lees mHe<ì nw efkeÀ FmeceW osMe keÀer Deece pevelee keÀes efMe#ee-mecyevOeer yengle GHe³eesieer megefJeOeeSBGHeueyOe keÀjeves keÀer #ecelee nw~ efkeÀvleg FmekesÀ mecyevOe ceW kegÀí MekeÀeSB J³ekeÌle keÀer ieF& nQ~ Henueer MebkeÀe lees ³en nw efkeÀ ³en veerefle yengleKe®eeaueer efmeà nesieer~ veS-veS Jew%eeefvekeÀ ³ee FueskeÌìêsefvekeÀ meeOeve yengle cenBies Heæ[les nQ~ Hee"d³e meeceieér Yeer cenBieer nw~ mejkeÀej kegÀí meerceelekeÀ ner Ke®e& keÀj mekeÀleer nw~ peye lekeÀ Deece pevelee leLee meceepe kesÀ efJeefYevve JeieeX keÀer FmeceW ©ef®e veneR peiesieer Deewj meYeer FmeceW leve-ceve-Oeve mes men³eesie veneR oWies, leye lekeÀ FmeceW Hetjer meHeÀuelee veneR efceue mekeÀleer~ otmejer MebkeÀe ³en nw efkeÀ kesÀvêer³e efJeÐeeue³eeW ³ee veJeeso³eefJeÐeeue³eeW ceW kesÀJeue kegÀí efJeMes<e JeieeX kesÀ ye®®es ner He´JesMe Hee mekesbÀies~ Deece Jeie& lees efHeÀj Jewmes ner jn pee³eWies~ SkeÀ Dev³e MebkeÀe ³enJ³ekeÌle keÀer ieF& nw efkeÀ Heéwæ{ efMe#ee ³ee otjmLe efMe#ee kesÀ veece Hej DeO³e³eve-meeceieér SJeb DeO³eeHekeÀ-Jeie& Deeefo keÀer efve³egefkeÌle³eeW ceW J³e³elees yengle nesiee, efkeÀvleg Gmeer DevegHeele mes pevelee keÀes ueeYe efceue HeeSiee ³ee veneRö³en keÀnvee keÀef"ve nw~ JeemleJe ceW meYeer MebkeÀeSB efvejeOeejnQ~ efkeÀmeer Yeer veS He´³eesie kesÀ DeejcYe ceW keÀef"veeF³eeB Deeleer nw, J³e³e Yeer DeefOekeÀ neslee nw Deewj keÀneR-keÀneR DeeMee kesÀ DevegketÀue legjvlemeHeÀuelee veneR efceueleer~ FmekeÀe DeefYeHeé³e ³en veneR efkeÀ efkeÀmeer veerefle keÀes ner meoes<e ceevekeÀj íesæ[ efo³ee peeS~ Fme ve³eer efMe#ee-veerefle Hej³eefo F&ceeveoejer mes Dee®ejCe nesiee lees kegÀí Je<eeX yeeo FmekesÀ HeefjCeece ner FmekeÀer GHe³eesefielee keÀe efveCe&³e mHe<ì keÀj oWies~

5. íe$e-Demevlees<e ë keÀejCe Deewj meceeOeeve

-[e@. megOeervê kegÀceej

efMe#ee HeéefHle kesÀ GÎsM³e mes efJeÐeeue³e, ceneefJeÐeeue³e Deewj efJeMJeefJeÐeeue³e ceW He´JesMe uesves JeeueeW keÀes íe$e ³ee íe$ee keÀer meb%eeoer peeleer nw~ ³es efMe#eeue³eeW ceW efJeÐeepe&ve kesÀ meeLe-meeLe peerefJekeÀeHeepe&ve ceW mene³ekeÀ %eeve Yeer HeéHle keÀjvee ®eenles nQ~ efJeÐee Deewj peerefJekeÀekeÀes Heeves kesÀ GÎsM³e mes GlmeenHetJe&keÀ Deeves Jeeues Fve íe$eeW keÀes iecYeerj neskeÀj Heæ{eF&-efueKeeF& ceW ueie peevee ®eeefnS efkeÀvleg yengle yeej Ssmeenes veneR Heelee~ kegÀí efoveeW yeeo Jes Glmeennerve Deewj efve©odosM³e mes YeìkeÀles efoKeeF& osves ueieles nQ~ íe$e kesÀ ªHe ceW He´JesMe uesles mece³eGvekeÀer DeeBKeeW ceW pees ®ecekeÀ Leer, Jen yegPe peeleer nw~ kegÀí íe$e DeJeM³e meeslmeen efoKeeF& Heæ[les nQ~ Jes efJeÐeeue³e ceW ceewpe-cemleer kesÀ efueSDeeves Jeeues ³egJekeÀ-³egJeleer nesles nQ, pees efMe#ee Heeves veneR, Iej mes yeenj keÀer Deepeeo nJee Keeves Deeles nQ~ FvneR ceW kegÀí ³egJekeÀ-³egJeleer SsmesYeer nesles nQ pees leesæ[-HeÀesæ[ keÀer jepeveerefle mes pegæ[ peeles nQ, GmeceW ner ©ef®e uesves ueieles nQ~ peye-leye leesæ[-HeÀesæ[, næ[leeue, ceejHeerì keÀjlesDeewj GÎC[lee efoKeueeles íe$eeW keÀes osKekeÀj keÀesF& Yeer efpeccesoej Deewj efJe®eejMeerue J³eefkeÌle ³en mees®eves keÀes cepeyetj nes peelee nw efkeÀ FmeDevegMeemevenervelee keÀe keÀejCe keÌ³ee nw? FvekesÀ Yeerlej efkeÀme Demevlees<e keÀe ueeJee OeOekeÀ jne nw, pees meceepe ceW GLeue-HegLeue GlHevve keÀjoslee nw?

meyemes Henues Fve íe$eeW keÀer HeeefjJeeefjkeÀ HeefjefmLeefle³eeW Hej SkeÀ Keespeer ¢ef<ì [eueveer ®eeefnS~ meceepe kesÀ efJeefYevve DeeefLe&keÀ mecegoe³emes DeeS Fve íe$eeW ceW kegÀí lees mecHevve IejeveeW kesÀ nesles nQ, efpevekesÀ meeceves peerefJekeÀesHeepe&ve keÀer keÀesF& mecem³ee veneR nesleer~ Jes Heé³eë ceewpe-cemleer kesÀ efueS ³ee mece³e efyeleeves kesÀ efueS efJeÐeeue³e ceW Deeles nQ~ íe$eeW keÀe ³en Jeie& DeeefLe&keÀ ¢ef<ì mes efHeíæ[s íe$eeW ceW DeveskeÀ kegÀC"eSB

146


Deewj Demevlees<e GlHevve keÀjlee nw~ kegÀí ceO³e Jeie& mes Deeles nQ, efpevekeÀer cenlJekeÀeb#eeSB yengle nesleer nQ~ cenBieer efMe#ee Jes ues veneR mekeÀles,uesles Yeer nQ, lees yeæ[s leveeJeHetCe& JeeleeJejCe ceW~ HeefjJeej ceW GvekeÀer efMe#ee Hej nesves Jeeues Ke®e& kesÀ keÀejCe yeæ[er DeeefLe&keÀ keÀmecemeenì nesleerjnleer nw, efpemekeÀe HeÝeeJe meerOes GvekesÀ ceve Hej Heæ[lee nw~ efJeHejerle DeeefLe&keÀ HeefjefmLeefle Deewj cenÊJeekeÀeb#ee kesÀ Üvo ceW HeÀBmekeÀj íe$eeW keÀe³en Jeie& efoMeenerve-mee nes peelee nw Deewj YeeJevee ceW yenkeÀj YeìkeÀ mekeÀlee nw~ meceepe kesÀ efvecve Jeie& mes DeeS íe$e-mecegoe³e kesÀ meecevesmejkeÀejer efJeÐeeue³e, Devegoeve Deewj íe$e-Je=efÊe keÀe SkeÀcee$e ceeie& jn peelee nw~ GvekesÀ meeceves keÀHeæ[eW, efkeÀleeyeeW, Heæ{eF& keÀer megefJeOeeDeeW keÀermecem³ee jnleer nw~ Iej Deewj efJeÐeeue³e oesveeW peieneW Hej GvnW Demevlees<e keÀer íe³ee ceW jnvee Heæ[lee nw~ Iej keÀe DeeefLe&keÀ mebIe<e& Deewj efJeÐeeue³ekeÀer GHes#ee leLee DeYeeJe keÀe efvejvlej meecevee keÀjles jnves mes GvekesÀ ceve ceW Je´ÀesOe keÀer ieeB"s HeveHeves ueieleer nQ~

nceejs osMe ceW efJeÐeeue³eeW keÀer efmLeefle Yeer yeæ[er efJeef®e$e nw~ ieeBJeeW kesÀ DeveskeÀ efJeÐeeue³eeW ceW yew"ves, efueKeves Deewj Heæ{ves kesÀ mecegef®elemeeOeve GHeueyOe veneR nQ, ve DeO³eeHekeÀ ner F&ceeveoejer mes DeHevee oeef³elJe efveYeeles nQ~ veiejeW ceW mejkeÀejer Deewj efvepeer #es$e kesÀ efJeÐeeue³enesles nQ~ mejkeÀejer efJeÐeeue³eeW ceW He´JesMe meyekesÀ efueS Keguee ngDee nw, Hej JeneB keÀe JeeleeJejCe Heé³eë yeæ[e Kejeye neslee nw~ efKeæ[efkeÀ³eeB,ojJeepes, HebKes, HeÀveer&®ej Deeefo ìtìs-HetÀìs, cejccele efJenerve oerJeejW Deewj íleW, ìd³etMeve ceW DeefOekeÀ ªef®e uesves Jeeues DevegMeemevenerve DeO³eeHekeÀíe$eeW kesÀ ceve Hej yegje HeÝeeJe [eueles nQ~ efvepeer #es$e kesÀ efJeÐeeue³eeW ceW YeJeve, JesMe, cewoeve, DevegMeemeve Deeefo keÀer yeenjer ®ecekeÀ-ocekeÀyengle nesleer nw~ Gmemes Deece íe$eeW ceW ieJe& keÀer YeeJevee efJekeÀefmele nesleer nw, efkeÀvleg JeemleefJekeÀlee ³en nw efkeÀ Ssmes efJeÐeeue³e efMe#ee-J³eJemeeef³e³eeWÜeje OeveesHeepe&ve kesÀ efueS Keesues peeles nQ~ ³es leLeekeÀefLele HeefyuekeÀ mkeÀtue íe$eeW keÀes Debie´speer [^sme Deewj cewveme& lees Ketye efmeKeeles nQ, HejGveceW vekeÀueer peerJeve peerves keÀer YeeJevee Yeer Yejles nQ~ Oevee{d³e íe$e DeHeveer Deceerjer efoKeeves ceW ueies jnles nQ, efpemekeÀe Dev³e íe$eeW Hejyeæ[e og<HeÝeeJe Heæ[lee nw~ Fve oesveeW He´keÀej kesÀ efJeÐeeue³eeW kesÀ íe$e ceneefJeÐeeue³eeW Deewj efJeMJeefJeÐeeue³eeW ceW HengB®ekeÀj SkeÀ meeLe nes peelesnQ~ JeneB HengB®eves lekeÀ GvekesÀ ceveeW ceW Demeblees<e keÀe He³ee&Hle efJe<e yeme ®egkeÀe neslee nw Deewj peye-lekeÀ GvekeÀer JeeCeer Deewj J³eJenej kesÀ Üejemeeceves He´keÀì nes peelee nw~ ceneefJeÐeeue³eeW keÀe cegkeÌle peerJeve Yeer DevegMeemeve kesÀ DeY³emle íe$eeW keÀes SkeÀeSkeÀ De®ekeÀ®ee oslee nw~ ³es "esmepeerJeve keÀes HeÀesæ[keÀj yeenj yen efvekeÀueves Jeeueer peueOeej keÀer lejn FOej-GOej efíìkeÀves ueieles nQ~

nceejer efMe#ee-HeĆeeueer Yeer DeveskeÀ Dee³eesieeW Deewj meccesueveeW kesÀ yeeJepeto DeYeer lekeÀ He´³eesie kesÀ mlej ít jner nw~ ef$eYee<ee HeÀecet&ueskeÀe yeesPe íe$eeW keÀe yengle-mee mece³e ve<ì keÀj oslee nw, efpememes Dev³e GHe³eesieer efJe<e³eeW kesÀ DeO³e³eve kesÀ efueS yengle keÀce mece³e efceueHeelee nw~ efMe#eCe-mebmLeeveeW ceW Kesue keÀto, ceveesjbpeve keÀer "erkeÀ J³eJemLee veneR nw, Fme keÀejCe Keeueer mece³e efyeleeves ³ee Heæ{eF& kesÀ yeesPe keÀeskeÀce keÀjves keÀer megefJeOee kesÀ DeYeeJe ceW íe$e Keeueer YeìkeÀves ueieles nQ Deewj GvekeÀe Keeueer efoceeie GvnW ceveesjbpeve ³ee kegÀí keÀj iegpejveskesÀ ieuele ceeie& Hej ues peelee nw~

efMe#ee keÀe mecyevOe peerefJekeÀe mes yengle DeefOekeÀ pegæ[e ngDee nw~ DeefOekeÀlej íe$e peerefJekeÀe Heeves kesÀ GÎsM³e mes efMe#ee HeéHle keÀjlesnQ, FmeefueS peye GvnW DevegketÀue efMe#ee veneR efceue Heeleer ³ee Gef®ele efMe#ee veneR efceue Heeleer, pees GveceW DeeJe´ÀesMe HeveHeves ueielee nw efpemesJes efpeme-efleme ªHe ceW J³ekeÌle keÀjves ueieles nQ~ Heé®eerve keÀeue ceW efMe#ee J³eJemee³e mes pegæ[er ngF& Leer~ DeHeves-DeHeves ªef®e-keÀce& kesÀ DevegmeejmeYeer keÀes efMe#ee oer peeleer Leer, Hej Deepe DeefOekeÀebMe efMe#eeLeea efyevee mees®es-mecePes efMe#ee ueskeÀj ceneefJeÐeeue³e mes yeenj DeekeÀj yesjespeieejeWkeÀer HebefkeÌle ceW Dee Keæ[s nesles nQ~ GvekeÀes osKe íe$eeW keÀes DeHeves DeefveefM®ele YeefJe<³e keÀe Ye³e Iesjves ueielee nw Deewj Jen Iesje GvnW kegÀíkeÀj iegpejves kesÀ efueS He´sefjle keÀjlee nw~

Deepe kesÀ J³emle, DeeHeeOeeHeer Jeeues Deewj mJeeLeea meceepe ceW veweflekeÀ efiejeJeì Yeer íe$e-Demeblees<e yeæ{eves ceW mene³ekeÀ nQ~ peerJeveDeewj meceepe kesÀ meYeer #es$eeW ceW DeveweflekeÀlee Deewj Ye´<ìe®eej keÀe yeesueyeeuee meeHeÀ efoKeeF& os jne nw~ íe$e osKe jns nQ efkeÀ De³eesi³e DeewjDeHee$e J³eefkeÌle Dev³e jeneW mes He´JesMe Hee jns nQ, Heíeefle keÀjles pee jns nQ; ueeYe Deewj MeefkeÌle HeéHle keÀj jns nQ Deewj GvekeÀer Deesj JeJe´À

147


cegmkegÀjenì HesbÀkeÀ jns nQ, lees GvekeÀer keÀmecemeenì DeveskeÀ He´keÀej mes HetÀì Heæ[leer nw~

efMe#ee mebmLeeveeW ceW jepeveerefle ves Yeer yeæ[er DejepekeÀ efmLeefle GlHevve keÀj oer nw~ íe$emebIeeW kesÀ ®egveeJe íe$eeW kesÀ SkeÀ Jeie& keÀesDevegMeemevenervelee keÀe Hee" Heæ{eles nQ~ Jes DeHeveer oeoeefiejer mes He´Meemeve, HeéO³eeHekeÀ Deewj íe$e-Jeie& Hej DeHevee jewye pecee³es jKevee ®eenlesnQ~ jner-mener keÀmej ®egveeJe-HeĆeeueer ves Hetjer keÀj oer nw~ peye mes celeoelee keÀer Dee³eg Ieìe keÀj 18 Je<e& keÀj oer ie³eer nw, íe$eeW ceW je<ìêr³ejepeveerefle kesÀ Heéfle peeieªkeÀlee yeæ{leer pee jner nw~ meYeer jepeveereflekeÀ oue íe$e-MeefkeÌle keÀes JeMe ceW keÀjves kesÀ efueS He´³elveMeerue jnles nQ~FmekeÀe keÀesF& meHeÀue ngDee nes ³ee ve ngDee nes, uesefkeÀve SkeÀ og<HeefjCeece ³en ngDee efkeÀ íe$e DeHevee mece³e efJeÐeesHeepe&ve ceW ueieeves kesÀ yeouesjepeveerefle ceW efyeleeves ueies nQ~ jepeveslee GvekesÀ yeueyetles Hej meÊee lekeÀ HengB®eves kesÀ mJeHve Heeue jns nQ Deewj cenÊJeekeÀeb#eer leLee Yeesues íe$epeeves-Devepeeves GvekeÀer yebotkeÀeW kesÀ efueS DeHeves kebÀOes os jns nQ~ efpeve íe$eeW keÀes YeefJe<³e ceW meefJe´À³e jepeveerefle ceW peevee nw, GvekesÀ efueS leesSsmeer ieefleefJeefOe³eeB ueeYekeÀejer jnleer nQ, efkeÀvleg DeefOekeÀebMe íe$eeW keÀer ªef®e ve lees jepeveerefle ceW nesleer nw, ve GveceW jepeveerefle kesÀ oeBJeHeW®emecePe Heeves keÀer #ecelee ner nesleer nw~

íe$e-Demeblees<e keÀes yeæ{eves Jeeues oes HećegKe leÊJe Deewj nQ~ SkeÀ nw, HeéfleYeeMeeueer íe$eeW keÀer efMe#ee ceW DeeefLe&keÀ keÀejCeeW mes J³eJeOeeveGHeefmLele nesvee Deewj otmeje nwöDeej#eCe keÀer J³eJemLee~ yeejnJeeR keÀjves kesÀ yeeo cenÊJekeÀeb#ee mes He´sefjle neskeÀj íe$e [ekeÌìjer, Fbpeerefve³ejer³ee Dev³e Ssmeer keÀesF& Heæ{eF& keÀjvee ®eenles nQ, Hej De®ís DebkeÀ uesves Hej Yeer GvekeÀe He´JesMe veneR neslee, Fmemes Demeblees<e DeejcYe neslee nw~³en Demeblees<e leye Deewj Yeæ[keÀ G"lee nw peye Gvemes De³eesi³e íe$e Deej#eCe keÀer mene³elee mes He´l³eskeÀ Hee"d³eJe´Àce ceW mejueleeHetJe&keÀ He´JesMeHee uesles nQ~ ³eefo Jes efvepeer (HeéFJesì) mebmLeeDeeW ceW He´JesMe uesves peeles nQ, lees `kewÀHeerìsMeve HeÀerme' keÀe je#eme GvnW efveieueves kesÀ efueS Keæ[eefceuelee nw~ DeHeves `kewÀefj³ej' kesÀ Heéfle peeieªkeÀ íe$e Fve efmLeefle³eeW ceW IegìkeÀj jn peelee nw~

Fme lejn DeveskeÀ íesìs-yeæ[s keÀejCe yelee³es pee mekeÀles nQ, efkeÀvleg DeeJeM³ekeÀlee Fme yeele keÀer nw efkeÀ íe$e-Demeblees<e kesÀ Fve keÀejCeeWkesÀ otj keÀjves keÀe F&ceeveoejerHetJe&keÀ He´³elve efkeÀ³ee pee³e, efpememes Jes mener efMe#ee Hee mekeWÀ~

mener efMe#ee peerJeveesHe³eesieer Deewj ªef®e kesÀ DevegketÀue nesveer ®eeefnS~ íe$eeW keÀes mener efMe#ee efceues, FmekesÀ efueS DeefYeYeeJekeÀ, íe$e,DeO³eeHekeÀ SJeb efMe#ee mebmLee keÀes DeHevee-DeHevee oeef³eÊJe mecePevee nesiee~ DeefYeYeeJekeÀ DeHeves ye®®es kesÀ ceeveefmekeÀ mlej Deewj ªef®e keÀe HenueeHeejKeer neslee nw~ Gmes ®eeefnS efkeÀ Jes DeHeves ye®®es keÀer ceeveefmekeÀ #ecelee Deewj ªef®e keÀes Hen®eeves Deewj Gmes mener efJe<e³e Deewj efMe#ee mebmLeeve®egveves ceW mene³ekeÀ yeves~ íe$e Yeer DeHeveer ªef®e kesÀ Devegmeej, DeHeves YeefJe<³e keÀer efoMee osKekeÀj efJe<e³e Deewj mebmLee keÀe ®egveeJe keÀjs~ ®egveeJekeÀjles mece³e peerefJekeÀe kesÀ GHe³egkeÌle efMe#ee keÀer Deesj O³eeve osvee Yeer peªjer nw~

Fme mecem³ee keÀes meguePeeves kesÀ efueS mejkeÀej keÀer Deesj mes iebYeerj He´³elve efkeÀ³es peeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ GmekeÀe Henuee keÀece³en nesiee efkeÀ Jen efMe#ee kesÀ #es$e mes J³eJemeeef³e³eeW keÀes nìe os~ efMe#ee #es$e ceW HeefyuekeÀ Deewj mejkeÀejer efJeÐeeue³eeW keÀe YesoYeeJe efceìeveeDeeJeM³ekeÀ nw~ meceepeJeeoer J³eJemLee ceW Ssmeer YesoYeeJe Jeeueer yeeleW menve veneR keÀer pee mekeÀleeR~ osMe kesÀ íe$eeW keÀes Ssmes KesceeW ceW yeeBìveeGef®ele veneR nw~ otmeje keÀece `keÀwHeerìsMeve HeÀerme' pewmes Yeê veece kesÀ Heerís efveefnle efjMJeleKeesjer keÀes meceeHle keÀjves keÀe nw~ leermeje keÀece efMe#eeDeewj jespeieej kesÀ ceeceues ceW De³eesi³e J³eefkeÌle³eeW keÀes Deej#eCe kesÀ keÀJe®e ceW Deeies yeæ{evee jeskeÀ keÀj keÀjvee nesiee~ Deej#eCe kesÀJeue ³eesi³eJ³eefkeÌle³eeW kesÀ efueS nesvee ®eeefnS~ ®eewLee keÀece, ®egveeJeeW ceW íe$eMeefkeÌle keÀe og©He³eesie jeskeÀvee nw~ HeeB®eJeeb keÀece, J³eJemee³e-DeeOeeefjle memleerefMe#ee megefJeOeeSB Heóeve keÀjvee nw~ mejkeÀej keÀes peye Yeer ye®ele keÀjveer nesleer nw, efMe#ee kesÀ ceo ceW keÀìewleer keÀjkesÀ ner keÀjleer nw, FmeerefueSieeBJeeW kesÀ efJeÐeeue³e YeJeveefJenerve, efMe#ekeÀefJenerve, M³eeceHeìefJenerveöDeewj ve peeves efkeÀve-efkeÀve DeYeeJeeW mes ie´mle jnles nQ~

efMe#ekeÀ keÀes keÀÊe&J³eefve<"e keÀe Hee" meerKevee nesiee, leYeer Jes DeHeves Jesleve keÀes Heeves kesÀ nkeÀoej nes mekeÀles nQ Deewj íe$eeW keÀemecceeve Hee mekeÀles nQ~ GvnW mJe³eb DevegMeemeve Deewj veweflekeÀlee keÀe DeeoMe& DeHeves íe$eeW kesÀ meccegKe He´mlegle keÀjvee ®eeefnS~ DeO³eeHekeÀeW kesÀ

148


6. owJe-owJe Deeuemeer HegkeÀeje

-[e@. jeceHe´keÀeMe

ceeveJe peerJeve efJeefYevve-Dee³eeceeW Deewj mebIe<eeX keÀe Hegbpe nw~ HeefjefmLeefle³eeW keÀe He´Jeen keÀF& yeej Gmes mecem³eeDeeW kesÀ Ssmes YeBJej ceWueekeÀj HeÀBmee oslee nw efkeÀ Jen efkebÀkeÀÊe&J³e-efJecetæ{-mee nes peelee nw~ Ssmes DeJemej Hej ner GmekesÀ cegKe mes Devee³eeme ³es Meyo efvekeÀueles nQö

nesFDe meesF peg jece jef®e jeKee~

keÀes keÀefj lejkeÀ yeæ{eJew meeKee~

DeLee&led efJeOeelee ves efpeme yeele keÀes pewmes efveOee&efjle keÀj jKee nw, Jen Gmeer He´keÀej nesiee Deleë leke&À-efJeleke&À, mees®e-efJe®eej, ef®evleekeÀjkesÀ GuePeves yeæ{e osvee J³eLe& nw~ leelHe³e& ³en efkeÀ efJeHejerle HeefjefmLeefle³eeW keÀe IeìeìesHe osKekeÀj ceveg<³e ®eens-Deve®eens DeHeveer peerJeve veewkeÀeYeei³e keÀer uenjeW Hej íesæ[ osves kesÀ efueS efJeJeMe nes peelee nw~ ³en efmLeefle efkeÀmeer SkeÀ osMe DeLeJee SkeÀ ³egie keÀer veneR, mecHetCe& efJeMJeceW ceeveJe-cee$e keÀer ³ener He´ke=Àefle Deewj efve³eefle nw~ Got& ceW Yeer SkeÀ keÀLeve Heéfmeà nwö

cegodoF& ueeKe ®eens lees keÌ³ee neslee nw,

Jener neslee nw pees cebpetj-S-Kegoe neslee nw~

F&MJej ³ee Kegoe keÀer F®íe mes ner meye-kegÀí neslee nwö³en OeejCee mecemle DeeefmlekeÀ Jeie& ceW Deveeefo keÀeue mes DeHeveer peæ[specee³es ngS nw~ Fmeer He´keÀej keÀer metefkeÌle³eeW DeLeJee keÀneJeleeW keÀe meneje ueskeÀj, ueesie HeéfleketÀue HeefjefmLeefle³eebs mes nej keÀj yew" peeles nQ~Hejvleg O³eeve osves keÀer yeele nw efkeÀ THej oer ieF& GefkeÌle³eeW ceW keÀneR Yeer ³en veneR keÀne ie³ee efkeÀ `keÌ³eeWefkeÀ F&MJej keÀer F®íe mes ner meye-kegÀí neslee nw, FmeefueS ceveg<³e keÀes kegÀí keÀjvee ner veneR ®eeefnS~' Fve GefkeÌle³eeW keÀe YeeJe lees kesÀJeue ³en nw efkeÀ efkeÀmeer keÀe³e& cebs ³eLeemece³e DeeMee kesÀ DevegketÀue meHeÀuelee ve efceueves Hej ef®eefvlele nesvee Gef®ele veneR, keÌ³eeWefkeÀ meHeÀuelee leYeer efceuesieer peye F&MJej keÀer F®íe nesieer~Fme yeele keÀes ÞeerceodYeieJeledieerlee ceW Del³evle meb#esHe ceW mHe<ì efkeÀ³ee ie³ee nwö

keÀce&C³esJeeefOekeÀejmles cee HeÀues<eg keÀoe®eve~

cee keÀce&HeÀuenslegYet& cee les mebieesçmlJekeÀce&efCe~~

ìd³etMeve Deewj DekeÀce&C³elee kesÀ keÀejCe Yeer íe$eeW ceW Demeblees<e HeveHelee nw~

íe$eeW keÀes mener efoMee efoKeeves kesÀ efueS GvekesÀ ceelee-efHelee keÀes Yeer efJeJeskeÀMeerue nesvee Heæ[siee~ ³eefo Iej kesÀ ieg©peve ner DeHevesye®®eeW kesÀ ®eefj$e, efve<"e, veweflekeÀlee Deewj efMe#ee kesÀ HeLeHeóMe&keÀ veneR yeveWies, lees yeenj kesÀ ieg©peve kegÀí veneR keÀj mekeÀles~

íe$eeW keÀes Yeer mees®evee ®eeefnS efkeÀ GvekeÀe efnle efkeÀme ceW nw~ Jes cetueleë efMe#eeLeea nQ, efkeÀmeer kesÀ efnle meeOeve kesÀ ceeO³ece veneRnQ~ GvnW DeHevee peerJeve yeveevee nw~ DeHeves peerJeve keÀe YeJeve GvnW DeHeves neLeeW mes lew³eej keÀjvee nw~ ³eefo Jes DeHeves íe$e-peerJeve keÀe meogHe³eesieveneR keÀjWies, lees yeeo ceW Heíleeves kesÀ efmeJee kegÀí veneR jn pee³esiee~ Deepe keÀe íe$e keÀue keÀe veeieefjkeÀ nw, osMe keÀe keÀCe&Oeej nw, veslee nw,efve³eecekeÀ nw~ DeHeves YeeJeer oeef³elJeeW keÀes meHeÀueleeHetJe&keÀ G"eves kesÀ efueS GvnW DeHeveer yegefà keÀe efJekeÀeme keÀjvee ®eeefnS~ Demeblees<e keÀe DeLe&nw, efJeveeMe-DeelceefJeveeMe, meceepe leLee osMe keÀe efJeveeMe~ Fme efJeveeMe keÀes jeskeÀvee Deewj efvecee&Ce keÀer Deesj keÀoce yeæ{evee GvekeÀe ue#³enesvee ®eeefnS~

149


DeLee&led lesje DeefOekeÀej kesÀJeue keÀce& keÀjves ceW nw, GmekesÀ HeÀue kesÀ mecyevOe ceW mees®eves keÀer legPes DeeJeM³ekeÀlee veneR~ keÀceeX kesÀ HeÀuekeÀer F®íe l³eeie os, efkeÀvleg DekeÀce& (keÀce& ve keÀjves) ceW Yeer lesjer ªef®e veneR nesveer ®eeefnS~ DeefYeHeé³e mHe<ì nw efkeÀ ceveg<³e keÀes DeHeveermeeceL³ee&vegmeej keÀce& ceW He´Je=Êe jnvee ®eeefnS, Yeei³e kesÀ Yejesmes neLe jKekeÀj yew"s veneR jnvee ®eeefnS~ peye keÀce& efkeÀ³ee peeSiee lees mece³eDeeves Hej GmekeÀe HeÀue lees efceuesiee ner~ ³en kewÀmes mecYeJe nw efkeÀ yeerpe yees³ee pee³e, efmeb®eeF& keÀer pee³e Deewj GHepe ve nes? neB, Gmecebs He´ke=ÀeflekesÀ efve³eceevegmeej kegÀí mece³e ueievee mJeeYeeefJekeÀ nw~ DeeHe Deepe Deece keÀer ieg"ueer yeeskeÀj ³eefo keÀue ner Deece keÀe Hesæ[ Gie Deeves DeewjGme Hej HeÀue ueie peeves keÀer DeeMee keÀjWies lees ³en cetKe&lee nesieer~ keÀyeerj ves "erkeÀ ner keÀne nwö

Oeerjs Oeerjs js cevee, Oeerjs meye, kegÀí nes³e~

ceeueer meeR®es meew Ieæ[e, $e+leg Dee³es HeÀue nes³e~

³en peevekeÀj efkeÀ `$e+leg Deeves Hej ner HeÀue nesiee'ökeÀesF& ceeueer DeLeJee efkeÀmeeve efmeb®eeF&, pegleeF& keÀe keÀece íesæ[keÀj veneR yew"peelee nw~ Jen peevelee nw efkeÀ Deepe ³eefo ceQ keÀce& keÀªBiee, leYeer ceewmece Deeves Hej HeÀue efceuesiee~ efyevee kegÀí efkeÀS, DeHeves DeeHe lees OejleerceW HeewOes GieWies veneR~ Fmeer leL³e keÀer Hegef<ì kesÀ efueS mebmke=Àle keÀer ³en GefkeÌle He´®eefuele nwö

GÐecesve efn efmeà³eefvle keÀe³ee&efCe ve ceveesjLewë~

ve efn megHlem³e efmebnm³e HeéfJeMeefvle cegKes ce=ieeë~

efpeme He´keÀej mees³es ngS efmebn kesÀ cegKe cebs (DeHeves DeeHe) ce=ie HeéfJe<ì veneR nesles, Gmeer He´keÀej ceveg<³e kesÀ peerJeve ceW GÐece ÜejekeÀe³e&-efmeefà nesleer nw, kesÀJeue F®íe keÀj uesves mes veneR~ efkeÀvleg ceeveJe keÀer ³en menpe ogye&uelee nw efkeÀ Jen lelkeÀeue ueeYe ®eenlee nw, Oew³e&Deewj mevlees<e keÀs cenÊJe keÀes Yetue peelee nw~ ³eefo Jen veevekeÀ keÀer Fme GefkeÌle keÀes mcejCe jKes efkeÀ `menpe HekesÀ mees ceer"e nes³e'' lees GmekeÀerkeÀce& keÀer efJecegKelee keÀer He´Je=efÊe yengle keÀce nes pee³e~

ceveg<³e keÀer meejer ieefleefJeefOe³eeB JeemleJe cebs De¢M³e He´ke=Àefle DeLeJee efJeOeelee Üeje efve³eefv$ele nQöFmeceW mevosn veneR, efkeÀvleg efJeOeeleekeÀer meÊee mJeerkeÀej keÀjles ngS Yeer, HeefjefmLeefle³eeW keÀes DeHeves DevegketÀue yeveeves kesÀ efueS Heg©<e Üeje GÐece keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw~ Heg©<e' Meyomes ner `Heg©<eeLe&' yevee nw efpemekeÀe DeefYeHeé³e nwöDeveLekeÀ HeefjÞece~ SkeÀ yeej ³ener efmLeefle Þeer jece kesÀ meccegKe GHeefmLele ngF& Leer~ Yeei³eves GvekesÀ meeLe yeæ[s DeveesKes Kesue Kesues~ jep³eeefYe<eskeÀ efceueles-efceueles JeveJeeme efceue ie³ee~ JeneB Helveer meerlee keÀe jeJeCe ves DeHenjCe keÀjefue³ee~ efJeMeeue meeiej keÀes Heej keÀj uebkeÀe ceW yeefvoveer meerlee keÀes ígæ[e Heeves keÀer mecem³ee peefìue Leer~ jeJeCe keÀe YeeF& efJeYeer<eCe, ie=n-keÀuenkesÀ keÀejCe uebkeÀe íesæ[keÀj jece kesÀ Heeme Dee ®egkeÀe Lee~ Gmeves Þeerjece keÀes mecegê mes jemlee ceeBieves kesÀ efueS HeéLe&vee keÀer yeele megPeeF& leyejece yeesuesö

meKee keÀner legce veerefkeÀ GHeeF&~

keÀefjDe owJe pees jece meneF&~

efce$e! legceves GHee³e lees De®íe yelee³ee nw, ³eefo Yeei³e ves mene³elee keÀer lees Fme GHee³e mes meHeÀuelee efceue mekeÀleer nw~ jece keÀscegKe mes `Yeei³e' keÀe veece megveles ner ue#ceCe DeeJesMe ceW DeekeÀj keÀnlee nwö

veeLe owJe keÀj keÀJeve Yejesmee~meesef<eDe efmebOeg keÀefjDe ceve jesmee~keÀe³ej ceve keÀngB SkeÀ DeOeeje~

owJe oJew Deeuemeer HegkeÀeje~~

150


ns Yeélee! Deeuemeer Deewj keÀe³ej ner `òwJe-owJe keÀer jì ueieeles nQ~ DeeHe efnccele keÀjW lees mecegê keÀes megKee Yeer mekeÀles nQ~ peyeDeJeleej keÀer keÀesefì ceW efieves peeves Jeeues Þeerjece HeefjefmLeefle³eebs kesÀ peeue ceW GuePekeÀj Yeei³e' keÀer ogneF& osves Hej efJeJeMe nes ie³es leye meeceev³eceveg<³eeW keÀer lees yeele ner keÌ³ee nw~ efkeÀvleg FmekeÀe ³en DeefYeHeé³e veneR efkeÀ ceveg<³e Yeei³e kesÀ meccegKe Demene³e uee®eej nw~ GHe³eg&keÌle GoenjCemes ³en Yeer efmeà neslee nw efkeÀ peye Þeer jece DeHeves DeHeej Oew³e& Deewj meenme mes mecegê Heej keÀj mekeÀles nQ, osJeleeDeeW Üeje Yeer Depes³e uebkeÀekeÀes peerle mekeÀles nQ leye Dev³e ceveg<³e GÐece keÀjkesÀ DeHevee ue#³e keÌ³eebs vener HeéHle keÀj mekeÀles~ ieesmJeeceer leguemeeroeme ves JeemleJe ceW ³enHe´mebie peeve-yetPekeÀj owJe Deewj Heg©<eeLe& keÀer leguevee keÀjkesÀ owJe keÀer DeHes#ee Heg©<eeLe& keÀer Þes<"lee efmeà keÀjves keÀs efueS ner He´mlegle efkeÀ³ee nw~ceveg<³e peye meenme keÀe Heefj®e³e oslee nw lees efJeOeelee Yeer GmekeÀer mene³elee keÀjves Hej efJeJeMe nes peelee nw~ HeÀejmeer keÀer SkeÀ keÀneJele Heéfmeànwö

efnccele-S-cejoeB, ceoos Kegoe~

DeLee&led Kegoe keÀer mene³elee Heg©<e keÀer efnccele kesÀ ªHe cebs ner nesleer nw~ meenmeer Deewj keÀce&" J³eefkeÌle lees Heneæ[eW keÀes Yeer keÀeìkeÀjjemlee yevee uesles nQ, jsefiemleeveeW keÀes nje-Yeje keÀj osles nQ, mecegêeW keÀer íeleer jeQoles ngS Deeies peeles nQ~ keÀefJe `nefjDeewOe' keÀs MeyoeW ceWö

osKekeÀj yeeOee efJeefJeOe yeng efJeIve Ieyejeles veneR~

jn Yejesmes Yeei³e keÀs, ogëKeYeesie Heíleeles veneR~~

HeJe&leebs keÀes keÀeìkeÀj meæ[kesbÀ yevee osles nQ Jes~

mewkeÀæ[ebs ce©-Yetefce ceW veefo³eeB yene osles nQ Jes~~

ieYe& cebs peue jeefMe kesÀ yesæ[e ®euee osles nQ Jes~

pebieueeW cebs Yeer cene cebieue j®ee osles nQ Jes~~

me®e yeele lees ³en nw efkeÀ Yeei³e keÀe Yejesmee kesÀJeue DeHeveer DekeÀce&C³elee, De³eesi³elee leLee Deeuem³e keÀes ígHeeves keÀe yenevee nw~³eefo Deeefoce ceeveJe meoe Yeei³e keÀs Yejesmes Hej yew"e jnlee lees Jen keÀYeer Deepe keÀer Gvvele DeJemLee lekeÀ ve HengB®e Heelee~ ve Kesleer keÀeDeeefJe<keÀej keÀjlee, ve Deeie mes ueeYe G"evee peevelee, ve Heefn³es keÀe efvecee&Ce keÀj mebmeej kesÀ SkeÀ keÀesves mes otmejs lekeÀ DeHevee DeeefOeHel³epecee Heelee~

³en efyepeueer Deewj YeeHe keÀe DeeefJe<keÀej, jsue, ³eeve Deewj yesleej, yeæ[s-yeæ[s keÀejKeeves, ³eelee³eele Deewj ceveesjbpeve kesÀ DeefYeveJemeeOeve, DemeeO³e jesieeW keÀes otj keÀjves Jeeueer oJeeF³eeB, TB®es-TB®es YeJeve, yeæ[s-yeæ[s GÐeesieömeye kegÀí ceveg<³e kesÀ Heg©<eeLe& keÀer osve nQ, kesÀJeueYeei³e keÀer veneR~ ³eneB lekeÀ efkeÀ keÀue lekeÀ Yeei³eJeeoer ueesie efpeme cebieue, Meefve Deeefo ieńeW mes Ye³eYeerle neskeÀj mees®eles jnles Les Deepe GvneRieńeW keÀer Heesue ceveg<³e-peeefle ves DeHeves Devleefj#e-³eeve YespekeÀj Keesue oer nw~ Deepe ceveg<³e `Yeei³e keÀs efmeleejebs' kesÀ JeMe cebs veneR, DeefHelegJes efmeleejs ner ceveg<³e kesÀ JeMe cebs nesles pee jns nQ~ FmeefueS keÀefJe efovekeÀj Üeje ®eebo keÀes oer ieF& ³en ®egveewleer meeLe&keÀ ner nwö

mJeie& kesÀ meceéì keÀes peekeÀj Keyej keÀj osö

`jespe ner DeekeÀeMe ®eæ{les pee jns nQ ³es,

jesefkeÀ³es, pewmes yeves Fve mJeHve JeeueeW keÀesö

mJeie& keÀer ner Deesj yeæ{les Dee jns nQ ³es'~

151


Heg©<eeLe& keÀer ceefncee meYeer keÀefJe³eeW ves ieeF& nw~ Heuee³eveJeeoer mecePes peeves Jeeues íe³eeJeeoer jesceebefìkeÀ YeeJevee kesÀ HeéfleefveefOe, He´ke=ÀeflekesÀ megkegÀceej keÀefJe keÀnueeves Jeeues `Hevle' keÀe Yeer ³en keÀnvee nw efkeÀö

pees meceLe& nw pees MeefkeÌleceeve

peerJeve keÀe nw DeefOekeÀej Gmes;

ogye&ue keÀe IeelekeÀ owJe mJe³eb

mecePees yeme Yet keÀe Yeej Gmes~

me®eceg®e òwJe' kesÀ iegueece, DeLee&led Yeei³eJeeoer Deeuemeer ceveg<³e Fme Oejleer Hej yeesPe nQ~1

1. mcejCe jKeW efkeÀ Fme Meer<e&keÀ kesÀ DeeflejefkeÌle efvecveefueefKele Meer<e&keÀeW kesÀ Devleie&le Yeer ueieYeie Fmeer He´keÀej keÀer meeceieér He´mlegle keÀer pee mekeÀleernwöHeg©<eeLe& yeveece Yeei³e, keÀjce ieefle ìejs veeefnb ìjs, keÀjle-keÀjle DeY³eeme kesÀ peæ[ceefle nesle megpeeve, Heg©<e nes, Heg©<eeLe& keÀjes, G"es! peneB®een JeneB jen, DeHevee neLe peievveeLe, HeefjÞece ner HegC³e nwöFl³eeefo~

7. ceve kesÀ nejs nej nw, ceve kesÀ peerles peerle

-[e@. jcesMe keÀgceejer Kevespee

ceeveJe-ceve kesÀ mebkeÀuHe DeLeJee efJekeÀuHe keÀer mebIe<ee&lcekeÀ YeeJevee ceeveJe-peerJeve keÀer meHeÀuelee DeLeJee DemeHeÀuelee keÀer efveCee&³ekeÀMeefkeÌle nw~ Fme mebmeej ceW nce osKeles nQ efkeÀ ªHeJeeve Deewj Oeve-SsMJe³e& mes mecHevve J³eefkeÌle keÀes Yeer meceepe ceW Jen mecceeve HeéHle veneRneslee, peye efkeÀ efveOe&ve Deewj iegCeeW mes ³egkeÌle J³eefkeÌle otmejeW kesÀ ¿o³e ceW DeHevee mLeeve yevee ueslee nw~ ceeveJe peerJeve keÀer Fme pe³e ³ee$eekeÀe cetuecev$e nwöceveesyeue, Oew³e& Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle~ ceve ner ceveg<³e kesÀ yevOeve Deewj cees#e keÀe keÀejCe keÀne ie³ee nwö

`ceve SJeb ceveg<³eeCeeb keÀejCeb yevOe cees#ee³eesë~'

¢M³eceeve peieled Deewj ceeveJe-Mejerj oesveeW ner HeefjJele&veMeerue nQ~ uenjeW keÀe GlLeeve-Heleve, efove-jele keÀe Je´Àce HeefjJele&ve DeewjleejeW keÀer DeeBKe-efce®eewveer Deeefo Fme HeefjJele&ve kesÀ GoenjCe nQ~ MeejerefjkeÀ meewvo³e& Deewj mJeemL³e Yeer mLee³eer veneR jnlee~ Fme veMJejlee DeewjHejepe³e ceW Yeer ceeveefmekeÀ MeefkeÌle ner SkeÀ Ssmeer owJeer MeefkeÌle nw peesefkeÀ HeefjefmLeefle³eeW keÀer Deeie mes mebIe<e& keÀjves keÀer ®egveewleer osleer nw~

ceeveefmekeÀ MeefkeÌle DeLeJee ceveesyeue keÀe peerJeve ceW keÌ³ee cenÊJe nw Fme Hej efJe®eej keÀjves mes HetJe& `ceve kesÀ nejs nej nw, ceve kesÀpeerles peerle' metefkeÌle keÀe DeefYeHeé³e yeleevee Demebiele ve nesiee~ DeHeves GÎsM³e keÀer HeéefHle kesÀ efueS ceeveJe ceve mes ner mebkeÀuHe keÀjlee nw Deewj³eefo Jen Fme efve³ece keÀe efveJee&n keÀjlee ngDee GÐeesie keÀjlee nw, lees Jen efveefM®ele ªHe mes DeHeves ue#³e keÀer HeéefHle keÀjlee nw~ Fme cebefpeuekeÀes HeéHle keÀjves kesÀ efueS DeveskeÀ keÀ<ìeW mes Yeer GuePevee Heæ[lee nw, ³eefo Jen efvejeMe neskeÀj GÐeesie DeLeJee He´³elve keÀjvee íesæ[ os leesGmes DemeHeÀuelee ner efceueleer nw~ ceveg<³e keÀes efvejvlej keÀce& keÀjles jnvee ®eeefnS, HeÀue keÀer F®íe veneR~ peerJeve keÀes ³eefo ³egà-#es$e ceeve efue³eepeeS lees ceeveJe keÀes MetjJeerj keÀne pee mekeÀlee nw~ ³eesàe ³eefo ce=l³eg keÀes HeéHle keÀjlee nw lees Gmes Jeerjieefle efceueleer nw Deewj ³eefo Jen Me$egHej efJepe³e HeéHle keÀjlee nw, lees Jen Fme He=LJeer keÀe megKe Yeesielee nw~ ceveg<³e keÀer Yeer ³ener efmLeefle nw ³eefo Jen efveef<Je´À³e neskeÀj mebIe<e& kesÀcewoeve mes Yeeielee nw lees Jen keÀe³ej keÀnuee³esiee~ ³en mel³e ner keÀne ie³ee nwö"Cowards die many time, the brave but

once." keÀnves keÀe DeefYeHeé³e ³en nw efkeÀ J³eefkeÌle keÀer F®íe-MeefkeÌle Hej DeeOeeefjle ceeveefmekeÀ MeefkeÌle ceW ¢æ{lee nesveer ®eeefnS~ neefve-ueeYe,

152


peerJeve-cejCe, ³eMe-DeHe³eMe, efJeefOe neLe' mecePekeÀj Gmes DeHeves keÀe³e& ceW He´Je=Êe nesvee ®eeefnS~ ceveg<³e DeHeves mebkeÀuHe Hej Deìue jnleenw lees mecHetCe& mebmeej Hej efJepe³e He´eHle keÀj ueslee nw~

ceeveJe-me=ef<ì kesÀ efvecee&Ce keÀe cetue mebIe<e& nw~ mebIe<e& ner peerJeve nw~ mebIe<e& ceveg<³e keÀes HeefjefmLeefle³eeW mes ueæ[ves ³eesi³e yeveelee nw~³eefo ceveg<³e kesÀ peerJeve ceW kesÀJeue megKe nes lees Jen DeHeves ue#³e ceW yeeOekeÀ nes mekeÀlee nw~ kesÀJeue ogëKe ner J³eeHle nes lees Yeer GmekeÀepeerJeve veerjme nes peelee nw~ ceveg<³e DeefOekeÀej keÀer ceeokeÀlee ceW megKeer jn mekeÀlee nw~ efkeÀvleg Gmes ogëKe kesÀ jnves Hej [jvee veneR ®eeefnS~mecHetCe& mebmeej DeeMee kesÀ met$e mes ner meb®eeefuele neslee nw~ iegueeye keÀeBìeW ceW Yeer cegmkegÀjelee nw, veoer HelLejeW mes ìkeÀjekeÀj Yeer efvejvlej ue#³ekeÀer Deesj yeæ{leer nw, ceMeeue letHeÀeve ceW Deewj DeefOekeÀ He´ppJeefuele nesleer nw Deewj meesvee Deeie keÀer keÀmeewìer Hej Keje Glejlee nw~ Fmeer He´keÀejceeveJe keÀer meHeÀuelee keÀer keÀmeewìer Yeer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nw~ HelePeæ[ kesÀ yeeo yemevle Deelee nw Deewj keÀìe ngDee Je=#e Yeer HeuueefJele nesleenw~ ceveg<³e DeHeves Yeei³e keÀe efvecee&lee mJe³eb neslee nw ceeveJe ®eens lees HeefjÞece Deewj GÐeesie kesÀ menejs DeHeves neLe keÀer jsKeeDeeW keÀes yeouemekeÀlee nw~ efpeme He´keÀej ceveg<³e megKe keÀe mJeeiele keÀjlee nw, ®eeboveer keÀe Deevevo ueslee nw, Gmeer He´keÀej ogëKe Deewj OetHe kesÀ Deeies Yeer velecemlekeÀnesvee ®eeefnS~ efpelevee cetu³e megKe keÀe nw, Gmemes keÀneR DeefOekeÀ ogëKe keÀe nw~ ceeveJe keÀer peerle efiejkeÀj G"ves ceW nw keÌ³eeWefkeÀ ³en ceeveJenw, osJelee veneR~ megKe Deewj ogëKe ®eJe´À kesÀ meceeve Ietceles jnles nQö

``®eJe´ÀJeled HeefjJele&vles megKeeefve ®e ogëKeeefve ®e''~

mebIe<e& keÀe peerJeve keÀs He´l³eskeÀ #es$e ceW cenÊJe nw~ vesHeesefue³eve ves DeeefKejer meeBme lekeÀ peerJeve kesÀ MeyokeÀesMe ceW DemeHeÀuelee' MeyokeÀes mJeerkeÀej veneR efkeÀ³ee~ Yeejle keÀer mJelev$elee Yeer SkeÀ uecyes mebIe<e& keÀer keÀneveer nw~ osMeYekeÌle ueeuee ueepeHeleje³e, cenelcee ieeBOeer,megYee<e®evê yeesme Deewj Yeieleefmebn Deeefo ves DeHeveer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ yeue Hej ce=l³eg keÀe JejCe keÀjkesÀ Debies´speeW keÀer oemelee mes Yeejle keÀescegkeÌle keÀj mJelev$e Yeejle yevee³ee~ ³ener efHeíæ[e ngDee Yeejle Devleefj#e lekeÀ HengB®eves Jeeuee osMe nw Deewj HejceeCeg ìskeÌveesuee@peer ceW efJeMJeceW GmekeÀe meeleJeeB mLeeve nw~ ªme pees efkeÀ 1917 lekeÀ efHeíæ[e ngDee osMe Lee, Je´Àeefvle kesÀ HeM®eeled Jen efJeMJe keÀe meJee&efOekeÀ efJekeÀefmeleje<ì^ yevee~

meeefnl³e-me=peve Yeer jeieelcekeÀ-efJejeieelcekeÀ YeeJeeW kesÀ mebIe<e& keÀer He´efJe´À³ee nw~ meeefnl³ekeÀejeW keÀe peerJeve Yeer mebIe<e& keÀe peerlee-peeieleeGoenjCe nw~ keÀefJelee DeLeJee meeefnl³e kesÀ ceeO³ece mes SkeÀ lejn mes GvneWves DeHeves ceve kesÀ megKeelcekeÀ-ogëKeelcekeÀ YeeJeeW keÀes He´keÀì efkeÀ³eenw~ `jece keÀer MeefkeÌle Hetpee' ceeveJe ceve keÀs mebIe<e& keÀer keÀneveer nQ keÀefJe ves jece keÀes Yeer meeOeejCe ceeveJe keÀer Yetefce Hej DeJeleefjle efkeÀ³eenQ jeJeCe mes Hejepe³e keÀe Ye³e DeeOegefvekeÀ ceeveJe kesÀ ceve keÀer keÀneveer GodIeeefìle keÀjlee nw~ jece keÀes Yeer mebMe³e GmekesÀ Deemeve mes Heo®³eglekeÀj jne nwö

efmLej jeIeJesvê keÀes efnuee jne efHeÀj-efHeÀj mebMe³e

jn-jn G"lee peie peerJeve ceW jeJeCe pe³e-pe³e~

¢æ{ mebkeÀuHe Deewj me®®eer GHeemevee kesÀ HeM®eeled ner Jes `Heg©<eesÊece veJeerve' yeve peeles nQö

nesieer pe³e, nesieer pe³e, ns Heg©<eesÊece veJeerve,

keÀn ceneMeefkeÌle jece kesÀ Jevove ceW ngF& ueerve~

Fmeer He´keÀej `jbieYetefce' GHev³eeme keÀe ®eens metjoeme nes DeLeJee `keÀecee³eveer' keÀe ceveg DeLeJee MeskeÌmeHeer³ej kesÀ veeìkeÀ `nsceuesì'keÀs Hee$e neWömeYeer mebIe<e& keÀer peerleer peeieleer lemJeerj nQ~ mebIe<e& keÀe mevosMe peerJeve keÀer He´jsCee Deewj efJejesOeer MeefkeÌle³eeW mes meecevee keÀjveskeÀer ®egveewleer keÀe mevosMe nw~

153


J³eefkeÌle keÀer cenevelee keÀer Hen®eeve mebIe<e& nw~ J³eefkeÌle keÀer F®íe MeefkeÌle efpeleveer Heýeue nesieer, Jen J³eefkeÌle Glevee ner cenevednesiee~ meeefJe$eer kesÀ mebkeÀuHe kesÀ Deeies ³ecejepe keÀes Yeer nejvee Heæ[e~ meerlee DeHeves l³eeie Deewj ceveesyeue kesÀ DeeOeej Hej DeefiveHejer#ee ceW meHeÀuengF&~ ®eeRìer osKeves ceW lees íesìe-mee peerJe nw uesefkeÀve THej ®eæ{ves kesÀ He´³eeme ceW keÀYeer Yeer efnccele veneR nejleer~ efiej-efiej keÀj Yeer DeHevesue#³e lekeÀ HengB®eleer nw~ DeHeveer MeefkeÌle kesÀ DeeOeej Hej Jen efveefM®ele ªHe mes keÀneR Þes<" nw~ Hevle kesÀ MeyoeW ceWö

Jen Yeer keÌ³ee osner nw, efleue-meer?

HeéCeeW keÀer efjueefceue-efPeueefceue meer~

efove Yej ceW Jen ceerueeW ®eueleer

DeLekeÀ, keÀe³e& mes keÀYeer ve ìueleer~

mebIe<e& DeLeJee ceve keÀer ¢æ{lee Deewj efveye&uelee keÀe ceveg<³e kesÀ Jew³eefkeÌlekeÀ DeLeJee meeceeefpekeÀ peerJeve ceW Yeer cenÊJe nw~ SkeÀ ceecetueerveewkeÀj Yeer DeHeves mebIe<e&Meerue J³eefkeÌlelJe kesÀ yeue Hej yeæ[e GÐeesieHeefle yeve mekeÀlee nw~ keÀesF& Yeer J³eefkeÌle, Jew%eeefvekeÀ Deewj keÀueekeÀej DeHevesDeY³eeme, ¢æ{-mebkeÀuHe Deewj HeéfleYee kesÀ yeue Hej efJekeÀeme kesÀ efMeKej Hej HengB®e mekeÀlee nw~

DeeO³eeeflcekeÀ #es$e ceW Gvveefle Yeer mebIe<e& keÀe HeefjCeece nw~ meceéìd DeMeeskeÀ keÀe ³egà ceW vejmebnej osKekeÀj yeewàOece& keÀe Deveg³ee³eeryeve peevee, GmekesÀ ¿o³e-HeefjJele&ve keÀe met®ekeÀ nw, efpemekeÀe DeeOeej ceeveJe efJepe³e keÀe ¢æ{ mebkeÀuHe nw~ FmeerefueS meceéì DeMeeskeÀ peveleekesÀ ¿o³e keÀe meceéì yeve ie³ee~

Deeefoce ceeveJe pees efkeÀ He´ke=Àefle keÀe oeme Lee, efpemekesÀ efueS He´ke=Àefle Ye³e keÀe keÀejCe Leer, Deepe Jener ceeveJe mebIe<e& mes petPelesngS Debleefj#e lekeÀ HengB®e ie³ee nw Deewj He´ke=Àefle Hej efJepe³e Heeves keÀer mebkeÀuHevee keÀjlee nw~

keÀeue& ceekeÌme& keÀe ÜvoelcekeÀ YeeweflekeÀJeeo Yeer Meesef<ele Deewj Mees<ekeÀ Jeie& kesÀ mebIe<e& keÀe Heefj®ee³ekeÀ nw~ cepeotj Jeie& ³eefo ¢æ{mebkeÀuHe keÀj ues lees Jen efveefM®ele ªHe mes DeHeves DeefOekeÀejeW keÀer HeéefHle keÀj mekeÀlee nw~

ieefle ner peerJeve nw~ peerJeve peueOeeje keÀer lejn efvejvlej He´Jeeefnle nesvee ®eeefnS~ keÀef"veeF³eeW mes nejkeÀj cewoeve íesæ[keÀj YeeieveekeÀe³ejlee nw~ ceveg<³e cenue ceW Yeer megKeer veneR jn mekeÀlee, ³eefo Gmecesb DeelceefJeMJeeme veneR nw~ ³eefo GmeceW peerves keÀer He´Je=efÊe nw, J³eefkeÌleHeJe&le keÀer lejn De®eue nw lees Jen pebieue ceW Yeer DeHeves ceveesyeue kesÀ DeeOeej Hej peerefJele jn mekeÀlee nw~

Deeefoce ³egie mes ueskeÀj DeeOegefvekeÀ keÀeue lekeÀ keÀer meY³elee Deewj mebmke=Àefle mebIe<e& mes ner HeuueefJele Deewj efJekeÀefmele ngF& nw~ meefn<CegleeDeewj ieńCeMeeruelee Yeer Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀer efJeMes<eleeSB nQ~ yee¿e DeeJe´ÀceCe mes Yeer Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀe efJeveeMe veneR ngDee~ HeefjefmLeeflekesÀ Devegmeej {ue peeves keÀer He´Je=efÊe kesÀ keÀejCe Yeejleer³e mebmke=Àefle Deepe Yeer DeHevee mLeeve yeveeS ngS nw~ efpeme He´keÀej met³e& Go³e kesÀ mece³eueeue neslee nw Deewj Demle kesÀ mece³e Yeer ueeue, Fmeer He´keÀej ceneved J³eefkeÌle megKe Deewj ogëKe ceW SkeÀ ªHe jnles nQ~

Deye He´Mve G"lee nw efkeÀ mebkeÀuHe-MeefkeÌle j®eveelcekeÀ keÀe³e& ceW He´Je=Êe nesveer ®eeefnS DeLeJee efJeOJebmeelcekeÀ keÀe³eeX keÀs efueS~ efnbmeeDeewj efJeveeMe Deeefo kesÀ efueS ceeveefmekeÀ MeefkeÌle keÀe He´³eesie veneR keÀjvee ®eeefnS, He´l³egle mel³eb efMeJeb megvojce' Deewj ceeveJe peeefle kesÀ ³eesie#esce leLee keÀu³eeCe Deeefo j®eveelcekeÀ keÀe³eeX ceW He´Je=Êe nesvee ®eeefnS~ efJeOJebmeelcekeÀ keÀe³eeX ceW He´Je=Êe mebIe<e& keÀe He³ee&³e veneR nw, ce=l³eg DeewjDeHekeÀ<e& keÀe He³ee&³e nw~ efJeÐeeLeea peerJeve ceW Yeer ceeveefmekeÀ MeefkeÌle Deewj ceveesyeue veJe-efvecee&Ce keÀe met®ekeÀ nw~

efve<keÀ<e&leë nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ megKe-ogëKe keÀer He´leerefle keÀe keÀejCe ceve nw~ ³eefo ceveg<³e Oew³e& Deewj efnccele mes keÀe³e& keÀjleenw lees GmekeÀer mebkeÀuHe-MeefkeÌle GmekesÀ efueS megOee yeve peeleer nw~ ceveesyeue kesÀ efyevee ceveg<³e efvepeeaJe {eB®ee yevekeÀj jn peelee nw~ cegmeeryeleeWkeÀes osKekeÀj peerJeve-³ee$ee mes keÌueevle veneR nesvee ®eeefnS~ pe³e-Hejepe³e keÀer efmLeefle yeoueleer jnleer nw, GveceW mLeeef³elJe veneR~ He´sjCee-MeefkeÌle

154


8. ceeokeÀ êJ³e mesJeve ë mecem³ee Deewj meceeOeeve


ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer He´Je=efÊe npeejeW Je<e& Hegjeveer nw~ DevegmevOeeve SJeb Jemleg-efvecee&Ce keÀer MeefkeÌle mes ³egkeÌle ceeveJeeW ves meY³eleekesÀ efJekeÀeme kesÀ meeLe SkeÀ mes yeæ{keÀj SkeÀ GHe³eesieer ®eerpeW Keespe ueeR, GHekeÀjCe yevee efue³es, JemlegSB efveefce&le keÀj ueeR~ Fmeer Je´Àce ceW Je´ÀceMeëGvneWves ceeokeÀ êJ³e {tBæ{ efvekeÀeues SJeb GvekeÀe He´³eesie keÀjvee meerKe efue³ee~ Yeejle kesÀ Heé®eerve ie´vLeeW ceW meesce' Deewj megje' Meyo keÀe GuuesKeFme yeele keÀe HećeeCe nw efkeÀ JewefokeÀ-HeewjeefCekeÀ keÀeueerve Yeejleer³e ceeokeÀ êJ³e mes Heefjef®ele Les Deewj efJeMes<e DeJemejeW Hej GmekeÀe mesJeve keÀjlesLes~ SkeÀ efJeMes<e He´keÀej keÀer uelee mes meescejme lew³eej efkeÀ³ee peelee Lee~ FmekeÀe Heeve Guueeme SJeb Glmeen keÀer Je=efà keÀjves Jeeuee ceevee peeleeLee~ ³en veneR keÀne pee mekeÀlee efkeÀ meescejme kesÀ Heeve keÀes ueskeÀj cegmeeryeleW veneR Deeleer LeeR~ yengle yeej FmekeÀes ueskeÀj Peieæ[s nes peeles Les~Guueeme Deewj Glmeen kesÀ DeeflejskeÀ ceW J³eefkeÌle DeHeveer nwefme³ele Yetue peelee Lee Deewj yeæ{-®eæ{keÀj yeeleW keÀjles ngS cegmeeryele ceW HeÀBme peeleeLee~ J³emeveer ueesieeW kesÀ Iej yejyeeo nes peeles Les~

Deepe peye nce ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer yeele keÀjles nQ lees nceeje DeefYeHeé³e efkeÀmeer meeceev³e mlej kesÀ DeJemeeonejer ceeokeÀ êJ³emes veneR neslee~ Deepe Ssmes DeveskeÀ ceeokeÀ êJ³e yevee efue³es ieS nQ efpevekeÀe mesJeve ceve, ceefmle<keÀ, Mejerj leLee lebef$ekeÀe-HeĆeeueer Hej leerJe´HeÝeeJe GlHevve keÀjlee nw Deewj He´³eesiekeÀÊee& keÀer Devleefve&efnle MeefkeÌle keÀes Je´ÀceMeë nj ueslee nw~ Heé®eerve YeejleJeeefme³eeW kesÀ efueS megjeHeeve yengleyeæ[er meeceeefpekeÀ mecem³ee yeveer DeLeJee veneR ³en DevegmebOeeve keÀe efJe<e³e nes mekeÀlee nw efkeÀvleg Deepe efpeve ceeokeÀ êJ³eeW kesÀ mesJeve ceW ueesieHeÀBme jns nQ Jen efveM®e³e ner Del³evle Ye³eeJen mecem³ee yeveleer pee jner nw~

ceeokeÀ êJ³e mesJeve ve lees efkeÀmeer SkeÀ osMe keÀer mecem³ee nw ve ner SkeÀoce ve³eer nw, efHeÀj Yeer efpeme ªHe ceW ³en Yeejle ceW GYejerDeewj yeæ{er nw, Jen efkeÀmeer meercee lekeÀ Dee³eeeflele SJeb ve³eer nw~ DeYeer kegÀí Je<e& HetJe& lekeÀ efmLeefle ³en Leer efkeÀ kegÀí ner ueesie ceeokeÀ êJ³ekesÀ mesJeve ceW ªef®e uesles Les Mes<e Gmemes cegkeÌle jnles Les~ efkeÀMeesj SJeb ³egJeeJeie& kesÀ J³eefkeÌle Heé³eë ceeokeÀ êJ³e-mesJeve mes otj ner jnles Les efkeÀvlegDeepe HeefM®eceer osMeeW keÀer lejn Yeejleer³e efkeÀMeesjeW SJeb ³egJeeDeesb ceW Yeer ³en Deeole lespeer mes HewÀue jner nw~ ogëKe keÀer yeele ³en nw efkeÀ efkeÀMeesj-efkeÀMeesjer SJeb ³egJekeÀ-³egJeleer efJeMes<e ªHe mes FmekeÀer ®eHesì ceW Dee jns nQ~ Fme mecem³ee keÀe meJee&efOekeÀ HeÝeeJe ceneveiejeW Hej Heæ[ jne nQSsmee Devegceeve nw efkeÀ efouueer ceW ner oes ueeKe mes DeefOekeÀ J³eefkeÌle ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer Deeole keÀe efMekeÀej yeve ®egkesÀ nQ~ ceeokeÀ êJ³eefkeÀmeer efJeMes<e Jeie& kesÀ ueesie ues jns neW, ³en yeele veneR~ Deceerj-iejerye, efJeÐeeLeea-DeO³eeHekeÀ, yesjespeieej, efJeefYevve keÀce&®eejer, ieéceerCe-Menjer,efMeef#ele-DeefMeef#ele, efkeÀmeer Yeer Jeie& keÀe J³eefkeÌle FmekeÀe efMekeÀej nes mekeÀlee nw ³eneB lekeÀ efkeÀ kegÀí ef®eefkeÀlmekeÀ Yeer FmekesÀ efMekeÀej Hee³es ieSnQ~

ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer mecem³ee keÀes mecePeves kesÀ efueS efvecveefueefKele He´MveeW kesÀ GÊej peevevee DeeJeM³ekeÀ nw-(i) ceeokeÀ êJ³ekeÌ³ee nw? (ii) ³es keÀewve-mes nQ? Fve ceeokeÀ êJ³eeW keÀer HeÝeeJe #ecelee keÌ³ee nw? otmejs MeyoeW ceW ³es He´³eesiekeÀÊee& Hej DeHevee HeÝeeJe efkeÀmeªHe ceW [eueles nQ? (iii) ueesie ceeokeÀ êJ³e keÀe mesJeve keÌ³eeW keÀjles nQ?

kesÀ efyevee ceeveJe peerefJele jnles ngS Yeer ce=le kesÀ meceeve nw~ ceveg<³e keÀes DeeMeeJeeoer nesvee ®eeefnS~ efvejeMee keÀes mecetue nìekeÀj keÀce& keÀer DeesjHe´Je=Êe nesvee ®eeefnS~ meHeÀuelee, DemeHeÀuelee, GlkeÀ<e&-DeHekeÀ<e& Deewj GlLeeve-Heleve SkeÀ ner efmekeÌkesÀ kesÀ oes Henuet nQ pees ceeveJe keÀes ¢ef<ì-Yeso kesÀ keÀejCe efYevve efoKeeF& Heæ[les nQ~ yegefàceeve ogëKe Deewj megKe oesveeW efmLeefle³eeW ceW SkeÀ mes jnles nQ~ mebIe<e& ceW ceeveJe-efnle nesvee ®eeefnS~Fmeer ceeveefmekeÀ MeefkeÌle mes ner J³eefkeÌle Dev³ee³e Deewj Del³ee®eej kesÀ Heéfle Yeer DeeJeepe G"e mekeÀlee nw~ Deleë ceeveJe-peerJeve keÀer JeemleefJekeÀmeHeÀuelee keÀe HećeeCe GmekeÀer mebkeÀuHe-MeefkeÌle Deewj ceveesyeue nw~

155


ceeokeÀ êJ³e keÌ³ee nw?ö meeceev³eleë ceeokeÀ êJ³eeW kesÀ Iesjs ceW mJeeHekeÀ SJeb mebJesoveecebokeÀ êJ³e ³ee Deew<eefOe Deeles nQ~ Debie´speerceW Fmes [îme' keÀne peelee nw efpemekeÀe keÀesMeiele cegK³e DeLe& Deew<eefOe nw~ Deepe [îme' Meyo keÀe He´³eesie meeceev³eleë mJeeHekeÀ, mebJesoveecebokeÀêJ³e kesÀ DeLe& ceW ner efkeÀ³ee peelee nw~ DecesefjkeÀe ceW ieef"le ``vesMeveue keÀceerMeve Dee@ve ceeefjpegDeevee SC[ [îe Sy³etpe'' ves ceeokeÀ êJ³eDeLeJee `[îe' keÀer HeefjYee<ee Fme He´keÀej oer nwö

"Any substance other than food which, by its chemical nature affects the structure of

functioning of a living organism."

DeLee&led Ssmee keÀesF& Yeer HeoeLe& `[îe' keÀnuee mekeÀlee nw, pees Deenej keÀer meercee ceW ve Deeles ngS Yeer DeHeveer jemee³eefvekeÀ He´ke=ÀeflekesÀ keÀejCe peerJeeW keÀer efJe´À³ee-HeĆeeueer keÀer mebj®evee Hej HeÝeeJe [euelee nw~ Jew%eeefvekeÀ ªHe mes ³en HeefjYee<ee mener nesles ngS Yeer J³eeHekeÀ nwkeÌ³eeWefkeÀ ceeokeÀ êJ³eeW kesÀ DeefleefjkeÌle Ssmes DeveskeÀ HeoeLe& nQ pees Deenej keÀer meercee ceW veneR Deeles nQ leLeeefHe GvekeÀe mesJeve pewefJekeÀ efJe´À³ee-HeĆeeueer keÀer mebj®evee keÀes HeÝeeefJele keÀj mekeÀlee nw~ efHeÀj Yeer GHe³eg&keÌle HeefjYee<ee mes ceeokeÀ êJ³e DeLeJee `[îme' kesÀ mecyevOe ceW keÀF& yeeleWmeeceves Deeleer nQ pees GvekeÀer Hen®eeve ceW mene³ekeÀ nQö(i) ceeokeÀ êJ³e Deenej mes efYevve Jemleg nw~ (ii) Jen jemee³eefvekeÀ He´ke=Àefle jKevesJeeuee HeoeLe& nw~ (iii) GmekeÀe HeÝeeJe peerJeeW keÀer Mejerj-mebj®evee SJeb efJe´À³ee-HeĆeeueer Hej Heæ[lee nw~

He´l³eskeÀ ceeokeÀ êJ³e kesÀ efvecee&Ce keÀer jemee³eefvekeÀ HeéfJe´À³ee efJeefMe<ì nesleer nw~ GmekeÀer HeÝeeJe-#ecelee Yeer Deueie-Deueie nesleer nw~ceeokeÀ êJ³e-mesJeve kesÀ mevoYe& ceW nce efpeve ceeokeÀ êJ³eeW keÀer yeele keÀj jns nQ, GvekeÀer Hen®eeve efvecveefueefKele nQö (i) ³es Jes êJ³e nQpees efJeefMe<ì He´ke=Àefle SJeb HeÝeeJe-#ecelee Jeeues nQ~ (ii) FvekeÀe GHe³eesie ef®eefkeÀlmee kesÀ efueS ve neskeÀj MeerIeéefleMeerIe´ megKe yeesOe osves, DeJemeeonjves, veeRo ueeves SJeb jenle osves kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~ ³es êJ³e mebJesovee cebokeÀ, GÎerHekeÀ Deeefo keÀe Yeer keÀece keÀjles nQ~ kegÀí êJ³eJ³eefkeÌle kesÀ meeceves ceeef³ekeÀ ¢M³e GlHevve keÀj osles nQ efpeveceW KeeskeÀj J³eefkeÌle DeHeves Jele&ceeve ogëKe keÀes Yetue peelee nw~ (iii) ³es êJ³eJ³eefkeÌle keÀes J³emeveer yevee osles nQ~ (iv) ceeokeÀ êJ³e keÀe HeÝeeJe Kelce nesles ner J³eefkeÌle DeJemeeo ieéfmele nes peelee nw~ kegÀí êJ³e SsmesnQ pees Mejerj-mebj®evee lebef$ekeÀe-HeĆeeueer SJeb efJe´À³ee-MeefkeÌle keÀes Hetjer lejn DeHeves Hej efveYe&j yevee uesles nQ~ J³eefkeÌle efyevee GvnW efueS meeceev³eveneR jn mekeÀlee~ ienjer Heeræ[e keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~

ceeokeÀ êJ³e keÀewve-mes nQ?öceeokeÀ êJ³e DeveskeÀ He´keÀej kesÀ nesles nQ~ FvekesÀ cegK³e ®eej Jeie& nQö(i) mJeeHekeÀ DeLeJee mebJesoveece bokeÀ (opiates), (ii) GÎerHekeÀ (stimulants), (iii) MeecekeÀ (depressants), SJe b (iv) efJeYe će GlHeeokeÀ(hallucinogens)~ GHe³eg&keÌle ®eej JeieeX kesÀ ceeokeÀ êJ³eeW keÀes Hegveë oes JeieeX ceW yeeBìe pee mekeÀlee nwö(i) meeceev³e mJeeHekeÀ, MeecekeÀ,GÎerHekeÀ ³ee mebJesovee cebokeÀ êJ³e SJeb (ii) iebYeerj mecem³ee GlHevve keÀjves Jeeues ceeokeÀ êJ³e~

meeceev³e MeecekeÀ, GÎerHekeÀ ceeokeÀ êJ³eeW ceW èfvekeÀesìerve', `kewÀHeÀerve' Deeefo keÀes efue³ee pee mekeÀlee nw~ efmeiejsì kesÀ èfvekeÀesìerve'SJeb keÀeHeÀer kesÀ `kewÀHeÀerve' Yeer neefvekeÀejkeÀ nQ efkeÀvleg FvekeÀe neefvekeÀejkeÀ HeÝeeJe Demeb³eefcele cee$ee ceW oerIe&keÀeue lekeÀ He´³eesie keÀjves Hej Heæ[leenw~ meeceev³e Mejeye ³ee `DeuekeÀesnue' kesÀ meeLe Yeer efkeÀmeer meercee lekeÀ ³ener yeele nw, efkeÀvleg ³en efmeiejsì kesÀ èfvekeÀesìerve' SJeb keÀe@HeÀer meslegueveer³e veneR nw keÌ³eeWefkeÀ FmeceW J³emeveer yevee osves SJeb neefve HenBg®eeves keÀer #ecelee keÀneR DeefOekeÀ nw~ yeej-yeej Mejeye kesÀ He´³eesie mes J³eefkeÌleFme Hej efveYe&j jnves ueielee nw~ DeefOekeÀ cee$ee ceW FmekeÀe Heeve J³eefkeÌle kesÀ nesMe íerve ueslee nw Deewj GmekeÀer ce=l³eg lekeÀ nes mekeÀleer nw~ DeefYeHeé³e³en efkeÀ meeceev³e leewj Hej DeefOekeÀ KelejveekeÀ ve efoKeueeF& osves Jeeuee Hes³e Yeer Demeb³eefcele DeLeJee oerIe&keÀeueerve He´³eesie mes iecYeerj mecem³eekeÀe ªHe OeejCe keÀj mekeÀlee nw~

iecYeerj mecem³ee GlHevve keÀjves Jeeues ceeokeÀ êJ³e Jes nQ, efpevekeÀe DeuHekeÀeueerve He´³eesie Yeer J³emeveer yevee mekeÀlee nw SJeb J³eefkeÌlekeÀes cegmeeryele ceW [eue mekeÀlee nw, pewmes nsjesFve, cesLesef[^ve, keÀeskesÀve, Sue.meer.[er. Deeefo~ efJeefYevve JeieeX kesÀ ceeokeÀ êJ³eeW ceW kegÀí DeefOekeÀneefve HengB®eeves Jeeues nQ kegÀí keÀce~ veer®es Je´ÀceMeë meYeer He´keÀej kesÀ ceeokeÀ êJ³eeW keÀe HeÝeeJe meefnle mebef#eHle efJeJejCe efo³ee pee jne nw~

156


mJeeHekeÀ DeLeJee mebJesovee cebokeÀ êJ³e (opiates)öFme Jeie& kesÀ Devleie&le cegK³eleë Jes ceeokeÀ êJ³e Deeles nQ pees HeesmleskesÀ HeÊes mes yeveeS peeles nQ~ FveceW cegK³e nQöDeHeÀerce, cee@jHeÀerve, nsjesFve, mcewkeÀ SJeb [scesje@ue~ meeceev³e leewj Hej ³es êJ³e oo& keÀce keÀjves,efveêeueglee GlHevve keÀjves, megKeyeesOe osves keÀe keÀece keÀjles nQ~ ³eÐeefHe meYeer mJeeHekeÀ DeLeJee mebJesoveecebokeÀ êJ³e Deeole keÀe efMekeÀej yeveeosles nQ efkeÀvleg FveceW nsjesFve SJeb mcewkeÀ J³emeveer yevee osves keÀer Del³eefOekeÀ #ecelee jKeles nQ~ nsjesFve DeHeÀerce keÀe Del³eefOekeÀ Heefj<ke=Àle SJebmebefMue<ì ªHe nw~ DeHeÀerce mes Henues cee@jHeÀerve yevelee nw SJeb cee@jHeÀerve mes nsjesFve~ FmekeÀes uesves Hej J³eefkeÌle SkeÀ efJeefMe<ì He´keÀej kesÀ megKeyeesOe(Euphoria) keÀer efmLeefle ceW ®euee peelee nw Deewj meeceev³e nesves Hej (efveJe&leve keÀeue ceW) yengle DeefOekeÀ keÀ<ì DevegYeJe keÀjlee nw~ efkeÀmeer-efkeÀmeer keÀes Ye³ebkeÀj Heeræ[e keÀer DevegYetefle nesleer nw~ FmekesÀ yeeo J³eefkeÌle efHeÀj mes Fmes uesvee ®eenlee nw leeefkeÀ GmekeÀer yes®ewveer Deewj Heeræ[e otjnes mekesÀ~ nsjesFve keÀer Deeole kesÀ efMekeÀej ueesieeW keÀer mebK³ee keÀeHeÀer DeefOekeÀ nw~

GÎerHekeÀ ceeokeÀ êJ³e (Stimulants)ö FmekesÀ Devleie&le efmeiejsì kesÀ efvekeÀesìerve, keÀe@HeÀer kesÀ kewÀHeÀerve kesÀ DeefleefjkeÌle,yesvpesef[^ve, [skeÌmesef[^ve, cesLesef[^ve, keÀeskesÀve, ScHesÀìeefceve Deeefo Deeles nQ~ FvekeÀes uesves keÀe HeÝeeJe Fme He´keÀej nw~ (i) LekeÀeJeì keÀer DevegYetefleceW keÀceer, (ii) DeHeveer MeefkeÌle ceW Je=efà keÀe DevegYeJe, (iii) De®íe DevegYeJe keÀjvee SJeb (iv) SkeÀ lejn keÀer leepeieer keÀer DevegYetefle~

GÎerHekeÀ ceeokeÀ êJ³e kesÀvêer³e veeæ[er-mebmLeeve Hej HeÝeeJe [euekeÀj J³eefkeÌle keÀes leepeieer osles nQ efkeÀvleg GmekeÀer YetKe keÀes keÀce keÀjosles nQ~ Fme Jeie& kesÀ ceeokeÀ êJ³eeW ceW cesLesef[^ve, ScHesÀìeefceve SJeb keÀeskesÀve keÀe He´³eesie Ketye efkeÀ³ee peeves ueiee nw~ ScHeÀsìeefceve keÀes Oetce´HeevekesÀ mece³e veekeÀ mes metBIekeÀj ieńCe efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ SkeÀ ªHe keÀes FvpewkeÌMeve kesÀ Üeje efue³ee peelee nw~ ³en kesÀvêer³e veeæ[er-mebmLeeveceW GÎerHeve kesÀ Üeje LekeÀeJeì SJeb DeJemeeo keÀes otj keÀjlee nw~ J³eefkeÌle SkeÀ lejn keÀer ®egmleer keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~ cesLesef[^ve keÀe HeÝeeJeScHesÀìeefceve keÀer lejn ner nw~ ³es oesveeW ner Deeole keÀe efMekeÀej yeveeles nw SJeb KelejveekeÀ nQ~ Fme Jeie& keÀe keÀeskesÀve Yeer yengle KelejveekeÀceeokeÀ êJ³e nw FmekeÀer Deeole ueie peeves Hej J³eefkeÌle kesÀ Mejerj Deewj ceefmle<keÀ ceW efJeke=Àefle GlHevve nes peeleer nw Deewj Jen FmekeÀes yeej-yeej uesves kesÀ efueS yes®ewveer DevegYeJe keÀjves ueielee nw~

MeecekeÀ ceeokeÀ êJ³e (Depressants) Fme Jeie& ceW efHeÀveesyeejefyeìeue, efmekeÀesveeue, vescy³egìeue Deewj Sefceìeue Deeefoyeejefye®³egjsìdme (Barbiturates) Deeles nQ~ ³es meeceev³e efme[sefìdJeme (sedatives) keÀe keÀece keÀjles nQ~ FvekeÀes uesves mes veeæ[er-mebmLeeveHej MeecekeÀ HeÝeeJe Heæ[lee nw, efveêeueglee keÀer Je=efà nesleer nw, efJeÞeebefle DeLeJee jenle keÀer DevegYetefle efceueleer nw~ FvekeÀe HeÝeeJe efkeÀmeer meerceelekeÀ Mejeye kesÀ veMes mes efceuelee nw~ FveceW J³emeveer yevee osves keÀer #ecelee efJeÐeceeve nw~

efJeYeće GlHeeokeÀ (Hallucinogens) Fme Jeie& ceW Sue.Sme.[er. ceeefjpegDeevee, nMeerMe, cesmkeÀeefueve Deeefo Deeles nQ~ ³esceeokeÀ êJ³e Demeeceev³e SJeb mJe®íbo ®ee#eg<e ¢M³eeJeueer (Visual imagery) GlHevve keÀjles nQ~ J³eefkeÌle SkeÀ He´keÀej kesÀ efJeYeće ceWHeÀBme peelee nw~ GmekesÀ meeceves cee³eeJeer DeLeJee SsvêpeeefuekeÀ ¢M³e He´mlegle nesves ueieles nQ~ ³eÐeefHe He´l³eskeÀ efJeYeće GlHeeokeÀ êJ³e keÀe SkeÀner pewmee HeÝeeJe veneR nesleeöJ³eefkeÌle, cee$ee, SJeb êJ³e-Yeso mes GmekesÀ HeÝeeJe ceW Devlej Dee peelee nw leLeeefHe ³es meYeer YećeHetCe& ¢M³eeJeueerGlHevve keÀj J³eefkeÌle keÀes SkeÀ efJeMes<e He´keÀej keÀe DevegYeJe osles nQ~ FvekesÀ mesJevekeÀlee& Heé³eë SkeÀ veJeerve DevegYeJe kesÀ efueS GlmegkeÀ nesles nQ~Jele&ceeve efmLeefle mes SkeÀoce veJeerve efmLeefle ceW HengB®e peevee SkeÀ ve³ee jesceeb®ekeÀejer DevegYeJe yeve peelee nw~ Fve êJ³eeW keÀe mesJeve Deleerle mcejCemes pegæ[ peelee nw~ keÀYeer-keÀYeer J³eefkeÌle Deleerle keÀer ogëKeo DevegYetefle³eeW keÀes ³eeokeÀj Gmes keÀnves ³ee jesves ueielee nw, keÀYeer nBmeves ueieleenw~ Fme DevegYeJe mes iegpejves kesÀ yeeo keÀgí ueesieeW keÀes jenle keÀer DevegYetefle efceueleer nw~ ³es Del³evle neefvekeÀejkeÀ ceeokeÀ êJ³e nQ~ FvekesÀoerIe&keÀeueerve He´³eesie mes leefv$ekeÀe SJeb ceefmle<keÀer³e keÀesefMekeÀe mecyevOeer #eefle nesves ueieleer nw~ cesmkeÀesefueve, Sue.Sme.[er. ceeefjpegDeevee SJebnMeerMe Fmeer lejn kesÀ KelejveekeÀ ceeokeÀ êJ³e nQ~ FveceW ceeefjpegDeevee SJeb nMeerMe keÀe He´³eesie DeefOekeÀ efkeÀ³ee pee jne nw~ ceeefjpegDeeveeYećeHetCe& ¢M³e GlHevve keÀj megKeyeesOe (Euphoria) keÀer efmLeefle ceW ues peelee nw SJeb He´³eesiekeÀlee& YetKe keÀer Je=efà keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~nMeerMe keÀce jenle HengB®eeves Jeeuee efkeÀvleg YećeHetCe& ¢M³e GlHevve keÀjves Jeeuee ceeokeÀ êJ³e nw~

157


ueesie ceeokeÀ êJ³e keÀe mesJeve keÌ³eeW keÀjles nQ?öGHe³eg&keÌle efJeJejCe mes mHe<ì nw efkeÀ ceeokeÀ êJ³e keÀer He´ke=Àefle Deueie-Deueienw~ FmekesÀ ®ebiegue ceW HeÀBmeves kesÀ DeveskeÀ keÀejCe nes mekeÀles nQ~ kegÀí keÀejCe Fme He´keÀej nQöefvejvlej ogëKeevegYetefle, DeJemeeo keÀer efmLeefle, YeeweflekeÀpeerJeve ceW HejsMeeefve³eeB, peerJeve mecem³eeSB SJeb efvejeMee, peerJeve ceW He´sce keÀe DeYeeJe, yesjespeieejer, nerveYeeJevee, kegÀC"e, leveeJe Deeefo~ kegÀíueesie kesÀJeue efpe%eemee, mvee³egogye&uelee, efce$eeW kesÀ oyeeJe Deeefo keÀs keÀejCe Yeer FmekeÀer Deesj yeæ{les nQ~ ceeokeÀ êJ³e keÀer Deesj DeekeÀef<e&le nesvesJeeueeW keÀer keÀF& meeceev³e efJeMes<eleeSB nQ, ³eLeeöoerIe&keÀeueerve efveef<Je´À³elee, mecem³ee mes ueæ[ves keÀer MeefkeÌle keÀe DeYeeJe, yes®ewveer, Demevlees<e leLeeMeerIeéefleMeerIe´ leveeJe mes cegefkeÌle ³ee jenle keÀer F®íe~ ieuele {bie mes Heeueve-Hees<eCe, ieuele ueesieeW keÀer mebieefle Deeefo Yeer efkeÀmeer meercee lekeÀmen³eesieer keÀejCe yeveles nQ~

mecem³ee keÀer Ye³eeJenleeö ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer mecem³ee iebYeerj nw~ ³en Je´ÀceMeë yeæ{leer pee jner nw~ meYeer He´keÀej kesÀ ceeokeÀêJ³eeW keÀe He´³eesie efíHes leewj Hej ®eueves ueiee nw~ nsjesFve, cee@jHeÀerve Deeefo mJeeHekeÀ; cesLesef[^ve, ScHesÀìeefceve, keÀeskesÀve Deeefo GÎerHekeÀ;Sue.Sme.[er., ceeefjpegDeevee, nMeerMe Deeefo efJeYeće GlHeeokeÀ ceeokeÀ êJ³eeW keÀe He´³eesie lespeer mes yeæ{ jne nw~ FvekeÀer uele ueie peeves HejDeveskeÀ He´keÀej keÀer neefve³eeB nes jner nQ~ pees ueesie FvekesÀ J³emeveer nes peeles nQ GvnW Deemeeveer mes Hen®eevee pee mekeÀlee nw~ GvekesÀ kegÀí ue#eCeFme He´keÀej nwQö

(i) MeejerefjkeÀ ue#eCeö MeejerefjkeÀ mJeemL³e ceW Je´ÀceMeë efiejeJeì, ®esnjs keÀe cegjPee peevee, DeeBKe keÀer Hegleefue³eeW keÀe íesìe nesvee, neLekeÀer Debiegefue³eeW keÀe peuee nesvee, yeej-yeej FbpewkeÌMeve uesves keÀe efveMeeve, efkeÀ[veer, ueerJej, Hesì Deewj DeeBleeW keÀe Kejeye nes peevee, oo&DevegYeJe keÀjvee, Mejerj keÀeBHevee Deeefo~

(ii) ceeveefmekeÀ ue#eCeö ef®eæ[ef®eæ[eHeve, DeJemeeo, ueesieeW mes cegBgn efíHeevee, nervelee keÀer YeeJevee, kegbÀ"e SJeb efvejeMee keÀe DevegYeJe, mecyevOeeWceW efKeb®eeJe, leveeJe DevegYeJe keÀjvee, [îme kesÀ efueS leerJe´ yes®ewveer Deeefo~

(iii) ®eeefjef$ekeÀ ue#eCeö Pet" yeesueves ueievee, ®eesjer keÀjvee, [îme keÀer HeéefHle kesÀ efueS kegÀí Yeer keÀjves Hej Gleeª nes peeveeöceej-Heerì, nl³ee lekeÀ Glej Deevee, DeHeveer efJeMJemeveer³elee Kees yew"vee~ Je´ÀceMeë ®eeefjef$ekeÀ Heleve keÀer meYeer meerceeDeeW keÀes Heej keÀjvee~

(iv) Dev³e ue#eCeö J³eJenej ceW Deefve³eefcelelee, efkeÀmeer Yeer keÀece kesÀ efueS mece³e keÀer Heeyevoer ve jKe Heevee, osj mes Iej ueewìvee ³eeve ueewìvee, efmeiejsì keÀer Hevveer, ceeef®eme Deeefo keÀe GmekesÀ Heeme efceuevee, yeeLeªce ³ee SkeÀeble ceW osj lekeÀ jnvee, efove®e³ee& ceWDeHe´l³eeefMele HeefjJele&ve, Ke®e& ceW yeæ{eslejer keÀer efMekeÀe³ele, Iej keÀer ®eerpeeW keÀe iee³eye nesves ueievee Deeefo~

uele yeæ{ peeves Hej ceeokeÀ êJ³e uesvee J³eefkeÌle kesÀ DeefmlelJe keÀer DeefveJee³e&lee-meer yeve peeleer nw~ leye SkeÀ cesOeeJeer íe$e keÀe menmeemeyemes keÀcepeesj nes peevee, SkeÀ kegÀMeue keÀce&®eejer keÀe meJee&efOekeÀ DekegÀMeue yeve peevee, SkeÀ mJemLe J³eefkeÌle keÀe SkeÀoce efve{eue nes peeveeefoKeueeF& osves ueielee nw~ FmekeÀer Deeole Oeveer keÀes efveOe&ve yevee osleer nw, ®eefj$eJeeve kesÀ ®eefj$e keÀer meejer De®íeF³eeB íerve uesleer nw~ HeefjJeej-megKe-Meeefvle keÀe DeeÞe³e ve jnkeÀj keÀuen SJeb Jesovee keÀe Deeieej yeve peelee nw~ J³eefkeÌle Je´ÀceMeë meye-kegÀí Keeslee ngDee ce=l³eg-cegKe ceWHengB®e peelee nw~

meceeOeeve kesÀ GHee³eö mecem³ee keÀer Ye³eeJenlee keÀes osKekeÀj ³en He´Mve G"vee mJeeYeeefJekeÀ nw efkeÀ ceeokeÀ êJ³e-mesJeve mes kewÀmesye®ee pee³eöJew³eefkeÌlekeÀ SJeb meeceeefpekeÀ mlej Hej Fme mecem³ee mes kewÀmes ueæ[e pee³e~ efkeÀmeer Yeer mecem³ee mes ueæ[ves kesÀ efueS meyemes HenueekeÀle&J³e nw mecem³ee kesÀ Heéfle peeieªkeÀlee~ Henues nceejs efueS ³en peevevee DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ mecem³ee keÀe cetue keÀejCe keÌ³ee nw, ³en keÌ³eeWyeæ{ jner nw, FmekeÀes yeæ{eves Jeeues leÊJe keÀewve mes nQ~ efkeÀmeer jesie keÀer ef®eefkeÀlmee kesÀ efueS Henues GmekeÀe efveoeve (Diagnosis) efkeÀ³eepeevee DeeJeM³ekeÀ nw, kesÀJeue ue#eCeeW keÀe GHe®eej keÀjvee veneR~ ue#eCeeW kesÀ GHe®eej mes leelkeÀeefuekeÀ jenle efceue mekeÀleer nw, mLee³eer veneR~Henues lees nceW ³en Hen®eeveves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw efkeÀ ceeokeÀ êJ³e-mesJeve mJe³eb ceW SkeÀ jesie nw ³ee jesie keÀe ue#eCe~

158


ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀes kesÀJeue SkeÀ meeceeefpekeÀ efJeke=Àefle ³ee jesie ceevevee Gef®ele veneR nw keÌ³eeWefkeÀ efpeme lejn keÀer meeceeefpekeÀ J³eJemLeeceW nce jn jns nQ Jen yegjer lejn efJe<ecelee mes ie´mle nw~ meceepe ceW meyekeÀes meceeve ªHe mes megKe-megefJeOee, mJelev$elee, efMe#ee, mJeemL³e DeeefokeÀe DeefOekeÀej HeéHle veneR nw~ HeefjCeeceleë meJe&$e Demevlees<e ner Demevlees<e nw~ meeceev³e ueesieeW kesÀ efueS pewefJekeÀ mlej Hej peerJeve yevee³es jKeveeYeer Del³evle keÀef"ve nes ie³ee nw~ efvecve SJeb ceO³eJeie& DeHeves DeefmlelJe keÀer j#ee kesÀ efueS efpelevee leveeJe ie´mle Deepe nw Glevee keÀoeef®elener Henues keÀYeer ngDee nes~ HetBpeerHeefle-Jeie& keÀs ueesie Yeer Dev³ee³eHetJe&keÀ DeefOekeÀeefOekeÀ HetBpeer kesÀ meb®e³e ceW ueies nesves kesÀ keÀejCe keÀF& ieuele keÀeceeWceW HeÀBmeles nQ Deewj leveeJe keÀe efMekeÀej nesles nQ~ SkeÀ lejn mes, ³en meceepeJ³eeHeer Demegj#ee, Demevlees<e Deewj leveeJe ner J³eefkeÌle keÀes ceeokeÀêJ³e-mesJeve keÀer Deesj ues peelee nw~ peye lekeÀ meeceeefpekeÀ J³eJemLee Deewj cetu³e ¢ef<ì ceW DevegketÀue HeefjJele&ve veneR neslee Fme jesie keÀe THejerGHe®eej keÀejiej veneR efmeà nesiee~ mHe<ì nw efkeÀ ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer He´Je=efÊe Ye³ebkeÀj meeceeefpekeÀ jesie keÀe SkeÀ ue#eCe nw, DeHeves DeeHeceW jesie veneR~ jesie keÀe GHe®eej ve keÀj kesÀJeue ue#eCe keÀe ner GHe®eej keÀjW lees jesie peæ[ mes veneR efceìlee, efHeÀj-efHeÀj GYej Deelee nw~ ³eneryeele Fme mecem³ee Hej Yeer ueeiet nesleer nw~ meeceeefpekeÀ J³eJemLee yeoueves keÀer efpeccesoejer Hetjs meceepe keÀer nw~ ³en SkeÀ J³eefkeÌle keÀe keÀece veneR~FmekesÀ efueS meeceeefpekeÀ Je´Àebefle keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~

ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀer He´Je=efÊe efpeme lejn HewÀue jner nw, GmekeÀer leguevee SkeÀ ceneceejer kesÀ HewÀueves mes keÀer pee mekeÀleer nw~ efpemelejn efkeÀmeer Yeer ceneceejer keÀes HewÀueeves Jeeues peerJeeCeg nesles nQ Gmeer lejn FmekeÀes HewÀueeves Jeeues leÊJe Yeer meceepe ceW efJeÐeceeve nQ~ pees ueesieFmes kesÀJeue jesie ceeveles nQ, Jes Gve leÊJeeW keÀes ner FmekesÀ efueS efpeccesoej "njeles nQ~ Ssmes leÊJe nQöceeokeÀ êJ³eeW kesÀ efvecee&Ce SJeb GvekeÀerefye´keÀer Üeje MeerIeéefleMeerIe´ Oeveer yeveves keÀer DeekeÀeb#ee jKeves Jeeues J³eefkeÌle DeLeJee J³eefkeÌle³eeW keÀe mebieef"le oue leLee GmekesÀ men³eesieer~ ³enoue Devleje&<ìêr³e mlej Hej mebieef"le neskeÀj keÀe³e& keÀj jne nw Deewj FmekesÀ men³eesieer kesÀ ªHe ceW DeveskeÀ Ye´<ì keÀce&®eejer, osMe-êesner, HegefuemeDeeefo Meeefceue nQ~ ³es ueesie ceeokeÀ êJ³e keÀer efJelejCe-J³eJemLee keÀes Devleje&<ìêr³e mlej Hej meg®eeª ªHe mes ®eueeles nQ Deewj jesie keÀes HewÀueevesceW HetCe&leë meefJe´À³e nw~ ³eefo ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀes jeskeÀvee nw lees Fme J³eJemLee keÀes peæ[ mes efceìe osvee nesiee~

ceeokeÀ êJ³e mesJeve keÀer He´Je=efÊe keÀes yeæ{ves mes ye®eeves kesÀ efueS peeieªkeÀlee keÀe DeHevee cenÊJe nw~ pees ueesie ceeokeÀ êJ³e-mesJeveveneR keÀj jns nQ Gve lekeÀ ³en yeele HengB®eeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw efkeÀ FmekesÀ mesJeve mes keÌ³ee mecem³eeSB GlHevve neWieer SJeb ³en efkeÀleveeKelejveekeÀ nw~ ³en peevekeÀejer DeveskeÀ ªHeeW ceW oer pee mekeÀleer nwöJ³eefkeÌleiele mecHeke&À Üeje Iej-Iej peekeÀj, DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve,Je=Êeef®e$e, efHeÀuce, He$e-Heef$ekeÀeDeeW, DeKeyeej SJeb íHes ngS Hej®eeW Üeje, keÀuee ceeO³eceeWöveeìkeÀ, keÀefJelee-Hee", iees<"er Deeefo keÀs Üeje~peeieªkeÀlee ueeves keÀe keÀece SkeÀ J³eefkeÌle Yeer keÀj mekeÀlee nw Deewj mejkeÀejer leLee iewjmejkeÀejer mebmLeeSB Yeer keÀj mekeÀleer nQ~ Fme #es$e ceW mJe³ebmesJeermebmLeeDeeW keÀer mejenveer³e YetefcekeÀe nes mekeÀleer nw~

pees ueesie ceeokeÀ êJ³e-mesJeve keÀe efMekeÀej yeve ®egkesÀ nQ SJeb efJeefYevve mlejeW mes iegpej jns nQ GvekesÀ efueS Yeer efJeefYevve mlejeW HejkeÀe³e& keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ ³eefo J³eefkeÌle ves DeYeer-DeYeer ceeokeÀ êJ³e uesvee DeejcYe efkeÀ³ee nw lees keÀoeef®ele mener HejeceMe& DeLeJeeefJe®eej efJeefvece³e ner He³ee&Hle nes Hej ³eefo J³eefkeÌle J³emeveer nes ®egkeÀe nw lees GmekesÀ Heéfle Hetjer menevegYetefle jKeles ngS GmekeÀer ef®eefkeÀlmee DeeJeM³ekeÀnw~ Fme mece³e efouueer ceW ueieYeie oes ope&ve mejkeÀejer-iewjmejkeÀejer mebmLeeSB efJeÐeceeve nQ pees Ssmes ueesieeW kesÀ GHe®eej ceW ceoo keÀjleer nw~ FmekeÀermet®evee efouueer He´Meemeve kesÀ meceepe keÀu³eeCe efveosMeeue³e' mes HeéHle keÀer pee mekeÀleer nw~ Fme lejn keÀer mebmLeeSB Dev³e ceneveiejeW SJeb GHeveiejeWceW Yeer efJeÐeceeve nQ~ HeÝeeefJele ueesieeW kesÀ GHe®eej kesÀ efueS meyemes DeeJeM³ekeÀ ³en nw efkeÀ GvnW Hetje efJeMJeeme efo³ee pee³e, Hetjer menevegYeteflemes GvekeÀer mecem³eeDeeW keÀes mecePeves keÀer ®es<ìe keÀer pee³e leLee GvnW meeceeefpekeÀ megj#ee Heóeve keÀer pee³e~ FmekeÀer jeskeÀLeece kesÀ efueS J³eeHekeÀmeeceeefpekeÀ peeieªkeÀlee kesÀ meeLe mebieef"le neskeÀj, keÀe³e& keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ peuo-mes-peuo Fme keÀe³e& keÀes SkeÀ Deevoesueve keÀe ªHeosvee nesiee leeefkeÀ Fme mecem³ee keÀe yeæ{vee DeefJeuecye jeskeÀe pee mekesÀ~

159


9. DeeOegefvekeÀ veejer

-[e@. cebpeguee ceesnve

ªHejsKeeö1. Hegjeleve meeceeefpekeÀ J³eJemLee ceW veejer keÀe cenÊJeHetCe& mLeeve

2. HeJe&leer³e meceepe ceW veejer keÀer GHes#ee

3. DeeOegefvekeÀ keÀeueerve veejer-Heíeefle kesÀ HeLe Hej

4. DeeOegefvekeÀ keÀeueerve veejer-HeeM®eel³e mebmke=Àefle mes HeÝeeefJele, HewÀMeveHejmle, HeefjJeej mes yesKeyej

5. DeeOegefvekeÀ veejer keÀer efJeJeMeleeöIej Deewj veewkeÀjer keÀe ognje GÊejoeef³elJe

6. DeeOegefvekeÀ Iejsuet ceefnueeSBömJeHve-Yebie, meeceeefpekeÀ HejcHejeDeeW Deewj kegÀjerefle³eeW kesÀ keÀejCe nerve YeeJevee mes ie´mle~

7. GHemebnejöveejer keÀer Gvveefle meeceeefpekeÀ ®eslevee mes ner mebYeJe~

nceejs meceepe keÀer j®evee keÀe cetueeOeej vej Deewj veejer nQ~ oesveeW kesÀ HeejmHeefjkeÀ men³eesie Deewj meen®e³e& mes ner HeefjJeej SJeb meceepeHeefjHeg<ì neslee nw~ Hejvleg SkeÀ yeele yeej-yeej ceve ceW keÀeQOeleer nw-Jen ³en efkeÀ He´Mve meoe veejer kesÀ mecyevOe cebs ner keÌ³eeW G"lee nw? DeeOegefvekeÀHeg©<e kesÀ veece Hej Ssmee keÀesF& He´Mve keÌ³eeW veneR G"lee? GÊej SkeÀoce mHe<ì nw~ ³eÐeefHe meceepe keÀer ieefle m$eer-Heg©<eöoesveeW keÀer ieefle HejDeeOeeefjle nw leLeeefHe npeejeW Je<eeX mes nceeje meceepe Heg©<e-HeÓeeve jne nw~ keÀne peelee nw efkeÀ meY³elee kesÀ HeéjcYe ceW ueieYeie meYeer meceepeceele=meÊeelcekeÀ Les DeLee&led GveceW efm$e³eeW keÀer efmLeefle cenÊJeHetCe& nesleer Leer~ Hejvleg Oeerjs-Oeerjs m$eer Deewj Heg©<e oesveeW kesÀ ceO³e keÀe³eeX keÀe efJeYeepeveneslee ie³ee~ HeefjJeej kesÀ YejCe-Hees<eCe keÀe GÊejoeef³elJe Heg©<e ves meBYeeuee Deewj Jen Iej mes yeenj kesÀ meYeer keÀe³e& keÀjves ueiee~ m$eer, HeefleDeewj ye®®eeW keÀer mesJee Deewj GvekesÀ ueeueve-Heeueve kesÀ efueS Iej mes mecyeefvOele meYeer keÀe³e& keÀjves ueieer~ HeÀueleë oesveeW kesÀ keÀe³e&#es$e ceW YeerDevlej Dee ie³ee~ yeenj keÀe keÀece keÀjves mes Heg©<e keÀe keÀe³e&-#es$e efJemle=le nes ie³ee Deewj m$eer Iej keÀer meerceeDeeW ceW Deeyeà nesleer ie³eer~ Ssmeenesves Hej Yeer Gme mece³e keÀer veejer mebYeJeleë efkeÀmeer He´keÀej keÀer nerve-YeeJevee mes ie´mle veneR Leer~ DeHeveer meerceeDeeW keÀes Gmeves Dev³e meeOeveeWmes yeæ{eves keÀe He´³elve efkeÀ³ee~ Gme mece³e keÀer m$eer JesoeW-Meem$eeW keÀe DeO³e³eve keÀjleer Leer~ ceb[ve efceÞe keÀer Helveer ves MebkeÀje®ee³e& keÀes Meem$eeLe&ceW Hejeefpele efkeÀ³ee Lee~ ieeieea, cew$es³eer Deeefo efJeogef<e³eeW kesÀ veece Fme leL³e kesÀ HećeeCe-mJeªHe He´mlegle efkeÀ³es pee mekeÀles nQ~ Fme He´keÀej keÀermeerceeDeeW ceW jnles ngS Yeer GmekesÀ J³eefkeÌlelJe kesÀ mJelev$e efJekeÀeme ceW keÀneR keÀesF& yeeOee veneR Leer~ SkeÀ Deesj Jen Iej kesÀ keÀece-keÀepe, ye®®eeWkesÀ Heeueve-Hees<eCe Deewj Iej keÀer DeevleefjkeÀ J³eJemLee kesÀ efueS He´³elveMeerue Leer, otmejer Deesj Jen Heefle kesÀ keÀe³e& ceW Yeer meneef³ekeÀe nesleer Leer~jepeojyeoej ceW jepee kesÀ meeLe-meeLe GmekeÀer Heìdì ceefn<eer Yeer efmebnemeveeªæ{ nesleer Leer~ Jen Gmes jepe-keÀepe ceW mene³elee osleer Leer, jCeYetefceceW meeLe peekeÀj GmekeÀe meenme Deewj ceveesyeue yeveeS jKeleer Leer Deewj DeeJeM³ekeÀlee Heæ[ves Hej Mem$e Yeer G"eves keÀer efnccele jKeleer Leer~

keÀeueevlej ceW MevewëMevewë meceepe ceW veejer keÀe cenÊJe keÀce nesves ueiee~ DeeefLe&keÀ Hejlev$elee ves Gmes Heg©<e keÀer oemeer yevee efo³ee~Jen Iej keÀer ®eejoerJeejer ceW kewÀo nes ieF&~ efpeme osMe ceW ³en ceevee peelee Lee efkeÀ `³e$e vee³e&mleg Hetp³evles jcevles le$e osJelee', Gmeer osMeceW veejer keÀes {esue, ieBJeej, Metê Deewj HeMeg' keÀer ÞesCeer ceW jKe efo³ee ie³ee~ FmekeÀe keÀejCe lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ, jepeveweflekeÀ HeefjefmLeefle³eeBYeues ner jner neW Hejvleg Fme mecyevOe ceW oes cele veneR efkeÀ Yeejleer³e meceepe ceW efm$e³eeW keÀer oMee efvejvlej Mees®eveer³e nesleer pee jner Leer~ veejerYeesi³ee lees meoe mes jner nw uesefkeÀve Oeerjs-Oeerjs GmekeÀe keÀece kesÀJeue Yeespeveeefo yeveevee, Iej keÀer J³eJemLee keÀjvee, Heg$eeslHevve keÀjkesÀ GmekeÀe

160


Heeueve keÀjvee, Heefle keÀer mesJee ceW meowJe He´mlegle jnvee Deewj GmekeÀer Jeemevee-Hetefle& keÀjvee cee$e jn ie³ee~ DeO³e³eve keÀe DeefOekeÀej Gmemes íerveefue³ee ie³ee efpememes GmekeÀer ceeveefmekeÀ #eceleeDeeW keÀe efJekeÀeme Yeer DeJe©à nes ie³ee~ ieefCekeÀeSB Deewj keÀgueJeOegSB Henues Yeer nesleer LeeR, HejvlegJes meceepe keÀer J³eJemLee keÀe Debie LeeR, Deewj meceepe ceW GvnW cenÊJeHetCe& mLeeve Yeer HeéHle Lee, uesefkeÀve yeeo ceW GvekeÀe Je´À³e-efJeJe´À³e nesves ueieeceevees Jes keÀesF& cetkeÀ HeMeg neW DeLeJee keÀesF& Yeer efvepeer&Je Jemleg~ Debie´speeW kesÀ Deeieceve kesÀ meeLe-meeLe HeeM®eel³e efMe#ee-oer#ee ves Yeer Yeejle ceWHe´JesMe efkeÀ³ee~ efJeosMeer jceefCe³eeW keÀe mJeívo peerJeve lelkeÀeueerve Yeejleer³e veeefj³eeW kesÀ efueS DeekeÀ<e&Ce Deewj F&<³ee& keÀe efJe<e³e yeveves ueiee~jepee jececeesnveje³e Deeefo meceepe-megOeejkeÀeW ves veeefj³eeW keÀer efmLeefle megOeejves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee~ Dee³e&meceepe keÀer mLeeHevee kesÀ meeLe-meeLe keÀv³eeHee"MeeueeSB Kegueves ueieeR~ m$eer, efMe#ee keÀer Deesj GvcegKe ngF& Deewj efJekeÀeme kesÀ ve³es DeJemej GmekesÀ meeceves Deeles ieS~

DeeOegefvekeÀ keÀeue ceW veejer meeceeefpekeÀ J³eJemLee ceW cenÊJeHetCe& mLeeve jKeleer nw~ Heg©<eeW keÀer YeeBefle ner Jen G®®e efMe#ee ieńCe keÀjleernw, meYeer He´keÀej keÀer ì^sefvebie uesleer nw Deewj Iej keÀer meerceeDeeW mes yeenj efvekeÀuekeÀj mketÀue-keÀe@uespeeW, keÀe³ee&ue³eeW, DemHeleeueeW Deeefo ceW DeHeveerkeÀe³e&#eceleevegmeej mLeeve HeéHle keÀjleer nw~ jepeveerefle, Jew%eeefvekeÀ mebmLeeve, HeJe&leejesnCe, Je´Àeræ[e-peiele, Hegefueme, mesvee Deeefo keÀesF& Yeer #es$e SsmeeveneR peneB veejer keÀe He´JesMe ve neslee nes~ efMe#ee-HeéefHle Deewj veewkeÀjer mes Deewj keÀesF& ueeYe, nes ³ee ve ngDee nes, SkeÀ ueeYe ³en DeJeM³engDee nw efkeÀ Jen Heg©<e keÀer efvejbkegÀMelee mes cegefkeÌle HeéHle keÀjves ueieer nw~ DeeefLe&keÀ mJeeJeuebyeve ves GmekesÀ DeelceefJeMJeeme ceW Je=efà keÀer nw DeewjJen efkeÀmeer Yeer mecem³ee mes petPeves keÀess lelHej nw~ efpeve ueesieeW keÀes m$eer keÀer keÀe³e&#ecelee ceW DeefJeMJeeme Lee, Jes Yeer Deye GmekeÀer ³eesi³elee kesÀkeÀe³eue nesves ueies nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ veewkeÀjer-HesMee Heg©<eeW Deewj efm$e³eeW kesÀ JesleveceeveeW ceW keÀneR keÀesF& Devlej veneR efoKeeF& oslee~ yeefukeÀkegÀí J³eJemee³eeW ceW lees efm$e³eeB efpeleveer kegÀMeuelee mes keÀe³e& keÀj mekeÀleer nQ, Gleveer kegÀMeuelee mes Heg©<e Gme keÀece keÀes veneR keÀj Heeles~ DemHeleeueeWceW jesefie³eeW keÀer mesJee kesÀ efueS ceefnuee vemeeX keÀer ner efve³egefkeÌle³eeB nesleer nQ~ efMeMeg efJeÐeeue³eeW ceW Heé³eë efMe#ekeÀeSB ner nesleer nQ~ Hegefueme ceWceefnuee-Hegefueme SkeÀ cenÊJeHetCe& efJeYeeie neslee nw~ ceefnuee-jesieeW keÀe efveoeve Deewj GHe®eej ceefnuee [e@keÌìj ner DeefOekeÀ kegÀMeuelee mes keÀjmekeÀleer nQ~ FmeceW keÀesF& mevosn veneR efkeÀ Deepe veejer keÀer efmLeefle iele Meleeyoer keÀer veeefj³eeW keÀer DeHes#ee Gvvele ngF& nw~

uesefkeÀve ³en efmLeefle keÀe SkeÀ He#e nw pees osKeves ceW yengle mJeefCe&ce ueielee nw~ DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e veejer Deepe DeefOekeÀ Deelce-efJeMJeemeer, DeefOekeÀ mJelev$e Deewj meenmeer efoKeeF& osleer nwö³en "erkeÀ nw uesefkeÀve JeemleefJekeÀlee ³en nw efkeÀ Jen efoiYeéfcele nes ieF& nw~ mvesnce³eer,o³eece³eer, ceceleeueg veejer Deepe uegHle nesleer pee jner nw, Deewj ceeveJelee kesÀ Fve meYeer iegCeeW keÀe mLeeve ues jner nw SkeÀ He´keÀej keÀer ³eebef$ekeÀleeªKeeHeve, DeefOekeÀeefOekeÀ YeeweflekeÀ megKe-megefJeOeeDeeW ceW peerves keÀer nJeme Deewj DeeOegefvekeÀlee kesÀ veece Hej DeefOekeÀ-mes-DeefOekeÀ HeóMe&ve keÀjves keÀerHe´Je=efÊe~ G®®e efMe#ee HeéHle keÀjves kesÀ GHejevle nj ueæ[keÀer keÀe mJeHve veewkeÀjer keÀjves keÀe neslee nw~ Jen efJeJeen keÀjleer nw Hejvleg HeeefjJeeefjkeÀce³ee&oeSB GmekesÀ efueS cenÊJenerve nesleer pee jner nQ~ DeeOegefvekeÀ veejer ye®®eeW keÀer efMe#ee-oer#ee kesÀ efueS mewkeÀæ[eW-npeejeW ©He³es J³e³e keÀjveskesÀ efueS lew³eej nw, Hejvleg Dee³eeDeeW Deewj veewkeÀjeW kesÀ menejs yeæ[s nes jns ye®®eeW kesÀ efueS GmekesÀ Heeme mece³e keÀe DeYeeJe nw~ cecceer-[w[er,keÌueyeeW, Heeefì&³eeW Deewj nesìueeW keÀer mebmke=Àefle keÀe efJekeÀeme lespeer mes nes jne nw Hejvleg ceelee-efHelee kesÀ Gef®ele mebj#eCe keÀe DeYeeJe DeeieeceerHeeræ{er keÀes kegÀb"eie´mle yevee oslee nw HeóMe&ve keÀer Fme He´Je=efÊe ves veejer keÀes menpe ceeveJeer³e iegCeeW mes Jebef®ele keÀj efo³ee nw, FmeerefueS ye®®eeWkesÀ ueeæ[-ogueej ceW He´Je=Êe ceceleeueg neGme JeeFHeÀ' GmekesÀ efueS ³ee lees menevegYetefle keÀer Hee$e nw, ³ee cegBn-efye®ekeÀeves keÀer~ uesefkeÀve ³en efmLeefleGve efm$e³eeW keÀer nw pees ³ee lees HewÀMeve kesÀ efueS Iej mes yeenj efvekeÀueleer nQ, ³ee DeHeves meepe Íeb=ieej Deewj efJeueeefmelee keÀer DeeJeM³ekeÀleeSBHetCe& keÀjves kesÀ efueS~ J³eefkeÌlelJe keÀe efJekeÀeme DeLeJee DeeefLe&keÀ HejeJeuebyeve ³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee pewmeer keÀesF& ®eerpe GmekesÀ peerJeve ceW veneR nw~

efmekeÌkesÀ keÀe SkeÀ Henuet Deesj Yeer nw~ Yeejle ceW DeefOekeÀebMe veewkeÀjer-HesMee ceefnueeSB Jes nQ pees HeeefjJeeefjkeÀ mecem³eeDeeW kesÀ meceeOeevekesÀ efueS Iej mes yeenj efvekeÀueleer nQ~ ceneveiejer³e meY³elee keÀer DeeHeeOeeHeer ceW peerJeve-mlej Gvvele keÀjves, ye®®eeW keÀer efMe#ee Deewj GvekesÀ GvveleYeefJe<³e keÀer ef®evlee GvnW Iej mes yeenj efvekeÀueves Hej efJeJeMe keÀj osleer nw~ Fme He´keÀej keÀer efm$e³eeW keÀes SkeÀ meeLe oes cees®eeX keÀe meecevee keÀjvee

161


Heæ[lee nw~ meefo³eeW mes ®eueer Dee jner ³en HejcHeje efkeÀ Iej keÀer mecHetCe& J³eJemLee keÀjvee m$eer keÀe keÀece nwöGmekesÀ ceefmle<keÀ Hej SkeÀ yeesPe-mee yevee³es jKeleer nw~ efpeme keÀe³e& kesÀ efueS Jen Jesleve uesleer nw Gme keÀe³e& keÀes Dev³e menkeÀefce&³eeW kesÀ meceeve kegÀMeueleeHetJe&keÀ keÀjvee Yeer GmekeÀeoeef³elJe nw, Deleë ognjer ®ekeÌkeÀer ceW efHemevee GmekeÀer efve³eefle yeve ie³ee nw~ keÀe³e& Hej peeves mes HetJe& Jen Iej kesÀ DeeJeM³ekeÀ keÀe³e& keÀjleer nw,efove Yej veewkeÀjer Deewj JeeHeme Deeves Hej efHeÀj Jener HeeefjJeeefjkeÀ mecem³eeSB~ peerJeve GvekesÀ efueS pewmes SkeÀ ceMeerve yevekeÀj jn peelee nw~Fme efmLeefle kesÀ efueS nceejer meeceeefpekeÀ ceev³eleeSB ner GÊejoe³eer nQ~ Heg©<e HeÓeeve meceepe nesves kesÀ keÀejCe Iej ceW DeeefOeHel³e Heé³eë Heg©<ekeÀe ner neslee nw~ Jen m$eer mes ³en DeHes#ee keÀjlee nw efkeÀ Iej keÀe HeýevOe Yeer meg®eeª ªHe mes neslee jns, Helveer keÀer veewkeÀjer mes Oeve YeerDeelee jns Deewj Gmes leLee ye®®eeW keÀes keÀesF& keÀ<ì Yeer ve G"evee Heæ[s~ meb³egkeÌle HeefjJeejeW ceW lees efmLeefle Deewj Yeer yegjer nw~ yent nesves kesÀ keÀejCeIej keÀe meeje keÀe³e& Gmes keÀjvee nw Deewj veewkeÀjer lees meeLe ceW ner nw~ nce ueesie THej mes ®eens efpeleves DeeOegefvekeÀ yeveW, nceejs mebmkeÀej Deewjceefmle<keÀ keÀer mebj®evee ceW keÀneR keÀesF& yeoueeJe veneR Dee Hee³ee nw~ meYeer He´keÀej mes efMeef#ele Deewj meY³e efoKeeF& osves Jeeuee nceeje meceepeDeYeer Yeer veejer keÀer MeejerefjkeÀ, DeeefLe&keÀ efJeJeMeleeDeeW Deewj GmekeÀer DeefleMe³e YeeJegkeÀlee keÀe ueeYe G"eves mes veneR ®etkeÀlee~

³en lees yeele ngF& veewkeÀjerHesMee ceefnueeDeeW keÀer~ Deye leefvekeÀ ie=n-mesJee keÀjves Jeeueer ceefnueeDeeW keÀer efmLeefle Hej Yeer ¢ef<ìHeele keÀjW~efJeJeen mes HetJe& DeveskeÀ DeekeÀeb#eeSB Heeueves Jeeueer ³egJeleer kesÀ mJeHve efJeJeenesHejeble OejeMee³eer nesves ueieles nQ~ efJeJeen mes Henues Gmes ueieleenw efkeÀ Deepe keÀer veejer Henues keÀer DeHes#ee DeefOekeÀ mJelev$e nw efkeÀvleg efJeJeen kesÀ GHejevle GmekeÀer ³en OeejCee Kebef[le nes peeleer nw~ memegjeueHengB®eles ner Gmes meeHeÀ efoKeeF& osves ueielee nw efkeÀ Iej kesÀ meYeer meom³eeW keÀer ¢ef<ì GmekesÀ meeLe DeeS onspe Hej nw~ pees yengSB DeHeves meeLeHe³ee&Hle onspe veneR uee HeeleeR GvekesÀ meeLe MeejerefjkeÀ-ceeveefmekeÀ He´leeæ[veeDeeW keÀe oewj HeéjcYe nes peelee nw Deewj HeefjCeeceleë ³ee lees Jes cevecemeesme keÀj Iegì-Iegì keÀj peerleer nQ ³ee efHeÀj nl³ee Deewj Deelcenl³ee keÀer efmLeefle GlHevve nesves ueieleer nw~ mecee®eejHe$eeW kesÀ leermejs He=<" FmeHe´keÀej keÀs mecee®eejeW mes Yejs jnles nQ~ yengle keÀce HeefjJeej Ssmes nQ peneB yent keÀe mJeeiele GmekeÀer meYeer De®íeF³eeW-yegjeF³eeW kesÀ meeLe efkeÀ³eepeelee nes~ Heé³eë neslee ³ener nw efkeÀ GmekesÀ iegCeesb Hej efkeÀmeer keÀer ¢ef<ì veneR peeleer Deewj DeJeiegCeeW keÀes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee peelee jnlee nw~Fmemes SkeÀ nerve YeeJevee GmekesÀ Devlej ceW Iej keÀj peeleer nw~ DeHeves Je´ÀesOe keÀes Jen efkeÀmeer mes keÀn veneR Heeleer Deewj SkeÀ He´keÀej keÀeef®eæ[ef®eæ[eHeve GvekesÀ mJeYeeJe keÀe Debie yevelee ®euee peelee nw~ HeefjJeej cesb mecee³eespeve Yeer yengle keÀce HeefjJeejeW ceW ner osKeves keÀes efceueleenw~ DeeM®e³e& lees leye neslee nw efkeÀ pees m$eer mJe³eb keÀYeer yent jn ®egkeÀer nw, ³ee efpemes yent yevevee nw Jes Yeer meeme-efpe"eveer Deewj veveo keÀerefmLeefle ceW otmejs HeefjJeej mes DeeF& veejer keÀe Mees<eCe keÀjves mes veneR ®etkeÀleeR~

Fmeer mevoYe& ceW SkeÀ He´Mve menmee GlHevve neslee nw efkeÀ peye Deepe keÀer veejer efMeef#ele nw, mJeeJeuecyeer nw, meenmeer Deewj ³eesi³enw, leye keÌ³eeW Fme oerve-nerve oMee keÀe efMekeÀej nesleer nw~ keÌ³eeW veneR Jen Fme Dev³ee³e-Del³ee®eej kesÀ efJeªà Keæ[er nesleer nw? GÊej mHe<ìnw~ mebHetCe& DeeOegefvekeÀlee kesÀ yeeJepeto nce, nceeje meceepe DeYeer lekeÀ ceO³ekeÀeueerve ªefæ{³eeW Deewj mebmkeÀejeW keÀe oeme nw~ Heg©<e veejer keÀes HećegKeleeoskeÀj DeHevee Meemeve keÌ³eeW meceeHle keÀjs? m$eer kesÀ ceefmle<keÀ ceW Yeer `Heefle HejcesMJej' keÀe He´l³e³e Fleveer ienjeF& mes yew"e nw efkeÀ Jen menpener Gmemes cegkeÌle veneR nes Heeleer~ Yeejle ceW efm$e³eeW keÀes Fme oMee mes Gyeejves kesÀ efueS ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ meceepe ceW ®eslevee peeie=le keÀerpeeS Deewj Fme Deesj mebmLee-yeà ªHe ceW keÀe³e& efkeÀ³ee peeS~ cee$e peguetmeeW Deewj veejeW mes kegÀí veneR nesves Jeeuee~ peye lekeÀ He´l³eskeÀ J³eefkeÌlekeÀes veejer keÀe cenÊJe ve mecePee³ee peeSiee, meefo³eeW mes ®eueer Dee jner ªefæ{³eeW keÀes leesæ[ves keÀe meenmeve ve GlHevve efkeÀ³ee peeSiee leye lekeÀkegÀí yeoueeJe veneR DeeSiee~ m$eer keÀes Yeer Deefle ªefæ{Jeeefolee ³ee HeefM®ece keÀe DevOeevegkeÀjCe íesæ[keÀj mecee³eespeve keÀe He´³elve keÀjvee nesiee,efJe®eej Deewj leke&À keÀe meneje uesvee nesiee, leYeer JeemleefJekeÀ DeLeeX ceW Yeejleer³e veejer DeeOegefvekeÀ yeve mekesÀieer~

162


10. DeelebkeÀJeeo ë DeeOegefvekeÀ ³egie keÀe efJe<e-Je=#e


DeeOegefvekeÀ efJeMJe-Heefj¢M³e ceW DeelebkeÀJeeo efpeme lespeer mes yeæ{lee ®euee pee jne nw, GmekeÀer Ye³ebkeÀjlee keÀes efJeMues<ekeÀeW-efJeJes®ekeÀeWves keÀF& ªHeeW ceW meeceves jKee nw ë

(i) nce Deepe efJemHeÀesìkeÀ meeceieér kesÀ THej yew"s nQ, Helee veneR, keÀye, keÀneB Jen HeÀì Heæ[s Deewj nceejs peerJeve keÀes lenme-venmekeÀj oW~ Jen efkeÀmeer Yeer osMe ceW, efkeÀmeer Yeer peien HetÀì Heæ[ mekeÀlee nw; peerJeve, mebHeefÊe, mebj®evee Deewj mebmLeeveeW keÀes ve<ì keÀj mekeÀlee nw;peve-meceepe Deewj Meemeve-J³eJemLee keÀes DeelebkeÀ mes Yej mekeÀlee nw~ DeeOegefvekeÀ efJeMJe ceeveeW yeeªo kesÀ {sj Hej yew"e nw~

(ii) DeelebkeÀJeeo keÀer leguevee SkeÀ Ssmes cee³eeJeer oeveJe mes keÀer pee mekeÀleer nw, pees DeHevee DeekeÀej yeæ{elee pee jne nw, pees peerJeveDeewj J³eJemLee keÀes leesæ[ves-HeÀesæ[ves DeLeJee efveieue peeves keÀer DeHeveer #ecelee yeæ{elee ner pee jne nw~

(iii) DeelebkeÀJeeo keÀer leguevee SkeÀ Ssmes efJe<e-Je=#e mes keÀer pee mekeÀleer nw, efpemekeÀer jespe ner ve³eer-ve³eer MeeKeeSB-He´MeeKeeSB HetÀìjner nQ, FmekeÀer mewkeÀæ[eW ìnefve³eeB nQ, FmeceW npeejeW HeÊes nQ, ueeKeeW keÀeWHeueW nQ, FmekesÀ HetÀue penjerues nQ, HeÀue penjerues nQ~ FmekeÀer peæ[sFleveer ienjer nwb efkeÀ Gmes KeesokeÀj Hetjer lejn GKeeæ[ HesbÀkeÀvee keÀef"ve mes keÀef"velej neslee pee jne nw~ HeéflejesOe kesÀ yeeJepeto ³en efJe<e-Je=#eueieeleej yeæ{lee pee jne nw~ FmekeÀer IeelekeÀ íe³ee ceW efJekeÀeme keÀer mebYeeJeveeSB DeJe©à nesleer pee jner nQ, meceepe-J³eJemLee Ye³e Deewj DeelebkeÀmes efIejleer pee jner nQ, DeelebkeÀ keÀer íe³ee keÀe keÀgí Heefj¢M³e nceejs meeceves nw ë

(1) 11 efmelecyej, 2002 keÀes v³et³eeke&À kesÀ Jeu[& ìs[ meWìj' Hej Jee³eg³eeve mes DeelebkeÀJeeoer nceuee ngDee~ Jee³eg³eeve ìs[ meWìj' kesÀ efìdJebveìeJej' veece mes Heéfmeà YeJeveeW mes ìkeÀje efo³es ie³es~ GveceW Deeie ueie ieF&~ Debleleë èfìdJeve ìeJej' keÀs meeLe `ì^s[ meWìj' kesÀ DeveskeÀYeJeve OejeMee³eer nes ie³es, DeveskeÀ YeJeveeW keÀer veeRJeW efnue ieF&~ npeejeW efvejHejeOe ueesieeW keÀer peeveW ieF¥~ Ye³e kesÀ keÀejCe ScHee³ej efyeefu[bie'leLee DeveskeÀ YeJeveebs mecesle `»eF&ì neGme' (DecesefjkeÀer je<ì^Heefle YeJeve) lekeÀ keÀes Keeueer keÀje efue³ee ie³ee~ DecesefjkeÀer je<ì^Heefle keÀeskegÀí mece³e lekeÀ efíHe keÀj efkeÀmeer iegHle mLeeve Hej jnvee Heæ[e~ èfìdJebve ìeJej' kesÀ THejer leueeW Hej peye Deeie keÀer ueHeìW G" jnerLeeR leye kegÀí ueesie peue peeves kesÀ [j mes efKeæ[efkeÀ³eeW mes ketÀo Heæ[s Deewj ce=l³eg keÀes HeéHle ngS~ YeefJe<³e ceW TB®es YeJeveeW kesÀ THejerleueebs Hej keÀece keÀjves JeeueeW kesÀ efueS Ssmes HewjeMetì keÀer keÀuHevee keÀer ieF&, efpemes HenvekeÀj keÀce&®eejer Dee@efHeÀme pee³ee keÀjWies Deewj Fmelejn keÀer Ieìvee kesÀ yeeo JeneB mes ketÀo keÀj peeve ye®ee mekesbÀies~

(2) Ye³e kesÀ ceejs nJeeF&-³ee$ee keÀjves Jeeueebs keÀer mebK³ee ceW Fleveer keÀceer nes ieF& efkeÀ nJeeF&-³ee$ee cegnw³ee keÀjeves Jeeueer kebÀHeefve³eeB DeHeveskeÀce&®eeefj³eebs keÀer keÀìewleer keÀjves Hej cepeyetj nes ieF¥, GvekeÀe HetÀuelee-HeÀuelee J³eeHeej menmee efoJeeefue³esHeve kesÀ keÀieej Hej Dee Keæ[engDee~ Ye³e kesÀ keÀejCe meYeer nJeeF& De·eW Hej megj#ee keÀer Yeejer J³eJemLee keÀjveer Heæ[er~

(3) DeelebkeÀJeeefo³eeW Üeje efueHeÀeHeÀebs ceW SvLew´keÌme' veecekeÀ peerJeeCeg keÀes Yespeves keÀer yeele meeceves DeeF&~ Fme Ye³e mes DecesefjkeÀe kesÀ DeveskeÀ ueesieceemkeÀ HenvekeÀj ®eueles ngS efoKeueeF& efo³es~ [ekeÀ-J³eJemLee Hej FmekeÀe Yeejer og<HeÝeeJe Heæ[e~

(4) 13 efmelecyej 2001 keÀes Yeejleer³e mebmeo Hej DeelebkeÀJeeoer nceuee ngDee~ GmekesÀ yeeo megj#ee-meeJeOeeveer kesÀ lenle meJe&$e ®eewkeÀmeer yeæ{eoer ieF&~ YeejleJeeefme³eeW ves Henueer yeej efouueer ceW Ssmeer `íyyeerme peveJejer' osKeer, efpemeceW oMe&keÀ mes DeefOekeÀ megj#ee-keÀceea Les~ efpemeieCeleb$e-efoJeme Hej nesves Jeeues meceejesn ceW ueieYeie He®eerme ueeKe ueesie efnmmee uesles Les GmeceW cegefMkeÀue mes ueeKe-[sæ{ ueeKe oMe&keÀ

163


ner Dee Hee³es~ 2002 keÀe mJeleb$elee-efoJeme Yeer Hetjer lejn HeÀerkeÀe jne~ keÀejCe mHe<ì nwöpeve-ceeveme ceW DeelebkeÀJeeefo³eeW keÀe Ye³e~

(5) peccet-keÀMceerj cebs nesves Jeeueer DeelebkeÀJeeoer IeìveeDeeW kesÀ keÀejCe JeneB kesÀ efnvot Hebef[le DeHevee Iej-yeej íesæ[keÀj JeneB mes Yeeie peevesHej cepeyetj ngS nQ Deewj MejCeeLeea efMeefJejeW cebs ogëKeo peerJeve peer jns nQ~ GvekeÀer mebK³ee ueeKeeW cebs nw~ Deepe peccet-keÀMceerj keÀe njveeieefjkeÀ DeelebkeÀ keÀer DeeMebkeÀe mes peerlee nw~ JeneB keÀe nj ®egveeJe Ye³e keÀer $eemeo íe³ee ceW neslee nw~ Ye³e kesÀ ceejs DeefOekeÀebMe peveleeJeesì osves lekeÀ veneR peeleer~ efkeÀmeer-efkeÀmeer #es$e ceW efJeMes<e megj#ee-J³eJemLee kesÀ yeeJepeto kegÀí ner HeéfleMele ueesie Jeesì osves pee Heeles nQ~

(6) Deepe keÀesF& Yeer Jeefj<" veslee efyevee DeefleefjkeÌle megj#ee-J³eJemLee keÀs SkeÀ efove Yeer veneR efyelee mekeÀlee~ cenÊJeHetCe& mejkeÀejer Deewj iewj mejkeÀejermebmLeeveeW Hej Yeejer megj#ee-J³eJemLee jKeer peeleer nw~ Fme J³eJemLee kesÀ yeeJepeto DeelebkeÀJeeoer IeìveeSB nesleer nQ~ Fme lejn keÀer J³eJemLeeHej osMe keÀer Yeejer mebHeefÊe Ke®e& nesleer nw~ DeelebkeÀJeeoer JeejoeleeW kesÀ Deveefievele GoenjCe nQ~ THej kegÀí ner IeìveeSB Deewj yeeleW jKeerieF& nQ~

DeelebkeÀJeeo keÀer HeefjYee<ee keÌ³ee nes, Gmecebs neslee keÌ³ee nw, GmekesÀ keÀejCe keÌ³ee nQ, GmekeÀe Fefleneme keÌ³ee nw, GmekeÀes efkeÀme lejnSkeÀ mebie"ve keÀe ªHe os efo³ee ie³ee nw, DeelebkeÀJeeefo³eebs keÀes keÀewve, efkeÀme lejn keÀer ì^sefvebie oslee nw, DeelebkeÀJeeoer mebie"ve keÀewve-mes nQ, GmemesefkeÀme He´keÀej ueæ[e pee³e, Gmes jeskeÀves keÀer veerefle³eeB keÌ³ee neW, YeefJe<³e cebs GmekeÀe mJeªHe keÌ³ee nesieeöFve meejs He´MveeW kesÀ GÊej "erkeÀ-"erkeÀpeeveves kesÀ efueS Deepe `DeelebkeÀJeeo DevegmebOeeve keÀsvê' Kegue ie³es nQ~ DecesefjkeÀe ner veneR, Dev³e DeveskeÀ osMeeW cebs pees Yeejle keÀer lejnDeelebkeÀJeeo mes Heerefæ[le jns nQ DeLeJee nes jns nQ JeneB DeelebkeÀJeeo mes pegæ[s meYeer cegÎeW Hej ienve DeO³e³eve SJeb DevegmebOeeve ®eue jne nw~Ssmee nesvee mJeeYeeefJekeÀ nw keÌ³eeWefkeÀ ³en nceejs ³egie keÀer efJeef®e$e SJeb Ye³eevekeÀlece JewefMJekeÀ mecem³ee nw~

DeelebkeÀJeeo keÀes HeefjYeeef<ele keÀjles mece³e Fme yeele keÀe O³eeve jKee peelee nw efkeÀ Fmes Dev³e He´keÀej keÀer efnbmeeDeebs DeLeJee efJeOJebmekeÀieefleefJeefOe³eeW mes efYevve efkeÀ³ee pee mekesÀ~ DeelebkeÀJeeoer mebie"veeW DeLeJee mecegoe³eebs kesÀ ue#³e Deueie-Deueie nes mekeÀles nQ~ Heé³eë ³en osKeeie³ee nw efkeÀ DeelebkeÀJeeo kesÀ cetue ceW keÀesF& ve keÀesF& jepeveereflekeÀ ue#³e efíHee neslee nw~ jepeveereflekeÀ ue#³e keÀer HeéefHle kesÀ efueS Oece&-mebIe SJebGmekeÀer efJeefMe<ì efJe®eejOeeje keÀs He´®eej-He´meej keÀer jepeveerefle ®euee³eer peeleer nw~ Oece&-mebIe SJeb Oece&-mebHeóe³e meÊee Deewj HetBpeer Hej DeefOekeÀejpeceeves keÀe keÀejiej meeOeve nQ~ Oece&-mebIe MeefkeÌle kesÀ ieæ{-ce" nQ, JeneB kesÀ Yeer HeoeefOekeÀejer nesles nQ Deewj GvekesÀ Heeme meÊeeOeeefj³eeW keÀer lejnDeefOekeÀej nesles nQ~ mecegoe³e-efJeMes<e keÀes DeHeves HeÝeeJe-#es$e ceW jKeles ngS, Gmemes meceLe&ve Deewj HetBpeer HeéHle keÀj Jes MeefkeÌleMeeueer yeve peelesnQ~ efkeÀmeer Oece&-efJeMes<e keÀs He´®eej-He´meej keÀs Heerís Yeer meÊee keÀer ner jepeveerefle nesleer nw~ THejer leewj Hej F&MJej Deewj Oece& keÀer De®íeF³eebs,Oece&-veerefle³eeW keÀer yeele keÀer peeleer nw Hej Yeerlej ner Yeerlej DeefOekeÀej-HeéefHle keÀe Kesue ®euelee jnlee nw~ Deepe Oece& keÀs veece Hej yengle-mesueesieeW keÀes DeelebkeÀJeeoer yevee efo³ee peelee nw~

DeelebkeÀJeeo Deepe Devleje&<ìêr³e mecem³ee nw~ efJeMJe keÀs DeveskeÀ osMe Deepe Fmemes HeÝeeefJele nQ~ FmekesÀ ªHe SJeb ue#³e keÀerefJeefYevvelee keÀes osKeles ngS FmekeÀer HeefjYee<ee Yeer DeveskeÀ ªHeebs ceW keÀer peeleer jner nw~ ``ìwjefjpce efjme®e& meWìj, FbkeÀ 1997'' ves DeHeves {biemes DeelebkeÀJeeo keÀes meblegefuele ªHe ceW HeefjYeeef<ele keÀjves keÀer ®es<ìe keÀer nw~ GmekesÀ Üeje oer ieF& HeefjYee<ee Fme He´keÀej nwö

"The calculated use of violence or the threat of violence to inculcate fear, intended to

coerce or to intimidate government or societies in the pursuit of goals that are generally politi-

cal, religious or ideological."

HeefjYee<ee keÀer Henueer cenÊJeHetCe& yeele nw efnbmee~ ³en efveefM®ele nw efkeÀ DeelebkeÀJeeo ceW efnbmee DeLeJee leesæ[-HeÀesæ[ lees nesleer ner nw~efnbmee DeLeJee leesæ[-HeÀesæ[ keÀe Keleje yevee³es jKevee Yeer DeelebkeÀJeeo keÀer cenÊJeHetCe& Hen®eeve nw~ DeelebkeÀJeeo ceW efnbmee keÀe He´³eesie SkeÀ mees®eer-mecePeer ieF& veerefle kesÀ lenle efkeÀ³ee peelee nw~ Fme He´³eesie keÀe ue#³e neslee nwöefkeÀmeer mejkeÀej, mecegoe³e DeLeJee meceepe keÀes $eemeo efmLeefle

164


ceW [euekeÀj yeueHetJe&keÀ efkeÀmeer jepeveereflekeÀ, Oeeefce&keÀ DeLeJee Jew®eeefjkeÀ ue#³e keÀer efmeefà~ meYeer He´keÀej keÀer efnbmee DeelebkeÀ nw, ³en veneR keÀnepee mekeÀlee~ oes mecegoe³eeW, oes osMeebs kesÀ yeer®e ngS ³egà ceW Yeer efnbmee nesleer nw efkeÀvleg Gmes DeelebkeÀJeeo veneR keÀne peelee~ peye J³eefkeÌle ³eeJ³eefkeÌle-mecegoe³e Jew³eefkeÌlekeÀ ueeYe kesÀ efueS efnbmee keÀjlee nw, leye Gmes Yeer DeelebkeÀJeeo veneR keÀne peelee~ efkeÀmeer iegC[s ³ee iegC[eW kesÀ ÜejeefkeÀmeer Hej Heńej, Jew³eefkeÌlekeÀ Me$eglee ³ee yeouee kesÀ efueS efkeÀ³ee ie³ee Heńej, efkeÀmeer keÀer nl³ee Deeefo keÀes DeelebkeÀJeeo kesÀ Iesjs mes yeenjjKee peelee nw~

DeelebkeÀJeeo keÀer HeefjYee<ee keÀe otmeje Deewj leermeje cenÊJeHetCe& He#e nw mebie"ve Deewj ue#³e~ DeelebkeÀJeeoer efnbmee efkeÀmeer ve efkeÀmeermebieef"le Jeie& Üeje Ieesef<ele ue#³eeW keÀer efmeefà kesÀ efueS mejkeÀejeW, mecegoe³eeW Deewj meceepeeW keÀes efvejvlej DeelebkeÀ ceW jKeves kesÀ efueS keÀer peeleernw~

Jemlegleë DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eeB íesìer-ceesìer efnbmee, leesæ[-HeÀesæ[, uetì Deeefo lekeÀ meerefcele veneR nesleer~ DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eeWkesÀ DeveskeÀ ªHe Deepe He´®eefuele nQ~ GveceW mes kegÀí ªHe efvecveefueefKele nQö

(1) cenÊJeHetCe& YeJeveeW, mebmLeeDeeW, mebj®eveeDeeW Hej yeceyeejer; (2) Deeiepeveer; (3) meeceev³e peveeW DeLeJee efkeÀmeer cenÊJeHetCe&,efJeefMe<ì, DeefleefJeefMe<ì J³eefkeÌle keÀes yebOekeÀ yeveevee; (4) yeme, ì^sve, Jee³eg³eeve Deeefo JeenveeW keÀer neFpewefkebÀie; (5) DeHenjCe; (6) efkeÀmeerYeJeve ceW DeveeefOekeÀej He´JesMe Deewj Gme Hej keÀypee; (7) peve-megefJeOee DeLeJee mesJee-mebmLeeve Hej nceuee, leesæ[-HeÀesæ[; (8) Kelejs keÀer Pet"ermet®evee DeLeJee ``ne@keÌme keÀe@ue''; (9) jepeveereflekeÀ, meeceeefpekeÀ ¢ef<ì mes cenÊJeHetCe& J³eefkeÌle keÀer nl³ee Fl³eeefo~

Fve ieefleefJeefOe³eeW kesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí Ssmeer ieefleefJeOe³eeB meeceves Dee ®egkeÀer nQ, pees Henues veneR LeeR, pewmes Gæ[les ngS Jee³eg³eevekeÀes efkeÀmeer TB®es YeJeve mes ìkeÀje osvee, yeerceejer kesÀ peerJeeCegDeeW keÀe nl³ee kesÀ efueS He´³eesie~ kegÀí Ssmeer ieefleefJeefOe³eeB pees DeYeer KeguekeÀj meecevesveneR DeeF& nQ efkeÀvleg YeefJe<³e ceW efpevekesÀ Dee peeves keÀer mebYeeJevee nw, Jes nQö

(1) DeelebkeÀ kesÀ efueS DeeCeefJekeÀ Dem$eeW keÀe He´³eesie;

(2) J³eeHekeÀ mlej Hej He³ee&JejCe keÀes otef<ele keÀjves keÀe He´³eeme;

(3) pewefJekeÀ nefLe³eejeW keÀe yeæ[s mlej Hej He´³eesie;

(4) `meeFyej Dee@HejsMeve' keÀer lekeÀveerkeÀ peeveves Jeeues DeelebkeÀJeeoer Üeje `meeFyej mHesme' keÀes Fme lejn Heefj®eeefuele keÀjvee efkeÀ cenÊJeHetCe&met®eveeSB ve<ì nes pee³eW, GvnW efJeke=Àle keÀj efo³ee pee³e, cenÊJeHetCe& `[eìe yeQkeÀ' lekeÀ HenBg®e Deewj JeneB ieæ[yeæ[er, `mìe@keÀ ceekes&Àì'mecyevOeer met®eveeDeeW ceW nsj-HesÀj Deewj yeQkeÀeW mes DeJewOe ªHe ceW Oeve keÀe ìêbmeHeÀj~

(5) G®®e mlejer³e lekeÀveerkeÀer meeOeve SJeb %eeve Üeje efkeÀmeer Yeer ³eespevee keÀes efJeHeÀue keÀj osvee~ èfjceesì keÀbìêsue' keÀs Üeje DeveskeÀ ³eb$eeW ceWHeefj®eeueve mebyebOeer oes<e GlHevve keÀjvee Deeefo~

ueesie DeelebkeÀJeeoer keÌ³eeW yeve peeles nQ, GvekesÀ efJeefYevve mebie"ve keÌ³eeW yeve ie³es nQ, Fve He´MveeW keÀe keÀesF& SkeÀ ner efveefM®ele GÊejveneR nw~ ³eÐeefHe ³en mebYeJe nw efkeÀ SkeÀ DeelebkeÀJeeoer mebie"ve efkeÀmeer SkeÀ efJeefMe<ì HeefjefmLeefle kesÀ efJejesOe ceW efkeÀmeer SkeÀ keÀejCe mes meecevesDee³ee nes, Deepe Fve mebie"veebs kesÀ Heerís DeveskeÀ keÀejCe efoKeueeF& osles nQ~ Jes keÀejCe nQö

(1) jepeveereflekeÀ DeLeJee Oeeefce&keÀ DeekeÀeb#eeDeeW keÀer Hetefle& ceW yeeOee;

(2) mecegoe³e DeLeJee peeefle efJeMes<e keÀs DeefOekeÀej Deewj Je®e&mJe Hej Keleje;

(3) Jew®eeefjkeÀ celeYeso;

(4) He´peeleebef$ekeÀ HeéfJe´À³ee ceW DeefJeMJeeme;

(5) ceveewJew%eeefvekeÀ Deblej efJeefMe<ì SJeb Gie´ ceveëmJeYeeJe;

165


(6) DeefMe#ee, yeskeÀejer Deewj iejeryeer;

(7) efkeÀmeer ue#³e keÀer HeéefHle ceW oerIe&keÀeueerve efJeuebye ³ee GmekeÀer DeeMebkeÀe;

(8) DeelebkeÀJeeo Üeje ue#³e keÀer HeéefHle ceW MeerIe´lee keÀer DeeMee;

(9) Jeie&-efJeMes<e keÀer meÊee SJeb DeefOekeÀej efueHmee~

³es meYeer keÀejCe efkeÀmeer SkeÀ DeelebkeÀJeeoer oue keÀer He=<"Yetefce cebs ve Yeer neW efkeÀvleg Deepe Fve mebie"veeW keÀes ®euee³es jKeves kesÀ efueSSkeÀ mes DeefOekeÀ keÀejCe meowJe GHeefmLele jnles nQ~ ve³es-ve³es DeelebkeÀJeeoer mebie"veeW kesÀ pevce kesÀ Heerís Yeer DeveskeÀ keÀejCe GlHes´jkeÀ keÀe keÀe³e&keÀjles nQ~

DeelebkeÀJeeo kesÀ Fefleneme Hej ¢ef<ì [eueW lees ³en Helee ®euelee nw efkeÀ Henues kesÀ DeelebkeÀJeeo mes Deepe keÀe DeelebkeÀJeeo Je´ÀceMeëefYevve neslee pee jne nw~ yeermeJeeR meoer mes Henues DeelebkeÀJeeo keÀe Flevee J³eeHekeÀ He´³eesie veneR neslee Lee~ SkeÀ efJeêesner mecegoe³e ³ee yeieeJeleHej Gleeª ueesie Henues Yeer DeelebkeÀJeeo keÀe meneje uesles Les efkeÀvleg leye Jes J³eJemLee kesÀ keÀevetve keÀe GuuebIeve Yeues ner keÀjW, efkeÀmeer G®®elejkeÀevetve keÀes DeJeM³e ceeveles Les, efpemekesÀ keÀejCe Jes efvejHejeOe ueesieeW, DeewjleeW, Je=àeW, ye®®eeW Deeefo keÀes DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eeW keÀe efveMeeveeveneR yeveeles Les~ jepeleb$eJeeoer-meecebleJeeoer J³eJemLee ceW Ssmee neslee Lee efkeÀvleg yeermeJeeR meoer ceW jepeMeener kesÀ {n peeves Hej He´peeleb$eelcekeÀ HeàefleDeeF& nw~ He´peeleb$eelcekeÀ J³eJemLee mes ueæ[les mece³e efkeÀmeer SkeÀ J³eefkeÌle ³ee kegÀí J³eefkeÌle³eeW mes ueæ[ves mes keÀece veneR ®euelee FmeefueSDeelebkeÀJeeoer Hetjs Meemeve-leb$e mes ueæ[ves keÀs efueS efkeÀmeer keÀes Yeer efveMeevee yevee uesles nQ~ yeermeJeeR meoer kesÀ GÊejeà& mes FkeÌkeÀermeJeeR meoer kesÀDeejbYe lekeÀ efmLeefle Fleveer yeoue ®egkeÀer nw efkeÀ Deye DeelebkeÀJeeoer efkeÀmeer G®®elej keÀevetve ceW efJeMJeeme veneR keÀjles~ Deye Jes DeHeveer ieefleefJeefOe³eeWmes npeejeW efvejHejeOe J³eefkeÌle³eebs keÀer nl³ee keÀj mekeÀles nQ, Yet-mebHeefÊe keÀes ve<ì keÀj mekeÀles nQ, jesie keÀs peerJeeCeg HewÀuee mekeÀles nQ, meye kegÀíleesæ[-HeÀesæ[ mekeÀles nQ~ DeelebkeÀJeeefo³eeW keÀer efJeêesn SJeb Je´ÀesOe-YeeJevee Fme lejn yeæ{leer pee jner nw efkeÀ Deye Gvemes efkeÀmeer Yeer mlej kesÀ ceeveJeer³eefJeJeskeÀ keÀer DeeMee keÀjvee mebYeJe veneR jn ie³ee nw~ YeefJe<³e keÀe DeelebkeÀJeeoer oue MeefkeÌle HeéHle keÀj uesves Hej keÀoeef®ele Hetjs osMe kesÀ HetjsosMe keÀes ve<ì-Ye´<ì keÀj os, DeLeJee GvekeÀe JeMe ®eues lees meejer ogefve³ee ceW Deeie ueiee os~

DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eebs keÀes ®euee³es jKeves kesÀ efueS DeelebkeÀJeeoer oue kesÀ ueesie Gmes SkeÀ J³eJeefmLele mebie"ve keÀe ªHe os oslesnQ~ GmekeÀe cegefKe³ee SkeÀ HeÝeeJeer J³eefkeÌle neslee nw~ mebie"ve kesÀ meom³eeW keÀes mejkeÀejer megj#ee-J³eJemLee kesÀ KelejeW kesÀ yeer®e keÀece keÀjvee Heæ[leenw FmeefueS Heé³eë Gvnbs efíHe keÀj jnvee Heæ[lee nw~ mebie"ve kesÀ meom³eebs keÀes DeeHeme cebs SkeÀ otmejs mes Heefjef®ele veneR nesves efo³ee peelee~SkeÀ DeelebkeÀJeeoer kegÀí ner meom³eeW keÀes efvekeÀì mes peeve mekeÀlee nw, meYeer keÀes veneR~ efkeÀmeer DeelebkeÀJeeoer mebie"ve keÀe meom³e nes peeves kesÀyeeo meom³e keÀes Gmes íesæ[ves keÀer Dee%ee veneR oer peeleer, ³eefo Jen íesæ[ves keÀer ®es<ìe keÀjlee nw lees GmekeÀer nl³ee keÀj oer peeleer nw~

DeelebkeÀJeeoer mebie"ve kesÀ mece&LekeÀeW keÀer keÀceer veneR nw~ keÀF& yeej lees mejkeÀej lekeÀ efíHes leewj Hej GmekeÀer ceoo keÀjleer nw~ ³enmeJe&efJeefole nw efkeÀ keÀMceerj cebs DeelebkeÀJeeoer ieefle ®euee³es jKeves kesÀ efueS HeeefkeÀmleeve mejkeÀej efíHes leewj Hej keÀF& DeelebkeÀJeeoer mebie"veeW keÀerceoo keÀjleer nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle yengle-mes meceeve Oecee&Jeuebyeer SJeb efJe®eejOeeje Jeeues DeelebkeÀJeeoer mebie"ve-efJeMes<e mes menevegYetefle jKeles nQDeewj efæíHes leewj Hej DeveskeÀ He´keÀej mes GmekeÀer ceoo keÀjles jnles nQ~ SkeÀ osMe mes Yeeies ngS DeelebkeÀJeeoer otmejs osMe ceW ®eues peeles nQ DeewjkeÀF& yeej GvnW JeneB megjef#ele DeeÞe³e efceue peelee nw~ Yeejle mes Yeeies ngS DeveskeÀ DeelebkeÀJeeefo³eeW ves HeeefkeÀmleeve leLee Dev³e osMeeW ceW MejCeues ueer nw~ JeneB Jes Hetjs "e"-yeeì mes jnles nQ, yeQkeÀ SkeÀeGbì Keesueles nQ Deewj JeneR mes DeHeveer DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eeB ®eueeles jnles nQ~mHe<ì nw efkeÀ Deepe DeelebkeÀJeeefo³eeW keÀes Fme ceeceues ceW yeæ[er megefJeOee Deewj megj#ee neefmeue nw~

DeelebkeÀJeeoer mebie"ve ceW Yejleer nesves Jeeues meom³e mejkeÀejer J³eJemLee mes veejepe ueesie nesles nQ~ GveceW Yejleer nesves kesÀ DeveskeÀ keÀejCenQ~ DeefMeef#ele, yeskeÀej ³egJekeÀeW keÀes Oeve kesÀ ueeue®e DeLeJee Oece& kesÀ veece Hej GmeceW Yejleer keÀjvee Deemeeve neslee nw~ yengle yeej GmeceW Jes

166


³egJekeÀ Meeefceue nesles nQ, efpevnW Oece& kesÀ veece Hej ieuele efMe#ee oer peeleer nw~ Jes mketÀue Deewj keÀe@uespe keÀer Heæ{eF& íesæ[ osves Jeeues ³egJekeÀnes mekeÀles nQ~ pees mener efMe#ee veneR HeéHle keÀj Heeles, efpevnW DeHevee YeefJe<³e megjef#ele veneR efoKeueeF& oslee Ssmes efvejeMeeie´mle ³egJekeÀ Yeeriegcejen keÀj efo³es peeles nQ~

DeelebkeÀJeeoer mebie"ve Fve ³egJekeÀeW keÀes GvekeÀer ³eesi³elee SJeb DeHeveer DeeJeM³ekeÀlee kesÀ DevegªHe ì^sefvebie oslee nw~ meeceev³e mlej Hejì^sefvebie ceW keÀF& yeeleW nes mekeÀleer nQ (1) efJeefYevve IeelekeÀ nefLe³eejeW kesÀ meb®eeueve SJeb He´³eesie keÀer efMe#ee (2) efJemHeÀesìkeÀ meeceieér keÀe efvecee&CeSJeb efJeefYevve He´keÀej kesÀ efJemHeÀesìeW keÀer J³eJemLee (3) KegefHeÀ³ee mebkesÀle neefmeue keÀjvee (4) DeHeveer Hen®eeve keÀes efíHee³es jKeves Deewj efíHesjnves keÀer efMe#ee (5) SkeÀ keÀceeC[es keÀer lejn ®egmleer-HegÀleea mes keÀece keÀes Debpeece osves keÀer ì^sefvebie (6) HekeÀæ[s peeves Hej DeHevee Yeso ve yeleeveskeÀer meKle efnoe³ele Deewj ceewkeÀe Heæ[les ner HeéCe lekeÀ os osves keÀer lelHejlee~

efJeMes<e mlej keÀer ìsêfvebie ceW Yeer keÀF& yeelesb nes mekeÀleer nQö(1) G®®emlejer³e DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eeW kesÀ efueS G®®emlejer³elekeÀveerkeÀer peevekeÀejer osvee~ (DecesefjkeÀe keÀs èfìdJebve ìeJej' Deewj `HeWìeieve' Hej nJeeF& penepe ìkeÀjeves keÀs efueS ³egJekeÀeW keÀes efíHes leewj HejHee³euesì yeveves keÀer ì^sefvebie efoueJeeF& ieF&~) (2) pewefJekeÀ Deewj jemee³eefvekeÀ DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe keÀs efueS ceejkeÀ peerJeeCegDeeW SJeb jmee³eveeWkeÀe efvecee&Ce Deewj GvekesÀ IeelekeÀ GHe³eesie keÀer efMe#ee~ (3) DeeCeefJekeÀ DeelebkeÀJeeo keÀs efueS HejceeCeg Dem$e-efvecee&Ce Deewj GmekesÀ He´³eesie keÀerefMe#ee (4) DeelceIeeleer nceues keÀer efMe#ee (5) lekeÀveerkeÀer peevekeÀejer keÀer ceoo mes ³eb$eeW keÀer keÀe³e&HeĆeeueer Heótef<ele keÀj osves ³ee GvnW ve<ìkeÀj osves keÀer efMe#ee (6) G®®emlejer³e DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe (neFpewkeÀ, megj#ee-mebmLeeve, efJeOeeve Heefj<eo, mebmeo YeJeve Hej nceuee,G®®emlejer³e megj#ee ceW jnves Jeeues J³eefkeÌle³eeW keÀer nl³ee Deeefo) kesÀ mJeªHe kesÀ DevegªHe peevekeÀejer neefmeue keÀjvee, GHe³egkeÌle lew³eejer Deewjì^sefvebie osvee~

Deepe mebmeej ceW Deveefievele DeelebkeÀJeeoer mebie"ve efJeÐeceeve nQ~ GvekeÀer ieCevee FmeefueS Yeer mebYeJe veneR nw efkeÀ jespe ner ve³es-ve³es DeelebkeÀJeeoer oue meeceves Dee jns nQ~ DeelebkeÀJeeoer mebie"veeW kesÀ DeeHemeer celeYeso kesÀ keÀejCe SkeÀ mebie"ve ceW mes DeveskeÀ oue efvekeÀueDeeles nQ~ keÀF& yeej mejkeÀejer-J³eJemLee keÀes OeesKee osves kesÀ efueS DeelebkeÀJeeoer mebie"ve megefJeOeevegmeej DeHevee veece yeoue uesles nQ~ peye efkeÀmeermebie"ve keÀes mejkeÀej HeéfleyebefOele keÀj osleer nw leye Yeer ve³es ªHeeW ceW Jen peerefJele nes G"lee nw~ kesÀJeue Yeejle keÀer yeele keÀjW leye Yeer meYeermebie"veeW keÀes Hen®eeve Heevee Deemeeve veneR nw~ 1999 ceW ngS SkeÀ DeO³e³eve kesÀ Devegmeej keÀMceerj ceW 32, ceefCeHegj ceW 35, cesIeeue³e cebs3, veeieeueQ[ cebs 3, Hebpeeye cebs 1, efcepeesjce ceW 1, ef$eHegje cebs 30 DeelebkeÀJeeoer mebie"ve nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle keÀF& oue Ssmes nQ efpevnW Gie´JeeoerSJeb DeueieeJeJeeoer keÀne ie³ee nw~ Ssmes Gie´Jeeefo³eeW SJeb DeueieeJeJeeoer oueeW keÀer mebK³ee 47 nw~

peccet SJeb keÀMceerj ceW meefJe´À³e kegÀí DeelebkeÀJeeoer mebie"veebs DeLeJee JeieeX kesÀ veece nQönjkeÀle-Gue-cegpeeefnoerve, ueMkeÀj-S-lees³eyee,pewMe-S-ceesncceo, njkeÀle-Gue-pesneo, Deue yeke&À, Deue pesneo, ueMkeÀj-S-peyyej, lenjerkeÀ-S-pesneo, peccet SC[ keÀMceerj vesMeveueefueyejsMeve Deeceea Fl³eeefo~ osMe kesÀ efJeefYevve YeeieeW mes pegæ[s kegÀí DeelebkeÀJeeoer JeieeX keÀs veece Fme He´keÀej nQöceefCeHegj efueyejsMeve ìeFiejDeeceea, veeLe& F&mì ceeFvee@efjìer He´bÀì, HeerHegume efueyejsMeve He´bÀì cesIeeue³e, vesMeveue meesmeefuemì keÀeGbefmeue Dee@HeÀ veeieeueQ[, yeyyej KeeuemeeFbìjvesMeveue (Hebpeeye), vesMeveue efueyejsMeve He´bÀì Dee@HeÀ ef$eHegje, ef$eHegje Deec[& ìêFyeue keÀceeC[es HeÀesme&, vesMeveue efueyejsMeve He´bÀì efcepeesjceFl³eeefo~

JeeceHebLe mes pegæ[s Gie´Jeeoer mebie"ve nQöHeerHegume iegefjuuee Deeceea, HeerHegume Jeej ie´gHe, ceeDeesJeeoer keÀc³egefvemì meWìj Fl³eeefo~ kegÀíDev³e Gie´Jeeoer Jeie& nQöleefceuevee[g efueyejsMeve Deeceea, mìt[Wìdme F&mueeefcekeÀ cetJeceWì Dee@HeÀ Fbef[³ee, DeeefmeHeÀjpee keÀceeC[es HeÀesme&, efueyejsMeveìeFiej Dee@HeÀ leefceue Suece, jCeJeerj mesvee Deeefo~

2001 ceW DecesefjkeÀe Hej efpeme DeelebkeÀJeeoer mebie"ve ves nceuee efkeÀ³ee GmeceW Yeer keÀF& DeelebkeÀJeeoer mebie"veeW keÀe veece efue³ee peeleenw~ Deue-keÀe³eoe' keÀes FmekesÀ efueS efJeMes<e ªHe mes efpeccesoej ceevee pee jne nw~ Deesmeecee efyeve ueeosve GmekeÀe veslee nw~ ³en Jeie& ueieYeiemee" osMeeW ceW DeHevee peeue HewÀuee jKee nw~ ueMkeÀj-S-lees³eyee Deewj njkeÀle-Gue-cegpeeefnoerve Deeefo keÀes Yeer Ssmee mebie"ve ceevee pee jne

167


nw, pees Devleje&<ìêr³e mlej Hej yeæ[er DeelebkeÀJeeoer IeìveeDeeW keÀes Debpeece os mekeÀles nQ~

kegÀí DeelebkeÀJeeoer mebie"ve Deepe Fleves MeefkeÌleMeeueer nes ie³es nQ efkeÀ Jes kegÀí Yeer keÀj mekeÀles nQ Deewj yesefn®ekeÀ DeHeves kegÀke=Àl³eeWkeÀer efpeccesoejer DeHeves THej ues uesles nQöDeHeves keÀejveeceeW keÀes efíHeeves ceW Jes efJeMJeeme veneR jKeles~ Ssmee keÀjles ngS Jes mejkeÀejeW keÀes ³enmebosMe Yespeles nQ efkeÀ GvneWves ³en efkeÀ³ee nw ³ee lees mejkeÀejW GvekeÀer yeele ceeves DeLeJee Ye³ebkeÀj mes Ye³ebkeÀj HeefjCeece kesÀ efueS lew³eej jnW~

DeelebkeÀJeeo mes efkeÀme lejn mes ueæ[e pee³e Deewj Gmes peæ[ mes GKeeæ[ HesbÀkeÀe pee³e, ³en SkeÀ efJekeÀì He´Mve nw~ Yeejle oMeeefyo³eebsmes DeelebkeÀJeeefo³eeW SJeb Gie´Jeeefo³eeW mes ueæ[lee Dee jne nw Hej ve lees DeelebkeÀJeeo Kelce ngDee, ve Gie´Jeeo ner~ pewmes-pewmes mece³e yeerle jnenw, DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eeB ve kesÀJeue yeæ{leer pee jner nQ yeefukeÀ Henues mes DeefOekeÀ peefìue, efJeOJebmekeÀ, $eemeo Deewj J³eeHekeÀ nesleer peejner nw~ ³ener neue Hetjs efJeMJe keÀe nw~ DecesefjkeÀe Hej DeelebkeÀJeeoer nceues kesÀ yeeo efJeMJemlej Hej mebieef"le neskeÀj GmekeÀes GKeeæ[ HesbÀkeÀveskeÀe DeefYe³eeve ®euee³ee pee jne nw Hej Gme DeefYe³eeve keÀer meHeÀuelee Yeer meerefcele nw~ Fme mebieef"le He´³eeme kesÀ yeeJepeto ve lees efìdJebve ìeJej'Hej nceues kesÀ efueS efpeccesoej Deesmeecee efyeve ueeosve keÀes HekeÀæ[e pee mekeÀe nw, ve `Deue-keÀe³eoe' keÀes ner Hetjer lejn efveef<Je´À³e efkeÀ³ee peemekeÀe nw~ DeelebkeÀJeeo keÀs efKeueeHeÀ peye DeefYe³eeve keÀes lespe efkeÀ³ee peelee nw lees Leesæ[s mece³e kesÀ efueS DeelebkeÀJeeoer mebie"ve kesÀ ueesie efíHepeeles nQ ³ee DeHeveer ieefleefJeefOe keÀce keÀj osles nQ efkeÀvleg efíHes leewj Hej Jes meowJe ceewkesÀ keÀer leueeMe ceW jnles nQ Deewj DeHeveer MeefkeÌle yeæ{elesjnles nQ~ ³eefo efkeÀmeer SkeÀ osMe ceW GmekeÀer ieefleefJeefOe keÀes "HHe Yeer keÀj efo³ee peelee nw lees Gmemes yengle Deblej veneR Heæ[lee~ Deue-keÀe³eoe'mebie"ve kesÀ DeelebkeÀJeeoer Deepe SkeÀ osMe mes Yeeie ie³es neW, ³en mebYeJe nw efkeÀvleg Jes peien-peien efíHes ngS nQ~ efveM®e³e ner keÀgí lees DecesefjkeÀelekeÀ ceW efíHes neWies, HeeefkeÀmleeve pesmee osMe lees GmekeÀer Heveenieen nw ner~

DeelebkeÀJeeo keÀes peæ[ mes GKeeæ[ HesbÀkeÀves kesÀ efueS veerefle³eeB keÌ³ee neW, Fme Hej yengle efJe®eej ngDee nw Deewj efvejvlej neslee jnleenw~ DeelebkeÀJeeo mes ieéfmele He´l³eskeÀ osMe ceW mejkeÀejer-leb$e kesÀ mlej Hej Fme He´Mve Hej efJe®eej neslee nw leLee GHee³e {Btæ{s peeles nQ; efJeefYevvemebmLeeveeW Deewj SpeWefme³eeW Üeje mecem³ee Hej mesefceveej keÀje³es peeles nQ~ efJeMJe mlej Hej `³et.Sve.Dees' ceW efJe®eej neslee jnlee nw~ `ìwjefjpceefjme®e& meWìj' cebs efvejvlej DeO³e³eve Deewj DevegmebOeeve-keÀe³e& ®eue jne neslee nw Hej DeYeer lekeÀ Ssmeer veerefle³eeB veneR efvekeÀueer nQ, efpevemesDeelebkeÀJeeo keÀes peæ[ mes GKeeæ[ HeWÀkeÀe pee mekesÀ~ veerefle³eeB yeve Yeer pee³ebs, Gve Hej Hetjer lejn Deceue keÀj Heevee mebYeJe veneR nw FmeefueSDeelebkeÀJeeo keÀes efceìevee mebYeJe veneR ueielee~

DeelebkeÀJeeo kesÀ HeveHeves kesÀ DeveskeÀ keÀejCe nQ~ ³es keÀejCe kesÀJeue Gve J³eefkeÌle³eeW lekeÀ meerefcele veneR nQ, pees efvepeer cenÊJekeÀeb#ee,DeefOekeÀej-efueHmee, efJejesOe-YeeJevee, Gie´lee Deeefo keÀs keÀejCe DeelebkeÀJeeo cebs Meeefceue ngS nQ~ ³es keÀejCe mejkeÀej-J³eJemLee SJeb leb$e ceW YeerefJeÐeceeve nQ peneB He´Meemeve kesÀ veece Hej peve-YeeJeveeDeebs SJeb efJe®eejeW keÀes kegÀ®eueves keÀe He´³eeme ®euelee jnlee nw~ yengle yeej lees mejkeÀejerleb$e ner DeelebkeÀJeeoer keÀes Heeuelee nw, Gmes nj lejn keÀer ceoo oskeÀj Gvemes DeHevee keÀece efvekeÀueJeelee nw~ HeeefkeÀmleeve Üeje peccet SJeb keÀMceerjceW ®euee³ee peeves Jeeuee HeéwkeÌmeer Jeej' Fmeer lejn keÀer ®eerpe nw~ Yeejle-HeeefkeÀmleeve ³egà ceW efpeleveer nl³ee³ebs veneR ngF¥ Gmemes keÀF& iegvee DeefOekeÀnl³eeSB Fme `Heé@keÌmeer Jeej' ceW nes ®egkeÀer nQ~ Fme `Heé@keÌmeer Jeej' kesÀ Üeje HeeefkeÀmleeve Yeejle mejkeÀej keÀes ³en mevosMe oslee jnlee nw efkeÀkeÀMceerj nceW os oes, veneR lees nce Ssmee ner keÀjles jnWies~ Deepe Oejleer Hej DeveskeÀ osMe nQ pees DeelebkeÀJeeoer ieefleefJeefOe³eebs Üeje DeHeves HeéfleÜvÜerosMe keÀes meyekeÀ efmeKeevee ®eenles nQ~ meerOes ³egà cebs Glejves keÀer leguevee ceW ³en efJeefOe keÀce Ke®eeaueer nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ keÀF& osMeebs keÀermejkeÀejW DeelebkeÀJeeo keÀes efíHes leewj Hej nj He´keÀej keÀer ceoo oskeÀj Gmes yeæ{eJee os jner nw~ mHe<ì nw efkeÀ DeelebkeÀJeeo keÀer peæ[W cepeyetlenes jner nQ~ YeefJe<³e ceW DeelebkeÀJeeo veneR jnsiee, FmekeÀer DeeMee keÀce nw~

DeelebkeÀ cegkeÌle efJeMJe-meceepe keÀer j®evee kesÀ efueS JewefMJekeÀ mlej Hej keÀe³e& keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ meyemes yeæ[er ©keÀeJeì lees³en nw efkeÀ DeYeer lekeÀ efJeMJe mes DeefMe#ee, Oecee&vOelee, DeefOekeÀej-efueHmee, iejeryeer, yesjespeieejer Deeefo jesie otj veneR ngS nQ~ peye lekeÀ ³esjesie jnWies DeelebkeÀJeeo Yeer jnsiee~

168


11. jepeYee<ee Deewj je<ì^Yee<ee kesÀ ªHe ceW efnvoer

-[e@. efovesMe keÀgceej iegHlee

Yee<ee ceeveJe mecegoe³e ceW efJe®eejeW kesÀ Deeoeve-Heóeve keÀe ceeO³ece nw~ He´l³eskeÀ Yee<ee Deewj GmekesÀ He´³eesie keÀjves JeeueeW keÀe DeHeveeefvepeer Fefleneme ngDee keÀjlee nw~ keÀYeer-keÀYeer keÀesF& Yee<ee HeefjHekeÌJe nesves Hej Yeer DeveskeÀ keÀejCeeW mes meJe&ceev³e ceevekeÀerke=Àle Yee<ee keÀe mLeeveHeéHle veneR keÀj Heeleer Deewj Debleleë yeesueer ner neskeÀj jn peeleer nw~ FmekesÀ "erkeÀ efJeHejerle DeHeveer efueefKele Deewj ceewefKekeÀ #eceleeDeeW kesÀ keÀejCekeÀesF& Yee<ee Del³eefOekeÀ efJeefJeOe Deewj efJemle=le mJeªHe ieńCe keÀj uesleer nw~ leye Gmes yeesueer mes Yee<ee yeveles osj veneR ueieleer~ Flevee ner veneRJen DeHeves He´³eeskeÌleeDeeW kesÀ efJemleej kesÀ meeLe-meeLe peerJeve kesÀ DeveskeÀ #es$eeW ceW ceeveJe keÀs efJeefYevve He´keÀe³eeX keÀes mecHevve keÀjeves cebs Yeer me#eceefmeà nesleer nw~ Ssmee Yeer osKee peelee nw efkeÀ Jen Gme osMe ³ee HeósMe kesÀ mejkeÀejer, DeOe&mejkeÀejer keÀe³e&keÀueeHe cebs He´³egkeÌle nesves ueieleer nQ,Deewj leye ceeveJe mecegoe³e kesÀ efJe®eejeW keÀs Deeoeve-Heóeve keÀe meerefcele oe³eje l³eeie keÀes jepekeÀer³e keÀece-keÀepe kesÀ oe³ejs ceW He´JesMe keÀj peeveskesÀ keÀejCe Gmes jepeYee<ee keÀe opee& Yeer efceue peelee nw~ efnvoer Yee<ee keÀe Fefleneme Deewj mJeªHe Yeer Fme mel³e mes efYevve veneR nw~

DeeOegefvekeÀ ³egie cebs HeveHeves Jeeueer Keæ[er yeesueer efnvoer keÀe Fefleneme yengle Hegjevee nw~ ceO³ekeÀeue lekeÀ keÀgí meerefcele #es$eeW lekeÀ He´³eesiekeÀer peeves Jeeueer efnvoer keÀer DeveskeÀ yeesefue³eeB mecet®es osMe cebs meceªHe ceW mJeerke=Àle veneR nes Hee³eeR~ Hejvleg efnvoer DeHeveer ueeskeÀefHe´³elee kesÀ keÀejCemecet®es osMe keÀer meJe&ceev³e mJeerke=Àle Yee<ee keÀe mJeªHe ieńCe keÀj ie³eer~ mJelev$elee mebieéce cebs Yeer efnvoer keÀe He´³eesie DeveskeÀ keÀejCeeW mes cenÊJeHetCe&mLeeve jKelee nw~ mJelev$elee mes HetJe& Deewj GmekesÀ yeeo DeveskeÀ vesleeDeeW meceepe megOeejkeÀeW, efJeÜeveeW, meeefnl³ekeÀejeW Deewj yegefàpeerefJe³eeW ves efnvoerkeÀer meJe&ieéner #ecelee keÀes Hen®eevee Deewj Gmes osMe keÀes SkeÀ met$e ceW yeeBOeves Jeeueer me#ece Yee<ee kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej efkeÀ³ee~ Fme keÀejCe efnvoerYeejle keÀer `je<ì^Yee<ee' kesÀ ªHe cebs mJeerke=Àle ngF&~ Deye nce Fmes efJemleej mes mecePeWies~

`je<ì^Yee<ee' keÀe DeLe& nw je<ì^ keÀer Yee<ee ³ee mecHetCe& osMe cebs He´³eesie keÀer peeves Jeeueer Yee<ee~ Fme ¢ef<ì mes Yeejle ceW HećegKe ªHemes He´³eesie cebs uee³eer peeves Jeeueer meYeer Yee<eeSB je<ì^Yee<ee keÀnueeSbieer~ efHeÀj Yeer Yeejleer³e mebefJeOeeve keÀer Dee"JeeR Devegmet®eer cebs meefcceefuele DeveskeÀYeejleer³e Yee<eeDeeW keÀe DeHevee-DeHevee cenÊJe DeJeM³e nw~ Hejvleg meYeer #es$eeW Deewj HeósMeesb cebs Gve Yee<eeDeeW keÀe cenÊJe mJeerkeÀej keÀjles ngSYeer mecet®es je<ì^ cebs HeejmHeefjkeÀ mecHeke&À, efJe®eej-efJeceMe&, meb®eej-mebJeeo Deewj je<ìêr³e mlej Hej He$ee®eej Deewj SkeÀlee keÀer YeeJevee HewÀueeves kesÀefueS efkeÀmeer SkeÀ HećegKe Yee<ee keÀer DeeJeM³ekeÀlee cenmetme ngF&~ meved 1937 ceW peye Yeejle ceW Henueer yeej Deece ®egveeJeeW kesÀ DeeOeej HejmejkeÀejbs ieef"le ngF¥ leye SkeÀ DeefKeue Yeejleer³e Yee<ee' keÀer DeeJeM³ekeÀlee Hej yeue osles ngS Yeejle kesÀ DeieĆeer veslee Deewj mJelev$elee mesveeveerHebef[le peJeenjueeue vesnª ves keÀne Lee èfkeÀ nj Heéble keÀer mejkeÀejer Yee<ee jep³e ceW keÀecekeÀepe kesÀ efueS Gme Heéble keÀer Yee<ee nesveer ®eeefnS~Hejvleg nj peien, DeefKeue Yeejleer³e nesves keÀs veeles efnvogmleeveer keÀes mejkeÀejer leewj Hej ceevee peevee ®eeefnS~ DeefKeue Yeejleer³e Yee<ee keÀesF&nes mekeÀleer nw lees Jen efmeHe&À efnvoer ³ee efnvogmleeveer ner nes mekeÀleer nw'~ mJelev$elee HeéefHle mes HetJe& efnvoer je<ì^Yee<ee ³ee jepeYee<ee kesÀ ªHeceW meJe&ceev³e jner~ FmekeÀe keÀejCe Lee efkeÀ mJelev$elee mesveeefve³eebs kesÀ Je´ÀebeflekeÀejer efJe®eejeW kesÀ Deeoeve-Heóeve keÀe ceeO³ece ³ener Leer~ meeefnl³ekeÀejeWÜeje efvepe Yee<ee keÀer DeJeOeejCee kesÀ He´®eej He´meej kesÀ ªHe ceW efnvoer ner Leer~ meceepe megOeejkeÀeW keÀes Debie´speer MeemekeÀeW leLee GvekesÀ keÀeefjvoeWkesÀ yeer®e mecHeke&À meeOeves keÀe ceeO³ece Yeer efnvoer ner Leer~ Fme He´keÀej efnvoer Oeerjs-Oeerjs efJemle=le mJeªHe ieńCe keÀjles ngS je<ìêr³e DeefmceleekeÀer Hen®eeve yeve ie³eer~ mJelev$elee mebieéce keÀe veeje yeve ie³eer~ HetJe& mes HeefM®ece lekeÀ GÊej mes oef#eCe lekeÀ Je´Àebefle keÀer uenj yeve ie³eer~ FmeerkeÀejCe efnvoer keÀes je<ì^Yee<ee keÀs ªHe cebs mJeerkeÀej efkeÀ³ee ie³ee~ mJelev$elee HeéefHle lekeÀ FmekesÀ je<ì^Yee<ee ªHe ceW keÀneR keÀesF& jepeveerefle ³eemeerefcelelee efoKeueeF& veneR Heæ[er~

169


O³eeve osves keÀer yeele ³en Yeer nw efkeÀ meved 1947 lekeÀ efnvoer je<ì^Yee<ee kesÀ ªHe cebs Heéfleef<"le nesves kesÀ meeLe-meeLe jepeYee<eekeÀe opee& HeéHle keÀjves ceW Yeer me#ece nes ®egkeÀer Leer~ yeeo ceW Yeejleer³e mebefJeOeeve meYee ceW Fme efJe<e³e Hej efJeefOeJeled efJe®eej-efJeceMe& ngDee~ Fmecebsceevee ie³ee efkeÀ je<ì^Yee<ee kesÀ ªHe cebs lees efnvoer Henues mes ner Heéfleef<"le nw, Deye Fmes JewOeeefvekeÀ ªHe mes jepeYee<ee keÀe Yeer opee& efo³eepeevee ®eeefnS~ Megª-Megª ceW jepeYee<ee kesÀ efueS Debie´speer ceW State Language Meyo keÀe Deewj je<ì^Yee<ee kesÀ efueS National

Language Meyo keÀe He´³eesie ngDee~ yeeo cebs mebefJeOeeve keÀe HeéªHe lew³eej keÀjles mece³e State Language kesÀ mLeeve Hej Official

Language Meyo keÀe He´³eesie DeefOekeÀ GHe³egkeÌle mecePee ie³ee~ Fme He´keÀej Official Language keÀe DevegJeeo Yeer jepeYee<ee' ceev³engDee~ DeLee&led jep³e He´Meemeve Üeje ceev³e Yee<ee jepeYee<ee keÀnueeleer nw~ Fmes nce otmejs MeyoeW mes Yeer mecePe mekeÀles nQ~ DeLee&led mebefJeOeeveÜeje mejkeÀejer keÀecekeÀepe, He´Meemeve, mebmeo Deewj efJeOeeve ceb[ueeW leLee v³eeef³ekeÀ keÀe³e&keÀueeHe keÀs efueS mJeerke=Àle Yee<ee keÀes jepeYee<ee keÀnepeelee nw~

Yeejleer³e mebefJeOeeve kesÀ Deveg®íso 343 mes 351 kesÀ Devleie&le jepeYee<ee kesÀ meboYe& cebs ®e®ee& GHeueyOe nw~ JeneB jepeYee<ee MeyokeÀer keÀesF& HeefjYee<ee ³ee J³eeK³ee veneR efceueleer~ Megª-Megª cebs Deveg®íso 343(1) ceW FmekeÀe GuuesKe efceuelee nw efkeÀ `mebIe keÀer jepeYee<ee'efnvoer Deewj efueefHe osJeveeiejer nesieer~ mebefJeOeeve cebs peneB-peneB jepeYee<ee Meyo keÀer ®e®ee& ngF& nw JeneB GmekesÀ DeveskeÀ He´³eespeveeW ceW SkeÀ`He´MeemekeÀer³e He´³eespeve' yelee³ee ie³ee nw~ meeLe ner Deveg®íso 351 ceW efnvoer kesÀ He´®eej-He´meej kesÀ keÀejCe ³en Yeer mHe<ì nes peelee nw efkeÀmebefJeOeeve efvecee&leeDeebs kesÀ ceve ceW SkeÀ Ssmeer meeJe&osefMekeÀ efnvoer kesÀ efJekeÀeme keÀer mebkeÀuHevee Leer pees je<ì^ kesÀ DeefOemebK³ekeÀ mecegoe³e kesÀHeejmHeefjkeÀ mecHeke&À-meb®eej Deewj Mew#eefCekeÀ-meeefnl³e-mebmke=Àefle He´³eespeveeW kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e He´MeemeefvekeÀ Deewj JewOeeefvekeÀ He´³eespeveeW keÀes Yeerefmeà keÀjves ceW me#ece nes~ Fmemes mHe<ì nw efkeÀ Deveg®íso 351 ceW He´³egkeÌle Meyo èfnvoer Yee<ee' keÀe DeefYeHeé³e kesÀJeue `jepeYee<ee' efnvoerlekeÀ meerefcele ve neskeÀj je<ì^Yee<ee Deewj meeJe&osefMekeÀ `mecHeke&À Yee<ee' lekeÀ J³eeHle nw~ Fmeer Deveg®íso ceW efnvoer Yee<ee kesÀ efJekeÀeme keÀe ue#³eYeejle keÀer meeceeefmekeÀ mebmke=Àefle kesÀ meYeer leÊJeeW keÀes DeefYeJ³eefkeÌle keÀe ceeO³ece yeve mekeÀves Jeeueer Yee<ee pewmeer mecelee HeéHle keÀj uesvee yelee³eeie³ee nw~ Fmemes mHe<ì nw efkeÀ mebefJeOeeve ceW `jepeYee<ee' Meyo kesÀ He´³eesie kesÀ Devleie&le je<ì^Yee<ee efnvoer, mecHeke&À Yee<ee efnvoer Deewj YeejlekeÀer meeceeefmekeÀ mebmke=Àefle keÀer DeefYeJ³ebpevee keÀj mekeÀves Jeeueer Yee<ee efnvoer keÀe DeefYeHeé³e efJeÐeceeve nw~

Yeejleer³e mebefJeOeeve ceW jepeYee<ee-mecyevOeer HećegKe HeéJeOeeveeW SJeb GHeyebOeeW keÀes ®eej YeeieeW ceW yeeBìkeÀj mecePee pee mekeÀlee nw~ (1)mebmeo ceW He´³egkeÌle nesves Jeeueer Yee<ee~ (2) efJeOeeve-ceb[ueeW ceW He´³egkeÌle nesves Jeeueer Yee<ee~ (3) mebIe keÀer jepeYee<ee Deewj (4) efJeefOeefvecee&CeleLee v³ee³eeue³eeW cebs He´³eesie keÀer peeves Jeeueer Yee<ee~ Fme meboYe& cebs mece³e-mece³e Hej DeveskeÀ mebmeoer³e-meefceefle³eeW keÀe ie"ve ngDee~ jepeYee<eeDee³eesie yevee³ee ie³ee~ jepeYee<ee DeefOeefve³ece cebs meved 1963, meved 1967, meved 1976 Deewj meved 1987 ceW DeveskeÀ mebMeesOeve HeefjJele&vengS~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle `jepeYee<ee mebkeÀuHe 1968' Deewj `jepeYee<ee mebkeÀuHe 1991' keÀes mebmeo cebs Heeefjle efkeÀ³ee ie³ee~ Fve mebkeÀuHeeW ceWefnvoer kesÀ jepeYee<ee ªHe kesÀ meeLe-meeLe meYeer Heébleer³e Yee<ee kesÀ efJekeÀeme keÀe Yeer HeéJeOeeve jKee ie³ee~ efkeÀvleg Yeejleer³e Yee<eeDeeW Deewj efnvoerYee<ee keÀer Jele&ceeve oMee keÀes oMee&les ngS leLee Yeejleer³e peveceeveme keÀer LeesLeer Hebieg ceeveefmekeÀlee Hej efìHHeCeer keÀjles ngS efnvoer keÀs Þes<" keÀefJeDe%es³e ves meìerkeÀ efìHHeCeer keÀer Leer efkeÀ `peye nce jepeveereflekeÀ ¢ef<ì mes HejeOeerve Les leye lees nceejs Heeme mJeeOeerve Yee<ee Leer~ Deye peye ncemJeeOeerve nes ie³es, nceejer Yee<eeSB HejeOeerve nes ie³eeR'~ Gmemes efnvoer kesÀ He´®eej-He´meej kesÀ #es$e cebs J³eeJeneefjkeÀ GHes#ee Deewj Goemeervelee keÀerJ³ebpevee nesleer nw~ JeemleefJekeÀlee ³en nw efkeÀ Yee<eeHejkeÀ Goej mJemLe veerefle kesÀ mLeeve Hej jepeveereflekeÀ oeBJe Hes®e Del³eefOekeÀ neJeer nesles ®euespeeves kesÀ keÀejCe efnvoer kesÀ jepeYee<ee ªHe keÀe efJekeÀeme yengle Oeerceer ieefle mes nes jne nw~

jepeYee<ee Deewj je<ì^Yee<ee efnvoer ceW Devlej

efnvoer keÀe ueieYeie SkeÀ npeej Je<e& keÀe Fefleneme Fme leL³e cebs mee#eer nw efkeÀ efnvoer i³eejnJeeR Meleeyoer mes Heé³eë efvejvlej ªHe

170


ceW je<ìêr³e Yee<ee kesÀ ªHe ceW Heéfleef<"le jner nw~ ®eens jepekeÀer³e He´Meemeve kesÀ mlej Hej keÀYeer mebmke=Àle, keÀYeer HeÀejmeer Deewj yeeo ceW Debie´speerkeÀes ceev³elee HeéHle jner~ efHeÀj Yeer mecet®es je<ì^ cebs peve mecegoe³e kesÀ DeeHemeer mecHeke&À Deewj meebmke=ÀeflekeÀ SkeÀlee keÀe ceeO³ece efnvoer ner jne~mJelev$elee HeéefHle kesÀ HeM®eeled mebJewOeeefvekeÀ ¢ef<ì mes je<ì^Yee<ee Deewj jepeYee<ee keÀes Deueie-Deueie ªHe cebs HeefjYeeef<ele efkeÀ³ee ie³ee Deewj oesveeWkesÀ He´³eespeve-#es$e keÀer efYevvelee mJeerkeÀej keÀer ie³eer~

1. je<ì^Yee<ee mecHetCe& je<ì^ kesÀ DeefOekeÀebMe peve meeceev³e Üeje He´³egkeÌle nesleer nw~ osMe kesÀ DeefOekeÀebMe YeeieeW ceW Deece ueesie efpeme Yee<eeceW efJe®eej-efJeceMe& Deewj ueeskeÀ-J³eJenej keÀjles nQ Jen je<ì^Yee<ee keÀnueeleer nw~ otmejer lejHeÀ jepeYee<ee keÀe He´³eesie Heé³eë jepekeÀer³eHe´Meemeve leLee mejkeÀejer-DeOe&mejkeÀejer keÀce&®eeefj³eebs-DeefOekeÀeefj³eeW Üeje efkeÀ³ee peelee nw~ efJeefYevve jepekeÀer³e keÀe³e&keÀueeHe keÀe efveJee&njepeYee<ee cebs neslee nw~

2. je<ì^Yee<ee keÀe Meyo-Yeb[ej osMe keÀer efJeefJeOe yeesefue³eeW, GHeYee<eeDeeW Deeefo mes mece=à neslee nw~ GmeceW ueeskeÀ-He´³eesie kesÀ Devegmeej ve³eerMeyoeJeueer pegæ[leer ®eueer peeleer nw~ peyeefkeÀ jepeYee<ee keÀe Meyo Yeb[ej SkeÀ megefveefM®ele meeB®es cebs {uee Deewj He´³eespeve efJeMes<e kesÀ efueSefveOee&efjle He´³egefkeÌle³eeW lekeÀ ner meerefcele neslee nw~

3. je<ì^Yee<ee pevelee keÀer Yee<ee nw~ jepeYee<ee He´MeemekeÀJeie& keÀer Yee<ee nw~

4. je<ì^Yee<ee keÀe He´³eesie DeveewHe®eeefjkeÀ ªHe mes GvcegkeÌle Deewj mJe®ívo Mewueer cebs neslee nw~ jepeYee<ee DeewHe®eeefjkeÀ mJeªHe ieńCe efkeÀ³esjnleer nw~ jepeYee<ee cebs ceeveJe megueYe, menpelee, mJe®ívolee, keÀuHeveelcekeÀlee keÀe mLeeve veneR jnlee~ efveOee&efjle Deewj ceevekeÀ Yee<eeªHe keÀe He´³eesie jepeYee<ee keÀer DeeJeM³ekeÀlee Deewj ce³ee&oe nw~

5. je<ì^Yee<ee ceW mecet®es osMe keÀer mees®e, Deefmcelee, mebmke=Àefle, efJeMJeeme, Oece&, ®eeue-®eueve, Dee®eej efJe®eej ueewefkeÀkeÀ, DeueewefkeÀkeÀ DebleëHe´sjCeeSB ueeskeÀ veerefle, meJe&peve-ªHe, megKe-ogKe Deeefo keÀe meceeJesMe jnlee nw~ otmejer lejHeÀ jepeYee<ee JewOeeefvekeÀ Deewj DeewHe®eeefjkeÀDeeJejCe Deesæ{s jnleer nw~ GmeceW DeefOekeÀlej-He´MeemekeÀer³e, keÀevetveer, efve³ece efJeOeeve Deewj efJeefOe-efJe<esOe keÀe oyeeJe jnlee nw~

6. Fmeer keÀejCe je<ì^Yee<ee keÀe He´³eeskeÌlee DeeefOemebK³e neslee nw peyeefkeÀ jepeYee<ee keÀe He´³eesie keÀjves Jeeues ueesieeW keÀer mebK³ee keÀce nesleer nw~

7. je<ì^Yee<ee osMe kesÀ mecemle meeJe&peefvekeÀ mLeeveeW, leerLeeX, meebmke=ÀeflekeÀ-kesÀvêebs, neì-yeepeejeW, cesueeW Deewj GlmeJeebs cebs meJe&ceev³e ªHe ceW He´³eesiekeÀer peeleer nw~ peyeefkeÀ jepeYee<ee keÀe³ee&ue³eebs Deewj He´MeemeefvekeÀ efJe´À³eekeÀueeHeeW lekeÀ ner meerefcele jnleer nw~ FmekeÀe He´³eesie DeHeves efveefM®eleGÎsM³e keÀes mecHevve keÀjeves keÀer DeewHe®eeefjkeÀlee efveYeelee nw~ HeÀueleë keÀesF& otjieeceer HeÝeeJe Je mebmkeÀej GlHevve veneR keÀjlee~ je<ì^Yee<eekesÀ He´³eesie mes Gve Yee<eeYeeef<e³eeW kesÀ mebmkeÀej Deewj ®eefj$e keÀe efJekeÀeme osMe keÀer je<ìêr³e Deefmcelee keÀer Hen®eeve yevelee nw~

Fme efJeMues<eCe kesÀ Üeje ³en yeele mHe<ì nesleer nw efkeÀ je<ì^Yee<ee kesÀ GlLeeve He´®eej-He´meej Deewj efJekeÀeme kesÀ efueS efkeÀmeer mejkeÀejeriewj mejkeÀejer menejs keÀer DeeJeM³ekeÀlee mes yeæ{keÀj GmekesÀ He´³eesie keÀjves JeeueeW keÀer mJemLe ceeveefmekeÀlee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ je<ì^Yee<eekeÀe efJekeÀeme jepeYee<ee kesÀ efueS Deewj osMe keÀer DeeOegveeleve Hen®eeve kesÀ efueS Del³evle DeeJeM³ekeÀ nw~ efnvoer Yee<ee cebs je<ìêr³e DeewjDevleje&<ìêr³e mlej Hej DeHevee Je®e&mJe keÀe³ece keÀjves Deewj mecHeke&À met$e meeOeves keÀer DeodYegle #ecelee nw, Deye Fme mel³e kesÀ efueS efkeÀmeer HećeeCekeÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~

171


12. Yeejle keÀer Yee<ee mecem³ee Deewj efnvoer

-[e@. megOeervê keÀgceej

mJeleb$elee HeéefHle kesÀ Fleves Je<e& GHejevle Yeer Yee<ee kesÀ ceeceues ceW nce peneB mes ®eues Les, JeneR keÀs JeneR nQ~ Ssmee ueielee nw efkeÀkesÀvê Deewj HeósMe He´MeemeefvekeÀ keÀe³eeX keÀer YeeBefle Yee<ee keÀer mecem³ee keÀes Yeer keÀ®íHe ieefle mes meguePeevee ®eenles nQ, peyeefkeÀ kegÀí ceeceues SsmesngDee keÀjles nQ efkeÀ efpevekeÀe meceeOeeve ³eefo legjvle veneR ngDee lees Jes keÀYeer veneR meguePe Heeles~ ³eefo meguePeeves keÀe He´³eeme efkeÀ³ee Yeer peeleenw, lees GmekesÀ efueS yeæ[s Oew³e&, ueieve Deewj He´³elve keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ Yeejle ceW Yee<ee kesÀ meeceev³e He´Mve keÀes efveHeìeves ceW osjerkeÀjkesÀ nceejs jepeveereflekeÀ vesleeDeeW ves Gmes keÀef"ve mecem³ee keÀe ªHe Heóeve keÀj efo³ee nw~ mebefJeOeeve keÀs efvecee&leeDeebs ves pees mJeHve osKee Lee,GmekeÀes Deye lekeÀ GHesef#ele ner efkeÀ³ee ie³ee nw Deewj Gme GHes#ee cebs Yeer oerIe&met$elee keÀe meceeJesMe keÀj efo³ee ie³ee nw, pees ef®evleveer³e nw~

nceejs mebefJeOeeve-efvecee&leeDeeW ves keÀuHevee keÀer Leer efkeÀ Hebên Je<e& lekeÀ meYeer HećegKe Yeejleer³e Yee<eeDeeW keÀer Gvveefle kesÀ meeLe-meeLeefnvoer keÀe DeefKeue Yeejleer³e mlej Hej He´MeemeefvekeÀ keÀe³eeX kesÀ efueS efJekeÀeme keÀj efue³ee pee³esiee, efkeÀvleg GvekeÀer keÀuHevee keÀes Heb®eJe<eea³e³eespeveeDeeW kesÀ veer®es kegÀ®eue efo³ee ie³ee nw~ osMe kesÀ ³eeefv$ekeÀerkeÀjCe keÀer jew ceW yenkeÀj nceejs peveveslee ³en Yetue ie³es efkeÀ pevelee keÀer cetuemecem³eeDeeW kesÀ meceeOeeve kesÀ efyevee GvekesÀ leLee osMe kesÀ [tyeves keÀe Keleje neslee nw~ osMe keÀes Jew%eeefvekeÀ TB®eeF³eeW lekeÀ HengB®eeves keÀs efueS"esme DeeOeej keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ "esme DeeOeej keÀe DeLe& nwöpevelee keÀer owefvekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀer Hetefle&~ nceejs Dee³eespekeÀeW vesmeYeer Heb®eJe<eea³e ³eespeveeDeeW cebs ³ev$eeW keÀes cetueeOeej yevee³ee nw, pevelee keÀer cetue DeeJeM³ekeÀleeDeeW keÀe GvekeÀes yengle yeeo cebs O³eeve Dee³eenw~ Fmeer DeveHesef#ele peve-GHes#ee kesÀ GHesef#ele Ye³ebkeÀj HeefjCeece Deepe osMe Yej ceW GYej jns nQ~ DeewÐeesieerkeÀjCe Hej efJeMes<e yeue efo³es peeveskesÀ keÀejCe peerJeve³eeHeve kesÀ oes DeefveJee³e& DeeOeej Deepe lekeÀ meJe&Lee GHesef#ele jns-Henuee, ke=Àef<e Deewj otmeje, efMe#ee~ yeæ[s-yeæ[s yeebOe yeveekeÀj mejkeÀej ves efmeb®eeF& kesÀ DemebK³e DeJemej lees megueYe keÀj efo³es, uesefkeÀve ke=À<ekeÀeW keÀes Gve DeJemejeW keÀe DeefOekeÀeefOekeÀ ueeYe G"eves keÀerve lees He´sjCee ner oer Deewj ve ceeie&oMe&ve ner keÀje³ee~ ke=À<ekeÀeW keÀs nue Deewj yewue Heb®eJe<eea³e ³eespeveeDeeW kesÀ DeebkeÀæ[eW kesÀ meeLe veneR oewæ[ Hee³es,keÌ³eeWefkeÀ GvnW keÀeiepeer veneR, J³eeJeneefjkeÀ DeeOeejYetefce ®eeefnS Leer~ He´Meemeve keÀer DeebkeÀæ[syeepeer Deewj Devegceeve keÀs Jee³eJeer cesIe ke=Àef<e keÀer GHepeveneR yeæ{e mekeÀles~ meyemes Henues ke=À<ekeÀeW keÀes efMeef#ele Deewj HeéfMeef#ele efkeÀ³ee peevee DeeJeM³ekeÀ Lee~ Ssmeer yeele veneR nw efkeÀ Fme JeemleefJekeÀleekeÀer Deesj nceejer je<ìêr³e mejkeÀej keÀe O³eeve ve ie³ee nes~ Gmeves FmekesÀ meceeOeeve kesÀ efueS DeveskeÀ He´³elve efkeÀ³es, efkeÀvleg GveceW mes DeveskeÀefveleevle DeJew%eeefvekeÀ Deewj DeJ³eeJeneefjkeÀ efmeà ngS~ Deewj, efMe#ee-kesÀvê KeesuekeÀj mejkeÀej ves yetæ{s leesleeW keÀes Heæ{eves keÀer J³eJemLee keÀer, uesefkeÀveHe´sjCee veneR oer, GmekeÀer DeeJeM³ekeÀlee Deewj GHe³eesefielee yeleeves keÀer Deesj O³eeve veneR efo³ee~ DeefMeef#ele efkeÀmeeveeW keÀes Kesleer keÀer GHepe yeæ{eveskesÀ efueS DeveskeÀ Debie´speer ceeO³ece mes Heæ{s efJekeÀeme DeefOekeÀeefj³eeW keÀer ogJe&n mesvee Keæ[er keÀer Deewj GvekeÀes He´®eej-meeceieér yeebìves keÀe keÀece meeQHeeie³ee, efpevekeÀes Heæ{ves kesÀ efueS efkeÀmeeveeW kesÀ Heeme ve lees De#ej-%eeve nw Deewj ve mecePeves kesÀ efueS yegefà nw~ He´®eej-meeceieér Yeer DeefOekeÀlejDebie´speer cebs ner íHeer nesleer nw, efpememes DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ #es$eer³e Yee<ee keÀe %eeve jKeves Jeeues efkeÀmeeveebs kesÀ efueS Jen ye®®eeW kesÀ ®eerue-efyeueewSmes DeefOekeÀ cenÊJe veneR jKeleer~ efkeÀmeeveeW Deewj efJekeÀeme-DeefOekeÀeefj³eeW kesÀ ceO³e mecyevOe Yeer ceOegj veneR jns, keÌ³eesbefkeÀ DeefOekeÀejer DeHeveer Debie´speer{bie keÀer ìerceìece Deewj DeHeÀmejer yevee³es jKeves ceW DeefOekeÀ efJeMJeeme jKeles nQ leLee uetìKemeesì keÀs meb³eesie Keespeles jnles nQ~ Fmeer He´keÀejke=Àef<e efJeMJeefJeÐeeue³eeW mes efvekeÀues mveelekeÀ ieeBJeeW ceW peeves keÀer yepee³e veeieefjkeÀ megKe Yeesieves kesÀ efueS veiejeW cebs ner jnvee ®eenles nQ~ ieeBJekesÀ DeveHeæ{ Deewj HeÀìer®ej efkeÀmeeveeW kesÀ yeer®e ³es Debie´speer ceeO³ece mes Heæ{s-efueKes keÀesì HeleuetveOeejer veJe³egJekeÀ KeHe veneR Heeles~ HeefjCeece ³en

172


neslee nw efkeÀ pees keÀesF& ke=Àef<e-efJekeÀeme keÀe GÎsM³e ueskeÀj ieeBJe ceW peelee Yeer nw lees Gmes Leesæ[s efoveeW ceW JeneB mes Yeeieles ner yevelee nw~ DeewjefHeÀj, efMe#ee kesÀ efJeosMeerHeve Deewj megefJeOeeYeesieer ceveesJe=efÊe kesÀ keÀejCe Jes osMeerHeve kesÀ meeLe DeHevee peesæ[ veneR efceuee Heeles~

Yeejleer³e efMe#ee-Heàefle kegÀí Fme He´keÀej keÀer nw efkeÀ Gmemes keÀuece efIemeves JeeueeW keÀer HewoeJeej DeefOekeÀ nes jner nw~ nceejs Jew%eeefvekeÀ,Fbpeerefve³ej Deewj lekeÀveerefMe³eve Yeer keÀeiepeer keÀe³e&Jeener ceW efJeMes<e o#elee HeóefMe&le keÀjles nQ~ mejkeÀejer {eb®ee Yeer kegÀí Fme He´keÀej keÀe nw efkeÀefJeosMeeW mes HeéfMe#eCe HeéHle keÀj ueewìves Jeeues Jew%eeefvekeÀeW, Fbpeerefve³ejeW Deewj lekeÀveerefMe³eveeW keÀes He´³eesieMeeueeDeeW, #es$eeW Deewj DeJemejeW kesÀ mLeeveHej keÀeiepe-keÀuece Lecee efo³es peeles nQ~ ve GvnW DeHeveer o#elee HeóefMe&le keÀjves kesÀ efueS ve³es Üej Keesueves efo³es peeles nQ Deewj ve He´sjCeener oer peeleer nw~ HeefjCeece ³en neslee nw efkeÀ Jes meye DeHeves %eeve leLee YeefJe<³e keÀer megj#ee kesÀ efueS efJeosMeeW keÀer Deesj ueHekeÀles nQ~

Yeejle ceW meYeer Jew%eeefvekeÀ efJe<e³e lees SkeÀ Deesj, `keÀuee' ÞesCeer keÀs efJe<e³e Yeer DeYeer lekeÀ Debie´speer ceeO³ece mes Heæ{eS peeles nQ~HećegKeleë Jew%eeefvekeÀ efMe#ee keÀes ¢ef<ì ceW jKekeÀj ner DekeÌmej Debie´speeroeB ³en leke&À ognjeles jnles nQ efkeÀ Debie´speer HeefM®ece keÀer Deesj KeguevesJeeueer efKeæ[keÀer nw~ JeemleefJekeÀlee ³en nw efkeÀ Ssmes meefæ[³eue leke&À oskeÀj Debie´speer ceeO³ece mes efMeef#ele Deewj Gmeer yeueyetles Hej Devvepeue HeéHlekeÀjves Jeeues cegùerYej ueesie pevecele kesÀ efnle keÀer GHes#ee keÀjkesÀ Debie´speer keÀes osMe ceW DeefveefM®ele keÀeue lekeÀ yevee³es jKevee ®eenles nQ~ HeÀue³en neslee nw efkeÀ nceejs veJe³egJekeÀeW keÀes Debie´speer keÀer cegK³eYetefce FbiuewC[ Deewj DecejerkeÀeökesÀ yeejs ceW Yeejle keÀer DeHes#ee DeefOekeÀ peevekeÀejernesleer nw~ GvekesÀ ceve ceW DeHeves osMe Deewj peerJeve-Heàefle kesÀ Heéfle Demeblees<e leLee DeJ³ekeÌle Ie=Cee HeveHeer jner nQ Deewj Jes Gve osMeeW keÀes DeHeveernervelee otj keÀjves keÀe GHe³egkeÌle mLeue mecePeles nQ~ keÌ³ee ³en efJe[cyevee veneR nw efkeÀ nceejer pevelee keÀe efMeef#ele Jeie& HetJe& kesÀ He´keÀeMe keÀesDe%eevelee veneR Deewj HeefM®eceer efKeæ[keÀer mes Deeves Jeeues He´keÀeMe keÀes DevOee neskeÀj JejCeer³e mecePelee nw~ Deiej nceW DeHeves Jew%eeefvekeÀeW,Fbpeerefve³ejeW, lekeÀveerefMe³eveeW leLee Dev³e yegefàpeerefJe³eeW keÀe efJeosMe-ieceve jeskeÀvee nw, GvekeÀer MeefkeÌle keÀe DeHeves osMe kesÀ efnle ceW GHe³eesie keÀjveenw, lees GvekeÀer efMe#ee keÀe ceeO³ece Yeejleer³e Yee<eeDeeW keÀes yeveevee DeeJeM³ekeÀ nw, leeefkeÀ Jes ³eneR jnves Deewj keÀe³e& keÀjves keÀes yeeO³e neW~ ³eneBYeeJevee veneR, osMeefnle keÀe He´Mve HećegKe nw~ Ssmeer DeJemLee ceW nce je<ìêr³e Yee<ee Deewj meeefnl³e keÀs DeO³e³eve leLee %eeve kesÀ DeYeeJe ceWYeejleer³e veJe³egJekeÀeW ceW je<ì^Jeeo keÀer YeeJevee peeie=le nesves keÀer keÀuHevee lekeÀ veneR keÀj mekeÀles~

kegÀí Ssmee ueielee nw efkeÀ HeefM®eceer osMeeW keÀer DeeefLe&keÀ oemelee nceejs MeemekeÀeW keÀes Debie´speer keÀer DeefveJee³e&lee yevee³es jKeves keÀesefJeJeMe keÀjleer nw~ nce ueesie HeefM®eceer osMeeW Hej efveYe&jlee keÀs keÀejCe GvekeÀer mebmke=Àefle DeHeveeves keÀes Yeer ceveesJew%eeefvekeÀ {bie mes yeeO³e efkeÀ³espee jns nQ~ nceejs He´MeemekeÀ keÀ"Hegleueer yeve jns nwb Deewj HeefM®eceer osMe met$eOeej, pewmee Jes ve®eeles jns, nceejs MeemekeÀ vee®eles jns nQ~ HeefM®eceerosMeeW kesÀ Oece&, meeefnl³e, efHeÀucebs Deewj mebmke=Àefle meMegukeÀ DeLeJee efveëMegukeÀ Dee³eeeflele SJeb efJeleefjle nesles ner jnles nQ~ Deye ªKe kegÀí yeouejne nw, uesefkeÀve DeHesef#ele HeefjCeece DeYeer meeceves veneR Dee³ee nw~ ketÀìveereflekeÀ mlej Hej DeYeer nce DeHeveer DeeJeepe yeguevo keÀjves leLee ceewefuekeÀef®evleve keÀer mJeleb$elee veneR DeHevee Hee³es nQ~

Debie´speer efMe#ee keÀs HeÀuemJeªHe Deepe efMeef#ele Deewj DeefMeef#ele kesÀ ceO³e otjer yeæ{leer pee jner nw~ mejkeÀej peve-peerJeve keÀs megOeejkesÀ DeveskeÀ GHee³e DeHevee jner nw, uesefkeÀve GmekesÀ He´®eej³ev$e Deye Yeer Debie´´speer ceW keÀe³e& keÀjles nQ~ HeefjJeej-efve³eespeve pewmee yeng efJe%eeefHelekeÀe³e&Je´Àce Yeer kesÀJeue veiejeW ceW HuesìHeÀeceeX, jsueeW, yemeeW, DemHeleeueeW Deewj [ekeÌìjeW keÀer ogkeÀeveeW ceW Heesmìj ef®eHekeÀe keÀj He´®eeefjle nes jne nw,uesefkeÀve ieeBJeeW ceW, peneB Demeueer Yeejle yemelee nw, Fme He´keÀej keÀe keÀesF& Dee³eespeve osKeves keÀes veneR efceuelee~ DeefOekeÀebMe Heesmìj Debie´speer ceWnesles nQ, pees meeceev³e pevelee keÀer mecePe kesÀ yeenj keÀer ®eerpe nw~ Deiej keÀneR Yeejleer³e Yee<eeDeeW ceW Heesmìj ueies efoKeles Yeer nQ, lees GveHej Ssmeer keÀefJelJece³e Yee<ee efueKeer jnleer nw efkeÀ GmekeÀe DeLe& meeceev³e pevelee mecePe veneR Heeleer~ Fme mLeue Hej cegPes SkeÀ Ieìvee ³eeoDee jner nw~ HeeveerHele kesÀ jsueJes mìsMeve Hej ceQ ieeæ[er keÀer He´leer#ee keÀj jne Lee~ HuesìHeÀece& Hej SkeÀ HeefjJeej keÀe ef®e$e ueiee ngDee Lee, efpemeJesÀ

173


THej Deewj veer®es ³es HebefkeÌle³eeB efueKeer ngF& LeeR-`íesìe HeefjJeej, megKe keÀe DeeOeej'~ leerve efkeÀmeeve Gme Heesmìj keÀes keÀeHeÀer osj lekeÀ osKelesjns, efkeÀvleg GvekeÀer mecePe ceW kegÀí veneR Dee³ee, leye SkeÀ efkeÀmeeve ves neLe Pegueeles ngS keÀne-`Dejs keÀesF& veF& efHeÀuce Dee³eer nesieer'~ DeewjJes leerveeW Deeies yeæ{ ie³es~ Heesmìj efnvoer ceW efueKee nesves Hej Yeer efnvoer Yee<eer Jes efkeÀmeeve GmekeÀe DeLe& keÌ³eeW veneR mecePe Hee³es? keÀejCe³ener nw efkeÀ Fme He´keÀej keÀer He´®eej-meeceieér ³ee lees Debie´speer keÀe `Yeef#ekeÀe mLeeves Yeef#ekeÀe' efnvoeröDevegJeeo keÀjkesÀ He´keÀeefMele keÀer peeleer nwDeLeJee Gve J³eefkeÌle³eeW kesÀ yeewefàkeÀ mlej keÀes O³eeve ceW jKekeÀj veneR efueKeer peeleer, efpevekesÀ nsleg GvnW He´keÀeefMele-He´meeefjle efkeÀ³ee peevee nw~je<ì^Yee<ee DeLeJee #es$eer³e Yee<ee-He´sce keÀe ³en DeLe& veneR nesvee ®eeefnS efkeÀ Yee<ee keÀes Hebef[leeT ªHe os efo³ee pee³e~ Yee<ee kesÀJeue meeefnl³ekeÀe cesªoC[ veneR nesleer pevelee Deewj meeefnl³ekeÀej leLee pevelee Deewj mejkeÀej keÀe mecHeke&À-met$e Yeer nesleer nw~

³eefo meYeer HeévleeW ceW #es$eer³e Yee<eeDeeW keÀe DeO³e³eve DeefveJee³e& keÀj efo³ee pee³e leLee GvneR Yee<eeDeeW kesÀ ceeO³ece mes meYeer efJe<e³eeWkeÀe DeO³e³eve-DeO³eeHeve efkeÀ³ee pee³e, leYeer #es$eer³e Yee<eeDeeW keÀer Heíeefle mecYeJe nw~ Fmeer He´keÀej Jele&ceeve HeefjefmLeefle³eeW ceW efnvoer keÀes DeefveJee³e&Deewj Debie´speer keÀes JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³e yeveevee ner ueeYeoe³ekeÀ nesiee~ efkeÀmeer efJeMes<e mlej lekeÀ #es$eer³e Yee<eeDeeW Deewj efnvoer ceW GÊeerCe& nesveeDeeJeM³ekeÀ Ieesef<ele keÀj efo³ee peevee ®eeefnS Deewj JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³e keÀes Heæ{vee DeefveJee³e& nesvee ®eeefnS, GÊeerCe& nesvee veneR~ kegÀí efJe®eejkeÀeWkeÀe cele nw efkeÀ Fme Yee<eeveerefle mes osMe kesÀ efJeIeìve keÀe Keleje nw~ cesjs efJe®eej mes Fme Yee<ee-veerefle mes efnvoer keÀe ner efnle nesiee~ efnvoerkesÀ Heeme efJeMegà ªHe mes DeHeves Heévle nQöefncee®eue, nefj³eeCee, GÊej HeósMe, efyenej, ceO³e HeósMe, jepemLeeve Deewj Deb[ceeve efvekeÀesyeej~FvekesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí Heévle Ssmes Yeer nQ efpeveceW efnvoer keÀe DeO³e³eve J³eeHekeÀ ªHe mes efkeÀ³ee peelee nw~ Jes Heévle nQöpeccet-keÀMceerj, Hebpeeye,iegpejele, ceneje<ì^, keÀvee&ìkeÀ, keÀsjue, leefceuevee[g, DeebOe´ HeósMe, Gæ[ermee, yebieeue Deeefo~ efnvoer Yee<eer HeévleeW kesÀ efveJeemeer DeefveJee³e&leë efnvoerHeæ{les nQ Deewj GmeceW DeHevee owefvekeÀ keÀe³e& mecHevve keÀjles nQ~ JeneB Jew%eeefvekeÀ leLee lekeÀveerkeÀer efJe<e³eeW keÀe ceeO³ece yeouevee Mes<e jn ie³eenw, Mes<e efJe<e³eeW keÀe ceeO³ece efnvoer nw~ Dev³e Deefnvoer Yee<eer HeévleeW ceW #es$eer³e kesÀ DeefleefjkeÌle efnvoer Deewj Debie´speer keÀes ceeO³ece kesÀ ªHeceW ®egveves keÀer mJeleb$elee Yeer efJeÐeeefLe&³eeW keÀes oer peeveer ®eeefnS~ Fmemes GvnW efnvoer kesÀ Heéfle meeień efJeÜs<e Yeer veneR jnsiee~ efkeÀvleg Ssmee FmeerIees<eCee kesÀ meeLe efkeÀ³ee peevee ®eeefnS efkeÀ efnvoer LeesHeer veneR pee jner nw, Gmes DeHeveevee ³ee ve DeHeveevee DeeHe Hej efveYe&j nw~ DeeHe DeHeveeefnle mees®e keÀj mJe³eb efveCe&³e keÀjW~ efveCe&³e keÀer mJeleb$elee GvnW mJe³eb efnvoer DeHeveeves keÀes yeeO³e keÀjsieer keÌ³eeWefkeÀ efnvoer %eeleeDeeW keÀes DeHeveerDeepeerefJekeÀe kesÀ efueS DeHeves Heévle kesÀ DeefleefjkeÌle meele efJeMeeue HeévleeW ceW peeves keÀe DeefOekeÀej nesiee Deewj Dev³e #es$eer³e Yee<eeYeeef<e³eeW keÀesDeHeveer Yee<eeDeeW kesÀ Heéfle keÀÆj ueieeJe GvnW DeHeves HeévleeW ceW ner meerefcele keÀj osiee~ Fmemes GvnW mJe³eb ner ³en mees®eves keÀes yeeO³e nesveeHeæ[siee efkeÀ GvekeÀe YeefJe<³e efnvoer keÀs meeLe ner pegæ[e nw~ kesÀvêer³e mesJeeDeeW Deewj ueeskeÀ mesJee Dee³eesie keÀer Hejer#eeDeeW ceW meYeer je<ìêr³e Yee<eeDeeWkeÀes JewkeÀefuHekeÀ ceeO³ece yeveeves mes Yeer efnvoer keÀe efnle nesiee, keÌ³eeWefkeÀ ³eneB Yeer YeefJe<³e-efvecee&Ce kesÀ efueS J³eeHekeÀ #es$e keÀer leueeMe He´l³eskeÀJ³eefkeÌle keÀes nesieer~ keÀesF& Yeer meerefcele #es$e ceW yebOee veneR jnvee ®eensiee~

Yee<ee-mecem³ee keÀs leke&ÀHetCe& Deewj Jew%eeefvekeÀ meceeOeeve kesÀ efueS THej mes veer®es keÀer Deesj veneR, DeefHeleg veer®es mes THej keÀer Deesjyeæ{vee ®eeefnS~ cesje celeueye Yee<ee Deewj pevelee mes nw~ nceW Yee<ee keÀes veneR, pevelee keÀes HeéLeefcekeÀlee osveer ®eeefnS Deewj pevelee keÀer megefJeOeeDeewj DeeJeM³ekeÀlee kesÀ DevegketÀue meceeOeeve He´mlegle keÀjvee ®eeefnS~ Yee<ee kesÀ DeO³e³eve Deewj ceeO³ece yeveeves kesÀ yeejs ceW mees®eves mes HetJe& GmekeÀerpevelee kesÀ efueS GHe³eesefielee Hej efJe®eej keÀjvee ®eeefnS~ pevelee keÀes oes JeieeX ceW efJeYekeÌle keÀj uesvee v³ee³emebiele nesieeöHenuee Deewj cenÊJeHetCe&Jeie& Gme meerefcele #es$eer³e pevelee keÀe nw, efpevnW DeHeves-DeHeves #es$eeW ceW ner meerefcele jn keÀe³e& keÀjvee neslee nw, pewmes efkeÀmeeve, cepeotj, ogkeÀeveoejDeeefo~ FvekeÀer mebK³ee keÀjesæ[eW ceW nw Deewj FvekesÀ efueS DeHeveer #es$eer³e Yee<eeDeeW keÀe %eeve ner DeeJeM³ekeÀ nw, Debie´speer %eeve efvejvlej DeveeJeM³ekeÀleLee DevegHe³eesieer~ FvnW pees Yeer %eeve HeéHle keÀjvee neslee nw, Jes HejmHej Jeelee&ueeHe DeLeJee #es$eer³e Yee<eeDeeW kesÀ mecee®eej He$eeW, Heef$ekeÀeDeeW

174


SJeb HegmlekeÀeW Üeje HeéHle keÀj uesles nQ~ FmeefueS GvnW Debie´speer Heæ{evee mece³e, MeefkeÌle Deewj DeLe& keÀe DeHeJ³e³e keÀjvee nw~ otmeje Jeie& J³eeHekeÀ#es$eer³e pevelee keÀe nw, pees je<ìêr³e Deewj Devleje&<ìêr³e #es$eeW ceW DeLeexHeepe&ve DeLeJee keÀe³e& keÀs efueS G®®e efMe#ee HeéHle keÀjleer nw~ FmekeÀermebK³ee ueeKeeW ceW mecee peeleer nw~ Fme Jeie& kesÀ kegÀí meWkeÀæ[e J³eefkeÌle³eeW keÀes ner Debie´speer-%eeve keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ jepeve³e%e, J³eeHeejerleLee Dev³e Devleje&<ìêr³e mecyevOe-met$e-³eespekeÀ J³eefkeÌle³eeW kesÀ efueS ner Debie´speer-%eeve DeeJeM³ekeÀ nes mekeÀlee nw, Dev³e kesÀ efueS veneR~ Dev³ekeÀe³eeX kesÀ efueS lees kegÀí HeéfMeef#ele efJeMes<e%e lew³eej efkeÀ³es pee mekeÀles nQ, pees kesÀJeue Debie´speer ner veneR, efJeMJe keÀer meYeer Yee<eeDeeW mes DeHesef#elemeeceieér keÀe meb®e³eve keÀj %eevekeÀesMe keÀes meJe&oe mece=à keÀjles jnW~ ³es ner ueesie nQ efpevnWb HeefM®eceer efKeæ[keÀer mes Deeves Jeeues He´keÀeMe keÀerDeeJeM³ekeÀlee nesleer nw, Dev³e J³eefkeÌle lees mJeosMeer He´keÀeMe mes HetCe& He´keÀeefMele nQ~ yeenjer He´keÀeMe GvekeÀer DeeBKeeW ceW ®ekeÀe®eeQOe Deewj efoMeeYećeGlHevve keÀjlee nw~ efpeve J³eefkeÌle³eeW kesÀ efueS HeefM®eceer efKeæ[keÀer kesÀ He´keÀeMe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nes, GvekesÀ efueS Dev³e osMeeW keÀer lejn kegÀímeerefcele mebmLeeSB Keesue keÀj efJeosMeer Yee<eeDeeW keÀe %eeve keÀjeves keÀe HeýevOe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ DeHeveer osMeYee<eeDeeW kesÀ He´³eesie ceW nervelee-yeesOe keÀes meceeHle keÀjves leLee efMe#ee ceW Devleje&<ìêr³elee keÀer DeJ³eeJeneefjkeÀ keÀuHevee kesÀ keÀejCe GHesef#ele je<ìêr³elee kesÀ leÊJe kesÀ meceeJesMekesÀ efueS He´Meemeve leLee efMe#ee keÀe ceeO³ece legjvle Yeejleer³e Yee<eeDeeW keÀes yevee³ee peevee ®eeefnS~ DeeJeM³ekeÀlee Deewj cenÊee mecHetCe& Yeejleer³epeveceeveme kesÀ YeeJeeJesMe keÀes meceeHle keÀj Devleleë efnvoer keÀes GmekeÀe DeHesef#ele mLeeve efouee osieer, DeeJeM³ekeÀlee kesÀJeue DeHeves ¢ef<ìkeÀesCekeÀes efJeMeeue yeveeves Deewj peveceeveme keÀes ceveesJew%eeefvekeÀ {bie mes Heefj®eeefuele keÀjves keÀer nw~

175


(ii) mecee®eej

-[e@. ceervee#eer J³eeme

mecee®eejHe$eeW keÀer DeKeyeejer efnvoer Yee<ee keÀe He$ekeÀeefjlee kesÀ #es$e ceW SkeÀ efJeefMe<ì mLeeve nw~ mecee®eej-He$e ceW He´³egkeÌle nesves Jeeueerefnvoer Yee<ee SkeÀ efJeefMe<ì J³eJenej #es$e ceW He´³egkeÌle nesves Jeeueer efJeefMe<ì He´³egefkeÌle nw~ efnvoer keÀer Dev³e He´³egefkeÌle³eeW keÀer Yeebefle DeKeyeejerefnvoer ceW Deeves Jeeues keÀF& Yee<ee-leÊJe Yeer DeHeves DeeHe ceW efJeefMe<ì Deewj ªæ{ nesles nQ Deewj Dev³e He´³egefkeÌle³eeW ceW meeceev³eleë He´³egkeÌle veneRnesles~

mecee®eej-He$e DeeOegefvekeÀ peerJeve keÀe cenÊJeHetCe& Deewj DeeJeM³ekeÀ Debie nw Deewj GmeceW He´³egkeÌle nesves Jeeueer efnvoer Yee<ee DeKeyeejerefnvoer keÀnueeleer nw~ owefvekeÀ IeìveeDeeW leLee osMe-efJeosMe kesÀ efueS cenÊJeHetCe& peevekeÀeefj³eeW keÀes Deece pevelee lekeÀ HengB®eevee SJeb GvekeÀer meceer#eekesÀ ªHe ceW yeewefàkeÀ meeceieér keÀes Fme lejn mes He´mlegle keÀjvee efkeÀ ueesieeW keÀes peerJeve-meceepe keÀer JeemleefJekeÀlee ceeuetce nes mekesÀ leLee peveleekeÀer mees®e keÀes mener efoMee efceue mekesÀ-³en mecee®eej He$eeW Deewj GveceW He´³egkeÌle efnvoer Yee<ee keÀer cegK³e efpeccesoejer nw~

Deepe meceepe ceW, veiej ceW, Heéble, osMe, efJeosMe Deewj mecHetCe& efJeMJe ceW ³ee peerJeve kesÀ efkeÀmeer Yeer #es$e ceW keÀneB, keÌ³ee-keÌ³ee nesjne nwö³en meye nce mecee®eejeW kesÀ ceeO³ece mes Iej yew"s-yew"s ner efvel³e-Heéfle peeve uesles nQ~ osMe kesÀ ieéceerCe FueekeÀeW keÀer keÌ³ee neuele nQ?nceejer DeeefLe&keÀ efmLeefle kewÀmeer nw? jespeieej kesÀ #es$e ceW ve³ee keÌ³ee nw? cenBieeF& efkeÀleveer yeæ{er ³ee Ieìer nw? Deewj Fme meyekeÀe nceejs peerJeveHej keÌ³ee HeÝeeJe Heæ[siee? Fve meYeer efpe%eemeeDeeW keÀer Hetefle& `mecee®eej' kesÀ efJeefJeOe ªHeeW kesÀ Üeje nesleer nw~

mecee®eej kesÀ efJeefJeOe ªHeeW ceW mecee®eej-uesKeve Deewj GvekesÀ He´mlegleerkeÀjCe keÀer Yee<ee keÀe yengle cenÊJe nw~ leeæpeieer DeewjefJeMJemeveer³elee mecee®eejeW kesÀ HeÓeeve iegCe ceeves ieS nQ~ neueebefkeÀ DeepekeÀue keÀer GHeYeeskeÌleeJeeoer Deewj J³eeJemeeef³ekeÀ mebmke=Àefle ves mecee®eej-uesKeve kesÀ mlej keÀes Yeer HeÝeeefJele efkeÀ³ee nw~ keÌ³eeWefkeÀ mecee®eej-He$e kesÀ ceewefuekeÀ kesÀJeue GvneR mevemeveerKespe mecee®eejeW keÀes He´keÀeefMele keÀjvesceW DeefOekeÀ efoue®emHeer jKeles nQ-pees Hee"keÀ keÀes ®ekeÀe®eeQOe keÀjkesÀ DeekeÀef<e&le keÀjves ceW, DeKeyeej keÀer DeefOekeÀ efyeJe´Àer keÀjeves ceW Je jepeveereflekeÀoe³ejeW ceW HekeÀæ[ yeveeS jKeves ceW GvekeÀer ceoo keÀj mekesÀ~ meceepe keÀer keÀgjerefle³eeW, efJeHejerleleeDeeW mes petPe jns ueesieeW, meeefnefl³ekeÀ-keÀueelcekeÀieefleefJeefOe³eeW ceW ueies ueesieeW ³ee Yeejleer³e G®®e peerJeve-cetu³eeW keÀer efve<He#e ®e®ee& ³ee iebYeerj Heefj®e®ee& Deeefo keÀes DeepekeÀue kesÀ mecee®eej-He$eeWceW DeefOekeÀ mLeeve veneR efceue Heelee~ neueebefkeÀ met®eveeSB osves kesÀ meeLe-meeLe nceejer mees®e keÀes SkeÀ mener, mJemLe efJeJeskeÀHetCe& efoMee oskeÀj, pevecelekeÀes lew³eej keÀjves ceW ner mecee®eej Je mecee®eej-He$eeW keÀe JeemleefJekeÀ cenÊJe nw~

mecee®eej kesÀ mebyebOe ceW ³en leL³e mHe<ì nw efkeÀ mecee®eej DeHeves-DeeHe ceW efJeefMe<ì neslee nw~ nj mlej Hej GmekeÀer efJeefMe<ìleeDeeWkeÀes O³eeve ceW jKeles ngS nce `mecee®eej' keÀer HeefjYee<ee Fme ªHe ceW os mekeÀles nQö

Ssmeer keÀesF& Yeer meeJe&peefvekeÀ cenÊJe keÀer yeeleöefpemeceW meeceev³e mes Deueie efJeefMe<ìlee, veJeervelee, mel³elee,pevemeeceev³e keÀer ªef®e, efkeÀmeer HeefjJele&ve keÀer met®evee, mecemeeef³ekeÀ mejeskeÀej, SJeb peerJeve-meceepe Hej efJeMes<e HeÝeeJe[eueves keÀer #ecelee efveefnle nesömecee®eej keÀnueeleer nw~

176


efnvoer ceW mecee®eej' Meyo keÀe He´®eueve Heé³eë Debie´speer Meyo v³etpe' (NEWS) kesÀ He³ee&³e kesÀ ªHe cebs ngDee~ v³et (NEW)

keÀe DeLe& nw-`ve³ee' Deewj v³etæpe (NEWS) keÀe DeefYeHeé³e ngDee-`veJeerveleeDeeW keÀe Hebgpe~' efkeÀvleg Fme MeyoeLe& keÀer DeHes#ee `v³etæpe'(NEWS) keÀer ³en J³eeK³ee DeefOekeÀ mebiele nw efkeÀ Debie´speer kesÀ `v³etæpe' Meyo kesÀ ®eejeW De#ej N-E-W-S JeemleJe ceW veeLe& (GÊej),F&mì (HetJe&), Jesmì (HeefM®ece) Deewj meeGLe (oef#eCe)öFve ®eejeW efoMeeDeeW keÀs met®ekeÀ nQ~ FmekeÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ nceejs ®eejeW Deesj keÀer,HetJe&-HeefM®ece,GÊej-oef#eCeömeYeer efoMeeDeeW keÀer, ogefve³ee keÀer veJeerve, jes®ekeÀ, peeveves ³eesi³e yeeleW `mecee®eej' nQ~

GHe³eg&keÌle efJeJes®eve kesÀ DeeOeej Hej keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ nj Jen meeceef³ekeÀ met®evee, Je=Êeevle, Ieìvee, leL³e, efJe®eej DeLeJeemebYeeefJele yeele mecee®eej' nwöefpemeceW (keÀ) veJeervelee SJeb efJeue#eCelee nes, (Ke) efpememes keÀesF& peevekeÀejer efceueleer nes, (ie) efpemeceW DeefOekeÀleceueesieeW keÀer DeefOekeÀlece ªef®e nes, (Ie) efpemeceW ¿o³emHeMeea #ecelee nes, (*) efpemeceW efkeÀmeer HeefjJele&ve keÀer met®evee efceueleer nes~

SkeÀ Heéfmeà HeeM®eel³e He$ekeÀej j[d³eej efkeÀHeefuebie ves mecee®eejHe$e cebs íHeves ³eesi³e (DeLee&led meJe&meeOeejCe kesÀ efueS He"veer³e)`mecee®eej' ceW íë leÊJeeW keÀe meceeJesMe DeefveJee³e& ceevee nw efpemes GvneWves Debie´speer ceW HeeB®e [yu³et Deewj SkeÀ S®e (5-W Deewj SkeÀ H)keÀne~ efnvoer ceW FvnW `íë keÀkeÀej' (DeLee&led `keÀ' De#ej mes Megª nesves Jeeues íë He´MveeW) keÀer meb%ee oer peeleer nw~ FvekeÀe mHe<ìerkeÀjCe FmeHe´keÀej nwö

(1) keÌ³ee (What)ö keÌ³ee ngDee? efpemekesÀ mecyevOe ceW mecee®eej efueKee pee jne nw~

(2) keÀneB (Where)ö keÀneB? mecee®eej keÀneB keÀe nw ³ee GmeceW oer ieF& Ieìvee, yeele, met®evee keÀe mecyevOe efkeÀme mLeeve, veiej, ieeBJe,HeósMe ³ee osMe mes nw~

(3) keÀye (When)ö `mecee®eej' efkeÀme mece³e, efkeÀme efove, efkeÀme DeJemej keÀe nw~

(4) keÀewve (Who)ö mecee®eej' kesÀ efJe<e³e (Ieìvee, Je=Êeevle, DeeefJe<keÀej, efJe®eej, met®eveelcekeÀ leL³e Deeefo) mes keÀewve mecyeefvOele nw ³eekeÀewve mes ueesie mecyeefvOele nQ~

(5) keÌ³eeW keÀejCe (Why)ö `mecee®eej' kesÀ efJe<e³e (Ieìvee, Je=Êeevle) Deeefo keÀer He=<"Yetefce, HeefjefmLeefle³eeB Deeefo~

(6) kewÀmes (How)ö mecee®eej keÀe Hetje efJeJejCe~

³es íë kebÀkeÀej ner efkeÀmeer `mecee®eej' kesÀ HećeeCeleÊJe nQ~ JeemleefJekeÀ `mecee®eej' Jener nQ efpemeceW Fve íneW He´MveeW keÀe meceeOeeveefveefnle nes~

`mecee®eej uesKeve' keÀer HeéfJe´À³ee

`mecee®eej uesKeve' SkeÀ `keÀuee' nw, Hejvleg meeLe ner Jen SkeÀ èfJe%eeve' Yeer nw~ keÀuee FmeefueS keÌ³eeWefkeÀ mecee®eej keÀes Jener(mebHeeokeÀ, Heeb[gefueefHe-uesKekeÀ) HeÝeeJeMeeueer {bie mes He´mlegle keÀj mekeÀles nw efpemekeÀe Yee<ee Hej De®íe DeefOekeÀej nes, pees efJeefYevve efJe<e³eeWmes mecyeefvOele efJeMes<e He´keÀej keÀer MeyoeJeueer keÀe peevekeÀej nes leLee pees mecee®eej' keÀes meJe&meeOeejCe kesÀ efueS GlmegkeÀleeJeOe&keÀ, ketÀletnueHetCe&SJeb He"veer³e yevee keÀj efueKe mekeÀlee nes~ otmejer Deesj `mecee®eej-uesKeve' efJe%eeve FmeefueS nw keÌ³eeWefkeÀ FmeceW leL³eeW keÀe mener y³eewje DeewjJew%eeefvekeÀ efJeMues<eCe nesvee ®eeefnS~ GmeceW Meer<e&keÀ, met$eesuuesKe (mecee®eej efpeme met$e ³ee meésle Deewj mLeeve mes HeéHle ngDee), DeecegKe, J³eeK³ee,efve<keÀ<e& Deeefo keÀe SkeÀ efveefM®ele Je´Àce neslee nw Deewj FmekeÀer He´mlegefle SkeÀ J³eJeefmLele {bie mes keÀer peeleer nw~ meb#esHe ceW `mecee®eej-uesKeve'keÀes nce SkeÀ `Jew%eeefvekeÀ keÀuee' keÀn mekeÀles nQ~ Fme ¢ef<ì mes, FmekeÀer uesKeve-efJeefOe Deewj HeéfJe´À³ee keÀes mecePe uesvee GHe³egkeÌle nesieeö

Meer<e&keÀ efveOee&jCeömecee®eej-uesKeve keÀer HeéfJe´À³ee meJe&He´Lece `Meer<e&keÀ' efveOee&jCe mes Megª nesleer nw~ mecee®eej Heæ{ves mes HenuesHee"keÀ keÀer ¢ef<ì GmekesÀ Meer<e&keÀ Hej efìkeÀleer nww~ ³eefo Meer<e&keÀ ceve ceW GlmegkeÀlee Hewoe ve keÀj mekeÀe, Deeies keÀe efJeJejCe Heæ{ves keÀes ueeueeef³ele

177


ve keÀj mekeÀe lees mecee®eej efueKeves keÀe HeefjÞece yeskeÀej nes peeSiee~ `Meer<e&keÀ' keÀes nce efkeÀmeer `mecee®eej keÀe PejesKee' (Mees-efJeb[es show

window) keÀn mekeÀles nQ~ Meer<e&keÀ Heæ{les ner mecee®eej Heæ{ves keÀes ceve efpe%eemeg nes G"s-Fmeer ceW GmekeÀer meHeÀuelee nw~

Meer<e&keÀ yengle íesìe, oes ®eej MeyoeW keÀe nes lees De®íe nw~ GmekeÀer Yee<ee menpe, meerOeer-meeoer nes; DeeuebkeÀeefjkeÀ ³ee IegceeJeoejmeeefnefl³ekeÀ Yee<ee cegiOe lees keÀjleer nw, Hej Jen efJe<e³e mes pegæ[er ngF& DeJeM³e nesveer ®eeefnS~

DeecegKe lew³eej keÀjvee-DeecegKe keÀes SkeÀ He´keÀej mes `mecee®eej' keÀer YetefcekeÀe keÀne pee mekeÀlee nw~ FmeceW efjHeesì& kesÀ Hetjs y³eewjskeÀe meej-leÊJe oes-leerve HebefkeÌle³eeW ceW Fme He´keÀej He´mlegle efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ kesÀvêer³e (cegK³e) yeele keÀe DeeYeeme nes peeS Deewj Deeies keÀey³eewje Heæ{ves keÀer F®íe nes~

efkeÀmeer `mecee®eej' keÀs cegK³e ªHe mes íë Henuet nesles nQ efpevnW mecee®eejHe$eeW keÀer ogefve³ee ceW íë `kebÀkeÀej' (`keÀ' mes Megª nesvesJeeues íë Henuet) keÀne peelee nw~ FmekeÀe efJeJejCe DeeHe Heerís `mecee®eej kesÀ leÊJe' kesÀ Devleie&le Heæ{ ®egkesÀ nQ~

`DeecegKe' ceW Fve íë keÀkeÀejeW ceW mes, keÀce-mes-keÀce Henues leerve keÀe mebkesÀle DeJeM³e efceue peevee ®eeefnS, Fmemes DeefOekeÀ nes leesDeewj Yeer De®íe nw~

mecee®eej kesÀ efJeefJeOe ªHeeW keÀer Yee<ee-Mewueer

mecee®eejHe$eeW keÀe GHe³eesie meceepe kesÀ meYeer Jeie& keÀjles nQ~ nj Hee"keÀ, Þeeslee ³ee oMe&keÀ lekeÀ, nj peeveves ³eesi³e yeele keÀer peevekeÀejermejue Yee<ee-Mewueer ceW HengB®eevee mecee®eej-uesKeve' keÀe HećegKe GÎsM³e nw~ FmeefueS mecee®eejeW keÀer Yee<ee pevemeeceev³e keÀes Deemeeveer mes mecePeceW Dee peeves Jeeueer nesveer ®eeefnS~

Fme mecyevOe ceW ³en yeele efJeMes<e ªHe mes GuuesKeveer³e nw efkeÀ mecee®eej keÀer Yee<ee meJe&$e SkeÀ-meer veneR nes mekeÀleer~ GoenjCele³eeefkeÀmeer meeefnefl³ekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ meceejesn keÀe mecee®eej efueKeles mece³e Deece J³eJenej keÀer Yee<ee keÀe He´³eesie Demebiele nesiee~ JeneB lees meeefnefl³ekeÀmlej keÀer Heefjceeefpe&le Yee<ee keÀe ner He´³eesie Gef®ele nesiee~ Fmeer He´keÀej efkeÀmeer Kesue-mecee®eej ceW `jeQo [euee', `íkeÌkesÀ ígæ[e efo³es', Òetue®eìe oer', `í"er keÀe otOe ³eeo efouee efo³ee' Deeefo He´³eesie mecee®eej keÀes HeÝeeJeMeeueer yeveeves ceW mene³ekeÀ neWies, lees J³eeHekeÀ-oj Deeefomes mecyeefvOele mecee®eejeW keÀer Yee<ee Yeer meboYe& kesÀ DevegketÀue, J³eeHeej-peieled keÀer MeyoeJeueer Hej DeeOeeefjle nesieer~ pewmesö cebtie keÀer oeue Gíueer,Mes³ej Deemeceeve keÀes ítves kesÀ yeeo DeeQOes cegBn uegæ{kesÀ, ®eeBoer megOejer-meesvee vejce, ®eerveer kegÀí Deewj keÀæ[Jeer ngF&, Fl³eeefo~

leelHe³e& ³en nw efkeÀ nj mecee®eej kesÀ efJe<e³e Deewj meboYe& kesÀ DevegketÀue GmekeÀer Yee<ee-Mewueer keÀe mJeªHe Deewj mlej Yeer Deueie-Deueie nes mekeÀlee nw, efkeÀvleg meeceev³elee je<ìêr³e, Devleje&<ìêr³e, jepeveweflekeÀ-meeceeefpekeÀ Deewj Dev³e He´keÀej kesÀ met®evee-HejkeÀ ³ee leL³eelcekeÀmecee®eejeW kesÀ uesKeve cesb meceev³eleë menpe-megyeesOe-Yee<ee DeHevee³eer peeveer ®eeefnS~

Fme He´keÀej mecee®eej-He$e ³ee DeKeyeej mes nceW osMe-efJeosMe keÀer lejn-lejn keÀer KeyejW Deewj peevekeÀeefj³eeb efceueleer nQ~ meeceeefpekeÀ,jepeveereflekeÀ, meeefnefl³ekeÀ, DeeefLe&keÀ, DeHejeOe, Kesue-ketÀo mebyebOeer efJe%eeve, ceewmece leLee Dev³e efJeefJeOe He´keÀej kesÀ mecee®eej nce DeKeyeej ceWHeæ{les nQ, otjoMe&ve Hej osKeles-megveles nQ leLee DeekeÀeMeJeeCeer ³ee jsef[³ees mes megveles nQ~ Fve meye pevemeb®eej kesÀ ceeO³eceeW ceW DeKeyeej cenÊJejKeles nQ~ Ssmeer efmLeefle ceW DeKeyeej keÀer Yee<ee keÀe DeHevee Deueie cenÊJe nw~ efkeÀmeer mecee®eej keÀes He´mlegle keÀjles ngS DeKeyeejer efnvoer keÀsefpeme ªHe keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw, GmekesÀ Gmeer ªHe keÀe Hee"keÀ Hej HeÝeeJe Heæ[lee nw~ Fme ¢ef<ì mes DeKeyeejer efnvoer keÀes mejue,mHe<ì, HeÝeeJeMeeueer, DeefYeJ³eefkeÌle me#ece Deewj jes®ekeÀ nesvee ®eeefnS~ GmeceW leL³e, me®®eer peevekeÀejer, keÀewlentue SJeb efJe®eej leÊJe keÀer SsmeerDeefYeJ³eefkeÌle nesveer ®eeefnS pees efJeÜeve ³ee DeuHe-efMeef#ele meYeer He´keÀej kesÀ Hee"keÀeW keÀer mees®e keÀes HeÝeeefJele keÀj mekesÀ~ GmeceW DeeOegefvekeÀ peerJevekeÀer mebkeÀuHeveeDeeW keÀes J³ekeÌle keÀjves Jeeues efnvoer Meyo nesves ®eeefnS Deewj DeeJeM³ekeÀlee Heæ[ves Hej He´®eefuele Debie´speer MeyoeW Je HeeefjYeeef<ekeÀMeyoeW keÀes Yeer DeHevee³ee peevee ®eeefnS~ Fme ¢ef<ì mes efnvoer DeHeves oeef³elJe keÀes efveYeeves ceW me#ece nw~

178


DeKeyeejer efnvoer DeHeves DeeHe ceW SkeÀ Deueie He´³egefkeÌle nesles ngS Yeer JeemleJe ceW DeveskeÀ Yeeef<ekeÀ He´³egefkeÌle³eeW keÀe mecetn nw~ GmeceWjepeveereflekeÀ, DeeefLe&keÀ, Kesue-ketÀo, yeeæpeejYeeJe Deeefo efJeefJeOe ªHeeW kesÀ mecee®eej nesles nQ efpevekeÀer Yee<ee SkeÀ otmejs mes efYevve nesleer nw~ FveceWDeeves Jeeues Yee<ee leÊJe DeHeves DeeHe ceW efJeefMe<ì Deewj ªæ{ lees nesles ner nQ, meeLe ner Jes DeHeves efJe<e³e #es$e keÀer mewàeefvlekeÀ efJeMes<eleeDeeWkeÀe HeéfleefveefOelJe Yeer keÀjles nQ~ Deleë Fve Yee<ee leÊJeeW keÀer DeHeveer SkeÀ efveefM®ele HeefjYee<ee nesleer nw efpemes Gmeer efJeMes<e #es$e kesÀ meboYe& ceWmHe<ì efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ Deeies Fve He´³egefkeÌle³eeW cebs mes meeceev³e leLee jepeveereflekeÀ KeyejeW keÀer efnvoer keÀe mJeªHe Fme He´keÀej nw~ DeKeyeejeWceW meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepeveereflekeÀ efmLeefle³eeW leLee HeefjJele&veeW mes mebyebefOele keÀF& KeyejW nesleer nQ, pees efkeÀ Deece Hee"keÀ keÀer ªef®e Je efpe%eemeekeÀe efJe<e³e nesleer nw~ Deleë pevemeeOeejCe mes pegæ[er Fve KeyejeW keÀer Yee<ee ceW efvecveefueefKele efJeMes<eleeSb nesveer ®eeefnSö

1. mejue megyeesOe, Deece yeesue®eeue keÀer efnvoer- DeKeyeejeW keÀe GHe³eesie efnvoer meceepe kessÀ Heé³eë meYeer Jeie& keÀjles nQ~ nj Hee"keÀlekeÀ nj peeveves ³eesi³e, meeceev³e Je jepeveereflekeÀ mecee®eejeW keÀer Yee<ee pevemeeceev³e keÀes Deemeeveer mes mecePe ceW Deeves Jeeueer nesveer ®eeefnS~Deece yeesue®eeue kesÀ J³eeJeneefjkeÀ efnvoer MeyoeW ceW efueKes ieS mecee®eejeW ceW ueesie DeefOekeÀ ªef®e uesles nQ~ Deleë ³eneB DeKeyeejer efnvoerceW mejue-megyeesOe leodYeJe MeyoeW kesÀ meeLe-meeLe He´®eefuele Je mejue lelmece Deewj Dejyeer HeÀejmeer Debie´speer MeyoeW keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peemekeÀlee nw~ efkeÌue<ì, meeefnefl³ekeÀ Deewj efvejLe&keÀ HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeW Jeeueer Yee<ee mecee®eej keÀes yeesefPeue Je Dejes®ekeÀ yevee mekeÀleer nw~Deleë meeceev³e cetle& MeyoeW keÀe He´³eesie keÀjves kesÀ meeLe-meeLe He´l³eskeÀ Meyo keÀes efJe´À³eelcekeÀ yeveeves keÀe He´³eeme nesvee ®eeefnS~

2. meeceeefpekeÀ megªef®e-mecHevve Yee<ee- mejue-megyeesOe efnvoer keÀe He´³eesie keÀe ³en DeefYeHeé³e veneR nw efkeÀ Fve mecee®eejeW keÀer Yee<ee SkeÀoceyeepeeª ³ee HetÀnæ[, ®eeuet mlej keÀer nes~ meeceeefpekeÀ SJeb veweflekeÀ ce³ee&oeDeeW keÀe GuuebIeve keÀjves Jeeues DeefMe<ì ³ee Yeodos MeyoeW keÀeHe´³eesie mecee®eej peiele ceW Jeefpe&le nw~ meeceeefpekeÀ megªef®e mebHevvelee, DeKeyeejer efnvoer keÀer Henueer Mele& nw~ FmekeÀe keÀejCe ³en nw efkeÀDeKeyeejer efnvoer SkeÀ cegefêle ceeO³ece nw~ íHes ngS MeyoeW keÀe meceepe Hej ienje HeÝeeJe Heæ[lee nw~ efJeMes<e ªHe mes meeceev³e DeewjjepeveereflekeÀ KeyejeW keÀe GÎsM³e pevecele efvecee&Ce kesÀ meeLe-meeLe veF& peevekeÀejer Je %eeve keÀe He´meej keÀjvee Yeer neslee nw~ Deleë FvekeÀerYee<ee ceW yengle keÀìe#eHetCe& ³ee efvepeer ¢ef<ìkeÀesCe kesÀ ®eeuet cegneJejeW (rubber stamp phrases) keÀe He´³eesie veneR nesvee ®eeefnS~FvekeÀer yepee³e meeJe&peefvekeÀ efnleeW Hej kesÀefvêle ieefjceeHetCe& MeyoeW keÀe DeefOekeÀ He´³eesie nesvee ®eeefnS~

3. mebef#eHle Je íesìs JeekeÌ³eeW keÀe He´³eesie- DeKeyeej kesÀ meYeer He=<"eW ceW KeyejeW Üeje Iesjs peeves Jeeues mLeeve keÀe yengle cenÊJe Deewjcetu³e neslee nw~ Jeneb yengle HewÀueeJe ³ee efJemleej ³ee oesnjeJe keÀer iegbpeeFMe veneR nesleer~ Deleë DeKeyeejer efnvoer keÀer Fme He´keÀej keÀerKeyejeW ceW Yeer mebef#eHlelee Hej yeue efo³ee peelee nw, DeLee&led keÀce mes keÀce MeyoeW ceW DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ met®evee osves keÀe He´³eeme nesleenw~ GmeceW SkeÀ ner He´keÀej kesÀ MeyoeW ³ee JeekeÌ³eKeb[eW keÀe yeej-yeej He´³eesie veneR nesvee ®eeefnS~ GoenjCe kesÀ efueS- cele J³ekeÌle efkeÀ³ee,GvekeÀe efJe®eej Lee, keÀne, yelee³ee Deeefo keÀe SkeÀ ner He´mebie ceW yeej-yeej He´³eesie veneR nesvee ®eeefnS~

4. Devegefole mecee®eejeW keÀer menpe efnvoer- efnvoer DeKeyeejeW keÀer DeefOekeÀebMe je<ìêr³e, Debleje&<ìêr³e, jepeveweflekeÀ-meeceeefpekeÀ Deewj Dev³eHe´keÀej keÀer met®eveeHejkeÀ, leL³eelcekeÀ meeceev³e KeyejW Debie´speer mes Devegefole nesleer nQ, uesefkeÀve efnvoer DevegJeeo ceW Debies´peer mes HeÝeeefJeleJeekeÌ³e-mebj®eveeDeeW Je Dev³e Yeeef<ekeÀ DeefYeJ³eefkeÌle³eeW mes ye®eves keÀe He´³eeme nesvee ®eeefnS; Jejvee Jes HeÝeeJenerve Je ueieYeie DemebHe´s<³enes mekeÀleer nQ~ Debie´speer ceW meb³egkeÌle, efceefÞele Je GuePes ngS JeekeÌ³e-ie"ve keÀer HejcHeje nw Hej FvekesÀ efnvoer DevegJeeo ceW Deece Hee"keÀeWkesÀ DevegªHe menpe {bie keÀer Yee<ee keÀe He´³eesie nesvee ®eeefnS~

5. Megàlee- kegÀí efnvoer DeKeyeejeW ceW Heé³eë J³eekeÀjCe Je Jele&veer keÀer DeMegefà³eeB jn peeleer nw~ DeKeyeejer efnvoer ceW mecee®eej efueKevesJe cegefêle keÀjles mece³e Fme He´keÀej keÀer DeMegefà³eeW kesÀ yeejs ceW mepeielee Deewj meeJeOeeveer DeeJeM³ekeÀ nw~ efJejece-ef®evneW Deeefo keÀe He´³eesieYeer mepeieleeHetJe&keÀ nesvee ®eeefnS~

179


6. veJeervelee Je leepeieer- DeKeyeejer efnvoer ceW jes®ekeÀlee, keÀesletnue SJeb YeeJeeW Deewj efJe®eejeW keÀes GÊesefpele keÀjves keÀer #ecelee nesveer ®eeefnS~Deleë GmeceW Del³eefOekeÀ He´³egkeÌle nes ®egkeÀer efIemeer-efHeìer, uee#eefCekeÀ ³ee yeesefPeue DeeuebkeÀeefjkeÀ Mewueer keÀe He´³eesie Yeer Jeebíveer³e veneR nw~meeOeejCe JeekeÌ³eeW keÀer meerOeer-mejue Mewueer ceW veJeervelee Deewj leepeieer yeveeS jKekeÀj mener peevekeÀejer He´mlegle keÀj osvee ner DeKeyeejerefnvoer keÀe DeYeer<ì nesvee ®eeefnS~

GoenjCeö

efnvoer keÀes ³etSve ceW ceev³elee efoueeves keÀe DeefYe³eevev³et³ee@ke&À (Jeelee&)~ Dee"JeW efJeMJe efnvoer meccesueve ves Yeejle mejkeÀej mes efnvoer keÀes meb³egkeÌle je<ì^ mebIe keÀer DeeefOekeÀeefjkeÀ Yee<ee

yeveeves kesÀ efueS FmekesÀ meom³e osMeeW keÀe yengcele pegìeves keÀe efJeMes<e DeefYe³eeve Megª keÀjves keÀe Deeień efkeÀ³ee nw~ leerve efoJemeer³e meccesuevekesÀ Deble ceW jefJeJeej keÀes ³eneb peejer ome met$eer Iees<eCee He$e ceW Yeejle mejkeÀej mes Deeień efkeÀ³ee ie³ee efkeÀ Jen Jes meYeer He´³eeme keÀjs, efpememesefnvoer keÀes peuo mes peuo meb³egkeÌle je<ì^ ceW ceev³elee HeéHle nes mekesÀ~

Iees<eCee He$e ceW efJeosMeeW kesÀ ceÎsvepej efnvoer efMe#eCe Deewj osJeveeiejer efueefHe keÀe ceevekeÀ Hee"d³eke´Àce yeveeves Je efnvoer efMe#ekeÀeW keÀesceev³elee osves, efJeMJe efnvoer meef®eJeeue³e, ceejerMeme keÀes He´MeemeefvekeÀ-DeeefLe&keÀ mene³elee osves leLee Yeejle mecesle ®eej-HeeB®e osMeeW ceW FmekeÀe#es$eer³e keÀe³ee&ue³e Keesueves Deewj JeOee& efmLele Debleje&<ìêr³e efnvoer efJeMJeefJeÐeeue³e ceW efJeosMeer efnvoer efJeÜeveeW kesÀ efueS MeesOeJe=efÊe keÀer J³eJemLeekeÀjves keÀe megPeeJe efo³ee ie³ee~ Iees<eCee He$e ceW efnvoer keÀes DeeOegefvekeÀ %eeve-efJe%eeve Deewj JeeefCep³e keÀer Yee<ee yeveeves kesÀ ceÎsvepej efJeMJeceb®eHej efnvoer JesyemeeFì yeveeves Je SkeÀ meJe&ceev³e SJeb meJe&$e GHeueyOe ³etefvekeÀes[ efJekeÀefmele keÀjves Hej Yeer peesj efo³ee ie³ee~ ceeref[³ee ceW efnvoerkeÀs veece Hej efnbefiueMe kesÀ yeæ{les He´³eesie Hej meccesueve ceW ienjer ef®eblee peleeF& ieF& Deewj Fmes jeskeÀves Hej yeue efo³ee ie³ee~

meeceev³e mecee®eejeW kesÀ DeefleefjkeÌle mebHeeokeÀer³e uesKe DeKeyeej kesÀ ceO³e kesÀ mebHeeokeÀer³e He=<" Hej íHeles nQ~ FveceW meeceef³ekeÀcenÊJeHetCe& efJe<e³eeW Hej Heé³eë mebHeeokeÀ ³ee Jeefj<" mebHeeokeÀ Kego mebHeeokeÀer³e efueKeles nQ~ mebHeeokeÀer³e efkeÀmeer met®eveelcekeÀ efJe<e³e Hej nes³ee efkeÀmeer efJeJeeoemHeo ³ee efJe®eejHeÓeeve efJe<e³e Hej-FvekesÀ He´mlegleerkeÀjCe leLee Yee<eeMewueer ceW JemlegHejkeÀlee, efve<He#elee Deewj HećeeefCekeÀleenesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ keÀYeer-keÀYeer mebHeeokeÀer³e cegKeHe=<" Hej DeieúesKe kesÀ ªHe ceW Yeer He´keÀeefMele nesles nQ~ mebHeeokeÀ keÀe veece Yeer efo³ee peeleenw~ efnvoer keÀs DeKeyeejeW ceW Yeer mebHeeokeÀer³e uesKe keÀer Yee<ee Dev³e mecee®eejeW keÀer leguevee ceW DeefOekeÀ iebYeerj nesleer nw~ FmeceW efnvoer kesÀ leodYeJeMeyoeW kesÀ DeueeJee lelmece, HeeefjYeeef<ekeÀ Je G®®emlejer³e MeyoeJeueer keÀe He´³eesie neslee nw~ uesefkeÀve mebHe´s<eCeer³elee keÀer ¢ef<ì mes ³en HetCe& me#ecenesveer ®eeefnS~ iebYeerjlee keÀe ³en DeefYeHeé³e veneR efkeÀ mebHeeokeÀer³e keÀer Yee<ee veerjme, GHeosMeelcekeÀ ³ee efIemeer efHeìer nes, GmeceW peerJebleleeJe veJeervelee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ Dev³eLee mebHeeokeÀer³e HeÝeeJeMeeueer veneR yeve mekeÀlee~ mebHeeokeÀer³e kesÀ efJe®eej-He#e Deewj Yee<ee ceW SkeÀªHeleeDeeJeM³ekeÀ nw~ Fme ¢ef<ì mes mebHeeokeÀer³e efnvoer keÀe mHe<ì, meMekeÌle Deewj megyeesOe nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ efpememes mebHeeokeÀ keÀe efJe®eej-ef®ebleve Deeefo, efyevee efkeÀmeer GuePeeJe kesÀ mebHe´sef<ele nes mekesÀ~

mebHeeokeÀer³e Yee<ee ceW efve<He#elee leLee leL³eelcekeÀlee keÀe leÊJe neslee nw~ mebHeeokeÀ efkeÀmeer Jew®eeefjkeÀ HetJee&ień mes leL³eeW ceW leesæ[cejesæ[ keÀjves mes ³ee ieuele yeele keÀnves mes ye®elee nw~ FmekeÀer yepee³e leke&À mebiele efJe®eejeW keÀes mHe<ì MeyoeW ceW J³ekeÌle keÀjvee GvekeÀe GÎsM³eneslee nw~ Deleë Ssmes Meyo ®egve peeles nQ pees GmekesÀ efJe®eejeW keÀes efyevee efkeÀmeer Jeeipeeue kesÀ meerOes-meìerkeÀ {bie mes HeÝeeefJele keÀj mekesbÀ~

keÀYeer-keÀYeer mebHeeokeÀer³e ceW jes®ekeÀlee Je peerJeblelee ueeves kesÀ efueS efnvoer metefkeÌle³eeW, keÀeJ³e-HebefkeÌle³eeW, Deeefo keÀe Yeer He´³eesie efkeÀ³eepeelee nw~ HeéceeefCekeÀlee Deewj efve<He#elee yeveeS jKeves kesÀ efueS mebHeeokeÀ-``³en peªjer He´leerle neslee nw, ³en ceevee peelee nw, Ssmee nes mekeÀleenw, ³en mHe<ì ueielee nw, ³en peevevee keÀef"ve nw'' Deeefo GHeJeekeÌ³eeW keÀe He´³eesie keÀj mekeÀlee nw~ Ssmes JeekeÌ³eebMeeW kesÀ meerefcele He´³eesie mesmebHeeokeÀer³e keÀer efJeMJeveerme³elee Yeer keÀce veneR nesleer Deewj efve<He#elee Yeer yeveer jnleer nw~ Fme He´keÀej mebHeeokeÀer³e keÀer Yee<ee veHeer-legueer, meb³eleJe meblegefuele nesveer ®eeefnS~

180


GoenjCe-1Keyej keÀer Keyej

efkeÀmeer iewjkeÀevetveer keÀece keÀe ye®eeJe ceeref[³ee keÀer Deepeeoer keÀer Deeæ[ cebs veneR efkeÀ³ee pee mekeÀleeJeejeCemeer ceW kegÀí efJekeÀueebieeW Üeje meecetefnkeÀ Deelcenl³ee kesÀ He´³eeme keÀe mecee®eej jeWieìs Keæ[s keÀj oslee nw~ veiej efveiece kesÀ

DeefleJe´ÀceCe nìeDeeW DeefYe³eeve keÀer ®eHesì ceW efJekeÀueebieeW keÀer iegceefì³eeb Yeer Dee ieF¥, efpemekeÀe Jes efJejesOe keÀj jns Les~ efkeÀvleg efJejesOe kesÀ ®euelesDeelcenl³ee keÀer veewyele Dee peeSieer, ³en keÀuHevee keÀjvee keÀef"ve nw~ keÀne pee jne nw efkeÀ iejceeiejce Keyej efoKeeves kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW oesyeæ[s ìerJeer ®ewveueeW kesÀ mebJeeooeleeDeeW ves efJekeÀueebieeW keÀes penj Keeves kesÀ efueS GkeÀmee³ee~ Fme ceeceues ceW Hegefueme ves efpeve ueesieeW keÀes efiejHeÌleejefkeÀ³ee nw, GveceW SkeÀ ìerJeer ®ewveue kesÀ keÀce&®eejer keÀe efjMlesoej nw~ DeejesHe lees ³en Yeer nw efkeÀ efJekeÀueebieeW keÀes Yejesmee efo³ee ie³ee efkeÀ meuHeÀebmekeÀer ieesueer Keeves mes Jes yeme leerve-®eej Iebìs yesnesMe jnWies~ Hetjer Ieìvee keÀe ìsueerefJepeve Hej meerOee He´meejCe nesves kesÀ yeeo He´Meemeve Hej oyeeJeyevesiee Deewj GvekeÀer ceebie ceeve ueer peeSieer~ kegÀí efJekeÀueebieeW keÀer ceewle nes peeves Hej nenekeÀej ce®e ie³ee~ ³eefo Hegefueme Deewj He´Meemeve keÀeìsueerefJepeve ®ewveueeW Hej ueiee³ee pee jne DeejesHe me®e nw, lees ³en Je´tÀj DeeHejeefOekeÀ ke=Àl³e keÀnueeSiee~ Hegefueme keÀes MeerIe´ peeb®e Hetjer keÀjotOe keÀe otOe, Heeveer keÀe Heeveer keÀjvee ®eeefnS~ SkeÌmekeÌuetefmeJe' kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW Keyeeefj³ee ®ewveueeW ceW ieueekeÀeì mHeOee& nw~ GvekesÀ mebJeeooeleeveewkeÀjer ye®eeves kesÀ efueS keÀwmes-kewÀmes nLekebÀ[s DeHeveeles nQ, Fme Hej Yeer DekeÌmej ®e®ee& nesleer nw~ Heerefæ[le J³eefkeÌle keÀes Deelce nl³ee kesÀ efueSGkeÀmeeves keÀe DeejesHe Yeer FueskeÌìê@efvekeÀ ceeref[³ee Hej Henueer yeej veneR ueiee nw~ Deelcenl³ee keÀjvee, GmekesÀ efueS GkeÀmeevee ³ee nesles ngSosKevee, leerveeW ner DeHejeOe nQ~ ìerJeer ®ewveueeW kesÀ Devegmeej DeevoesuevekeÀejer efJekeÀueebieeW ves meecetefnkeÀ Deelcenl³ee keÀer Iees<eCee Henues mes keÀjjKeer Leer~ Hegefueme Deewj He´Meemeve keÀes GvekeÀe Fjeoe Helee Lee~ ³eefo Ssmee nw lees mebyebefOele DeefOekeÀejer Yeer oes<eer nQ~ efHeÀj Yeer ìerJeer ®ewveueHeekeÀ-meeHeÀ efmeà veneR nesles, keÌ³eeWefkeÀ Deelcenl³ee kesÀ JekeÌle Jes IeìveemLeue Hej ceewpeto Les Deewj GvneWves DeHejeOe keÀes jeskeÀves keÀe He´³eeme veneRefkeÀ³ee~

Deye peye mejkeÀej ìerJeer ®ewveueeW keÀer veekeÀ ceW vekesÀue [eueves keÀer lew³eejer keÀj jner nw, leye Jes ®esleves Megª ngS nQ~ De®íe nesDeHeveer ce³ee&oeDeeW keÀes Jes MeerIe´ HeefjYeeef<ele keÀj ueW~ He´l³eskeÀ DeefOekeÀej ce³ee&oe Deewj peJeeyeosner mes yebOee neslee nw~

GoenjCe-2vebyej-oes kesÀ DejyeHeefle

DeJewOe mebHeefÊe keÀer yejeceoieer kesÀ meeLe oesef<e³eeW keÀes mepee efoueeves kesÀ HegKlee He´³eeme Yeer peªjerYe´<ì lejerkeÀeW mes keÀjesæ[Heefle-DejyeHeefle yeveves keÀer KeyejeW Hej Henues ueesie ienje De®ebYee He´keÀì keÀjles Les, uesefkeÀve Deye Fvemes #eefCekeÀ

DeeM®e³e& ner neslee nw~ keÀejCe ³en nw efkeÀ efHeíues [sæ{ oMekeÀ ceW Ssmes DeveskeÀ ceeceues meeceves DeeS, efpeveceW Ye´<ìe®eej ceW efueHle ueesieeW vesDeketÀle keÀeueer keÀceeF& keÀj efvele-veS efjkeÀe@[& keÀe³ece efkeÀS~ DeefOekeÀlej ceeceueeW ceW oes<eer ueesieeW kesÀ efKeueeHeÀ meKle keÀe³e&Jeener veneR nesleer,efpememes Dev³e Ye´<ì ueesie ceeveles nQ efkeÀ GvekeÀe Yeer keÀgí efyeieæ[ves Jeeuee veneR~ Jes Ye´<ìe®eej kesÀ Deemeeve jemleeW Hej ®euekeÀj jeleeWjele OevekegÀyesjyeveves keÀes He´sefjle nesles nQ~ Fmemes efHeÀj Helee ®euelee nw efkeÀ meceepe ceW Ye´<ìe®eej keÀe Iegve efkeÀme no lekeÀ ienjs Hew" ®egkeÀe nw~ Ssmes ueesieJ³eJemLee ceW efveefnle Keeefce³eeW keÀe yespee HeÀe³eoe G"eles nQ~ Jes vesleeDeeW Je Deeuee DeHeÀmejeW mes jmetKe jKeles nQ Deewj keÀeueer keÀceeF& ceW GvnWefnmmesoej yeveeles nQ~ GmekeÀer meYeer keÀejeW keÀes JeerDeeF&Heer vebyej DeeJebefìle Les~ Ssmee vesleeDeeW Deewj G®®eeefOekeÀeefj³eeW mes De®ís jmetKe kesÀ efyeveekewÀmes mebYeJe nw? efouueer ceW Heé@Heìea J³eJemee³e yesMegceej keÀceeF& keÀe meeOeve yeve ie³ee nw~ Gme ves Pegefiie³eeW kesÀ SJepe ceW DeeJebefìle Huee@ìdmeIeesìeuee keÀj HeéHle efkeÀS Deewj GvekeÀes yes®ekeÀj keÀjesæ[es kesÀ Jeejs-v³eejs efkeÀS~ kegÀí mece³e Henues neF& keÀesì& kesÀ SkeÀ pepe, [er[erS kesÀG®®eeefOekeÀeefj³eeW Deewj Fbpeerefve³ejeW kesÀ ef"keÀeveeW Hej íeHeeW ceW DejyeeW keÀer mebHeefÊe yejeceo keÀer ieF&~ Fve ceeceueeW keÀes Debeflece HeefjCeefle lekeÀ uespeeves keÀs efueS He´³eeme efkeÀS pee jns nQ ³ee veneR, keÀesF& HegKlee peevekeÀejer DeYeer lekeÀ He´keÀeMe ceW veneR DeeF&~ keÀevetve Deewj mepee kesÀ HeéJeOeevemecegef®ele {bie mes ueeiet keÀjves Hej ner Fme mecem³ee mes efveHeìe pee mekeÀlee nw~

181


met®evee

-[e@. ceervee#eer J³eeme

met®evee keÀe He$ekeÀeefjlee kesÀ #es$e ceW efJeMes<e mLeeve nw~ met®evee keÀe meeceev³e DeLe& nw ö FefÊeuee, kegÀí yeleeves kesÀ efueS keÀner ³eeefueKeer yeele DeLeJee peevekeÀejer~ ³en FefÊeuee ³ee peevekeÀejer meeJe&peefvekeÀ peerJeve keÀs efueS cenÊJeHetCe& Deewj GHe³eesieer leL³eeW ³ee efmLeefle³eeW mesmebyebefOele nesleer nw~ otmejs MeyoeW ceWö meeJe&peefvekeÀ peerJeve keÀer ¢ef<ì mes GHe³eesieer leL³eeW, IeìveeDeeW ³ee efmLeefle³eeW keÀer peevekeÀejer keÀes met®eveekeÀne peelee nw~

met®evee keÀe meésle ö Deepe meceepe ceW, veiej ceW, Heéble ceW ³ee peerJeve kesÀ efkeÀmeer Yeer #es$e ceW keÀneB keÌ³ee-keÌ³ee nes jne nw ö FmekeÀer met®eveekesÀ oes He´keÀej kesÀ meésle nes mekeÀles nQö

(1) DeewHe®eeefjkeÀ meésle ö DeewHe®eeefjkeÀ meésleeW kesÀ Debleie&le ö mejkeÀejer efJeYeeieeW keÀer DeebleefjkeÀ efjHeesì&, Dee@ef[ì efjHeesì&, meYee-meefceefle³eeW,mebmeo, efJeOeevemeYee, mLeeveer³e efvekeÀe³eeW keÀer keÀe³e&efJeefOe, mebmLeeDeeW Deeefo mes HeéHle met®eveeSb nesleer nQ~ ³es met®eveeSb DeefOekeÀlej %eeHeve,He$e, He´sme efJe%eefHle, He´sme-veesì Deeefo keÀs ceeO³ece mes HeéHle nesleer nQ~ Fve met®eveeDeeW ceW HeéceeefCekeÀlee nesleer nw leLee FveceW HeeefjYeeef<ekeÀ³ee efJeefMe<ì He´keÀej kesÀ Meyo J³eJeefmLele JeekeÌ³eeW ceW He´³egkeÌle nesles nQ~

(2) DeveewHe®eeefjkeÀ meésle ö DeveewHe®eeefjkeÀ meésleeW kesÀ Debleie&le ö meeceeefpekeÀ mebie"veeW, J³eeHeej-GÐeesie peiele, meeJe&peefvekeÀ Je owefvekeÀkeÀe³e&Je´ÀceeW, iees<"er, meccesueve keÀer met®evee, yes®eves-Kejeroves, efkeÀjeS Hej osves keÀer met®evee, efJeJeen, pevceefove Deeefo keÀer met®evee, meeJe&peefvekeÀDeJekeÀeMe, veerueeceer, meceejesn Deeefo keÀer met®eveeSb Deeleer nQ~ ³es met®eveeSb nceW Heéfleefove ner mecee®eej He$eeW, met®evee HeÆeW, [ekeÀ Deeefomes HeéHle nesleer nQ~ Fme He´keÀej keÀer met®evee keÀe efueefKele ªHe lew³eej keÀjles mece³e efvecveefueefKele yeeleeW keÀe O³eeve jKevee DeeJeM³ekeÀnQö

(1) met®evee osles ³ee HeéHle keÀjles mece³e Gme met®evee keÀer leL³eHejkeÌlee Je HeéceeefCekeÀlee keÀes megefveefM®ele keÀj uesvee ®eeefnS~ met®evee kesÀ meésle keÀer Yeer Hetjer peeB®e keÀjveer ®eeefnS~ DeKeyeej kesÀ mebJeeooelee ³eLeemebYeJe IeìveemLeue Hej mJe³eb peekeÀj GmekesÀ leL³e pegìeles nQ~

(2) met®evee keÀes J³eJeefmLele Deewj mHe<ì ªHe ceW efueKekeÀj DeewHe®eeefjkeÀ mlej Hej He´mlegle efkeÀ³ee peelee nw~

(3) Heé³eë leepeer met®evee keÀes Hegjeves meboYeeX mes Yeer peesæ[keÀj efo³ee peelee nw~ uesefkeÀve efHeÀj Yeer met®evee ceW DeveeJeM³ekeÀ efJemleej veneR nesvee ®eeefnS~ Gmes mebef#eHle, mebiele Deewj meìerkeÀ yevee³ee peevee ®eeefnS~

(4) met®evee keÀer Yee<ee mejue, menpe Je Deece yeesue®eeue keÀer nesveer ®eeefnS~ JeekeÌ³e íesìs Deewj Megà nesves ®eeefnS~

met®evee ë kegÀí GoenjCeö

1. efouueer GHeYeeskeÌlee menkeÀejer LeeskeÀ Yeb[ej kesÀ HeéLeefcekeÀ mìesjeW keÀer meom³eleeömeceeefHle keÀer met®evee

meeJe&peefvekeÀ met®evee

Gve meYeer HeéLeefcekeÀ mìesjeW keÀes, pees efkeÀ efo¤G¤me¤ LeeskeÀ YeC[ej kesÀ meom³e nQ, metef®ele efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ 488 HeéLeefcekeÀ

182


mìesjeW keÀer meom³elee HeÀeru[ meJex kesÀ meb®eeueve leLee J³eefkeÌleiele met®evee peejer keÀjves kesÀ HeM®eele meceeHle keÀj oer ieF& nw~ efpeve mìesjeW keÀermeom³elee iewj keÀe³ee&lcekeÀ nesves/HeefjmeceeHeve kesÀ Devleie&le meceeHle keÀer ieF& nw GvekeÀer met®eer Fme keÀe³ee&ue³e kesÀ met®evee HeÆ Hej ueieeF& ieF&nw~

³eefo efkeÀmeer HeéLeefcekeÀ mìesj keÀes DeHeveer meom³elee jodo nesves kesÀ meboYe& ceW keÀesF& DeeHeefÊe nw lees Jen DeHeveer DeeHeefÊe Fme met®eveekesÀ He´keÀeefMele nesves kesÀ 10 efove kesÀ Devoj ope& keÀj mekeÀlee nw~ FmekesÀ GHejevle Fme meboYe& ceW efkeÀmeer Yeer He$e J³eJenej Hej efJe®eej veneRefkeÀ³ee pee³esiee~ (uesKee DeefOekeÀejer)

2. efveefJeoe keÀer met®evee

DeO³e#e, Yeejleer³e efJeceeveHeÊeve HeéefOekeÀjCe keÀer Deesj mes Jeefj<" HeýebOekeÀ (ueeFbme) Üeje efvecee&leeDeeW/efJeJe´sÀleeDeeW/DeeHetefle&keÀlee&DeeWmes HeéfleJe<e& keÀer Deveg. ueeiele Hej F&HeerSyeerSkeÌme 32/308 kesÀ HewveemeesefvekeÀ DeekeÀej kesÀ kesÀyeefuebie SJeb J³eeHekeÀ Jeeef<e&keÀ jKejKeeJe kesÀ efueSJeeef<e&keÀ oj DevegyebOe nsleg cegnjyebo efveefJeoeSb Deecebef$ele keÀer peeleer nQ~

efveefJeoe efveie&ceve nsleg DeeJesove, SSDeeF& kesÀ He#e ceW veF& efouueer ceW os³e efveefJeoe MegukeÀ nsleg ©. 500/- kesÀ ef[ceeb[ [ê@HeÌìmeefnle 24.7.07 keÀes DeHe. 1.00 (Yee.cee.me.) Hej pecee efkeÀS pee mekeÀles nQ~

³eesi³elee ceevekeÀeW SJeb Dev³e efJeJejCeeW nsleg SSDeeF& keÀer JesyemeeFì osKeW~

3. cetue HećeeCeHe$e kesÀ Keeves keÀer met®evee

meJe&meeOeejCe keÀes metef®ele efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ cesje omeJeeR keÀe cetue HećeeCe He$e 20.7.06 keÀes yemevle ueeskeÀ ceekes&Àì ceW Kees ie³eenw~ efkeÀmeer keÀes ³eefo Jen efceuee nes lees ke=ÀHe³ee otjYee<e 98~~~~~~ Hej mecHeke&À keÀjW~ Gef®ele Fveece efceuesiee~

ö veece- keÀ.Ke.ie.

4. mesume ìwkeÌme HeÀece& Keesves keÀer met®evee

keÀ.Ke.ie. FuewkeÌìêrkeÌume efueefceìs[ keÀe mesume ìwkeÌme HeÀece& ö F&-1-...... efpemes De.ye.me. MeeKee ves Ssumeìe@ce keÀes FM³et efkeÀ³eeLee, iegce nes ie³ee nw; efpemekeÀe efkeÀmeer He´keÀej keÀe GHe³eesie DeJewOe nesiee~ efceueves Hej metef®ele keÀjW~

5. efJe®eej-iees<"er keÀer met®evee

efJeMJeefJeÐeeue³e efnvoer Heefj<eo keÀer Deieueer efJe®eej-iees<"er efvecveefueefKele keÀe³e&Je´Àceevegmeej nesieerö

efJe<e³e ë He´sce®ebo keÀer 125JeeR pe³ebleer meceejesn

efoveebkeÀ ë 10 pegueeF& 2006

mece³e ë 2 yepes, oesHenj

cegK³e DeefleefLe ë keÀ.Ke.ie. (je<ì^Heefle kesÀ efnvoer meueenkeÀej)

JekeÌlee ë De.ye.me. (Heéfmeà uesKekeÀ)

He.HeÀ.ye. (HeésHesÀmej, efnvoer efJeYeeie)

183


meb®eeueve ë keÀ.Ke.ie. (ceneceb$eer, efJeMJeefJeÐeeue³e efnvoer Heefj<eo)

DeeHe meYeer Deecebef$ele nQ~

efveJesokeÀ

ceneceb$eer

efJeMJeefJeÐeeue³e efnvoer Heefj<eo

6. He´JesMe met®evee

Mewef#ekeÀ me$e 2006-07 kesÀ efueS keÀ.Ke.ie. ceneefJeÐeeue³e efouueer ceW Heé@[keÌMeve SJeb cewv³etHewÀkeÌ®eefjbie kesÀ yeé@[ yesm[ HeéfMe#eCekeÀe³e&Je´Àce ceW He´JesMe kesÀ efueS DeeJesove Deecebef$ele efkeÀS peeles nQ~ DeeJesove He´He$e leLee GmekeÀer DeJeefOe Je He´JesMe keÀs efueS ³eesi³elee kesÀ meeLeHee"d³eJe´Àce kesÀ efJeJejCeeW mes ³egkeÌle met®evee yeguesefìve 7.6.07 mes 15.7.07 lekeÀ meYeer keÀe³e& efoJemeeW Hej 10.00 yepes HetJee&. mes 4.00 yepesDeHe. kesÀ yeer®e ©HeS 100/- (HebpeerkeÀjCe MegukeÀ meefnle) kesÀ veieo Yegieleeve Hej HeéHle efkeÀS pee mekeÀles nQ~

meYeer ¢ef<ì³eeW mes efJeefOeJele ªHe mes HetCe& efkeÀ³ee ie³ee DeeJesove He´He$e 7.6.07 mes 15.7.07 lekeÀ Heé®ee³e&, keÀ.Ke.ie. ceneefJeÐeeue³eefouueer kesÀ Heeme pecee efkeÀ³ee/Hengb®e peevee ®eeefnS~ efJeueefcyele DeeJesove Hej efJe®eej veneR efkeÀ³ee peeSiee~

(keÀ.Ke.ie.)

DeefleefjkeÌle meef®eJe

184


(iii) keÀe³ee&ue³eer He$e-uesKeve


ªHejsKee

1. He´mleeJevee SJeb HeéªHeCe keÀe mJeªHe

2. HeéªHeCe kesÀ HećegKe leÊJe

3. HeéªHeCe kesÀ iegCe SJeb efJeMes<eleeSB

4. HeéªHeCe keÀer HeéfJe´À³ee SJeb uesKeve-efJeefOe kesÀ cegK³e Debie

5. keÀe³ee&ue³eer He$ee®eej kesÀ meeceev³e Debie

6. yeejn DebieeW Hej DeeOeeefjle keÀe³ee&ue³eer He$e kesÀ HeéªHe keÀer ªHejsKee

7. efJeefYevve keÀe³ee&ue³eer He$eeW kesÀ mJeªHe Je GoenjCe

1. He´mleeJevee

mejkeÀejer DeLeJee iewj mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW efkeÀ³es peeves Jeeues He$e-J³eJenej keÀe mJeªHe HeéªHeCe kesÀ efJeefJeOe ªHeeW ceW DeefYeJ³ekeÌleneslee nw Fme ¢ef<ì mes Je´ÀefcekeÀ efJeJes®eve He´mlegle efkeÀ³ee peelee nwö

HeéªHeCe keÀe mJeªHe

`HeéªHeCe' keÀes HeefjYeeef<ele keÀjves mes HetJe& GmekesÀ mJeªHe Hej efJe®eej keÀj uesves mes HeéªHeCe keÀer HeefjYee<ee keÀjves Je mecePeves ceWmegefJeOee nesieer~ DeeF³es meJe&He´Lece HeéªHeCe kesÀ mJeªHe keÀes mecePe efue³ee peeS~

DeHeves osMe kesÀ mebefJeOeeve ceW efnvoer keÀes je<ì^Yee<ee Heo keÀer DeefOekeÀeefjCeer Ieesef<ele keÀj efo³es peeves Hej efnvoer Yee<ee kesÀ He´³eesieSJeb J³eJenej ceW Je=efà nesvee efveefM®ele Lee~ Deleë efnvoer keÀe Meyo-meeiej DeHesef#ele HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeW keÀer uenjeW mes Yejves ueiee~ HeéªHeCe'Yeer Fmeer He´keÀej keÀe efnvoer ceW ieæ{e SkeÀ HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo nw pees Debie´speer kesÀ `[êefHeÌìbie' Meyo kesÀ efueS efnvoer ceW ieńCe efkeÀ³ee ie³eenw~ Jewmes Debie´speer kesÀ [êefHeÌìbie Meyo kesÀ efueS HeúesKeve', DeeuesKeve', cemeewoe' (cemeefJeoe) Meyo Yeer He´³eesie ceW uee³es pee jns nQ~ efkeÀvlegHeéªHe ([êHeÌì) mes leelHe³e& neslee nw efkeÀmeer Yeer Jemleg, meeceieér, He$e DeLeJee uesKe keÀe HeéjefcYekeÀ ªHe ³eeveer KeekeÀe~ DeleSJe `[êHeÌì' keÀsefueS `HeéªHe' Deewj `[êefHeÌìbie' kesÀ efueS `HeéªHeCe' meJe&Lee GHe³egkeÌle SJeb ³egefkeÌle³egkeÌle ueielee nw~

DeeHe peeveles ner nQ efkeÀ mejkeÀejer leLee iewjmejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW efkeÀ³es peeves Jeeues He´l³eskeÀ keÀe³e& keÀe efjkeÀe[& jKevee Del³ebleDeeJeM³ekeÀ nw~ Flevee ner veneR efkeÀmeer Yeer efveCe&³e DeLeJee DeeosMe SJeb met®evee keÀes peye efJe´À³eeefvJele efkeÀ³ee peelee nw lees SkeÀ efueefKele mJeerke=Àefleme#ece DeefOekeÀejer mes HeéHle keÀer peeleer nw~ Fmes efìHHeCe (veesefìbie) keÀnles nQ~ ³en oHeÌlejer keÀecekeÀepe keÀer Henueer meeræ{er nw~ GoenjCe kesÀ efueS³eefo efkeÀmeer keÀe³ee&ue³e ceW cespe-kegÀefme&³eeb Fmlesceeue ceW Deeles-Deeles ìtì ieF& nQ lees mecyeà mene³ekeÀ Fme Hej SkeÀ efìHHeCe efueKekeÀj me#eceDeefOekeÀejer keÀes met®evee osles ngS veF& Kejeroves keÀer ³ee ìtì-HetÀì keÀer cejccele keÀjJeeves keÀer Dee%ee uesiee~ veF& Kejeroves keÀer efmLeefle ceW efveefJeoe

185


(ìW[j) ceBieJeeves kesÀ efueS Yeer mJeerke=Àefle uesiee~ ³eneB lekeÀ keÀer HeéfJe´À³ee lees efìHHeCe kesÀ #es$e ceW Dee³esieer~ efkeÀvleg FmekesÀ yeeo efveefJeoe keÀer MeyoeJeueerHe´smeeW ceW íHeves kesÀ efueS Yespeves Deewj efHeÀj efpemekeÀer efveefJeoe mJeerke=Àle ngF& nw Gmes DeefOekeÀejer Üeje meeceieér Yespeves keÀs efueS DeeosMe osves kesÀnsleg pees Yeer efueefKele mecee®eej nesiee GmekeÀe HeéªHe lew³eej keÀjves keÀer HeéfJe´À³ee HeéªHeCe ceW Dee³esieer~ Fme lejn He´MeemeefvekeÀ keÀecekeÀepe keÀesefveHeìeves kesÀ efueS pees oHeÌlejer keÀe³e&Jeener He$e-J³eJenej kesÀ ªHe ceW efkeÀmeer mebmLee DeLeJee J³eefkeÌle-efJeMes<e mes keÀer pee³esieer, GmekeÀe HeéjefcYekeÀªHe lew³eej keÀj DeefOeke=Àle He´MeemekeÀ mes mJeerke=Àle keÀjJee ueeiet keÀjvee DeLeJee keÀe³e& mecHevve keÀjvee HeéªHeCe kesÀ J³eeJeneefjkeÀ mJeªHe keÀeDebie ceevee peelee nw~

Fme He´keÀej DeeHe GHe³eg&keÌle efJeJes®eve mes mecePe ie³es neWies efkeÀ HeéªHeCe DeHeves ceW efJeefYevve keÀe³ee&ue³eeW ceW efkeÀS peeves Jeeues meYeerHe´keÀej keÀs keÀe³eeX keÀe efueefHeyeà uesKee peesKee nw pees oHeÌlejer efìHHeCe (DeeefHeÀefMe³eue veesefìbie) keÀe Deieuee meesHeeve nw~ DeeFS Deye HeéªHeCekeÀes SkeÀ HeefjYee<ee keÀer ce³ee&oe ceW yeeBOe efue³ee pee³es~

HeefjYee<ee

mejkeÀejer DeLeJee iewj-mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW kesÀ keÀecekeÀepe keÀes efveHeìeves kesÀ efueS efkeÀ³es peeves Jeeues He$e-J³eJenej keÀe efve³ece SJebefJeefOeHetJe&keÀ efueefHeyeà HeéjefcYekeÀ ªHe lew³eej keÀjvee HeéªHeCe keÀnueelee nw~

2. HeéªHeCe kesÀ HećegKe leÊJe

2.1 Megàlee- HeéªHeCe ceW Megàlee mes leelHe³e& nw DebkeÀ-DeebkeÀæ[eW, meboYe&, efoveebkeÀ-Je´ÀceebkeÀ Deeefo keÀe "erkeÀ-"erkeÀ nesvee~ FvekeÀer $egefì meskeÀe³ee&ue³e ceW keÀesF& Yeer mebef®ekeÀe (HeÀeFue) ³eLeemLeeve Deewj ³eLeemece³e veneR HengB®esieer Deewj keÀe³e& ceW ieeflejesOe GlHevve nes peeSiee~ DeleëMegàlee HeéªHeCe keÀe He´Lece SJeb cegK³e leÊJe nw~

2.2 mHe<ìlee- HeéªHeCe keÀe otmeje leÊJe nw mHe<ìlee~ Henues mLeeve Hej lees efJe®eejeOeerve He´keÀjCe keÀe efJe<e³e mJe³eb HeéªHekeÀej kesÀ ceefmle<keÀceW mHe<ì nesvee ®eeefnS, otmejs mLeeve Hej GmekesÀ keÀL³e keÀer ªHejsKee DeHeves ceW Fleveer HetCe& SJeb mHe<ì nesveer ®eeefnS efkeÀ GmeceW efkeÀmeerHe´keÀej keÀer Yeébefle keÀer iegbpeeFMe ve jn pee³es~

2.3 mebef#eHlelee- ³eneB mebef#eHlelee mes leelHe³e& nwöefJe<e³e mes ve YeìkeÀvee~ mebef#eHle efkeÀvleg efJe<e³eefve<" HeéªHe keÀes Heæ{keÀj Gme Hej JeebefíleoHeÌlejer keÀe³e&Jeener MeerIe´ keÀer pee mekeÀleer nw peyeefkeÀ Heé³eë efJemle=le HeéªHe mece³emeeHes#e nesves kesÀ keÀejCe ìuelee jnlee nw~

2.4 Heefjefveef<"le Yee<ee- HeéªHe ceW Yee<ee Heefjefve<"le nesves mes leelHe³e& nw Yee<ee keÀe meb³ele, Megà, mejue SJeb efJeveerle He´³eesie~Hegve©efkeÌlejefnle leLee HetJee&ieńcegkeÌle nesvee Yee<ee kesÀ Heefjefve<"le ªHe ceW ner Deelee nw~

2.5 HejcHejeiele Heàefle keÀe DevegkeÀjCe- mejkeÀejer He$e-J³eJenej ceW meJe&$e SkeÀ veHeer-legueer HejcHejeiele Heàefle keÀe DevegkeÀjCe keÀjveener DeHesef#ele neslee nw~ FmeceW Mewueeriele efJeMes<elee kesÀ efueS keÀesF& mLeeve veneR jnlee~ oHeÌlejer He$ee®eej SkeÀ oerIe& HejcHeje mes efJekeÀefmeleneslee Dee jne nw, GmeceW DekeÀejCe HeefjJele&ve keÀjvee Jeebíveer³e veneR neslee~

3. HeéªHeCe kesÀ iegCe SJeb efJeMes<eleeSB

3.1 DeeosMe keÀer Yee<ee keÀe MeyoMeë He´³eesie- HeéªHeCe ceW Fme yeele keÀe efJeMes<e O³eeve jKevee ®eeefnS efkeÀ G®®eeefOekeÀejer kesÀ DeeosMekeÀer Yee<ee MeyoMeë ner He´³egkeÌle nes peeS~ efJeMes<e ªHe mes efJeefOe Deewj efJeÊe kesÀ He´keÀjCeeW ceW lees DeeosMe keÀe De#ejMeë He´³eesie ner DeYeer<ìneslee nw~ DeeosMe keÀer Yee<ee keÀes p³eeW keÀe l³eeW HeéªHeCe ceW He´³eesie keÀjvee ner FmekeÀer SkeÀ efJeMes<elee nw~

3.2 efleefLe-meercee-efveOee&jCe- ³eefo efkeÀmeer He´keÀjCe ceW jep³e mejkeÀejeW, ceb$eeue³eeW leLee Dev³e keÀe³ee&ue³eeW mes met®eveeefo uesvee DeeJeM³ekeÀnes lees GÊej osves keÀer efleefLe Deeefo efveOee&efjle keÀj osvee ner HeéªHeCe keÀer otmejer efJeMes<elee ceeveer peeleer nw~

186


3.3 mejkeÀejer DeeosMeeW keÀe HećeeCeerkeÀjCe- kegÀí DeeosMe je<ì^Heefle ³ee mejkeÀej kesÀ veece mes peejer keÀjves Heæ[les nQ~ FmekesÀ efueS efJeOeeve³en nw efkeÀ je<ì^Heefle kesÀ veece peejer efkeÀ³es peeves Jeeues efkeÀmeer Yeer efueefKele leL³e ³ee DeeosMe-He$e Hej Jener nmlee#ej keÀj mekeÀlee nwpees Fme keÀe³e& kesÀ efveefceÊe-mebefJeOeeve kesÀ Devegmeej DeefOeke=Àle nes~ Dev³eLee HeéªHeCe ceW efJeefOe SJeb lekeÀveerkeÀ keÀer ¢ef<ì mes oes<e efvekeÀeueepee mekeÀlee nw~ Fme efJeOeeve ceW HeefjJele&ve Yeer nesles jnles nQ efpemekesÀ efueS meleke&À jnvee DeeJeM³ekeÀ neslee nw~

3.4 Je´Àceyeàlee- HeéªHeCe ceW Je´Àceyeàlee mes leelHe³e& nw meYeer meboYeeX ceW He$eeW keÀes efveefM®ele Je´Àce mes He´mlegle keÀjvee~ FmekesÀ DeYeeJe ceWefJe®eejeOeerve He$ee®eej keÀer HeÀeFueW leLee Dev³e keÀeiepe-He$e {tBæ{ves ceW mece³e keÀe DeHeJ³e³e neslee nw pees efkeÀ efkeÀmeer Yeer oHeÌlejer keÀe³e&JeenerceW efJeuecye keÀe leLee Deeuees®evee keÀe keÀejCe yevelee nw~

HeéªHeCe kesÀ efmeàevle-He#e DeLee&led GmekesÀ mJeªHe, HeefjYee<ee, leÊJe, iegCe SJeb efJeMes<eleeDeeW keÀe efJeJes®eve keÀj uesves kesÀ GHejevleDeye GmekesÀ J³eJenej-He#e DeLee&led uesKeve-HeéfJe´À³ee SJeb efJeefOe Hej He´keÀeMe [euevee ner DeYeer<ì nesiee~

4. HeéªHeCe keÀer HeéfJe´À³ee SJeb uesKeve-efJeefOe kesÀ cegK³e Debie

4.1 efveefM®ele HeÀece&ö meeceev³ele³ee HeéªHeCe lew³eej keÀjves kesÀ efueS keÀe³ee&ue³eeW ceW SkeÀ HeÀece& efveefM®ele jnlee nw~ FmekesÀ DeYeeJe ceW meeoskeÀeiepe Hej oesveeW Deesj HeefjJele&ve-HeefjJeOe&ve kesÀ efueS neefMe³ee íesæ[ keÀj HeéªHe efueKevee DeLeJee ìbefkeÀle keÀjvee ®eeefnS~

4.2 Deveg®ísoeW ceW efJeYeepeveöHeéªHe keÀes Heé³eë leerve YeeieeW ceW yeeBìe pee mekeÀlee nw~ Fme efveefceÊe leerve Deveg®ísoeW ceW FmekeÀe efJeYeepeveefkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ He´Lece Deveg®íso ceW He´keÀjCe mes mecyeà Henues mes ®euee Dee jne He$e J³eJenej meb#esHe ceW He´mlegle keÀj efo³ee peeleenw~ otmejs Deveg®íso ceW ceeceues keÀe cegK³e keÀL³e efveefnle neslee nw Deewj leermejs Deveg®íso ceW efve<keÀ<e&, megPeeJe Je keÀjCeer³e yeeleW efueKeoer peeleer nQ~ yeæ[s He´keÀjCeeW ceW Deveg®íso mebK³eeyeà SJeb leerve mes DeefOekeÀ Yeer efkeÀ³es pee mekeÀles nQ~

4.3 mebueive He$eeefo keÀe mHe<ì GuuesKeöHeéªHe keÀer mJe®í HeéfleefueefHe kesÀ meeLe velLeer efkeÀ³es peeves Jeeues He$eeefo keÀe Je´ÀceebkeÀ-efoveebkeÀDeeefo mHe<ì ªHe mes GefuueefKele nesvee ®eeefnS leeefkeÀ keÀe³e&Jeener kesÀ efueS GvekeÀe lelkeÀeue meboYe& meeceves jns~

4.4 He=<"ebkeÀve (SC[esme&ceQì)öHe=<"ebefkeÀle neskeÀj efpeme-efpeme kesÀ Heeme HeéfleefueefHe³eeB Yespeer peeveer neW GvekeÀe leLee HeéfleefueefHe³eeW keÀer JeebefílemebK³ee keÀe mHe<ì GuuesKe HeéªHeCe ceW DeefveJee³e& ªHe mes keÀj osvee ®eeefnS~

4.5 Heef®e&³eeB ueieeveeöuesKeve-efJeefOe keÀe SkeÀ DeeJeM³ekeÀ Debie nwöHeéªHe kesÀ THej Heef®e&³eeB ueieevee~ HeéªHe lew³eej nesves Hej Jen efpemeefveefceÊe DeefOekeÀejer kesÀ meccegKe pee jne nw GmekeÀer He®eea ueieeveer DeeJeM³ekeÀ nesleer nw, pewmes-`Devegceesove nsleg', mJeerke=Àefle nsleg'öDeeefoDeeefo~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle He´keÀjCe ceW ³eefo lelkeÀeue keÀesF& keÀe³e&Jeener DeHesef#ele nw lees Ssmeer oMee ceW lelkeÀeue', Deie´lee',öDeeefo keÀerYeer Heef®e&³eeB ueieevee Gef®ele neslee nw~

GHe³eg&keÌle DebieeW keÀes O³eeve ceW jKekeÀj HeéªHeCe lew³eej nes peeves Hej HeéªHekeÀej keÀes DeHeves He´Lecee#ej (FveerefMe³eue) Gme DeefOekeÀejerkesÀ Heo kesÀ veer®es DebefkeÀle keÀj osves ®eeefnS efpemekesÀ Üeje Jen HeéªHe Devegceesefole DeLeJee mJeerke=Àle leLee Devle ceW nmlee#eefjle nesves kesÀ efueSYespee nw~

HeéªHeCe keÀer uesKeve-efJeefOe kesÀ HećegKe DebieeW mes Heefjef®ele nes peeves kesÀ GHejevle Deye HeéªHeCe kesÀ leÊJeeW ceW JeefCe&le HejcHejeieleHeàefle keÀes GmekesÀ DebieeW kesÀ ceeO³ece mes mHe<ì keÀjvee ner ³eneB Gef®ele nesiee keÌ³eeWefkeÀ meejer oHeÌlejer ef®eùer-He$eer FvneR yebOeer-yebOeeF& jsKeeDeeWHej ner DeeOe=le jnleer nQ~ mHe<ì nw efkeÀ Fve DeeOeejYetle HejcHejeiele He$ee®eej kesÀ DebieeW keÀes mecePes efyevee HeéªHeCe-keÀe³e& mecYeJe ner veneRnes Hee³esiee~

187


5. keÀe³ee&ue³eer He$ee®eej kesÀ meeceev³e Debie

DeeefOekeÀeefjkeÀ (DeeefHeÀefMe³eue) He$eeW keÀe HeéªHe efpeve DebieeW keÀes O³eeve ceW jKekeÀj lew³eej efkeÀ³ee peelee nw GvnW Fme He´keÀej efievee³eepee mekeÀlee nwö

1. He$e-Je´ÀceebkeÀ

2. efJeYeeie keÀe veece SJeb Helee

3. He$e-He´s<ekeÀ keÀe veece/DeLeJee Heo SJeb Helee

4. He$e HeéHlekeÀlee& keÀe veece/DeLeJee Heo SJeb Helee

5. He´s<ekeÀ kesÀ keÀe³ee&ue³e keÀe mLeeve leLee efoveebkeÀ

6. efJe<e³e

7. mebyeesOeve

8. cetue keÀL³e

9. mJeefveoxMe

10. nmlee#ejkeÀlee& kesÀ veece Je Heo keÀe GuuesKe

11. mebueive He$e-met®eer

12. He=<"ebkeÀve

GHe³eg&keÌle DeeefOekeÀeefjkeÀ He$ee®eej kesÀ meeceev³e yeejn DebieeW kesÀ mLeeveesb SJeb J³eeJeneefjkeÀ ªHe keÀes veer®es oer pee jner ªHejsKee mesDeewj DeefOekeÀ mHe<ì efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

6. yeejn DebieeW Hej DeeOeeefjle keÀe³ee&ue³eer HeéªHe keÀer ªHejsKee

1. He$e-Je´ÀceebkeÀ............................

2. Yeejle mejkeÀej

ke=Àef<e ceb$eeue³e

veF& efouueer

3. He´s<ekeÀö

meef®eJe,


veF& efouueer~

188


4. mesJee ceW,

......................... (veece)

......................... (Heo)

......................... (Helee)

5. veF& efouueer, efoveebkeÀ..........................

6. efJe<e³e...............................

7. ceneso³e,

8. DeeHekesÀ He$e-Je´ÀceebkeÀ.............. efoveebkeÀ................ kesÀ GÊej ceW cegPes ³en efveJesove keÀjves keÀe efveoxMe ngDee nw efkeÀ...............(veesìö³eefo He$e He´s<ekeÀ mJee³eÊe-Meemeer mebmLee nw lees mebK³ee (8) kesÀ JeekeÌ³e keÀes Fme He´keÀej efueKee pee³esieeö``....................cegPes ³en efveJesove keÀjves keÀe ieewjJe HeéHle ngDee nw efkeÀö''

9. YeJeoer³e,

10. nmlee#ej

(veece)

Heo.....................

11. mebueive met®eer (³eefo nes)

12. HeéfleefueefHe met®eeLe&ö

1.

2.

Deye ³eneB oHeÌlejer He$eeW kesÀ Gve HećegKe ªHeeW keÀes efieveevee Gef®ele nesiee efpevekesÀ efueS HeéªHeCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee Heæ[leer nwö

1. mejkeÀejer-He$e

2. keÀe³ee&ue³e-%eeHeve

3. %eeHeve

4. HeefjHe$e

5. mJeerke=Àefle-He$e

6. keÀe³ee&ue³e-DeeosMe

7. Deà&-mejkeÀejer-He$e

8. DeMeemeefvekeÀ-He$e

9. DevegmceejkeÀ

10. He=<"ebkeÀve

189


11. DeefOemet®evee

12. mebkeÀuHe (He´mleeJe)

13. He´sme-efJe%eefHle ³ee He´sme-veesì

14. leej

15. legjvle-He$e leLee ye®ele-He$e

16. met®evee

17. Iees<eCee

7. efJeefYevve keÀe³ee&ue³eer He$eeW kesÀ mJeªHe Je GoenjCe

Fve GHejeskeÌle 17 He´cegKe ªHeeW kesÀ meeceev³e iegCe SJeb GoenjCe veer®es He´mlegle efkeÀ³es pee jns nQ~ FveceW He´³egkeÌle veece-Heo-Heles,efJe<e³e-Jemleg, DebkeÀ-DeebkeÀæ[s, efleefLe-Je´Àceeefo meYeer kegÀí keÀeuHeefvekeÀ nw~

7.1 mejkeÀejer-He$e (DeeefHeÀefMe³eue uesìj)

keÀe³ee&ue³eeW ceW He$e-J³eJenej keÀe ³en meJe&-He´®eefuele meeceev³e ªHe nw~ FmekeÀe He´³eesie Yeejle mejkeÀej kesÀ cev$eeue³eeW ceW HejmHej He$e-J³eJenej kesÀ efueS veneR efkeÀ³ee peelee~ Dev³e$e, pewmesöjep³e mejkeÀejeW leLee DeOeervemLe keÀe³ee&ue³eeW, efJeefYevve Dee³eesieeW, meeJe&peefvekeÀ mebmLeeveeW,He´efle<"eveeW leLee J³eefkeÌle³eeW kesÀ meeLe He$ee®eej kesÀ efueS Fmeer keÀe ner He´³eesie neslee nw~

GoenjCe

He$e mebK³ee ..............

Yeejle mejkeÀej

mJeemL³e Je HeefjJeej keÀu³eeCe

ceb$eeue³e

He´s<ekeÀö

meef®eJe

mJeemL³e Je HeefjJeej keÀu³eeCe cev$eeue³e,

Yeejle mejkeÀej

veF& efouueer~

mesJee ceW,

meb®eeuekeÀ

yeeæ{ Heerefæ[le mesJee meefceefle,

............. (Gæ[ermee)

veF& efouueer, efoveebkeÀ..................

190


efJe<e³eöyeeæ{-Heerefæ[leeW kesÀ efueS Deew<eefOe³eeB

ceneso³e,

DeeHekeÀs He$e Je´ÀceebkeÀ............... efoveebkeÀ.............. kesÀ mecyevOe ceW cegPes ³en keÀnves keÀe efveoxMe ngDee nw efkeÀ kesÀvêer³e mJeemL³eceb$eeue³e keÀes mene³elee ªHe ceW HeéHle efJeosMeer oJeeF³eeB Gæ[ermee mejkeÀej kesÀ Heeme meerOes yeeæ{-Heerefæ[leeW ceW yeeBìves kesÀ efueS Yespe oer ieF& nQ~

FmeefueS ke=ÀHe³ee DeeHe meerOes Fme mecyevOe ceW DeHeveer jep³e-mejkeÀej mes mebHeke&À mLeeefHele keÀjW~

efveëmJeeLe& mesJee kesÀ efueS Oev³eJeeo mJeerkeÀej keÀjW~

YeJeoer³e

( )

meef®eJe, Yeejle mejkeÀej

7.2 keÀe³ee&ue³e %eeHeve (DeeefHeÀme cewceesjW[ce)³en Dev³e Heg©<e ceW efueKee peelee nw~ Yeejle mejkeÀej kesÀ ceb$eeue³eeW ceW HejmHej He$e-J³eJenej kesÀ efueS He$ee®eej kesÀ ªHe ceW mejkeÀejer-

He$e' keÀe J³eJenej ve keÀjkesÀ `keÀe³ee&ue³e-%eeHeve' keÀe He´³eesie He´®eefuele nw~ FmekeÀe He´³eesie DeOeervemLe keÀe³ee&ue³eeW leLee jep³e mejkeÀejeW DeeefokeÀs meeLe He$e-J³eJenej ceW veneR neslee~ Fmemes THej mecyeesOeve, mesJee ceW, mJeefveoxMe Deeefo keÀe He´³eesie veneR neslee~ veer®es oeF¥ Deesj Hes<ekeÀ HeoveeceJe nmlee#ej nesles nQ~ leLee efpeme ceb$eeue³e keÀes ³en keÀe³ee&ue³e-%eeHeve Yespee peevee nw GmekeÀer mesJee ceW ³en Yespe efo³ee peelee nw~

GoenjCe(keÀe³ee&ue³e %eeHeve)

He$e mebK³ee...................

Yeejle mejkeÀej

ie=n ceb$eeue³e

veF& efouueer, efoveebkeÀ ............................

efJe<e³eö mecemle ceb$eeue³eeW kesÀ oHeÌlejeW kesÀ keÀe³e&-mece³e ceW HeefjJele&ve

efouueer ceW HeefjJenve keÀer mecem³ee keÀes osKeles ngS meYeer cev$eeue³eeW kesÀ meef®eJeeW (He´Meemeve) keÀer iele jefJeJeej keÀes ngF& yew"keÀ ceW³en efveCe&³e efue³ee ie³ee Lee efkeÀ ³eefo kesÀvêer³e meef®eJeeue³e kesÀ oHeÌlejeW keÀe owefvekeÀ keÀe³e&-mece³e 10 yepes Heéleë mes 5 yepes mee³eb kesÀ mLeeveHej 9 yepes Heéleë mes 4 yepes mee³eb keÀj efo³ee peeS lees meef®eJeeue³e kesÀ npeejeW keÀce&®eejer Iej mes peuoer efvekeÀueWies Deewj Dev³e keÀe³ee&ue³eeWkesÀ ueesie, pees 10 yepes Heéleë DeHeves oHeÌlejeW ceW HengB®eles nQ kegÀí osj yeeo ceW yemeW HekeÀæ[sieW~ Ssmeer J³eJemLee mes Heéleë Deewj mee³eb pees yemeeWceW Del³eefOekeÀ Yeeræ[ jnleer nw GmeceW kegÀí Devlej DeJeM³e Heæ[siee Deewj keÀce&®eeefj³eeW keÀes Yeer yemeW efceueves ceW efkeÀmeer no lekeÀ megefJeOee nesieer~

Fme meJe&meccele efveCe&³e keÀes Henueer veJecyej 2007 mes ueeiet keÀjves keÀe Yeer efveM®e³e efkeÀ³ee ie³ee Lee~ Deleë Fme efveCe&³e keÀer met®eveemeYeer cev$eeue³eeW keÀes SkeÀ ceeme HetJe& oer pee jner nw leeefkeÀ Jes DeHeves YeeJeer keÀe³e&Je´ÀceeW keÀes leLee [d³etìer-®eeìeX keÀes peneB-peneB DeeJeM³ekeÀ nes,GkeÌle mece³e-HeefjJele&ve keÀes O³eeve ceW jKekeÀj yevee meJeWÀ~

(keÀ, Ke, ie)

cegK³e meef®eJe, Yeejle mejkeÀej

191


mesJee ceW,

mecemle cev$eeue³e, Yeejle mejkeÀej

7.3 %eeHeve (cewceeWjW[ce)

DeekeÀej-He´keÀej keÀer ¢ef<ì mes %eeHeve Deewj keÀe³ee&ue³e-%eeHeve ceW keÀesF& Devlej veneR neslee~ FveceW Yeso kesÀJeue keÀe³e&#es$e keÀe ner nw~peneB keÀe³ee&ue³e-%eeHeve cev$eeue³eeW kesÀ yeer®e DeeHemeer He$e-J³eJenej ceW He´³eesie ceW uee³ee peelee nw JeneB otmejer Deesj %eeHeve cev$eeue³eeW mes yeenjDeLee&led DeOeervemLe keÀe³ee&ue³eeW, mebyeà mebmLeeDeeW ³ee J³eefkeÌle³eeW kesÀ meeLe nesves Jeeues He$e-J³eJenej ceW He´³egkeÌle neslee nw~ efve³egefkeÌle³eeW, He$e-He´eefHle-mJeerke=Àefle³eeW SJeb meeceev³e met®eveeDeeW, pees DeeosMeeW keÀer keÀesefì ceW veneR DeeleeR, keÀes mecyeesefOele mebmLeeDeeW SJeb J³eefkeÌle³eeW lekeÀ %eeHeve Üeje metef®elekeÀj mecHevve efkeÀ³ee peelee nw~

GoenjCe

(%eeHeve)

Je´ÀceebkeÀ ....................

Yeejle mejkeÀej

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme cev$eeue³e

veF& efouueer, efoveebkeÀ......................

efJe<e³eöDevegJeeokeÀ kesÀ Heo keÀer efve³egefkeÌle

Þeer ............................... keÀes GvekesÀ efoveebkeÀ ..................... kesÀ DeeJesove-He$e leLee Fmeer nsleg ngF& Hejer#ee kesÀ DeeOeejHej efnvoer DevegJeeokeÀ kesÀ Heo Hej efvecveefueefKele MeleeX kesÀ Devegmeej efve³egkeÌle efkeÀ³ee peelee nwö

1. Jesleveceeve ............... Je Dev³e YeÊes~

2. Heo meJe&Lee DemLee³eer nw, Hejvleg mLee³eer nesves keÀer mebYeeJevee nw~

(keÀ, Ke, ie)

* ke=Àles DeJej meef®eJe

mesJee ceW,

Þeer ................

.....................

veF& efouueer

* (veesìõpeye keÀesF& DeefOekeÀejer DeHeves DeOeervemLe DeefOekeÀejer keÀes GmekeÀer Deesj mes He$e Yespe osves keÀer mJeerke=Àefle oslee nw lees veer®es cetue-DeefOekeÀejer kesÀ Heo kesÀ meeLe yeeF¥ Deesj `ke=Àles' Meyo efueKekeÀj He$eeefo Yespes pee mekeÀles nQ~ ³en ke=Àles Debie´speer kesÀ 'For' MeyokesÀ efueS ie´nCe efkeÀ³ee ie³ee nw~)

192


7.4 HeefjHe$e (mejkegÀuej)

peye SkeÀ ner efJe<e³e keÀer met®evee, efveoxMe, DeeosMeeefo efJeefYevve ceb$eeue³eeW ³ee cegK³e keÀe³ee&ue³eeW Üeje Dev³e cev$eeue³eebs DeLeJeeDeOeervemLe efJeYeeieeW keÀes Yespeves nesles nQ lees ³es `HeefjHe$e' DeLee&led ìeMleer ef®eùer' keÀs ªHe ceW Yespes peeles nQ~ HeefjHe$e keÀe He´s<ekeÀ DeefOekeÀejerSkeÀ ner neslee nw Deleë kesÀJeue HeéHlekeÀlee& keÀe veece SJeb Heo-Helee DeeJeM³ekeÀleevegmeej yeouekeÀj Fmes He´sef<ele keÀj efo³ee peelee nw~ FmeceWmJeefveoxMe (meyeefmJe´ÀHMeve) `YeJeoer³e' Deeefo Meyo veneR efueKes peeles keÌ³eeWefkeÀ ³en HetJe&-JeefCe&le mejkeÀejer He$ee®eej kesÀ SkeÀ ªHe `keÀe³ee&ue³e%eeHeve' keÀer Mewueer keÀes DeHeveeles ngS efueKee peelee nw~ Fmes `mejkeÀejer-He$e' keÀer Mewueer ceW Yeer efueKeves keÀer HejcHeje nw~ GoenjCe keÀs efueSosefKeS HetJe& He=<"eW ceW efo³es ie³es `mejkeÀejer-He$e' Deewj `keÀe³ee&ue³e-%eeHeve' kesÀ GoenjCe~ ³eneB Yeer SkeÀ GoenjCe He´mlegle nwö

GoenjCe

(HeefjHe$e)

He$e ke´ÀceebkeÀ ................

Yeejle mejkeÀej

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme cev$eeue³e

veF&, efouueer, efoveebkeÀ.........................

iele Je<eeX keÀer lejn Fme Je<e& Yeer `keÀe³ee&ue³e ceW efnvoer keÀe He´³eesie' efJe<e³e Hej SkeÀ `Yee<eCeceeuee' keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee peejne nw~ meYeer cev$eeue³eeW kesÀ efnvoer DeefOekeÀeefj³eeW mes met®eveeLe& efveJesove nw efkeÀ ³eefo Jes Fme Yee<eCeceeuee' ceW DeHevee keÀesF& uesKe Heæ{vee ®eenslees efoveebkeÀ ............ lekeÀ DeOeesnmlee#ejer kesÀ Heeme Yespe oW~ `Yee<eCeceeuee' keÀer efleefLe³eeW Je mLeeve keÀer met®evee MeerIe´ ner otmejs HeefjHe$eÜeje Yespeer pee jner nw~

(keÀ, Ke, ie)

DeJej meef®eJe (efnvoer)

efJelejCeë-

Yeejle mejkeÀej kesÀ meYeer ceb$eeue³eeW ceW~

efve³egkeÌle efnvoer-DeefOekeÀeefj³eeW keÀer mesJee ceW~

7.5 mJeerke=Àefle He$e (meQkeÌMeve uesìj)

je<ì^Heefle kesÀ veece Hej oer peeves Jeeueer meYeer mJeerke=Àefle³eeB FmekesÀ Devleie&le Deeleer nQ~ FmekeÀe HeéªHe mejkeÀejer-He$e' pewmee ner nesleenw~ je<ì^Heefle keÀer Deesj mes DeYeer<ì mJeerke=Àefle nes peeves Hej DeefOeke=Àle DeefOekeÀejer Fme efveefceÊe met®evee keÀs ªHe ceW mebyeà keÀe³ee&ue³e keÀes ³enHe$e He´sef<ele keÀj oslee nw~ DeefOekeÀlej ³es mJeerke=Àefle³eeB efJeÊe mecyevOeer nesleer nQ~ Deleë Fme mJeerke=Àefle-He$e keÀer HeéfleefueefHe³eeB efJeÊe cev$eeue³e DeewjceneuesKee-Hejer#ekeÀ kesÀ oHeÌlej ceW Yeer Yespevee DeeJeM³ekeÀ neslee nw~

193


GoenjCe

(mJeerke=Àefle-He$e)

Yeejle mejkeÀej


veF& efouueer, efoveebkeÀ .................

He´s<ekeÀ...............

Þeer................................

DeJej meef®eJe, Yeejle mejkeÀej

mesJee ceW,

ceneefveosMekeÀ,

kesÀvêer³e ke=Àef<e DevegmebOeeveMeeuee

.............................

veF& efouueer

efJe<e³eöGHe-efveosMekeÀ kesÀ Heo keÀer mJeerke=Àefle

ceneso³e,

cegPes ³en met®evee osves keÀe efveoxMe ngDee nw efkeÀ DeeHekeÀer DevegmebOeeveMeeuee kesÀ efueS ©He³es ................... kesÀ JesleveJe´Àce ceWGHe-efveosMekeÀ kesÀ Heo keÀer mJeerke=Àefle je<ì^Heefle ves os oer nw~

Fme efveefceÊe J³e³e keÀer J³eJemLee ®eeuet efJeÊe-Je<e& kesÀ efueS DeeHekeÀer mebmLee kesÀ nsleg mJeerke=Àle yepeì mes keÀer pee³esieer~

YeJeoer³e

(nmlee#ej)


He´efleefueefHe met®eveeLe&ö

1. efJeÊeer³e ceb$eeue³e

2. ceneuesKee Hejer#ekeÀ keÀe³ee&ue³e

7.6 keÀe³ee&ue³e DeeosMe (DeeefHeÀme Dee[&j)

FmekeÀe cegK³e GÎsM³e keÀe³ee&ue³e kesÀ efkeÀmeer Yeer He´keÀej keÀs DeeosMeeW keÀes metef®ele keÀjvee neslee nw~ FveceW DeewHe®eeefjkeÀlee kesÀ efueSkeÀesF& mLeeve veneR jnlee Deleë mesJee ceW, He´s<ekeÀ, mecyeesOeve, mJeefveoxMe Deeefo efueKeves keÀer FmeceW DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer~ ³en Yeer %eeHeve'keÀer Mewueer ceW efueKee peelee nw~ %eeHeve Deewj keÀe³ee&ue³e-DeeosMe ceW Devlej ³en nw efkeÀ %eeHeve ceW peneB met®eveeSB, efveoxMe Deeefo nesles nQ JeneBkeÀe³ee&ue³e-DeeosMe ceW He´MeemekeÀer³e Dee%eeSB ner efveefnle nesleer nQ pewmesöefve³egefkeÌle³eeB, Heoesvveefle³eeB Deeefo~

194


GoenjCe

(keÀe³ee&ue³e DeeosMe)

He$e mebK³ee .........................

Yeejle mejkeÀej

ie=n ceb$eeue³e

veF& efouueer, efoveebkeÀ ..................

Þeer ....................... efmebn keÀes GvekeÀer ³eesi³elee SJeb Jeefj<"lee keÀs DeeOeej Hej mene³ekeÀ Heo mes HeÓeeve efueefHekeÀ kesÀ HeoHej Jesleveceeve.................... ceW Heoesvvele keÀjkesÀ He´Meemeve-MeeKee cebs efve³egkeÌle efkeÀ³ee peelee nw~

( )


HeéfleefueefHe³eeB-met®evee, Gef®ele keÀe³e&Jeener SJeb Dee%eevegHeeueve nsleg ..................

1. DevegYeeie DeefOekeÀejer (He´Meemeve)

2. uesKee efJeYeeie (He´Meemeve)

3. Þeer ............ efmebn

4. efvepeer meef®eJe Þeer efmebn

7.7 Deà&-mejkeÀejer He$e ([s-ceer DeeefHeÀefMe³eue uesìj [er.Dees.)

Fmes Deà&-mejkeÀejer FmeefueS keÀne peelee nw keÌ³eeWefkeÀ He´s<ekeÀ HeéHlekeÀlee& keÀes DeHevesHeve keÀer YeeJevee mes J³eefkeÌleiele mlej Hej oHeÌlejerkeÀecekeÀepe efveHeìeves kesÀ efueS DevegjesOe keÀj mekeÀlee nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ FmeceW oHeÌlejer DeewHe®eeefjkeÀlee keÀe Hegì keÀce jnlee nw FmeerefueSFmeceW `ceneso³e' kesÀ mLeeve Hej èfHe´³e' ³ee èfHe´³eJej', `YeJeoer³e' kesÀ mLeeve Hej `DeeHekeÀe' efueKee peelee nw Deewj veer®es nmlee#ej kesÀ meeLeHeo keÀe GuuesKe veneR efkeÀ³ee peelee~ THej mesJee ceW Deewj He´s<ekeÀ Deeefo ve efueKekeÀj veer®es yeeF¥ Deesj HeéHlekeÀlee& keÀe Hetje veece Deewj HeoefueKe efo³ee peelee nw~

GoenjCe

(Deà&-mejkeÀejer He$e)

Deà&-mejkeÀejer He$e mebK³ee..................

Yeejle mejkeÀej, efMe#ee ceb$eeue³e

veF& efouueer, efoveebkeÀ ...............

efHe´³eJej Mecee& peer,

ceQ DeeHekeÀe O³eeve Fme cev$eeue³e kesÀ He$e mebK³ee............ efoveebkeÀ.............. keÀer Deesj efoueevee ®eenlee ntB~ FmeceW efnvoerkeÀs Heéfleef<"le Je³eesJe=à uesKekeÀeW keÀes ceeve He$e SJeb HegjmkeÀej osves keÀer ³eespevee keÀer mJeerke=Àefle je<ì^Heefle keÀe³ee&ue³e mes ceeBieer ieF& Leer~ ³en ceb$eeue³e

195


Fme ³eespevee keÀes `He´meeo-pe³evleer' kesÀ DeJemej Hej cetÊe&ªHe osvee ®eenlee nw~ Deleë DeeHe ke=ÀHe³ee efvepeer mlej Hej Fme efveefceÊe ©ef®e ueskeÀj³eLeeMeerIe´ mJeerke=Àefle efYepeJeeves keÀe keÀ<ì keÀjW~

meOev³eJeeo,

DeeHekeÀe

(keÀ, Ke, ie)


Þeer................ Mecee&

efvepeer mene³ekeÀ, je<ì^Heefle,

je<ì^Heefle YeJeve,

veF& efouueer~

7.8 DeMeemeefvekeÀ He$e SJeb efìHHeCeer (DeveDeeefHeÀefMe³eue uesìj ³ee veesì ³et.Dees.)

FmekeÀe He´³eesie cev$eeue³eeW keÀs yeer®e Je keÀe³ee&ue³e kesÀ yeer®e efkeÀmeer ceeceues kesÀ mecyevOe ceW met®evee/mecceefle/HeéfleefJe´À³ee/mHe<ìerkeÀjCeDeeefo HeéHle keÀjves keÀs efueS efkeÀ³ee peelee nw~

FmeceW oes lejerkesÀ DeHevee³es pee mekeÀles nQö(1) DeYeer<ì keÀe³e& kesÀ efueS HeÀeFue Hej ner efìHHeCeer efueKekeÀj ³ee (2) Deueie mesSkeÀ Hetjer efìHHeCeer efueKekeÀj cev$eeue³e DeLeJee keÀe³ee&ue³e keÀes Yespe oer peeleer nw~ FmeceW efkeÀmeer Yeer He´keÀej keÀer DeewHe®eeefjkeÀ MeyoeJeueer keÀeHe´³eesie veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ efìHHeCeer efueKekeÀj oeF¥ Deesj DeefOekeÀejer kesÀ nmlee#ej Deewj Heo DebefkeÀle jnlee nw~ veer®es efueKe efo³eepeelee nw.... `DecegkeÀ keÀe³ee&ue³e keÀes HeÀeFue meefnle DecegkeÀ keÀe³e& nsleg He´sef<ele'~ meeLe ner Fme He´MeemeefvekeÀ He$e/efìHHeCeer keÀer mebK³ee [eueoer peeleer nw~ FmeceW DeeJeM³ekeÀleevegmeej HeÀeFue Hej SkeÀ-oes HebefkeÌle³eeW keÀe efueefKele cebleJ³e Jeebefíle neslee nw Deleë ³eneB GoenjCe keÀer keÀesF&efJeMes<e DeeJeM³ekeÀlee He´leerle veneR nesleer~

7.9 DevegmceejkeÀ (efjceebF[j)

peye efkeÀmeer Henues Yespes ie³es He$e keÀe GÊej veneR Deelee lees Gme efJe<e³e ceW ³eeo efoueeves kesÀ efueS pees He$e efueKee peelee nw JenDevegmceejkeÀ keÀnueelee nw~ DevegmceejkeÀ keÀe HeéªHe Jener neslee nw pees Henues Yespes ie³es He$e keÀe Lee~ ³eefo cetue He$e `mejkeÀejer-He$e' kesÀ ªHeceW Yespee ie³ee nw lees DevegmceejkeÀ Yeer mejkeÀejer-He$e' kesÀ ªHe ceW neslee nw Deewj %eeHeve' nw lees %eeHeve' kesÀ ªHe ceW~ ³eefo He´Lece DevegmceejkeÀYespeves Hej Yeer Jeebefíle GÊej veneR Deelee lees efÜleer³e DevegmceejkeÀ Yespevee Heæ[lee nw~ FmeceW THej He´Lece DevegmceejkeÀ' ³ee efÜleer³e DevegmceejkeÀ'efueKe efo³ee peelee nw~ GoenjCe osvee FmeefueS ³eneB DeeJeM³ekeÀ veneR keÌ³eeWefkeÀ FmekeÀer Mewueer cebs Henues Yespes ie³es He$e keÀe DevegkeÀjCe cee$ener DeYeer<ì nwöGvekesÀ GoenjCe DeeHe HetJe& He=<"eW ceW mecePe ner ®egkesÀ nQ~

7.10 He=<"ebkeÀve (Sb[esme&ceWì)

FmekeÀe He´³eesie veer®es oer pee jner HeefjefmLeefle³eeW ceW keÀjvee DeYeer<ì neslee nwö

1. peye efkeÀmeer Dee³es ngS He$e keÀes GmekesÀ Yespeves Jeeues keÀes Jewmes keÀe Jewmee ner ueewìevee nes~

2. efkeÀmeer Dev³e cev$eeue³e ³ee keÀe³ee&ue³e keÀes cetue He$e Hej ner mecceefle ³ee met®evee HeéHle keÀjves keÀs efueS Yespevee nes~

3. efkeÀmeer efueKes ie³es He$e keÀes Dev³e mLeeveebs Hej Gef®ele keÀe³e&Jeener ³ee peevekeÀejer osves kesÀ efueS Yespevee nes~

196


He=<"ebkeÀve ceW SkeÀ efveefM®ele MeyoeJeueer keÀe He´³eesie neslee nw~ pewmes, DeeJeM³ekeÀleevegmeej efueKe efo³ee peelee nw~

(keÀ) `............. keÀer mesJee ceW cetue He$e kesÀ meeLe mecceefle/HeéfleefJe´À³ee Yespeves nsleg'~

(Ke) `HeéfleefueefHe³eeB met®evee, Gef®ele keÀe³e&Jeener SJeb Dee%eevegmeej nsleg'~

GoenjCe keÀs efueS osefKe³es Fmeer Hee" ceW efo³es ie³es keÀe³ee&ue³e DeeosMe' kesÀ HeéªHe-GoenjCe ceW veer®es efkeÀ³ee ie³ee He=<"ebkeÀve'~

7.11 DeefOemet®evee (veesefìefHeÀkesÀMeve)

FmekeÀe He´³eesie efJeefYevve He´keÀej keÀs mejkeÀejer efve³eceeW, DeeosMeeW, Iees<eCeeDeeW keÀes leLee jepeHeef$ele (iepeìs[) DeefOekeÀeefj³eebs kesÀ leyeeoues,efve³egefkeÌle³eeW, ígÆer Hej peeves keÀer met®eveeDeeW keÀes jepeHe$e (iepesì) ceW He´keÀeefMele keÀjkesÀ pevemeeOeejCe lekeÀ HengB®eeves kesÀ efueS efkeÀ³ee peeleenw~ DeefOemet®evee Dev³e Heg©<e ceW efueKeer peeleer nw Deewj Fmes jepeHe$e kesÀ efpeme Yeeie ceW He´keÀeefMele neslee nw GmekeÀe efveoxMe mejkeÀejer He´sme keÀesefo³ee peevee DeeJeM³ekeÀ neslee nw~

GoenjCe

(DeefOemet®evee)

(Yeejleer³e jepeHe$e kesÀ Yeeie............ DevegYeeie ............... ceW He´keÀeMeveeLe&)

Yeejle mejkeÀej

JeeefCep³e efmeefJeue Hetefle& Je menkeÀeefjlee

ceb$eeue³e

veF& efouueer, efoveebkeÀ ................

®eerveer keÀer yeæ{leer ngF& peceeKeesjer leLee YeeJeeW keÀes osKekeÀj Gef®ele oece Hej meJe&meeOeejCe lekeÀ Fmes HengB®eeves kesÀ efueS FmekeÀeHeéfleefkeÀuees oece 6 ©He³es 10 Hewmes Kegues yeepeej ceW efveOee&efjle keÀj efo³ee ie³ee nw~ meYeer menkeÀejer Yeb[ejeW ceW Fmeer oece Hej ®eerveer GHeueyOekeÀjeves kesÀ efueS mejkeÀej ves J³eJemLee keÀj oer nw~

(keÀ, Ke, ie)


HeýebOekeÀ, Yeejle mejkeÀej He´sme, HeÀjeroeyeeo

7.12 mebkeÀuHe (jwpeesu³etMeve)

mejkeÀejer efveCe&³eeW, peeB®e-Dee³eesieeW keÀer efmeHeÀeefjMeeW-HeefjCeeceeW, leLee mejkeÀejer veerefle³eeW keÀes pevemeeOeejCe lekeÀ He´®eeefjle keÀjves kesÀ efueSmejkeÀej mebkeÀuHe kesÀ ªHe ceW DeHeves efJe®eej SJeb keÀe³e&Je´Àce mece³e-mece³e Hej He´mlegle keÀjleer jnleer nw~ meYeer He´keÀej kesÀ mebkeÀuHe jepeHe$e ceWHe´keÀeefMele nesles nQ~ `mebkeÀuHe' Meyo kesÀ efueS `He´mleeJe' Deewj `mebmleeJe' Meyo Yeer He´³eesie ceW uee³es pee jns nQ~

mebkeÀuHe kesÀ ®eej Yeeie efkeÀ³es pee mekeÀles nQö(1) He´mleeJevee-cetueefJe<e³e keÀer He=<"Yetefce (2) efJe<e³e kesÀ GÎsM³e-keÀejCe (2) cetuemebkeÀuHe keÀer ³eespevee (4) DeeosMe leLee Heéfle³eeW keÀe keÀneB-keÀneB efJelejCe~ ³en Dev³e Heg©<e ceW efueKee peelee nw leLee mJeefveoxMe', mebyeesOeve'Deeefo DeewHe®eeefjkeÀleeDeeW mes cegkeÌle neslee nw~

197


GoenjCe

(mebkeÀuHe)

(Yeejleer³e jepeHe$e Yeeie............. DevegYeeie .................. ceW He´keÀeMeveeLe&)

mebkeÀuHe mebK³ee ................................

Yeejle mejkeÀej

efvecee&Ce, DeeJeeme Hetefle& Je HegveJee&me ceb$eeue³e

veF& efouueer, efoveebkeÀ ........................

Yeejle mejkeÀej osMe kesÀ nj veeieefjkeÀ kesÀ efueS jnves kesÀ cekeÀeve keÀer J³eJemLee Hej He³ee&Hle mece³e mes efJe®eej keÀj jner nw~ kesÀjuejep³e mejkeÀej ves Yeer Fme efoMee ceW mejenveer³e keÀoce G"e³es nQ~ jepeOeeveer ceW Yeer [er.[er.S. keÀer mLeeHevee Fmeer mecem³ee kesÀ meceeOeeve kesÀnsleg keÀer ieF& Leer~

Fme ue#³e keÀes HeéHle keÀjves kesÀ efueS Yeer meYeer keÀes jnves kesÀ efueS cekeÀeve efceue mekesÀ~ Yeejle mejkeÀej ves SkeÀ efJemle=le ³eespeveelew³eej keÀjves kesÀ efueS meYeer jep³e mejkeÀejeW mes mecHeke&À mLeeefHele efkeÀ³ee Lee~ meYeer mejkeÀej mencele nQ efkeÀ nj veeieefjkeÀ keÀes efmej efíHeeveskesÀ efueS íesìe-ceesìe cekeÀeve GHeueyOe keÀjJeevee DeeJeM³ekeÀ nw~

Fme mecem³ee kesÀ meceeOeeve ke ³eespevee keÀes keÀe³ee&efvJele keÀjves kesÀ efueS mejkeÀej ves efveCe&³e efkeÀ³ee nw efkeÀ meYeer mejkeÀejW DeHeves-DeHeves jep³eeW ceW [er. [er. S. pewmeer mebmLeeSB keÀe³ece keÀjW Deewj Fme efoMee ceW "esme keÀoce G"e³eW~

DeeosMe efo³es peeles nQ efkeÀ GHe³eg&keÌle mejkeÀejer ³eespevee keÀes cetÊe&ªHe osves kesÀ efueS meYeer mejkeÀejW J³eJemLee keÀjW SJeb meeOeve pegìeSB~DeeosMe keÀer HeéfleefueefHe meYeer mejkeÀejeW keÀes DeeJeM³ekeÀ keÀe³e&Jeener kesÀ efueS Yespe oer pee³es Deewj jepeHe$e ceW THej efo³es efveoxMeevegmeej He´keÀeefMelekeÀj oer pee³es~

(keÀ, Ke)


7.13 He´sme-efJe%eefHle ³ee He´sme-veesì (He´sme keÀc³etveerkeÀ/veesì)

mejkeÀejer efveM®e³eeW, veerefle³eeW Deewj keÀe³e&Je´ÀceeW keÀes meJe&meeOeejCe lekeÀ He´®eeefjle keÀjves kesÀ efueS Hesme-efJe%eefHle ³ee Hesme-veesì keÀe He´³eesieefkeÀ³ee peelee nw~ Fve oesveeW ceW Devlej ³en nw efkeÀ He´sme-efJe%eefHle ceW mecee®eej-He$e Heef$ekeÀe keÀs mecHeeokeÀ keÀes ³en ítì veneR jnleer efkeÀ JenGmeceW HesÀj-yeoue keÀjs efkeÀvleg FmekesÀ efJeHejerle He´sme-veesì ceW ³eefo mecHeeokeÀ ®eens lees GmekeÀes mebHeeove Yeer efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ FmekesÀ efueSmecee®eej-He$e keÀes mHe<ì efveoxMe efo³es peeles nQ efkeÀ efJe%eefHle ³ee veesì keÀes DecegkeÀ efoveebkeÀ leLee, DecegkeÀ mece³e mes Henues He´keÀeefMele ve efkeÀ³eepee³es~

GoenjCe

(He´sme efJe%eefHle)

Yeejle Deewj yebieueeosMe kesÀ ceO³e J³eeHeeefjkeÀ mecePeewlee

Yeejle mejkeÀej Deewj yebieueeosMe keÀer mejkeÀej kesÀ HeéfleefveefOe³eeW kesÀ yeer®e ngS SkeÀ J³eeHeeefjkeÀ mecePeewles kesÀ DeeOeej Hej ³eneB mes

198


meerceWì SkeÀ efveefM®ele cee$ee ceW yebieueeosMe Yespee pee mekesÀiee~ GmekesÀ SJepe ceW yebieueeosMe meerceWì kesÀ cetu³e keÀe Heìmeve Yeejle keÀes Yespesiee~³en efJeefvece³e otleeJeemeeW kesÀ ceeO³ece mes mecHevve nesiee~

efJeosMe ceb$eeue³e,

veF& efouueer, efoveebkeÀ ....................

(keÀ, Ke, ie)

cegK³e meef®eJe, Yeejle mejkeÀej

7.14 leej (ìsueerieéce)

efkeÀmeer met®evee Je mecee®eej keÀes DeefJeuebye Yespeves kesÀ efueS leej keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ FmekesÀ efueS [ekeÀKeeves Üeje SkeÀleej keÀe HeÀece& efveefM®ele nw~ ³eefo Jen GHeueyOe ve nes lees Jewmee ner ìeFHe keÀjkesÀ Gmes ³eLeemLeeve "erkeÀ-"ekeÀ Yej keÀj ìeFHe keÀjkesÀ DeLeJeeefueKekeÀj Yespee pee mekeÀlee nw~

meYeer peeveles nQ efkeÀ FmekesÀ Heles ceW leLee mebosMe ceW mebef#eHlelee yejlevee DeefveJee³e& neslee nw~ leej Üeje Yespes peeves Jeeues mebosMe keÀermebHegef<ì keÀs efueS GmekeÀer SkeÀ Heéfle meeOeejCe [ekeÀ Üeje Yespeves keÀe Yeer efve³ece nw~ ³eLeemLeeve leej keÀer Deie´lee Deewj DeefOeke=Àle DeefOekeÀejerkesÀ nmlee#ej nesvee DeeJeM³ekeÀ nesles nQ~ GoenjCe keÀer ³eneB Hej DeeJeM³ekeÀlee veneR nw keÌ³eeWefkeÀ mejkeÀejer He$e keÀe ner veneR DeefHeleg efvepeerHe$e-J³eJenej keÀe Yeer ³en meJe&efJeefole ªHe nw~

7.15 legjvle He$e leLee ye®ele-He$e (SkeÌmeHe´sme uesìj SC[ mesefJebieéce)

mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW ceW Ssmes ceeceues Yeer nesles nQ peneB DeefOekeÀ MeerIe´lee Fleveer veneR nesleer efkeÀ leej Yespee pee³es Hejvleg met®evee-mecee®eej DeHeves DeeJeM³ekeÀ Je MeerIe´ keÀe³e&Jeener keÀjves kesÀ GHe³egkeÌle mecePee peelee nw, JeneB legjvle-He$e Yespee peelee nw~ FmeceW leej keÀer Yee<eekeÀe mebef#eHle ªHe ner He´³eesie ceW uee³ee peelee nw~ HeéHlekeÀÊee& keÀes Yeer Fmes HeéLeefcekeÀlee osvee nes peelee nw~

peye keÀYeer met®evee ieesHeveer³e SJeb legjvle Yespeveer nes lees legjvle-He$e kesÀ mLeeve Hej `ye®ele-He$e' keÀe He´³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ Fmes`ketÀì-He$e' Yeer keÀnles nQ~ FmekeÀer Yee<ee meebkesÀeflekeÀ nesleer nw efpemekeÀer j®evee kesÀ efueS SkeÀ Deueie efJeYeeie Yeejle mejkeÀej Üeje mLeeefHele efkeÀ³eengDee nw~ Heé³eë efJeosMeeW ceW efmLele otleeJeemeeW keÀes peye `ketÀì-He$e' Yespes peeles nQ lees GvnW Jee³eg³eeve ceW Yespes peeves Jeeues `ketÀìveereflekeÀ-[ekeÀLewues' ceW [eue efo³ee peelee nw~ mejkeÀejer-He$e-J³eJenej keÀe SkeÀ efJeefMe<ì ªHe Deewj DeefOekeÀlej ieesHeveer³e ªHe nesves kesÀ keÀejCe FmekesÀ GoenjCeosvee DemecYeJe ner nw~

7.16 met®evee (veesefìme)

mecee®eej-He$eeW ceW mejkeÀejer met®eveeSB meJe&meeOeejCe keÀes peevekeÀejer osves kesÀ efueS He´keÀeefMele keÀer peeleer nQ leeefkeÀ GmeceW efoue®emHeerjKeves Jeeues veeieefjkeÀ Gvemes ueeYe G"e mekesbÀ~

GoenjCe

(mejkeÀejer met®evee)

(³en efoveebkeÀ................. mece³e .............. yepes mes Henues He´keÀeefMele ve keÀer peeS)

meJe&meeOeejCe keÀes metef®ele efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ efouueer mebIeMeefmele HeósMe ceW efoveebkeÀ............. mes.............. lekeÀ Kees³es mesefveefce&le JemlegSb yes®evee efveef<eà keÀj efo³ee ie³ee nw~ Fme ceewmece ceW otOe kesÀ keÀce GHeueyOe nesves keÀs keÀejCe ³en met®evee peejer keÀjveer Heæ[

199


jner nw~ DeeF&me-Je´Àerce Deewj Heveerj mes yeveeF& peeves Jeeueer JemlegDeeW Hej ³en HeéfleyevOe ueeiet veneR nesiee~

(keÀ, Ke, ie)

pevemecHeke&À DeefOekeÀejer

efmeefJeueHetefle& efJeYeeie, efouueer He´Meemeve

mecHeeokeÀ,

owefvekeÀ.............

veF& efouueer

7.17 Iees<eCee (HeéskeÌuescesMeve)

yengle ner keÀce DeJemej Ssmes Deeles nQ peye mejkeÀej DeHeves efkeÀmeer efveM®e³e Je efveCe&³e keÀes Iees<eCee' kesÀ ªHe ceW He´®eeefjle-He´meeefjlekeÀjves keÀs efueS He´keÀeefMele keÀjleer nw~ ³es Iees<eCeeSB jep³eHeeue ³ee je<ì^Heefle kesÀ nmlee#ej mes keÀer peeleer nw~ FvekeÀer Yee<ee keÀevetve keÀer ¢ef<ìmes veHeer-legueer Je meb³ele SJeb mebef#eHle nesleer nw~ SkeÀ-SkeÀ Meyo lekeÀ& Deewj v³ee³e keÀer lejepet Hej leewue keÀj jKee peelee nw~ GoenjCe kesÀefueS `Yeejle kesÀ mebefJeOeeve kesÀ DebieerkeÀjCe keÀer Iees<eCee' Deeefo Deeefo~

mejkeÀejer-He$e J³eJenej kesÀ THej ®eef®e&le meYeer HeéªHeCe-GoenjCeeW keÀes ieewj mes Heæ{ves Hej DeeHe mecePe ie³es neWies efkeÀ oHeÌlejerkeÀecekeÀepe kesÀ efueS SkeÀ yebOeer-yebOeeF& Mewueer mes Heefjef®ele nesvee efveleevle DeeJeM³ekeÀ nw~ FmekeÀer HejcHejeiele Heàefle ceW HeefjJele&ve keÀer meueenFmeefueS veneR oer peeleer keÌ³eeWefkeÀ ³en mejkeÀejer efve³eceeW Deewj He´LeeDeeW keÀer uecyeer HejcHeje keÀes DeHeveeles ngS efJekeÀefmele ngF& nw~ ueieve DeewjDeY³eeme mes DeeHe HeéªHeCe-keÀuee ceW MeerIe´ ner efmeànmle nes mekeÀles nQ~

veesìö GHe³eg&keÌle meYeer GoenjCeeW kesÀ efJe<e³e SJeb leL³e, veece, Heo-Heles, efoveebkeÀ-mLeeve keÀefuHele nQ~

200


J³eeJemeeef³ekeÀ He$e uesKeve


He$e-uesKeve Yeer SkeÀ keÀuee nw~ FmekesÀ efueS %eeve keÀer HeefjHekeÌJelee, efJe®eejeW keÀer iecYeerjlee, efJe<e³e keÀe %eeve, DeefYeJ³eefkeÌle keÀerkegÀMeuelee SJeb Yee<ee Hej efve³eb$eCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ He$e kesÀJeue nceejs efJe®eejeW kesÀ Deeoeve-Heóeve keÀe ner ceeO³ece veneR nw yeefukeÀ DeepekesÀ Jew%eeefvekeÀ ³egie ceW mebHetCe& keÀe³e& J³eeHeej FvneR kesÀ DeeOeej Hej ®euelee nw~ J³eeJemeeef³ekeÀ #es$e ceW Yeer He$eeW keÀe cenÊJe yeæ{lee pee jne nw~He$e-J³eJenej J³eJemee³e keÀe SkeÀ DeefveJee³e& Debie yeve ie³ee nw~ FmeefueS He$e-uesKeve ceW Del³evle meeJeOeeveer jKeveer ®eeefnS~

He$e-uesKeve keÀer efJeMes<eleeSB

1. mejueleeö He$e keÀer Yee<ee mejue, mJeeYeeefJekeÀ leLee mHe<ì nesveer ®eeefnS~ FmeceW keÀef"ve Meyo ³ee meeefnefl³ekeÀ Yee<ee keÀe He´³eesie ve nes~DemHe<ì leLee peefìue Yee<ee kesÀ He´³eesie mes He$e veerjme Deewj HeÝeeJenerve yeve peelee nw~

2. mHe<ìleeö mejue Yee<ee-Mewueer, GHe³egkeÌle Meyo-®e³eve, mejue JeekeÌ³e-j®evee He$e keÀes HeÝeeJeMeeueer yeveeleer nw~ mHe<ìlee kesÀ efueS DeHe´®eefueleMeyoeW keÀe He´³eesie veneR keÀjvee ®eeefnS~

3. mebef#eHleleeö Deepe kesÀ J³emle peerJeve ceW J³eefkeÌle He$e-Heæ{ves ceW DeefOekeÀ mece³e veneR osvee ®eenlee, efJeMes<ekeÀj J³eeJemeeef³ekeÀ He$e ceW~FmeefueS He$eeW ceW DeveeJeM³ekeÀ efJemleej veneR nesvee ®eeefnS~

4. DeekeÀ<e&keÀleeö J³eeJemeeef³ekeÀ He$e megvoj SJeb DeekeÀ<e&keÀ nesves ®eeefnS~ efueKeles mece³e mJe®ílee SJeb mHe<ìlee Hej efJeMes<e O³eeve osvee®eeefnS~

5. ceewefuekeÀleeö He$e ceW ceewefuekeÀlee efvepeer efJeMes<elee nw~ He$e ceW efIemes-efHeìs JeekeÌ³eeW kesÀ He´³eesie mes ye®evee ®eeefnS~ He$e-uesKekeÀ keÀes mJe³ebkesÀ efJe<e³e ceW keÀce leLee HeéHlekeÀÊee& kesÀ efJe<e³e ceW DeefOekeÀ efueKevee ®eeefnS~

He$eeW kesÀ He´keÀej ë

He$eeW kesÀ cegK³ele³ee oes He´keÀej nQö 1. DeveewHe®eeefjkeÀ leLee 2. DeewHe®eeefjkeÀ~ DeveewHe®eeefjkeÀ He$eeW ceW HeeefjJeeefjkeÀ leLee J³eeJemeeef³ekeÀHe$e Deeles nQ~ DeewHe®eeefjkeÀ He$eeW ceW DeeefOekeÀeefjkeÀ He$e, J³eeJemeeef³ekeÀ He$e leLee keÀe³ee&ue³eer He$e HeefjieefCele nQ~ nceeje DeefYeHe´sle J³eeJemeeef³ekeÀHe$eeW mes nw efpevekeÀe cegK³e efJe<e³e J³eJemee³e mes ner mebyebefOele neslee nw~ J³eeJemeeef³ekeÀ He$e kesÀ Devleie&le J³eJemeeef³e³eeW keÀer Deesj mes J³eeHeeefjkeÀHeéfle<"eveeW Je mebmLeeDeeW keÀes leLee J³eeHeeefjkeÀ mebmLeeveeW keÀer Deesj mes J³eJemeeef³e³eeW keÀes He$e efueKes peeles nQ~

He$e keÀe HeéªHe-

1. mebyeesOeveö He$e HeéHlekeÀÊee& keÀe Helee yeeF¥ Deesj efueKee peelee nw, DeHeves mebyebOe kesÀ Devegmeej mebyeesOeve Meyo efueKee peelee nw~

2. DeefYeJeeoveö mebyeesOeve kesÀ yeeo He$e HeéHlekeÀÊee& kesÀ mebyebOeevegmeej DeefYeJeeove efkeÀ³ee peelee nw~ yeæ[eW keÀes HeĆeece, ®ejCe-mHeMe&, meeojvecemkeÀej Deeefo lees íesìeW keÀes DeeMeerJee&o, MegYeeMeer<e, ef®eje³eg nes, KegMe jnes, He´mevve jnes Deeefo efueKee peelee nw~

201


3. He$e keÀe efJe<e³e Jemleg efveªHeCeö efJe<e³e He$e keÀe HeéCe neslee nw, DeekeÀ<e&keÀ leLee HeÝeeJeMeeueer {bie mes DeeJeM³ekeÀleevegmeej Deveg®ísoeWceW efJeYeeefpele He$e ner uesKekeÀ kesÀ cetue GÎsM³e keÀes megieceleeHetJe&keÀ Hetje keÀj mekeÀlee nw~

4. nmlee#ejö He$e kesÀ Deble ceW He$e-uesKekeÀ DeHevee nmlee#ej keÀjlee nw~ nmlee#ej DeHeves neLe mes Deewj m³eener ceW ner nesvee ®eeefnS~ nmlee#ejkesÀ veer®es DeHeves Heo keÀe GuuesKe keÀjvee ®eeefnS~

GoenjCemJeªHe ³eneB kegÀí J³eeJemeeef³ekeÀ He$eeW kesÀ vecetves He´mlegle nQö

1. HegmlekesbÀ cebieJeeves kesÀ efueS He´keÀeMekeÀ kesÀ veece He$eö

Hećeeso ³eeoJe

31, mel³e efvekesÀleve

veF&-efouueer- 110023

efoveebkeÀ 30 efomecyej, 2006

mesJee ceW,

Þeerceeve J³eJemLeeHekeÀ ceneso³e,

JeeCeer He´keÀeMeve

21-S, oefj³eeiebpe,

veF& efouueer-110002

ceneso³e,

keÀ=He³ee efvecveefueefKele HegmlekesbÀ DeefJeuebye Jeer.Heer.Heer. Üeje Gef®ele keÀceerMeve keÀeìkeÀj GHe³eg&keÌle Heles Hej efYepeJeeves keÀe keÀ<ì keÀjW~

Fme He$e kesÀ meeLe ceQ SkeÀ meew ©He³es keÀe [êHeÌì (mìsì yeQkeÀ mebK³ee 504 efoveebkeÀ 29 efomecyej, 2006) Deefieće efYepeJee jnentB~

HegmlekesbÀ Yespeles mece³e ke=ÀHe³ee Fme yeele keÀe O³eeve jKeW efkeÀ mebmkeÀjCe efyeukegÀue ve³es neW~ HegmlekeÀeW kesÀ veece efvecveefueefKele nQë

1. ieÐe megOee ö HeÓeeve mebHeeokeÀ Heés. jcesMe ieewlece

2. keÀeJ³e-megceve ö HeÓeeve mebHeeokeÀ, Heés. jcesMe ieewlece

oesveeW HegmlekeÀeW keÀer SkeÀ-SkeÀ Heéfle ner ®eeefnS~

meOev³eJeeo

YeJeoer³e,

Hećeeso ³eeoJe~

202


2. veiej-efveiece kesÀ ie=nkeÀj DeefOekeÀejer keÀes DeHevee ie=nkeÀj efyeue "erkeÀ keÀjeves kesÀ efueS He$e

mesJee ceW,

ie=nkeÀj DeefOekeÀejer,

efouueer veiej efveiece,

oefj³eeiebpe

efouueer-110002

efJe<e³e ë ie=nkeÀj efyeue ceW mebMeesOeve~

ceneso³e,

ceQ cekeÀeve veb. 2350 ieueer veb. 1 ceW jnlee ntB~ cegPes DeYeer DeeHekesÀ efJeYeeie mes DeHevee ie=nkeÀj efyeue (Je´ÀceebkeÀ 40A/ 2002efoveebkeÀ 30/12/2006) He´eHle ngDee nw~ cesje cekeÀeve 100 ieæpe ceW SkeÀ cebefpeuee yevee ngDee nw~ efpemeceW ceQ DeHeves HeefjJeej keÀs meeLe 20Je<eeX mes jn jne ntB~ ceQves DeHeves cekeÀeve ceW ve lees efkeÀjeSoej jKee nw Deewj ve ner veJe-efvecee&Ce keÀjJee³ee nw, efHeÀj Yeer cesje ie=n-keÀj yengleyeæ{e ngDee Dee³ee nw~ efHeíues Je<e& ie=nkeÀj 1200 ©He³es Lee Hejvleg Fme Je<e& ³en jkeÀce 5000 ©He³es nw~ Fme mebyebOe ceW ceQves ie=nkeÀj efJeMes<e%emes Yeer yeele®eerle keÀer nw~ GvekesÀ Devegmeej Yeer ³en jeefMe "erkeÀ veneR nw~

ceQ DeeHemes DevegjesOe keÀjlee ntB efkeÀ DeeHe cesjs ie=nkeÀj efyeue keÀer Hegveë peeB®e keÀe DeeosMe oW leLee "erkeÀ ie=nkeÀj ueieekeÀj ve³ee ie=nkeÀjefyeue yeveJee oW~ ve³ee efyeue cegPes MeerIe´eefleMeerIe´ Yespe oW leeefkeÀ Debeflece efleefLe mes Henues ner ceQ Fmes pecee keÀje meketÀB~ DeeHekeÀer ke=ÀHee kesÀ efueSceQ ke=Àle%e jntBiee~

Oev³eJeeo,

YeJeoer³e,

jceCe keÀgceej

cekeÀeve veb. 2350, ieueer veb. 1, oefj³eeiebpe

2 peveJejer, 2007

203


5. keÀesMe-Heefj®e³eö[e@. Deefveue kegÀceej efmebn,

ÒeJekeÌlee, efnvoer efJeYeeie,Heer.peer.[er.S.Jeer. keÀe@uespe (meebO³e)

vesnª veiej, veF& efouueer

efkeÀmeer Yeer Yee<ee keÀs yeejs ceW peeveves kesÀ efueS keÀesMe yengle DeeJeM³ekeÀ ceevee peelee nw~ Fmeer keÀs ceeO³ece mes keÀesF& Yeer efpe%eemegJ³eeqkeÌle efkeÀmeer Yee<ee kesÀ MeyoeW kesÀ Òe³eesie keÀer yeejerefkeÀ³eeW keÀe DeejbefYekeÀ %eeve ÒeeHle keÀjlee nw~ keÀesMeeW ceW MeyoeW kesÀ JeCe&veelcekeÀ, SsefleneefmekeÀ,legueveelcekeÀ Deeefo meYeer ÒekeÀej keÀer peevekeÀeefj³eeB oer peeleer nQ~ `keÀesMeeW ceW efJeefOeJeled SJeb J³eJeefmLele He×efle Hej pees %eeve meb³eesefpele nesleenw, Jen Òel³e#e DeLeJee Hejes#e ªHe ceW ef¬eÀ³eeMeerue Jew%eeefvekeÀ ¢efä keÀe ÒeefleHeÀueve neslee nw~' Yee<ee peye lekeÀ yeesue®eeue ceW He´®eefuele jnleernw, leye lekeÀ ueesie DeY³eeme Deewj Òe³eesieeW kesÀ DeeOeej Hej ner MeyoeW keÀs DeLe& mecePe uesles nQ, Hej peye keÀesF& Yee<ee Hegjeveer nes peeleer nw DeewjGmekesÀ yeesueves JeeueeW keÀs DeefleefjkeÌle Dev³e ueesieeW keÀes Yeer Gme Yee<ee keÀer peevekeÀejer DeeJeM³ekeÀ Òeleerle nesves ueieleer nw, leye GmekesÀ MeyoeWkesÀ DeLe& peeveves keÀs efueS Meyo keÀesMeeW keÀe efvecee&Ce peªjer nes peelee nw~

`keÀesMe' Meyo keÀe Òe³eesie yengle efoveeW mes neslee Dee jne nw~ keÀesMe Meyo keÀer oes J³eglHeefÊe³eeB efceueleer nQ~ `efveªkeÌle' ceW Fmes`kegÀMe' Oeeleg mes GlHevve yelee³ee ie³ee nw, peyeefkeÀ GCeeefo ceW kegÀ' mes~ Fve oesveeW OeelegDeeW keÀe DeLe& Iesjvee, {keÀvee, DeHeves ceW jKevee DeeefonQ~ DeejbYe ceW keÀesMe' Deewj keÀes<e' oesveeW Jele&efve³eeW keÀe Òe®eueve Lee Deewj FvekeÀe DeLe& LeeökeÀìesje, HeerHee, yeeuìer, yeeoue, c³eeve, mebotkeÀ,Lewueer Deeefo~ Fme ÒekeÀej keÀesMe Gve JemlegDeeW keÀs efueS Òe³egkeÌle ngDee, efpeveceW kegÀí mebûen efkeÀ³ee pee mekesÀ~

Gmeer meboYe& mes peesæ[keÀj GHe³eg&keÌle oesveeW Jele&efve³eeB Òe³eggkeÌle nesleer jneR~ yeeo ceW efnvoer Yee<ee kesÀ Devleie&le Fve oesveeW Jele&efve³eeWkeÀes Deueie-Deueie meboYeeX ceW meerefcele keÀj efo³ee ie³ee~ 20JeeR Meleeyoer kesÀ ceO³e mes `keÀes<e' keÀe Òe³eesie `Kepeevee' kesÀ efueS Deewj `keÀesMe'Meyo keÀe Òe³eesie `MeyokeÀesMe' kesÀ efueS efkeÀ³ee pee jne nw~ Deleë Yee<ee kesÀ MeyoeW keÀs JeCee&veg¬eÀce mebûen kesÀ efueS MeyokeÀesMe keÀe Òe³eesieefkeÀ³ee peelee nw~ Debûes]peer ceW keÀesMe kesÀ efueS `ef[keÌMevejer' Meyo keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw pees uewefìve kesÀ Deccre mes yevee nw Deewjuewefìve ceW FmekeÀe DeLe& neslee nwõkeÀnvee ³ee yeesuevee~ Fme J³eglHeefÊe kesÀ Devegmeej keÀns ³ee yeesues ieS MeyoeW keÀe mebûen ef[keÌMevejer keÀnueeleenw~ Debûes]peer ceW keÀesMe keÀe mebyebOe Lexicon mes Yeer peesæ[e peelee nw~ Deewj FmekeÀe Yeer Jener DeLe& nw~ Fme ÒekeÀej Debûes]peer Deewj efnvoer ceWSkeÀ ÒekeÀej mes `keÀesMe' kesÀ meboYe& ceW meceeve ceev³eleeSB nQ~ keÀesMe keÀer HeefjYee<ee DeveskeÀ ÒekeÀej mes oer ieF& nw~ Dee@keÌmeHeÀes[& ef[keÌMevejer kesÀDevegmeejõDictionary-Book dealing normally in alphabetical order with the words of a lan-

guage or of some special subject, author etc.'' (keÀesMe Jen HegmlekeÀ nw, efpemeceW meeceev³ele³ee JeCee&veg¬eÀce mes efkeÀmeer Yee<eekeÀs MeyoeW DeLeJee efJeMes<e efJe<e³eeW ³ee efHeÀj uesKekeÀ Deeefo kesÀ mecyevOe ceW DeO³e³eve neslee nw~)

`SvmeeFkeÌueesHeeref[³ee efye´ìeefvekeÀe' ceW keÀesMe keÀer HeefjYee<ee Fme ÒekeÀej oer ieF& nwõ"Dictionary, a book listing

words of a language, with their meaning in the same or another language usually in alphabeti-

cal order, often with date regarding pronounciation, origin and usage.''

DeLee&led keÀesMe' SkeÀ Ssmeer HegmlekeÀ nw, efpemeceW efkeÀmeer Yee<ee kesÀ Meyo Deewj GvekesÀ DeLe& ³ee lees Gmeer Yee<ee ceW ³ee efkeÀmeer otmejerYee<ee ceW, meeceev³ele³ee JeCee&veg¬eÀce mes efoS jnles nQ~ Òee³eë MeyoeW keÀs G®®eejCe, GvekeÀer J³eglHeefÊe Deewj Òe³eesie keÀe efJeJejCe Yeer GmeceW jnleenw~

204


keÀesefue³eme& SsvmeeFkeÌueesefHeef[³ee ceW Yeer keÀesMe keÀer ueieYeie Ssmeer ner HeefjYee<ee oer ieF& nw~ iueermeve ves keÀesMe keÀes Yeeef<ekeÀ SJebDeYeeef<ekeÀ meYeer J³eJemLeeDeeW keÀe efceueve-mLeue mJeerkeÀej efkeÀ³ee nw~ Jes JeeCeer-J³eJenej kesÀ Deewef®el³e Hej efJeMes<e yeue osles nQ~

[e@. YeesueeveeLe efleJeejer keÀe ceevevee nw efkeÀ keÀesMe keÀer SkeÀ HetCe& HeefjYee<ee osvee Del³evle keÀef"ve nw, efHeÀj Yeer ceesìs leewj Hej keÀesMeSsmes meboYe&-ûebLe keÀes keÀnles nQ, efpemeceW Yee<ee efJeMes<e kesÀ Meyoeefo keÀe mebûen nes ³ee mebûen kesÀ meeLe GvekesÀ Gmeer ³ee otmejer ³ee oesveeW Yee<eeDeeWceW DeLe&, He³ee&³e, Òe³eesie ³ee efJeueesce nes ³ee efJeefMeä DeLeJee efJeefYevve efJe<e³eeW keÀer ÒeefJeefä³eeW keÀer J³eeK³ee, veeceeW (mLeeve, J³eeqkeÌle Deeefo)keÀe Heefj®e³e ³ee keÀLeveeW Deeefo keÀe mebkeÀueve ¬eÀceye× ªHe ceW nes~'' Fme HeefjYee<ee ceW JeCee&veg¬eÀce kesÀ mLeeve Hej ¬eÀceye× Meyo keÀe Òe³eesieefkeÀ³ee ie³ee nw~ ®etbefkeÀ efleJeejer peer keÀe Ssmee ceevevee nw efkeÀ efJeMJe keÀer DeveskeÀ Yee<eeDeeW kesÀ keÀesMe efmeHe&À JeCee&veg¬eÀce ceW veneR nesles~ keÀYeerlees GvnW efJe<e³e¬eÀce mes lees keÀYeer efJe<e³e DeLeJee De#ej mebK³ee ¬eÀce mes jKee peelee nw~ Deleë ¬eÀceye×lee ]p³eeoe GHe³egkeÌle Meyo nw~ THejkeÀer Dev³e HeefjYee<eeDeeW ceW keÀesMe kesÀ mLeeve Hej efmeHe&À Meyo keÀesMe keÀes HeefjYeeef<ele keÀjves keÀe Òe³elve eqkeÀ³ee ie³ee nw~ Fme ÒekeÀej keÀesMe keÀerHetCe& HeefjYee<ee GvnW veneR keÀne pee mekeÀlee, keÌ³eeWefkeÀ DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ keÀesMeeW ceW efmeHe&À Meyo Deewj GvekesÀ DeLe& veneR nesles, yeefukeÀ efJeefYevveÒekeÀej keÀer DeefleefjkeÌle peevekeÀeefj³eeB Yeer oer peeleer nQ~ pewmesöHe³ee&³ekeÀesMe ceW He³ee&³eJee®eer Meyo eqoS peeles nQ~ HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer ceWefJeefYevve efJe<e³eeW mes pegæ[s MeyoeW keÀes mecePee³ee peelee nw, cegneJejs-ueeskeÀesefkeÌle keÀesMe ceW cegneJejeW Deewj ueeskeÀesefkeÌle³eeW kesÀ DeLe& kesÀ Òe³eesie YeerefoS peeles nQ Deeefo~ Fme ¢efä mes osKeves Hej SkeÀ DeeoMe& keÀesMe Jen HegmlekeÀ nw, efpemeceW nceejer DeeJeM³ekeÀleevegmeej Jes meye met®eveeSB efceuepeeSb, efpevekeÀer nceW ]peªjle Heæ[leer nw~ %eeve keÀs efJeefJeOe #es$e nesves kesÀ keÀejCe DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer DeeJeM³ekeÀleeSB nesleer nQ~ Fme DeeOeej HejkeÀesMeeW keÀes efveefce&le efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ efJe<e³e-efJeMes<e keÀer meYeer DeHes#eeSB HetCe& nes peeSb~ veece keÀesMe, meboYe& ûebLe keÀesMe, meeefnl³e keÀesMe,G×jCe-metefkeÌle keÀesMe Deeefo ceW Deueie-Deueie ÒekeÀej keÀer met®eveeSB mebûeefnle nesleer nQ~ keÀesMeeW kesÀ Fme J³eeHekeÀ mJeªHe keÀes osKeles ngS keÀesMekeÀes SkeÀ meerefcele HeefjYee<ee ceW mecesìvee Del³evle keÀef"ve nw~ Deleë keÀesMeeW keÀer efJeefJeOelee keÀes osKeles ngS GvekeÀer meJe&ceev³e HeefjYee<ee veneRoer pee mekeÀleer~ efHeÀj Yeer YeesueeveeLe efleJeejer keÀer HeefjYee<ee ceW ueieYeie meYeer keÀesMeiele efJeMes<eleeDeeW keÀes mecesìves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw~keÀesMe ceW MeyoeW keÀe JeCee&veg¬eÀce

meeceev³eleë efkeÀmeer keÀesMe ceW MeyoeW keÀes Gmeer ¬eÀce ceW mLeeve efo³ee peelee nw, efpeme ¬eÀce ceW Gme Yee<ee keÀer JeCe&ceeuee ceW GmekesÀMegª kesÀ JeCe& Deeles nQ~ Fme ÒekeÀej efkeÀmeer Yeer keÀesMe ceW ÒeefJeefä³eeW keÀes osKeves keÀs efueS meJe&ÒeLece Gme Yee<ee kesÀ JeCeeX kesÀ ¬eÀce keÀes {tBæ{veskesÀ efueS efvecve peevekeÀeefj³eeB DeeJeM³ekeÀ mecePeer peeleer nQöJeCe&¬eÀce, DevegveeefmekeÀlee Deewj DevegmJeej, mJejeW keÀer cee$eeSb SJeb meb³egkeÌle J³ebpeveeWkeÀe mLeeve~(keÀ) JeCe&¬eÀce ö keÀesMeeW ceW JeCee&veg¬eÀce keÀes meJee&efOekeÀ cenÊJeHetCe& ceevee peelee nw~ Meyo keÀesMeeW keÀes meeceev³eleë JeCee&veg¬eÀce ceW ner efveefce&leefkeÀ³ee peelee nw~ MeyokeÀesMeeW ceW JeCe&ceeuee kesÀ ÒeLece JeCe& De' mes DeejcYe nesves Jeeues MeyoeW keÀes meyemes Henues jKee peelee nw, efHeÀj GmekesÀyeeo ¬eÀceMeë Dee, F, G... keÀ Ke ie.... ue, Je, Me, me, <e, n mes Megª nesves Jeeues MeyoeW keÀes jKee peelee nw~ MeyoeW keÀs MegªDeeleerJeCe& kesÀ DeefleefjkeÌle MeyoeW ceW Meeefceue otmejs, leermejs JeCeeX keÀer efmLeefle keÀe Yeer O³eeve jKee peelee nw~ pewmes DebkeÀ kesÀ yeeo ¬eÀceMeë DebkeÀkeÀ,DebkeÀkeÀjCe, DebkeÀkeÀej, DebkeÀKejer, DebkeÀieefCele, DebkeÀiele, DebkeÀì, DebkeÀìe, DebkeÀleer, DebkeÀæ[er, DebkeÀleb$e, DebkeÀve Deeefo Meyo Deeles nQ~ FveceWleermejs mLeeve Hej Deeves Jeeues JeCe& ¬eÀceMeë keÀ, keÀe, Ke, ie, ì, ìe, leer, leb, ve efnvoer JeCe& ceeuee ceW Yeer Fmeer ¬eÀce ceW Deeles nQ~ efpemeÒekeÀej otmejs mLeeve kesÀ JeCe& keÀer yeejer Hetjer nes peeves kesÀ yeeo leermejs JeCe& keÀe Je´Àce ueeiet neslee nw, Gmeer ÒekeÀej Deeies ¬eÀceMeë ®eewLes, Heeb®eJeWmLeeve kesÀ JeCeeX keÀe ¬eÀce Yeer efvejvlej ®euelee nw~ MeyokeÀesMe ceW De' mes Megª nesves Jeeues MeyoeW keÀs yeeo Dee' mes Deewj yeeo ceW Deeies kesÀJeCeeX mes Megª nesves Jeeues Meyo jKes peeles nQ~ Fme ÒekeÀej JeCeeX kesÀ ¬eÀce keÀe Hetje efveJee&n efkeÀ³ee peelee nw~

(Ke) DevegmJeej Deewj DevegveeefmekeÀ ö keÀesMeeW ceW JeCe&¬eÀce keÀs DeefleefjkeÌle efyevog Deewj ®evêefyevog keÀe Yeer efJeMes<e cenÊJe neslee nw~FvnW ¬eÀceMeë DevegmJeej Deewj DevegveeefmekeÀ keÀne peelee nw~ DevegmJeej Deewj DevegveeefmekeÀ OJeefve³eeW mes ³egkeÌle MeyoeW keÀes Meg©Deeleer JeCeeX kesÀ

205


¬eÀce ceW meyemes Henues jKee peelee nw~ pewmesõDebkeÀ, DeeBKe, kebÀieve, ®eb®eue, ìbkeÀCe, lebie, HebKe, nbme Deeefo MeyoeW keÀes ¬eÀceMeë De, Dee,keÀ, ®e, ì, He, n JeCeeX mes DeejbYe nesves Jeeues MeyoeW keÀs meyemes Henues jKee peelee nw~

J³ebpevee kesÀ keÀ, ®e, ì, le, He JeieeX kesÀ Heb®ece JeCe& *, Ce, ve, ce veeefmekeÀ OJeefve³eeB keÀnueeleer nQ~ FvekesÀ meb³eesie mes yeves MeyoeWkeÀes efyevog Deewj JeCe& oesveeW keÀer mene³elee mes efueKee peelee nw~ pewmesõDeble-Devle, Debyee-Decyee, ®eb®eue-®e_®eue, [b[e-[C[e, ceb®eve-®e_®eveDeeefo~ DeepekeÀue cegêCe keÀer megefJeOeeSb SJeb MeyokeÀesMeeW ceW SkeÀªHelee yeveeS jKeves kesÀ efueS Ssmes MeyoeW keÀes kesÀJeue efyevog ueieekeÀj (Deble,Debyee Deeefo) ner efueKee peelee nw~ Deleë DevegmJeej Deewj DevegveeefmekeÀ JeCeeX mes Meg© nesves Jeeues MeyoeW keÀes JeCee&veg¬eÀce ceW meyemes Megª ceWjKee peelee nw~

mJejeW keÀer cee$eeSB õ keÀesMeeW ceW MeyoeW keÀes JeCee&veg¬eÀce ceW jKeves kesÀ meeLe-meeLe, GveceW Deeves Jeeues mJejeW keÀer cee$eeDeeW keÀes Yeer ¬eÀce ceWjKee peelee nw~ pewmesõkebÀkeÀæ[, kebÀkeÀeue, keÀ#e, keÀ#ee, keÀeve, efkeÀjevee, keÀercele, kegÀue, ketÀue, kesÀMe, kewÀoer, keÀesMe, keÀewve Deeefo~ ³eneb HejmeYeer Meyo `keÀ' mes DeejcYe nesves Jeeues Meyo nw Deewj MeyokeÀesMe ceW ³es GHe³eg&keÌle ¬eÀce ceW ner jKes ieS nQ, keÌ³eeWefkeÀ DevegmJeej kesÀ yeeomJej keÀer i³eejn cee$eeDeeW Dee (e), F& (ef) Deeefo kesÀ ¬eÀce keÀe O³eeve jKee ie³ee nw~ MeyokeÀesMeeW ceW mJejeW kesÀ Fmeer ¬eÀce keÀe efveJee&n efkeÀ³eepeelee nw~

(Ie) meb³egkeÌle J³ebpeve õ efnvoer JeCe&ceeuee ceW #e, $e, %e Deewj Þe ®eej meb³egkeÌle J³ebpeve nQ~ Fve J³ebpeveeW keÀe efvecee&Ce oes JeCeeX kesÀ cesuemes ngDee nw~ ³eLeeö#e = keÀ + <e, $e = le + j, %e = pe + _e Deewj Þe = Med + j, Fme meb³eesie ³ee cesue ceW Henuee JeCe& DeeOeenw, FmeefueS FmekesÀ veer®es nuevle ( d ) ueiee nw~ MeyokeÀesMeeW ceW #e, $e, %e Deewj Þe mes Megª nesves Jeeues MeyoeW keÀes ¬eÀceMeë keÀ, le, peDeewj Me JeCe&ceeuee kesÀ meeLe jKee peelee nw~ ®etBefkeÀ FvekeÀe DeejbefYekeÀ JeCe& DeeOee ³ee nuevle (kedÀ + <e) neslee nw, FmeefueS JeCee&veg¬eÀce ceW`Deew' mJej cee$eeDeeW kesÀ yeeo FvnW Deble ceW jKee peelee nw~ pewmes `#e' mes DeejbYe nesves Jeeues Meyo keÀewve, keÀewce Deeefo kesÀ yeeo Deeles nQ~meeLe ner `#e' mes Megª nesves Jeeues MeyoeW kesÀ Henues keÌ³e, ¬eÀ, keÌue, keÌJe mes yeves Meyo jKes peeles nQ, keÌ³eeWefkeÀ `#e' keÀe otmeje JeCe& `<e'(kedÀ + <e) JeCe&ceeuee ceW ³e, j, ue, Je, Me kesÀ yeeo Deelee nw~ Fmeer efve³ece keÀe Heeueve Mes<e meb³egkeÌle J³ebpeveeW $e, %e, Deewj Þe mes yevesMeyoeW keÀs meboYe& ceW Yeer efkeÀ³ee peelee nw~ Fmeer ÒekeÀej oes ³ee oes mes DeefOekeÀ J³ebpeveeW mes efceuekeÀj yeves Dev³e meb³egkeÌle J³ebpeveeW keÀes Yeer mJejeWkesÀ ¬eÀce keÀe Heeueve keÀjles ngS `Deew' kesÀ yeeo jKeles nQ~ keÀesMe keÀs kegÀí GoenjCeeW mes Fme yeele keÀes mecePee pee mekeÀlee nw~veew-efJe., Dee" Deewj SkeÀ, Dee" mes SkeÀ DeefOekeÀ~veewne - Heg. (De.) ce=lekeÀ kesÀ efueS jesvee-Heerìvee~v³ebkeÀ ö Heg. (meb.) jLe keÀe SkeÀ efJeMes<e Debie~v³ebkegÀ ö Heg. (meb.) yeejnefmebiee, SkeÀ cegefve, efJe. - yengle ®euevesJeeueev³ebie ö Heg. (meb.) ef®endve, Yeso, ÒekeÀejv³ee³e Gef®ele ö Devegef®ele keÀe efJeJeskeÀ, veereflemebiele yeele, FbmeeHeÀ, HewÀmeuee, mee¢M³e, efJe<Ceg~ (ye=nle efnvoer keÀesMe-%eeveceb[ue)³eneB `ve' JeCe& keÀs Devleie&le `veew' mes Megª nesves Jeeues MeyoeW (veewne) keÀs yeeo `v³eb' Deewj `v³ee' meb³egkeÌle J³ebpeveeW mes DeejbYe nesves JeeuesMeyo jKes ieS nw~~ Deleë keÀes<eeW keÀs mener Òe³eesie kesÀ efueS GHe³eg&keÌle yeeleeW keÀe %eeve nesvee DeeJeM³ekeÀ ceevee peelee nw~

keÀesMeeW kesÀ ÒekeÀejkeÀesMe ceW Òemlegle efkeÀS peeves Jeeues efJe<e³eeW keÀer met®eer Fleveer efJemle=le nw Deewj efvel³e veS-veS ÒekeÀej kesÀ keÀesMeeW kesÀ efvecee&Ce keÀer

mebYeeJeveeSb Fleveer DeefOekeÀ nQ efkeÀ keÀesMeeW keÀe meJe&mJeerke=Àle JeieeakeÀjCe keÀjvee ve lees mebYeJe nw Deewj ve ner mebiele nw~ efHeÀj Yeer ceesìs leewj Hej

206


keÀesMeeW keÀe JeieeakeÀjCe Yee<ee, ÒeefJeefä, keÀeue, DeLe&, ÒeefJeefä¬eÀce, Òe³eesie, ªHeevlejCe Deeefo kesÀ DeeOeej Hej efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ YeesueeveeLeefleJeejer ves keÀesMeeW kesÀ cetueleë leerve Yeso yeleeS nQõJ³eeqkeÌlekeÀesMe, HegmlekeÀkeÀesMe Deewj Yee<eekeÀesMe~ efkeÀmeer SkeÀ J³eeqkeÌle Üeje DeHeves meeefnl³eceW Òe³egkeÌle MeyoeW keÀe keÀesMe J³eeqkeÌlekeÀesMe keÀnueelee nw~ pewmesõMeskeÌmeHeer³ej, leguemeeroeme, Òemeeo Deeefo keÀs keÀesMe Fmeer ÒekeÀej kesÀ keÀesMenw~ HegmlekeÀkeÀesMe Jen neslee nw pees keÀsJeue SkeÀ HegmlekeÀ ceW Òe³egkeÌle MeyoeW keÀe neslee nw~ pewmesõyeeFefyeue keÀesMe, kegÀjeve keÀesMe Deeefo~ Yee<eekeÀesMeSkeÀ Yee<ee ³ee yeesueer kesÀ nes mekeÀles nQ ³ee SkeÀ mes DeefOekeÀ Yee<eeDeeW kesÀ~ SkeÀ Yee<ee kesÀ keÀesMe Jes nesles nQ, efpeveceW DeLe& Gmeer Yee<ee ceWmHeä efkeÀS peeles nQ, efpeme Yee<ee kesÀ Meyo nesles nQ~ pewmesöefnvoer - efnvoer ³ee Debûespeer-Debûespeer Meyo keÀesMe~ Yee<ee keÀesMe ÒecegKe leerve ÒekeÀejkesÀ nesles nQ~ JeCe&veelcekeÀ, SsefleneefmekeÀ Deewj legueveelcekeÀ~

JeCe&veelcekeÀ keÀesMe ö ³en efkeÀmeer Yee<ee ³ee yeesueer kesÀ SkeÀ efveefM®ele keÀeueKeC[ keÀe keÀesMe neslee nw~ Fme ÒekeÀej kesÀ keÀesMeceW efpeve MeyoeW kesÀ SkeÀ mes DeefOekeÀ DeLe& nesles nQ Gve DeLeeX keÀes Òe³eesieeefOekeÌ³e kesÀ DeeOeej Hej SkeÀ ¬eÀce ceW jKee peelee nw~ Jen DeLe& meyemesHenues efo³ee peelee nw efpemekeÀe Òe³eesie meyemes DeefOekeÀ efkeÀ³ee peelee nw~ efnvoer ceW veeiejer Òe®eeefjCeer meYee keÀe efnvoer Meyomeeiej' Fmeer ÒekeÀejkeÀe JeCe&veelcekeÀ keÀesMe nw~

SsefleneefmekeÀ keÀesMe ö SsefleneefmekeÀ keÀesMe ceW efkeÀmeer Yee<ee ³ee yeesueer kesÀ meYeer keÀeueeW ceW Òe³egkeÌle MeyoeW keÀes Meeefceue efkeÀ³eepeelee nw~ FmeceW MeyoeW keÀe ¬eÀce Òe³eesiekeÀeue kesÀ DeeOeej Hej efveefM®ele efkeÀ³ee peelee nw~ MeyoeW kesÀ pees DeLe& meyemes Henues Òe³egkeÌle ngS nQ,Jes meyemes Henues jKes peeles nQ Deewj yeeo ceW efJekeÀefmele DeLe& ¬eÀceMeë yeeo ceW~ FmeceW DeLeeX keÀes Fefleneme kesÀ DeeOeej Hej mepee³ee peelee nw~mebmke=Àle keÀe ceesefve³ej efJeefue³ecme keÀesMe, Debûespeer keÀer Dee@keÌmeHeÀes[& ef[keÌMevejer Deeefo Fmeer ÒekeÀej kesÀ SsefleneefmekeÀ keÀesMe nQ~

legueveelcekeÀ keÀesMe õ FmeceW oes ³ee oes mes DeefOekeÀ Yee<eeDeeW keÀe Òe³eesie neslee nw~ ³es keÀesMe oes ÒekeÀej kesÀ nesles nQ~ SkeÀ ceWñeesleYee<ee kesÀ MeyoeW keÀer ue#³eYee<ee ³ee Yee<eeDeeW ceW J³eeK³ee keÀer peeleer nw~ otmejs ceW efmeHe&À ÒeefleMeyo jKes peeles nQ~ keÀeefceue yegukesÀ keÀe`Debûespeer-efnvoer keÀesMe', kesÀvêer³e efnvoer efveosMeeue³e mes ÒekeÀeefMele efnvoer-Debûespeer HeeefjYeeef<ekeÀ keÀesMe' Ssmes ner keÀesMeeW keÀs GoenjCe nQ~ kegÀíefJeÜeveeW ves keÀesMeeW keÀes efmeHe&À oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee nwõMeyokeÀesMe leLee Dev³e keÀesMe~ MeyokeÀesMe DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ nes mekeÀles nQ~pewmesõHegmlekeÀkeÀesMe, meeefnl³ekeÀej keÀesMe, Yee<ee keÀesMe, yeesueer keÀesMe Deeefo~ Yee<ee keÀesMe Yeer SkeÀYee<eer Deewj yengYee<eer ªHe ceW nes mekeÀlesnQ~ Hegveë SkeÀYee<eer keÀesMe kesÀ Devleie&le legueveelcekeÀ, J³eglHeefÊe, He³ee&³e, efJeueesce, G®®eejCe Deeefo kesÀ DeeOeej Hej DeveskeÀ Yeso efkeÀS pee mekeÀlesnQ~ Dev³e keÀesMe kesÀ Devleie&le efJeMJekeÀesMe, HeeefjYeeef<ekeÀ keÀesMe, G×jCe ³ee metefkeÌle keÀesMe, cegneJeje-ueeskeÀesefkeÌle keÀesMe, veece keÀesMe DeeefojKes peeles nQ~ keÀesMeeW kesÀ Fve YesoeW ceW mes kegÀí YesoeW keÀe efJemle=le JeCe&ve efvecveefueefKele ÒekeÀej efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~1. efnvoer-efnvoer Meyo keÀesMe

efnvoer-efnvoer Meyo keÀesMe keÀes SkeÀYee<eer keÀesMe Yeer keÀne peelee nw~ efnvoer-efnvoer Meyo keÀesMe Jewmes ûebLe nesles nQ efpeveceW efnvoerYee<ee kesÀ MeyoeW kesÀ mec³ekeÀ JeCe&-efJev³eeme, DeLe&, Òe³eesie, He³ee&³e Deeefo efnvoer Yee<ee ceW ner Òemlegle efkeÀS peeles nQ~ Fme ÒekeÀej efnvoer-efnvoerMeyokeÀesMe SkeÀYee<eer keÀesMe nw~ Fme ÒekeÀej kesÀ Meyo keÀesMeeW ceW MeyoeW keÀes JeCee&veg¬eÀce ceW jKee peelee nw~ Meyo keÀesMe ceW jKes ieS MeyoeWkesÀ DeLe& efJeefYevve ÒemebieeW SJeb #es$eeW mes peesæ[keÀj efoS peeles nQ~ MeyoeW kesÀ ñeesle DeLeJee J³eglHeefÊe SJeb J³eekeÀjefCekeÀ keÀesefì³eeW keÀes Yeer mHeäefkeÀ³ee peelee nw~ ³eefo keÀesF& Meyo SkeÀ mes DeefOekeÀ J³eekeÀjefCekeÀ keÀesefì³eeW ceW Òe³egkeÌle neslee nw lees SkeÀ keÀesefì ceW GmekesÀ DeLe& keÀes mHeä keÀjkesÀ,efHeÀj otmejer keÀesefì keÀes Yeer keÀes<"keÀ ceW jKekeÀj DeLe& mHeä keÀj efo³ee peelee nw~ GoenjCe kesÀ efueS `ye=nled efnvoer keÀesMe' (%eeveceb[ue) ceW`keÀue' Meyo keÀe DeLe& Deieues ³ee efHeíues efove, Deeies ®euekeÀj ³ee Heerís efo³ee ngDee nw Deewj meboYee&vegmeej FmekesÀ DeLe& ûenCe keÀe efveoxMenw~ efnvoer-efnvoer Meyo keÀesMe ceW efkeÀmeer Meyo keÀe ³eLeemebYeJe efJemle=le y³eewje Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw~ ³eLeeö

DebkeÀ-Heg. (meb.) ef®endve, íeHe, mebK³ee keÀe ef®endve (1, 2, 3, Deeefo), Deoo, He$e-Heef$ekeÀeDeeW keÀer yebOes ngS mece³e Hej ÒekeÀeefMelenesves Jeeueer Òeefle, efueKeeJeì, De#ej legce meve efceìefnb efkeÀ efJeefOe kesÀ DebkeÀe'- (jecee)-keÀuebkeÀ, oeie; veeìkeÀ keÀe SkeÀ KeC[ ³ee meie&, ªHekeÀ

207


keÀe SkeÀ ÒekeÀej, ngkeÀ pewmee ìsæ{e Deewpeej, Je¬eÀ jsKee, PegkeÀeJe, ceesæ[, ieeso, ¬eÀes[, yeieue, vekeÀueer ueæ[eF&, mLeeve, osn, oHeÀe, yeej, HeeHe,DeHejeOe, HeJe≤keÀjCe - Heg. ef®endve ueieeves keÀer ef¬eÀ³ee~ieefCele - Heg. mebK³eeDeeW keÀe efnmeeye, mebK³eeDeeW keÀes peesæ[ves-Ieìeves, iegCee-Yeeie keÀjves keÀer efJeÐee~iele - efJe. HekeÀæ[ ceW Dee³ee ngDee~leb$e - Heg. DebkeÀMeeñe, yeerpeieefCele~HeeMe - Heg. ieefCele keÀer SkeÀ ef¬eÀ³ee, Deeefuebieve keÀer cegêe~cegneJejs - DebkeÀ osvee, ieues ueieeveeueieevee - Yejvee-ieues ueieevee, efueHeìeveeDebkeÀkeÀ - Heg. (meb.) efnmeeye efueKevesJeeuee, ef®endve keÀjves Jeeuee~ (ñeer. DebefkeÀkeÀe)DebkeÀve - Heg. (meb.) ef®endve keÀjvee, uesKeve, ef®e$eCe, Mejerj Hej MebKe, ®e¬eÀ Deeefo íHeJeevee, efieveleer keÀjvee, ef®endve yeveeves

keÀe meeOeve~ (ye=nled efnvoer keÀesMe)Fme ÒekeÀej kesÀ MeyokeÀesMe ceW ³en Òe³elve efkeÀ³ee peelee nw efkeÀ Òe³egkeÌle Yee<ee DeLeJee efpeme Yee<ee keÀe keÀesMe nw, Gme Yee<ee kesÀ

SkeÀ efJeefMeä keÀeueKeb[ kesÀ mecetn kesÀ efJe<e³e ceW mecekeÀeefuekeÀ Deewj keÀeue¬eÀefcekeÀ meYeer keÀesefì³eeW keÀer peevekeÀeefj³eeB oer pee mekesÀ~ pewmesõefoSieS MeyoeW keÀe ceevekeÀ G®®eejCe keÌ³ee nw, GmeceW Òeke=Àefle-Òel³e³e ³ee Òeke=Àefle-efJeYeeie keÀer keÌ³ee efmLeefle nw, Jen efkeÀme HeoYeso (meb., meJe&veece,efJeMes<eCe Deeefo) kesÀ Devleie&le nw, GmekeÀe cetueñeesle keÀewve-meer Yee<ee Deewj Meyo nw? Deeefo~ GoenjCe kesÀ efueS jece®evê Jecee& Üeje mebHeeefole`ceevekeÀ efnvoer keÀesMe' ceW DebkeÀ Meyo keÀe Fme ÒekeÀej efJeMues<eCe nwö

DebkeÀ- Heg. (meb. DebkeÀ ü(ef®eÚ keÀjvee) + De®ed, uew. DebkeÀmed, ieg-DeebkeÀ, DeekeÀæ[eW, efmeb.Debieg, keÀe. DeeBKe, efmebn-DebkeÀ, ceje DebkeÀ),(efJe. DebkeÀveer³e, DebefkeÀle, DebkeÌ³e, YeeJe, DebkeÀve) Fme Meyo keÀesMe ceW MeyoeW kesÀ DeLe&, J³eglHeefÊe, Oeeleg, Dev³e Yee<eeDeeW kesÀ mece Meyo, cegneJejs,GoenjCe SJeb ³eLeemLeeve Dev³e peevekeÀeefj³eeB Yeer oer ieF& nQ~ OeelegDeeW keÀes (ü) kesÀ Üeje DebefkeÀle efkeÀ³ee ie³ee nw~ `DebkeÀ' Meyo kesÀ efueSuewefìve DebkeÀme, iegpejeleer-DebkeÀ, DeebkeÀ, DeebkeÀæ[eW, efmebOeer-Debieg, keÀMceerjer-DeebKe, efmebnueer-DebkeÀ, ceje"er-DebkeÀ Deeefo efoS ieS nQ~ meeLe nerDebkeÀ mes yeveves Jeeues efJeMes<eCe-DebkeÀveer³e, DebefkeÀle Deeefo leLee YeeJeJee®ekeÀ meb%ee DebkeÀve Yeer efoS ieS nQ~

Fme ÒekeÀej kesÀ keÀesMe lew³eej keÀjles mece³e meyemes yeæ[er mecem³ee keÀesMekeÀej kesÀ meccegKe ³en nesleer nw efkeÀ efkeÀme ÒekeÀej kesÀ MeyoeWkeÀes keÀesMe kesÀ Debleie&le ûenCe keÀjW Deewj efkeÀme ÒekeÀej kesÀ MeyoeW keÀes íesæ[ oW~ Deleë l³eeie Deewj ûenCe keÀer ûebefLe mes THej G"keÀj keÀesMekeÀejmeeceev³eleë yeesue®eeue, meeefnl³e, efJe%eeve, ûeec³e, Òeevleer³e, osMeer-efJeosMeer meYeer MeyoeW keÀes ûenCe keÀjlee nw~ pees meeceev³e J³eJenej ceW Òe³egkeÌlenesles nQ~

2. efnvoer-Debûespeer MeyokeÀesMeFmes efÜ-Yee<eer keÀesMe Yeer keÀne peelee nw~ FmeceW efnvoer MeyoeW kesÀ DeLe& kesÀ meeLe-meeLe G®®eejCe Deeefo keÀes Yeer Debûespeer Yee<ee ceW

Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw~ ®etbefkeÀ Fme ÒekeÀej kesÀ keÀesMeeW ceW ÒeefJeefä³eeB efnvoer Yee<ee kesÀ MeyoeW keÀer nesleer nQ, FmeefueS GvnW efnvoer JeCe&ceeueekesÀ ¬eÀceevegmeej jKee peelee nw~ efnvoer MeyoeW keÀs meeLe GvekesÀ Gef®ele G®®eejCe kesÀ efueS Debûespeer OJeefve-ef®endveeW, Yee<ee SJeb J³eekeÀjefCekeÀ ªHeeWkeÀe mebkesÀle ef®eÚ Deeefo Yeer Òemlegle efkeÀ³ee peelee nw~ Fme lejn kesÀ keÀesMeeW ceW keÀesMekeÀej keÀe ³en Òe³eeme jnlee nw efkeÀ efnvoer Yee<ee kesÀ MeyoeWkeÀes Debûespeer Yee<ee ceW Hetjer lejn mHeä efkeÀ³ee pee mekesÀ~

efnvoer-Debûespeer MeyokeÀesMe keÀe efvecee&Ce keÀe³e& De"ejnJeeR Meleeyoer ceW ner Deefnvoer Yee<eer efJeÜeveeW Üeje Megª efkeÀ³ee ie³ee Lee~

208


HeÀieg&meve, Hewefì^keÀ, nwefjme, efieue¬eÀeFmì kesÀ MeyokeÀesMe Fmeer ÒekeÀej kesÀ nQ~ ³eÐeefHe Fve DeejbefYekeÀ keÀesMeeW ceW kegÀí v³etveleeSB Yeer nQ, pees DeepekeÀuekesÀ keÀesMeeW ceW megOeej ueer ieF& nQ~ [e@. censvê ®elegJexoer SJeb [e@. YeesueeveeLe efleJeejer Üeje mebHeeefole J³eeJeneefjkeÀ efnvoer-Debûespeer MeyokeÀesMe'SkeÀ DeeoMe& GoenjCe ceevee pee mekeÀlee nw~ Fmemes Òemlegle kegÀí DebMe Fme ÒekeÀej nQ ökeÀ®eveej kachnar (nm) the tree Bauhinia variegate (its buds are used as vegetable and its

flowers in medical prescriptions); keÀer keÀueer bud of keÀ®eveejkeÀ®eje kachra : (nm) refuse, rubbish; sweepings; debris; breezing.

keÀ®ejer kachri : (nf) Cucunis madras patamus (a small fruit of the melon family)

keÀ®enjer kachehri : (nf) a court of justices, court of law: ceW peevee to take recourse to legal

processes.

keÀ®eeF& kachai : (nf) (the smell or tough of) rawness.

keÀ®eeuet kacha:lu : (nm) the esculent root Arum colocasia; keÀjvee/yeveevee To give a sound

thrashing.

keÀ®etcej kachu:mar (nm) anything well-crushed; keÀjvee/ efvekeÀeuevee to make mincemeat of a

person, to crush, to pound thoroughly; to render (something) unserviceable by

careless handling.

keÀ®eewjer kachauri : (nf) a cake made of flour stuffed with bruised pulse or boiled potato etc.

fried in ghee or oil.

keÀ®®ee kachcha : (a) uncooked; unboiled; raw, unripe; green; crude; incomplete, unfinished;

rough; imperfect, immature; inauthentic; doubtful; vague; weak; built of mud-bricks; provi-

sional; nor fast (as sleep, colour); De (Dee) meeceer a temporary cultivatior; one who is not sincere in

one's dealings; an unsteady man; keÀjvee to put to shame, to abash; to baste; keÀeiepe a provisional

document; Kee peevee lit, to swallow up unroasted- it denotes an angry outburst; efKeueeæ[er an

inexperienced strategist; Ieæ[e unbaked carthern pot; an impressionable mind; ®eyee peevee see Keepeevee, ef®eùe bonafide detailed account, inside story, real tale; HekeÌkeÀe half cooked; half baked Heæ[vee;to prove unavailing/ineffective; ceeue raw material; jbie not fast colour, colour that will wash

out; neLe an untained hand; keÀ®®eer Gce´ immature age, impressionable age; keÀ®®eer keÀueer a budding

beauty; keÀ®®eer ieesueer Kesuevee lit, to 'play with mud marbles' to act in an inexperienced manner; not

to hold all strings under control; keÀ®®eer ieesueer veneR Kesuevee to by nobody's fool, to have learnt the trcks

of the trade keÀ®®eer peyeeve loose talk; slander, reviling utterance, abuse; keÀ®®eer veeRo ceW peieevee to awaken

when one has not had full sleep; keÀ®®eer-HekeÌkeÀer unconfirmed; keÀ®®eer-HekeÌkeÀer keÀnvee to scold roundly, to

take to task; keÀ®®eer yener a rough account book; keÀ®®eer yeele loose talk; unconfirmed report; keÀ®®eer jmeesF&articales of food not prefared or fried in ghee (as rice, pulse, etc).

Fme Meyo-keÀesMe ceW Meyo keÀes G×=le keÀjves kesÀ yeeo GmekeÀe G®®eejCe Debûespeer Yee<ee ceW Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nw efHeÀj Meyo keÀerJ³eekeÀjefCekeÀ keÀesefì (meb%ee, meJe&veece, efuebie, efJeMes<eCe Deeefo) mHeä keÀer ieF& nw~ HeÀue, meypeer, HeewOes Deeefo mes pegæ[s MeyoeW keÀs Jew%eeefvekeÀveece Yeer efoS ieS nQ~ pewmes keÀ®ejer ³ee keÀ®eeuet keÀe~ cegneJejs, keÀneJeleeW Deeefo mes mebyebOe MeyoeW keÀer DeveskeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle³eeW keÀes Òemlegle efkeÀ³ee

209


ie³ee nw~ pewmes keÀ®®ee' Meyo mes keÀ®®eer Gce´, keÀ®®eer jmeesF& Deeefo~ FmeceW ³en Òe³eeme efkeÀ³ee ie³ee nw efkeÀ efnvoer-Yee<ee kesÀ Meyo keÀes DebûespeerceW Hetjer lejn mHeä efkeÀ³ee peeS~

3. HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueerefJeefMeä DeLe& ceW Òe³egkeÌle nesves Jeeues MeyoeW keÀes HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo keÀnles nQ~ efkeÀmeer Yee<ee kesÀ HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeW keÀe meerOee mebyebOe

Gme Yee<ee kesÀ meebmke=ÀeflekeÀ SJeb Jew®eeefjkeÀ efJekeÀeme mes neslee nw~ meceepe ceW efvejvlej efJekeÀeme kesÀ meeLe Yee<ee Yeer peefìue SJeb efJeefJeOecegKeer nesleerpeeleer nw~ Fme efJekeÀeme kesÀ ¬eÀce ceW DeveskeÀ veJeerve mebkeÀuHeveeDeeW keÀe pevce neslee nw Deewj Gve mebkeÀuHeveeDeeW keÀer HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer efveefce&lekeÀer peeleer nw~ Fme ÒekeÀej HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo Jes nQ efpevnW #es$e-efJeMes<e ceW SkeÀ efveefM®ele HeefjYee<ee ceW meerefcele keÀj efo³ee peelee nw Deewj JesGme #es$e ceW "erkeÀ Gmeer DeLe& ceW Òe³egkeÌle nesles nQ~ pewmes meeceeefpekeÀ efJe%eeve keÀs Devleie&le Òe³egkeÌle meceepeJeeo, HetbpeerJeeo, GHeefveJesMeJeeo,meece´ep³eJeeo Deeefo Meyo Ssmes ner GoenjCe nQ~ Fmeer ÒekeÀej meeefnl³e ceW Òe³egkeÌle jme efJeYeeJe, GÎerHeve, DevegÒeeme, GHecee, ªHekeÀ Ssmes nerHeeefjYeeef<ekeÀ Meyo nw~ HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeW keÀe SkeÀ efJe<e³e ³ee efme×evle kesÀ meboYe& ceW SkeÀ ner DeLe& neslee nw, FmeefueS Jes SkeÀ ªHe neslesnQ~

HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo oes ÒekeÀej kesÀ nesles nQöHetCe& HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo Deewj De×& HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo~ HetCe& HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeW keÀeÒe³eesie %eeve-efJe%eeve kesÀ #es$eeW lekeÀ meerefcele neslee nw~ Jes meeceev³e Yee<ee ceW Òe³egkeÌle veneR nesles~ pewmes-ÒeMeemeve ceW Òe³egkeÌle-keÀe³ee&ue³eer %eeHeve,efJeOes³ekeÀ, DeeJeleer, HeeJeleer Deeefo~ De×& HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo SkeÀ lejHeÀ lees efJeefMeä %eeve-efJe%eeve mes mebyebOe nesles nQ, lees otmejer Deesj meeceev³eyeesue®eeue keÀer Yee<ee ceW Yeer Òe³egkeÌle nesles nQ~ pewmesöjme, De#ej, ÒekeÀeMe, Deeefo Meyo~ ³es Meyo DeHeves #es$e efJeMes<e ceW HeeefjYeeef<ekeÀ DeLe&ceW Òe³egkeÌle nesles nQ, peyeefkeÀ meeceev³e yeesue®eeue ceW Deueie DeLe& ceW~ meeefnl³e ceW jme' keÀer mebK³ee veew yeleeF& ieF& nw, peyeefkeÀ meeceev³e peerJeveceW `jme' Hes³e HeoeLe& kesÀ DeLe& ceW DeveskeÀ nQ~ Fmeer ÒekeÀej `YeeweflekeÀer' ceW `ÒekeÀeMe' keÀe DeHevee Deueie DeLe& nw, peyeefkeÀ meeceev³e peerJeve ceWGmemes efYevve~ Fme ÒekeÀej Ssmes Meyo peye HeeefjYeeef<ekeÀ DeLe& ceW Òe³egkeÌle nesles nQ lees GvekeÀe meeceev³e DeLe& veneR ûenCe efkeÀ³ee peelee Deewjpeye meeceev³e DeLe& ceW Òe³egkeÌle neW lees GvekeÀe HeeefjYeeef<ekeÀ DeLe& ûenCe keÀjvee Devegef®ele neslee nw~ mebefJeOeeve ceW efnvoer keÀes jepeYee<ee Ieesef<eleefkeÀS peeves keÀs yeeo efnvoer ceW Yeer HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer kesÀ efvecee&Ce keÀer Òeef¬eÀ³ee leerJe´ ngF&~ Deye lekeÀ DeveskeÀ HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer efveefce&leefkeÀS pee ®egkesÀ nQ~ pewmesõveeiejer Òe®eeefjCeer meYee Üeje ÒekeÀeefMele `efo efnvoer meeFefvìefHeÀkeÀ iuee@mejer', jengue meebmke=Àl³ee³eve SJeb ÞeerefJeÐeeefveJeeme efceÞe Üeje mebHeeefole `Meemeve MeyokeÀesMe', Jew%eeefvekeÀ leLee lekeÀveerefkeÀ MeyoeJeueer Dee³eesie Üeje ÒekeÀeefMele `ye=nle ÒeMeemeveMeyoeJeueer' Deeefo~

ÒeMeemeve kesÀ efueS HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer efvecee&Ce keÀe keÀe³e& Jew%eeefvekeÀ leLee lekeÀveerkeÀer MeyoeJeueer Dee³eesie' keÀj jne nw~ ³eÐeefHemJeleb$elee ÒeeeqHle kesÀ yeeo efnvoer leLee Dev³e Yeejleer³e Yee<eeDeeW kesÀ %eeve-efJe%eeve kesÀ efJeefYevve #es$eeW keÀs HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeW keÀs efvecee&Ce keÀekeÀe³e& Deueie-Deueie mebmLeeDeeW leLee efJeÜeveeW Üeje yeæ[er lespeer mes efkeÀ³ee ie³ee, efkeÀvleg SkeÀ ner Yee<ee ceW He³ee&³eeW keÀer DeveskeÀªHelee SJebefJemebieefle³eeB yeæ[s Hewceeves Hej GYej keÀj meeceves DeeF&~ Mew#eefCekeÀ ¢efä mes ³en ef®ebleepevekeÀ efmLeefle Leer Deewj Fmemes efveHeìves keÀs efueS YeejlemejkeÀej ves Fme Dee³eesie keÀe ie"ve meved 1960 F&. ceW efkeÀ³ee~ Fme Dee³eesie ves Henues mes efveefce&le MeyoeJeefue³eeW keÀe Hegvejer#eCe Deewj mecevJe³ekeÀj HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee~ ÒeMeemeve mes pegæ[s MeyoeW keÀes FmeceW efvecveefueefKele ÒekeÀej Òemlegle efkeÀ³ee ie³ee nwöAbandonment Heefjl³eeieAbate GHeMeceve keÀjvee; GHeMeceve nesvee, keÀceer keÀjvee; keÀceer nesveeAbatement GHeMeceve, keÀceerAbbreviation mebef#eefHle

210


Abdicate Heo l³eeie osveeAbduction DeHenjCe, Yeiee ues peeveeAbet og<Òesefjle keÀjveeAbettor og<ÒesjkeÀAbeyance ÒeemLeieveAbsence DevegHeeqmLeefle, iewjneefpejer, DeYeeJe

Fme HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer ceW Debleje&ä^er³e MeyoeW keÀes ³eLeemebYeJe GvekesÀ Òe®eefuele Debûespeer ªHeeW ceW ner DeHevee³ee ie³ee nw~pewmesõkewÀuee@jer, SseqcHe³ej, HeÀejsveneFì Deeefo~

cenÊJeHetCe& ÒeMve1. efJeJes®eveelcekeÀ ÒeMve

(keÀ) keÀesMe efkeÀmes keÀnles nQ? keÀesMe efkeÀleves ÒekeÀej kesÀ nesles nQ? efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ keÀesMeeW keÀe mebef#eHle Heefj®e³eoerefpeS~

(Ke) keÀesMeeW cebW JeCee&veg¬eÀce keÀe keÌ³ee DeefYeÒee³e nw? keÀesMeeW ceW JeCee&veg¬eÀce kesÀ cenÊJe Hej ÒekeÀeMe [eefueS~(ie) efnvoer-efnvoer MeyokeÀesMe keÀes GoenjCe meefnle mHeä keÀerefpeS~(Ie) HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo efkeÀmes keÀnles nQ? HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer keÀe efJeMues<eCe keÀerefpeS~

2. efvecveefueefKele ceW mes efkeÀmeer SkeÀ Hej efìHHeCeer efueefKeSö(keÀ) efnvoer-efnvoer MeyokeÀesMe (Ke) efnvoer-Debûespeer MeyokeÀesMe (ie) HeeefjYeeef<ekeÀ MeyoeJeueer

mene³ekeÀ HegmlekeÀeW keÀer met®eer1. keÀesMe efJe%eeve - [e@. YeesueeveeLe efleJeejer2. MeyoeLe&keÀ %eevekeÀesMe - jece®evê Jecee&3. Yee<eeefJe%eeve keÀer ªHejsKee - [e@. njerMe Mecee&4. meeefnl³ekeÀesMe - [e@. Oeerjsvê Jecee&

mveelekeÀ Hee"³eJe´Àceefnvoer Yee<ee ìe'

1. Hee"-mebkeÀueve(i) F&oieen [e@. YeJeeveer oeme(ii) ogëKe keÀe DeefOekeÀej [e@. meercee pewve(iii) efnvoer keÀe mejueerkeÀjCe-jececeveesnj ueesefn³ee [e@. MeefMe mejoevee(iv) mebmke=Àefle-vejsvê osJe [e@. megOeerj Mecee&(v) ieeBJeeW keÀer DeefveJee³e& DeeJeM³ekeÀleeSB-efMeJe Hetpeve mene³e [e@. MegYeue#ceer(vi) efouueer keÀer DeeHe yeerleer-YeieJeeveMejCe GHeeO³ee³e [e@. megOeervê kegÀceej(vii) oerHeeJeueer meeceeefpekeÀ cebieues®íe keÀe Heéflecee HeJe& nw- [e@. cebpeguee ceesnve

npeejer He´meeo efÜJesoer(viii) DeHeveer-DeHeveer yeerceejer-nefjMebkeÀj HejmeeF& [e@. veeceosJe(ix) THej G"ves keÀer cegmeeryele ö Mejo peesMeer [e@. efovesMe kegÀceej iegHlee(x) LekeÀer-nejer Oejleer keÀes Deye efJeÞeece oerefpeS [e@. Dees.Heer.Mecee&

ö megbojueeue yengiegCee(xi) GHeYeeskeÌleeJeeo keÀer mebmke=Àefle - Heés. M³eecee®ejCe otyes [e@. He´sceuelee Yemeerve(xii) Yee<ee, yeesueer Deewj He³ee&JejCe- DevegHece efceÞe [e@. ceveerjece ³eeoJe

2. êgleJee®eve Deewj yeesOeve(i) efvece&uee-Hesce®ebo [e@. He´sceuelee Yemeerve

3.(i) Meyo-efvecee&Ce keÀer HeéfJe´À³ee [e@. ceervee#eer J³eeme

mebefOe Deewj meceeme mes yeves Meyo [e@. ceervee#eer J³eeme(ii) efnvoer keÀer ceevekeÀ Jele&veer [e@. ceervee#eer J³eeme(iii) HeoyebOe j®evee [e@. ceervee#eer J³eeme

³eespekeÀ leLee efJejece ef®endveeW keÀe He´³eesie [e@. ceervee#eer J³eeme(iv) JeekeÌ³e MeesOeve [e@. ceveerjece ³eeoJe

4. uesKeve keÀe³e&(i) %eeve-efJe%eeve kesÀ #es$eeW kesÀ jes®ekeÀ [e@. ceveerjece ³eeoJe

meeceev³e efJe<e³eeW Hej uesKe efueKevee [e@. ceveerjece ³eeoJe(ii) mecee®eej [e@. ceervee#eer J³eeme

212


met®evee [e@. ceervee#eer J³eeme(iii) keÀe³ee&ue³eer He$e-uesKeve [e@. ceveerjece ³eeoJe

J³eJemeeef³ekeÀ He$e-uesKeve [e@. ceveerjece ³eeoJe

5. keÀesMe-Heefj®e³e [e@. Deefveue kegÀceej efmebnmebHeeokeÀë [e@. He´sceuelee Yemeerve[e@. meercee pewve[e@. MegYeue#ceer[e@. cepebguee ceesnve[e@. YeJeeveer oeme[e@. efovesMe kegÀceej iegHlee[e@. Dees.Heer.Mecee&[e@. ceervee#eer J³eeme[e@. ceveerjece ³eeoJe

Hindi (Ga) 1-212 Final - SOL · 3 E/ Univercity / 1-116 (LJ-5) IIIrd Proof Page Maker 7.0 3....

Documents

Transcript of Hindi (Ga) 1-212 Final - SOL · 3 E/ Univercity / 1-116 (LJ-5) IIIrd Proof Page Maker 7.0 3....