Hh uilchilgee

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

Óëààíáààòàð 2012

Í Ý Ý Ë Ò Ò Ý É Õ Ý Ë Ý Ë Ö ¯ ¯ Ë Ý Ã

ÁÎËÎÂÑÐÎËØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

3

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ñàéä Ë.Ãàíòºìºðèéí õýëñýí ¿ã

“Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÒÓÕÀÉ” Îëîí íèéòèéí íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã

Áàãøèéí õºãæëèéí îðäîí2012.10.29

Ìîíãîë áîë õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí îðîí ãýæ áèä õýëæ ÿðèõäàà èõ äóðòàé. ßã õèéõ

á¿òýýõ áîëîõîîð àñóóäëûã óðüä÷èëàí õàðæ, óãòàæ ò¿ð¿¿ëæ áèø, öàã òóõàéä íü

õóðèìòëóóëàëã¿é çýðýãöýæ áèø, ¿ðãýëæ õýçýý ÷ ã¿éöýõã¿éãýýð àðààñ íü, õîéíîîñ íü

õîöîðñîí õýâýýðýý ë õººöºëääºã.

Íèéãìèéí àñóóäëûí àðààñ ñàæèëñàí, øîãøñîí õýâýýð “Ã¿éöäýãã¿é ýý”. Õîðèí

õî¸ð æèë õîöîð÷ õººöºëäºöãººëºº. Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä õýðýãòýé ñóðãóóëü,

öýöýðëýã, íîìûí ñàí, ñïîðòûí, òîãëîîìûí òàëáàé ¿ðãýëæ ë äóòàãäàæ áàéäàã ø¿¿

äýý.¯ðãýëæ ë àñóóäàë õóðèìòëàãäñàí, òóëãàìäñàí ä¿ð çóðàã Ìîíãîëûí àìüäðàëûí

õýâ çàãâàð áîë÷èõîîä áàéíà.

Àñóóäàë áýðõøýýëèéã øèéäýõýä øèíý ãàðö, øèíý îðö, øèíý ñàíàà÷èëãà, øèéäìýã

÷àíàð,çîðèã, õóðä äóòàæ áàéíà. Íýã ë õýâ çàãâàðò áàðèãäñàí àðãà áàðèëààð õàíäààä

áàéâàë õàìàð äýýðýý íààëäñàí áóäààã õàðààä áºìáºãºð öàãààí ãýð áàéíà õýìýýí

àðààñ íü àëõààä áàéäàã ÿâãàí áàäàð÷íû ¿ëãýð øèã áîëíî. Öýöýðëýãèéí õ¿ðòýýìæ

ÿã èéì áàéäàëòàé áàéíà.

Àðâàí õ¿¿õýä òóòìûí äºðºâ íü ãýð ãýðòýý öîîæòîé õààëãàíû öààíà õºðâèéí

àðãààð õ¿í áîëîõ ãýæ àìüäàð÷ áàéíà. 70 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õýä ñóðãóóëèéí ºìíºõ

áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Óëñûí òºñâººð æèë á¿ð 100 õ¿¿õäèéí

30 öýöýðëýã áàðüäàã ºíººäðèéí õóðäààð ÿâàõàä õ¿÷èí ÷àäëûí õîìñäîë æèëýýñ æèë

òóòàì íýìýãäýõýýð áàéíà.

ßàãààä ãýâýë Ìîíãîëûí ¿ðñ ìàø îëîí áîëæ áàéíà. Öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õäèéí

òîî, öýöýðëýãèéí õ¿÷èí ÷àäëûí çºð¿¿ æèëä 30 öýöýðëýã áàðèàä áàéõàä ë óëàì á¿ð

èõýñíý. Èéì õóðäààð ÿâáàë ýíý æèë öýöýðëýãýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí

¿éë÷èëãýý àâàõ øààðäëàãàòàé 51 ìÿíãà ãàðóé õ¿¿õýä öýöýðëýãèéí ãàäíà áàéãàà áîë

èðýõ æèë öýöýðëýãò ÿâàõ øààðäëàãàòàé 60 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õýä öýöýðëýãèéí ãàäíà

îðõèãäîíî.

Äºðâºí æèëèéí äàðàà öýöýðëýãýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý

àâàõ øààðäëàãàòàé 80 îð÷èì ìÿíãàí õ¿¿õýä öýöýðëýãèéí ãàäíà áàéõ òºëºâòýé

áàéíà. Õ¿í á¿ð ñóð÷ áîëîâñðîõ ¿íäñýí ýðõ ¿íäñýíäýý õýðýãæèõã¿é, ÿëãàâàðëàëä

õ¿¿õýä ºðòºæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

4

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã

Ìîíãîë Óëñ àéëààð áîë õ¿¿õýä íü óíòàõ îðã¿é, ýíý æèë õî¸ð õ¿¿õäèéí íýã íü,

äºðâºí æèëèéí äàðàà á¿ð òàâàí õ¿¿õäèéí ãóðàâ íü îðã¿é, ñàíäàëã¿é áîëîõîîð

áàéíà. Æèëä 30-ûã áàðüäàã õóðäòàé, ã¿éöýõèéí òóëä 443 øèíý öýöýðëýã¿¿ä õààëãàà

íýýæ, õ¿¿õýä ÿâàõ áîëîìæã¿é áîë÷èõñîí 210 öýöýðëýãèéã íóðààæ äàõèí øèíýýð

áàðèõ õýðýãòýé. Çàñãèéí ãàçàð èðýõ æèë¿¿äýä öýöýðëýãèéí òîî, õ¿÷èí ÷àäëûí

õýìæýýã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí öýöýðëýãèéí òîãòîëöîîã

óëàì áýõæ¿¿ëíý. Íèéò øààðäëàãàòàé 653 öýöýðëýãèéã áàðèõàä 556 òýðáóì òºãðºã

õýðýãòýéãèéí çýðýãöýý áàñ òîäîðõîé õóãàöàà õýðýãòýé. Öýöýðëýã áàðèõ àæëûí õóðä,

õ¿ðòýýìæ, òºñºâ, õºðºíãº îðóóëàëòûí àðãà õýëáýð çýðãèéã íýìýãä¿¿ëæ àæèëëàõ

òóñäàà òºëºâëºãºº, òºñºë, õºòºëáºðºº áèä áîëîâñðóóëñàí.

Ãýòýë ñóðãóóëèéí ãàäíà áàéãàà îëîí ìÿíãàí õ¿¿õäèéã õàíãàëòòàé òîîíû öýöýðëýã

áàðüæ äóóñòàë õ¿ëýýæ áàéõ óó ãýæ àñóóõ ýðõ áèäýíä áàéõã¿é ýý. Áàãà íàñíû õ¿¿õýä

òºðºõºº áîëü÷èõã¿é, áàñ áèäíèéã õ¿ëýýãýýä òîì áîëîõã¿é áàéæ áàéäàã áîë ººð õýðýã.

Òºñâèéí õºðºíãººð öýöýðëýã áàðèàä, ºðãºòãººä áàéäàã, öýöýðëýãò ÿâæ ÷àäàõã¿é

õ¿¿õäèéí òîî ºñººä áàéäàã. Õ¿¿õýä öýöýðëýãò ÿâàõã¿é áàéíà ãýäýã áîë ýýæ, ààâûíõ

íü õýí íýãýí àæèëã¿é áîëíî ë ãýñýí ¿ã. Õî¸ð áèø íýã õ¿íèé öàëèíãààð àìü çóóíà ãýñýí

¿ã. Àâààã¿é òàëõ, óíøààã¿é íîì, ¿çýýã¿é êèíî ãýñýí ¿ã.

Íèéãìèéí ãèø¿¿í áîëæ àìüäðàõ èðýýä¿éí ýçýä ìààíü öîîæòîé õààëãàíû öààíà

¿ëääýã, õàëóóí öàéíä ò¿ëýãääýã, àõóéí îñîëä ºðòäºã, ¿ã¿é ãýõýä ýíä òýíä òàâèãääàã,

ýìýý ºâººã ÷ äàé÷èëæ òàâèóëûí òàâèëàíãààð ºäðèéã ºíãºð¿¿ëäýã. Õ¿í áîëîõ

áàãààñàà ãýäýã. Õ¿í áîëíî ãýäýã õîîë èäýõ, äààðàõã¿é ñóóõûí íýð áèø. Àâúÿàñàà

íýýõ, õ¿¿õä¿¿äòýé òîãëîõ, õ¿íòýé õàðèëöàõ, ººðèéãºº èëýðõèéëýõ, öýýæëýõ òîãòîîõ,

çóðàõ ä¿ðñëýõ, äóóëàõ á¿æèãëýõ çýðýã õýâ äàäàë, õ¿ì¿¿æèë òºëºâøèë ñóóõ öàãàà

àëääàã. Õ¿íèé íèéãýìä àðàë äýýð òóñãààðëàãäñàí áààõàí Ðîáèíçîí Êðóçî, ýñâýë íýã

¸ñíû Ìàóãëè õ¿¿òýé îðîí áîëæ áàéíà ãýæ øóóä õýëíý.

Òýãýýä ÿìàð àðãà çàì áàéíà âý? Òóëãàìäñàí áýðõøýýëèéã äàâàõ õóðäòàé àðãà,

ñàéí æîð áàéíà óó? ãýâýë áàéíà. Öýöýðëýãèéí õ¿÷èí ÷àäàë, õ¿¿õäèéí òîî õýðýãöýý

õîîðîíäîî èõ çºð¿¿òýé áàéãàà ó÷ðààñ òîîöîí ñóäàëæ øèíý ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ

áàéíà. Äýëõèéí îëîí îðîíä õýðýãæñýí, áàòëàãäñàí áýëýí òóðøëàãà, æîð òåõíîëîãè

íü áàéíà. Òýð áîë õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý ãýõ,

Ìîíãîëä áîë îäîî öîî øèíý äóóëäàæ áóé, äýëõèéä áîë õýäèéíýý òàíèë

áîëñîí àðãà çàì. Õ¿íèé ò¿¿õýí äýõ àíõíû àæèë ìýðãýæëèéí íýã íü õ¿¿õýä õàðàõ,

ºñãºõ õºäºëìºð ãýãääýã. Îòîã îâãèéí òîäîðõîé õýñýã íü íèéòèéí õºäºëìºðººñ

÷ºëººëºãäºæ, õ¿¿õýä àñðàõ, õàðàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí íü àëü ýðòíèé ò¿¿õ.

Ìîíãîëä îäîî ÷ õºäºº ýð¿¿ë àãààðò çóíû öàãò ãîëäóó ¿ð õ¿¿õä¿¿äýý àìðààäàã

íü íýã ¸ñíû õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý þì. Àéë õºðøººðºº ýýëæëýõ, àõìàä íàñòàíä

èòãýìæëýõ, àõ ä¿¿ íàð õàðèëöàí ¿ð õ¿¿õäýý óäààí, ò¿ð õóãàöààãààð àñàð÷ õàðæ

ºãäºã íü ìîíãîë÷óóäûí í¿¿äëèéí ñî¸ëîîñ ¿ëäñýí, õàìòà÷ íèéòý÷, õàðèëöàí òóñòàé

óëàìæëàë áèëýý.

5


Õàðèí òîìîîõîí õîò ñóóðèíä óëàìæëàëä íàéäàæ îðõèæ áîëîõã¿é. Ýíýõ¿¿

óëàìæëàë, äýëõèéä õýðýãæñýí áîäèò òóðøëàãà, õàìãèéí ãîë íü áÿöõàí ¿ð

õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ñàéõàí èðýýä¿éí òºëºº õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õºëñ ìºíãºòýé,

àëáàí ¸ñíû, õàðàà õÿíàëòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ øèíý ñàíàë, øèíý ñàíàà÷èëãûã

äýâø¿¿ëæ áàéíà.

Ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàí áàòàëñàíààð öýöýðëýãã¿é 80 øàõàì

ìÿíãàí õ¿¿õäèéí 30 ãàðóé ìÿíãûíõ íü àñóóäàë îéðûí èðýýä¿éä øèéäýãäýíý. Ãóðâàí

çóóí öýöýðëýã áàðüæ áàéæ 30 ìÿíãàí õ¿¿õýä ÑªÁ-ä õàìðàãäàíà. Ò¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä

íèéãìèéí áîäèò íººö áîëîìæèéã àøèãëàæ àñóóäëûã áàãà õóãàöààíä øèéäíý ãýñýí ¿ã.

Ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý “Õàðíà àñàðíà, õîîëëîíî, òîãëóóëíà,

õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý, õºãæ¿¿ëíý”. Íýãýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë íü ýöýã ýõèéí èòãýë ¿íýìøèë,

õÿíàëòàíä òóëãóóðëàíà, öàã íü óÿí õàòàí. ¯éë÷èëãýýíèé ýðõ àâàõ ¿íäýñëýë íü ýöýã

ýõèéí õ¿ñýëò, çºâøººðºë áàéíà. ¯éë÷èëãýýã ñîíãîõ, õÿíàëò òàâèõ, çîãñîîëãîõ

öóöëóóëàõ á¿õ ýðõ ýöýã ýõèéí ãàðò áàéíà. Ýðõèéã íü îëîí øàò äàìæëàãàã¿éãýýð

øóóä á¿ðòãýæ îëãîíî. Ýðõ àâàõ, öóöëóóëàõ á¿õ ýðõ ýöýã ýõèéí ãàðò áàéõ íü õàìãèéí

õàòóó, àðûí õààëãàã¿é, òîëãîéã íü èëäýãã¿é õàðàà õÿíàëò áîëíî. Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî

õàðèëöàí èòãýõ, õàìòðàí àæèëëàõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé. Õ¿¿õäýýñýý óðâàäàã ýöýã ýõ

áàðàã ¿ã¿é. Áàéãàëèéí õóóëü ãýñýí ÷ áîëíî.

Ìýðãýæëèéí õÿíàëòààñ ýöýã ýõèéí õÿíàëò äóòàõã¿é õàòóó øàëãóóð. ̄ ð õ¿¿õäýý ãýñýí

áàéãàëèéí õóóëü, ýöýã ýõèéí çºí ìýäðýìæýýñ ¿íýí÷ øàëãóóð ¿ã¿é ãýæ áîäîæ áàéíà.

Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî õýëöýë áàéãóóëàõ íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí ñóóðü ¿íýò ç¿éëèéí

íýã ø¿¿ äýý.Áóñàä òºðèéí ºì÷èò öýöýðëýã ýíý ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõã¿é. Ýíý òºðëèéí

¿éë÷èëãýýã áîéæóóëæ òîðíèóëàõ çîðèëãîîð çàõ çýýëèéã íü õàìãààëíà ãýñýí ¿ã.

Äîòðîî õî¸ð ¿íäñýí õýëáýðòýé. Ýõíèéõ íü õàìãèéí áè÷èë õýëáýð, ºðõºä ñóóðèëíà,

4-6 õ¿¿õýä õàðíà, 2 àæèëòàí áàéõàä áîëíî. Äàðààãèéíõ íü òºâä ñóóðèëñàí, 12-15

õ¿¿õýäòýé, 3 àæèëòàíòàé áàéõ ¸ñòîé. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà àæèë÷äûíõàà

õ¿¿õäýä çîðèóëàí èéì ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áîëíî.

Òºðººñ õýðõýí äýìæèõ âý? Õóâüñàõ çàðäàë áóþó öàëèí, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé

çàðäàë, õîîëíû ìºíãèéã íü îëãîíî.Ýìçýã á¿ëãèéí õ¿¿õäèéí õîîëíû çàðäëûã

òºð çóóí õóâü õàðèóöíà. Ýíý ¿éë÷èëãýýã ýõëýõ æèë òºð õîîëíû çàðäëûã çóóí õóâü

õàðèóöíà. 2014 îíä 30 õóâü, 2015 îíä 50 õóâü áîëíî. ªíººãèéí ¿íýýð íýã ºðõººñ

ñàðä 12500 òºãðºã ãàðíà. Áàñ íýãýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë íü àæèëã¿éäýë ÿäóóðëûã

îíèëíî.Òýòãýâýðòýý ãàðñàí ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé, õ¿¿õäèéã ãýñýí ñýòãýë,

òóðøëàãàòàé õè÷íýýí îëîí áàãø áàéãàà áèëýý.Ìîíãîëûí èðýýä¿éí òºëºº á¿ãäýýðýý

ºíººäºð øèéäýõ ãýæ ýíä öóãëàëàà. Áîëãîíî, á¿òýýíý ãýýä ç¿òãýâýë áîëîìæã¿é íü

¿ã¿é. Áîëîõã¿é á¿òýõã¿é, ýëäýâ áýðõøýýë ãàðíà ãýæ õîéø ñóóâàë áîëîõ ç¿éë ÷ ¿ã¿é.

Õ¿¿õä¿¿äèéíõýý òºëºº îþóí áîäëîî óðàëäóóëæ, øèíý÷èëæ øèéäüå.

Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.

Ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàí áàòàëñàíààð öýöýðëýãã¿é 80 øàõàì ìÿíãàí õ¿¿õäèéí 30 ãàðóé ìÿíãûíõ íü àñóóäàë îéðûí èðýýä¿éä øèéäýãäýíý. Ãóðâàí çóóí öýöýðëýã áàðüæ áàéæ 30 ìÿíãàí õ¿¿õýä ÑªÁ-ä õàìðàãäàíà. Ò¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä íèéãìèéí áîäèò íººö áîëîìæèéã àøèãëàæ àñóóäëûã áàãà õóãàöààíä øèéäíý ãýñýí ¿ã.

6

ÃÝÐÝÝÐ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÕóóëèéí òºñëèéí òóõàé

Íýã. ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÌÓÕÀÐÄÀË

Íýãýí ¿å õàðüöàíãóé çîãñîíãè áàéäàëä áàéñàí òºðºëò äàõèí ýð÷èìòýé íýìýãäýæ

ýõýëëýý. Ìàíàé îðîí ÕÕ çóóíû ¿åýñ õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí îðîí õýìýýí íýðëýãäýæ èðñýí.

Õàðèí îéðûí æèë¿¿äýä çàëóó÷óóä õ¿¿õäèéíõýý äîòîð áàãà÷óóäûí ýçëýõ îðîí çàé îãöîì

íýìýãäýæ “Áàãà÷óóä õ¿¿õäèéí îðîí” áîëîõ ÷èã õàíäëàãà ãàð÷ èðëýý.

Äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäñýí, äýëõèé åðòºíöòýé õºë íèéë¿¿ëñýí áîëîâñðîíãóé

çàëóó ¿å ºñ÷ ºíäèéæ áàéãàà çýðýãòýé, ýíýõ¿¿ “áàë÷èð ¿åèéí” òýñðýëòèéã çýðýãö¿¿ëýí

õàðàõàä óðàìòàé áºãººä Ä.Íàöàãäîðæèéí åðººí õýëñýí÷ëýí “ ìîíãîëûí ¿ðñ ìàø

îëîí” áîëæ áàéãàà áèä ºíºð ºòãºí õ¿÷èðõýã óëñ áîëîõ ñàéõàí öàã îéðòîõ ìýò.

Øèíý ñàéõàí þì á¿õýí òàíüæ ìýäýýã¿é, óðüäààñ áîäîîã¿é îëîí àæèë,

áýðõøýýëèéã äàãóóëàí èðäýã. Áèä ÿã èéì àñóóäëûí íýãèéã õºíäºí ÿðüæ, øèéäýõ

àðãà çàìûã õàìòäàà õàéõ ãýæ áàéãàà íü ýíý.

Óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë òîãòâîðæèæ ýõýëñýí íü òºðºëòèéí øèíý

ýð÷ìèéã íýìæ áàéãàà áîëîëòîé. 1960-ààä îíä óëñ îðíû àìüäðàë àìæèðãààíä

øèíý äýâøèë ãàðñàíòàé óÿëäàí òºðºëòèéí øèíý ýð÷èì, îðãèë ¿å ãàð÷ áàéñàí. Ýíý

¿çýãäýë òîäîðõîé õýìæýýíä äàõèí äàâòàãäàæ ÷ ìàãàäã¿é. Äýëõèéä õ¿í àì, íóòàã

äýâñãýðýýðýý òýðã¿¿ëýõ ýãíýýíä ÿâäàã õî¸ð òîì õºðøèéí äóíä öººõ¿¿ëýý îðøèæ

èðñýí ìîíãîë÷óóäàä ºñºí ¿ðæèõ, îëóóë áîëîõ òºðºëõèéí çºí, ýðìýëçýë áàéäàã íü

÷ ¿¿íä íºëººëºõ áîëîâ óó?

Õîò ðóó ÷èãëýñýí í¿¿í øèëæèõ ¿çýãäýë îãöîì ºññºí, çºâõºí Óëààíáààòàðò ë

ãýõýä æèë òóòàì àëáàí ¸ñíû ìýäýýãýýð äóíäàæ õ¿í àìòàé íýãýí àéìãèéí òàëòàé íü

òýíöýõ õýìæýýíèé 30000 îð÷èì õ¿í àì øèíýýð øèëæèí èðäýã, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

õîò òºëºâëºëò, îðîí ñóóöæèëò, áàðèëãàæèëòûí áîäëîãûã æîëîîäîæ äèéëýõã¿é

áîëñîí, õ¿í àìûí äóíä òºðºëò ýðãýýä íýìýãäýæ ýõýëñýí çýðýã áîäèòîé øàëòãààíû

óëìààñ ñóðãóóëü, öýöýðëýã áàðüæ áàéãóóëàõ õýðýãöýý òºëºâñíººñ èë¿¿ ãàðñàí.

Òºëºâëºñºí áàéëàà ÷ ãàçàð, îðîí áàðèëãûí áàéðøëûã øèéäýõýä õ¿íäðýë ó÷ðàõ

áîëñîí.

Äýýð íü ººðèéí õóðäàö, òºëºâëºëòººð ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû áîëîâñðîë

îëãîõ ¿éë÷èëãýýíèé öàð õ¿ðýý íü õ¿¿õä¿¿äèéíõýý òîîí ºñºëòèéã îéðûí æèë¿¿äýä

ã¿éöýõ áîëîìæ õàðàãäàõã¿é áàéíà. ¯¿íèéã ÿàæ ÷ ýð÷èìæ¿¿ëýýä òóëãàìäñàí

àñóóäëûã á¿ðýí øèéäýæ ÷àäàõã¿é íü òîäîðõîé áîëëîî.

Äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäñýí, äýëõèé åðòºíöòýé õºë íèéë¿¿ëñýí áîëîâñðîíãóé çàëóó ¿å ºñ÷ ºíäèéæ áàéãàà çýðýãòýé, ýíýõ¿¿ “áàë÷èð ¿åèéí” òýñðýëòèéã çýðýãö¿¿ëýí õàðàõàä óðàìòàé áºãººä Ä.Íàöàãäîðæèéí åðººí õýëñýí÷ëýí “ ìîíãîëûí ¿ðñ ìàø îëîí” áîëæ áàéãàà áèä ºíºð ºòãºí õ¿÷èðõýã óëñ áîëîõ ñàéõàí öàã îéðòîõ ìýò.

7


Áàðèìæààëàí ÿðèõàä 10 õ¿¿õýä òóòìûí 4 íü ¿éë÷èëãýýíèé ãàäíà áàéãàà áîë 10

õ¿¿õýä òóòìûí íýã íü ãýðòýý öîîæëóóëæ, ¿ã¿éäýý ë áèëýãäýë ìóóòàé íºõöºëä, òààðóó

ìóó õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìýýñ òóñãààðëàäàã øèã ¿ëäýæ áàéíà. Öîîæëóóëààã¿é çàðèì íü

ìàøèí òýðýãíèé äîîãóóð îðîõ, í¿õ ñóâãàíä óíàæ ýíäýõ àþóë äóíä õ¿í áîëîõîîð

ç¿òãýæ ÿâíà. Íýã àéë äóíäæààð õî¸ð õ¿¿õýäòýé ãýýä áîäîõîä òàâàí ºðõèéí íýã

íü èéì ãà÷ààë äóíä òºð íèéãìýýñ áèé áîëãîñîí õàëàìæ, õàéð ýíýðëèéí ãàäóóð

¿ëäýæ áàéíà. Íýã õ¿í äîð õàÿàä òºðºë ñàäàíãèéí àðâàí àéëòàé ãýæ ñàíàõàä òàíû

õàìààòàí ñàäàí à÷ çýý íàðûí ÷èíü äîð õàÿæ õî¸ðûíõ íü àìü íàñ, õóâü çàÿà àþóëûí

ýðñäëèéí èðìýã äýýð ÿâæ áàéíà.

Ýäãýýð õ¿¿õýä íààíàäàæ õî¸ð òîì ¿íäýñëýëýýð õîõèð÷ áàéãàà þì. ªäºð

á¿ð õýâëýë ñîíèíû ìýäýýíä òîäîðõîé áàéð ýçýëäýã áîëîîä óäàæ áàéãàà, îðîí

ãýðòýéãýý øàòñàí, àâòî îñîëä ºðòñºí õîõèðîã÷èä ÷óõàì ýíý õýñãýýñ ãîëëîí ãàð÷

áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä ¿å òýíãèéíõýíä íü öýöýðëýãýýð äàìæóóëàí

òºðººñ ¿ç¿¿ëäýã õîîë õ¿íñíèé áîëîí áóñàä òýòãýìæ, õàëàìæûã õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é

ãàäóóðõàãäàí ¿ëäýæ áàéãàà.

Äýýðõ íºõöºë áàéäëààñ ¿¿äýí äàðààõü ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.

À. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë îëãîõ ºíººãèéí óëàìæëàëò áîäëîãûã

¿ðãýëæë¿¿ëýõ, öýöýðëýãèéí áàéãóóëàìæèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã

íýìýãä¿¿ëýõ, ñàëáàðûí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ

ìàÿãààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã îéðûí æèë¿¿äýä øèéäýõ ÁÎËÎËÖÎÎÃ¯É.

Á. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí àñóóäëûã øèéääýã øèíý òóðøëàãà,

õóó÷èí óëàìæëàëûã õîñëóóëàí ýðýë õàéãóóë õèéæ, õóóëü ýðõ ç¿éí øèíý

îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü ÃÀÐÖÀÀÃ¯É.

Õ¿í òºðºëõòíèé óëàìæëàë: Øèíý÷ëýë õèéõèéí òóëä õóó÷íàà óõàæ òºíõºõ

õýðýãöýý ãàðäàã. Äýëõèéí îðíóóäààñ òóðøëàãà áîëãîí ººðèéìø¿¿ëýõýýð ñýäýæ

áóé ÃÝÐÝÝÐ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ íü ìºí ë ìÿíãà ìÿíãàí æèëèéã òóóëñàí

óëàìæëàëûã õóóëü÷ëàí òºãºëäºðø¿¿ëñýí ïðîöåññ þì.

Íèéãìèéí òîäîðõîé ãèø¿¿ä íü àæèë õºäºëìºðººñ ÷ºëººëºãäºæ áóñäûíõàà ¿ð

õ¿¿õäèéã õàðàõ íü õ¿í ò¿¿õèéí àíõíû õºäºëìºðèéí õóâààðèéí íýã ãýãääýã. Îòîã

îâãèéíõîî õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã õàðæ õàìãààëæ, îéð çóóðûí àæèë õºäºëìºðèéí äàäàë

Õî¸ð. ÃÀÐÖ ÐÓÓ ÕªÒªËÆ ÁÓÉ ÒÓÐØËÀÃÀ

8


îëãîõ, àìüäðàëûí àðãà óõààíä ñóðãàõ ¿¿ðãèéã íýã õýñýã íü õ¿ëýýæ, áóñàä íü àí àâ,

àæ àõóéí ¿éë õýðýãòýý ÿâäàã áàéæ. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð äîðîéòñîí ÷ àìüäðàëûí

áàÿëàã òóðøëàãàòàé àõìàäóóäàä ýíý ¿¿ðýã èõ òºëºâ íîîãääîã áàéñàí íü ëàâ.

Õ¿í òºðºëõòºí èðãýíøèí õºãæèõèéí õýðýýð ýíý ¿éë÷èëãýý èë¿¿ áîëîâñðîëòîé,

ìýðãýøñýí áàãø íàðûí ¿éë õýðýã áîëæ ñóðãóóëü, ¿íäýñòíèé áîëîâñðîëûí öîãö

òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ áîëæýý.

Ãýâ÷ õ¿í òºðºëõòºí ñóðãàí õ¿ì¿¿æëèéí óóãàí òîãòîëöîîãîî îãòîîñ ìàðòààã¿é

áºãººä õºãæèíã¿é îðíóóäàä ò¿¿íèéã õóóëü÷ëàí àëáàí ¸ñíû áîëãîæýý. ÀÍÓ, ßïîí,

Àíãëè, Àâñòðàëè çýðýã õºãæèíã¿é îëîí îðîíä ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ, ñóðãóóëèéí

ºìíºõ áîëîâñðîëûã ãýðýýð îëãîõ òîãòîëöîî öýöýðëýã¿¿äòýé çýðýãöýí õºãæèæ

áàéãàà áºãººä õàðèí ÷ èë¿¿ ÷èíýýëýã äàâõðàãûíõíûã õàìðàõ áîëñîí áàéíà.

Ìîíãîëûí óëàìæëàë: Ìàíàé îðíû õóâüä ÷ ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ

¿éë÷èëãýý íü íýí ýðòíèé äýëãýð óëàìæëàëòàé áºãººä à÷ çýýãýý ãàð äýýðýý ºñãºõ,

õ¿í áîëãîõûã àõìàä ¿åèéíõýí ººðèéí ¿¿ðãýý ãýæ ¿çäýã. ßëàíãóÿà çóíû óëèðàëä à÷

çýý íàðàà ãýðòýý àìðóóëæ, àæèë àìüäðàëûí àíõíû äºðòýé áîëãîäîã íü íýã ÿíçûí

óëèðëûí ÷àíàðòàé ãýðèéí öýöýðëýã áèëýý.

Ò¿¿í÷ëýí àéë õºðøèéí àõìàä íàñòíóóä, àæëûí çàâ çàéòàé õ¿ì¿¿ñò ýöýã ýõ÷¿¿ä

õ¿¿õäýý óäààí áîëîí ò¿ð õóãàöààãààð àñðàìæëóóëàí ¿ëäýýõ íü áèøã¿é. Äýýð

íü ìàíàé îëîí àðâàí èðãýí ãàäààäàä “õ¿¿õýä àñðàõ” ¿éë÷èëãýýíèé àæèëä ÿâæ

òóðøëàãà õóðèìòëóóëààä èðæ áàéíà.

Çºâõºí àõìàä íàñòíóóä òºäèéã¿é îëîí àðâàí èðãýí õ¿¿õýä àñðàí õàìãààëæ,

õàëàìæëàõ áîëîìæòîé, ñîíèðõîëòîé áàéäàã ÷ õî¸ð òºðëèéí õÿçãààðò òóëààä

ìóõàðäàæ áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, ãàíö õî¸ð õ¿¿õýä õàðæ õàìãààëààä ò¿¿íèéõýý õºëñººð

àìüäðàõ áîëîìæã¿é. Ó÷èð íü îðîí íóòãààñ øèíý òóòàì í¿¿æ èðñýí, àìüäðàëûí

áîëîëöîî òààðóó àéëûí õ¿¿õä¿¿ä èõ òºëºâ öýöýðëýãò õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é ¿ëäýæ

áàéãàà. Õî¸ðäóãààðò, îëîí õ¿¿õýä õàðàõ ãýõýýð ãýð íü “áàéãóóëëàãà” áîë÷èõ ãýýä,

ýíý òàëûí õóóëèéí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é òóë õýðýã ò¿âýãò áèø þìàà ãýõýä õýë àìàíä

ºðòºõ ò¿âýãòýé áàéäàã àæ.

Ãóðàâ. ÀËÁÀÍ ¨ÑÎÎÐ

ÃÝÐÒÝÝ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

Áèä á¿õýí äýëõèéí îëîí óëñóóäûí æèøãýýð, ¿íäýñòíèéõýý óëàìæëàë, öàã ¿åèéíõýý

íºõöºë áàéäàë äýýð ¿íäýñëýí ÁÀÃÀ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÝÐÕ

Ç¯É, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ-ûã áèé áîëãîõ õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëëàà. Áèäíèé äóíä

òîäîðõîé õýìæýýíä îðøèí áàéãàà ãýðýýðýý õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàõ,

õ¿ðýýã íü ºðãºòãºõ, íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ çàðäëûã öýöýðëýãèéí äóíäæààð áîäîí òýäýíä

õóâààðèëàõ çàìààð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä õàìðàãäààã¿é ¿ëäñýí

70 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õäèéí ÷àìã¿é õýñãèéã õàìðàõ çîðèëãîòîé. Ýíý õºòºëáºð õóâèéí

ñàëáàðûíõíû ýðõýëæ áóé öýöýðëýã áîëîí ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû áîëîâñðîëûí

áèçíåñò õàìààðàëã¿é áîëíî.

Ìàíàé îðíû õóâüä ÷ ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý íü íýí ýðòíèé äýëãýð óëàìæëàëòàé áºãººä à÷ çýýãýý ãàð äýýðýý ºñãºõ, õ¿í áîëãîõûã àõìàä ¿åèéíõýí ººðèéí ¿¿ðãýý ãýæ ¿çäýã. ßëàíãóÿà çóíû óëèðàëä à÷ çýý íàðàà ãýðòýý àìðóóëæ, àæèë àìüäðàëûí àíõíû äºðòýé áîëãîäîã íü íýã ÿíçûí óëèðëûí ÷àíàðòàé ãýðèéí öýöýðëýã áèëýý.

9


Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàí íýâòð¿¿ëñíýýð ýä¿ãýý ñóðãóóëèéí ºìíºõ

áîëîâñðîëîîñ çàâñàðäàí õîõèð÷ áàéãàà 70 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õäèéí íààíàäàæ 10

ãàðóé õóâü áîëîõ Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Îðõîí áîëîí àéìãèéí òºâèéí 31000 ãàðóé

õ¿¿õäèéã õàìðàõ áîëîìæ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý òîî îéðûí õýäýí æèëä ºñíº, ãýõäýý

òºðººñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí áîäëîãî õýðýãæèõèéí

õýðýýð öýöýðëýãèéí òîî íýìýãäýæ, àÿíäàà ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý

áàãàñíà. Ãýõäýý áóñàä îðíû æèøãýýð õ¿¿õýä á¿ðèéã áàãààñ íü àâüÿàñ, áîëîìæèéã

íýýæ, ýðò íàñíû ¿åýñ íü ýõëýí õºãæ¿¿ëäýã èë¿¿ ñîíãîäîã ¿éë÷èëãýý áîëîí øèíý

ò¿âøèíä ãàðàõ áîëîâ óó.

Äºðºâ. ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË

Þóíû ºìíº õýíä ýíý ¿éë÷èëãýýã èòãýæ õàðèóöóóëàõ âý, õýíèé õ¿¿õäèéã õàìðóóëàõ

âý ãýõ÷ëýíãèéí àñóóëòóóä ãàðíà. Íàñàíä õ¿ðñýí, ñýòãýöèéí áîëîí áèåèéí ýð¿¿ë

ìýíäèéí õóâüä áîëîìæòîé, á¿ðýí äóíäààñ äîîøã¿é áîëîâñðîëòîé õ¿í õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýýã ýðõëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà. Íýã òàëààñàà ñóðãóóëèéí ºìíºõ

áîëîâñðîë íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû õàìãèéí íàðèéí ñàëáàð ÿàõ àðãàã¿é ìºí

áºãººä çîõèõ øàòíû áîëîâñðîë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íü ¿íýí. Íºãºº òàëààñ

õ¿¿õýä ãýð á¿ëäýý ºñ÷, ¿íäñýí õ¿ì¿¿æëèéã òýíäýýñ îëäîã áîëîâ÷ ýöýã ýõ áîëîõ

ñåðòèôèêàò îëãîäîã ãàçàð õàà ÷ áàéäàãã¿é, àìüäðàëûí òóðøëàãà òºðºëõèéí çºí

ñîâèíãîîðîî õ¿í á¿ð ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýã ãýäýã ººð íýã ¿íýíèéã ýíä áàñ àâ÷

¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é.

Ýíý ÷èãëýëèéí àæëûã ñîíèðõîã÷äèéí çºâøººðëèéã îëãîõäîî òºð þó þóíààñ

èë¿¿ ýöýã ýõèéí èòãýë ¿íýìøëèéã ãîë áîëãîíî. Õýðâýý òà ýíý õ¿íèéã õ¿¿õäýý õàðæ

õàíäààä áàéæ ÷àäíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîë òºðèéí ç¿ãýýñ òàòãàëçàõ ç¿éëã¿é ãýñýí

¿ã. Òºðººñ îëãîõ çºâøººðºë íü ÿäàæ ë èë ãàë ðóó õ¿¿õýä îð÷èõã¿é áàéõààñ ýõëýýä

àþóëã¿é îð÷íèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí øààðäëàãûã àãóóëàõ áîëîâ÷ íèéòýýð

ìýäýõ ëèöåíç çºâøººðë¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ìàø õÿëáàð åðºíõèéäýý á¿ðòãýõ,

òàòâàð òºëºã÷äèéã õºðºíãººñ òîäîðõîé õýñãèéã õóâààðèëàõàä õýðýãòýé ìàòåðèàë

á¿ðä¿¿ëýõ àãóóëãàòàé áàéõ þì. Çýðâýñ õàðàõàä õàðàà õÿíàëò ìàø ñóë ìýò ¿çýãäýæ

áîëîõ ÷ çºâõºí íýã ýöýã, ýõèéí íýã ë ãîìäîë óã ¿éë÷èëãýýã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, äàõèí

ñýðãýýõ ýðõã¿éãýýð öóöëàõ áîëîìæòîéãîîð õèéãäýæ áàéíà. Çºâøººðºë àâàõàä ìàø

àìàðõàí ÷ çºâøººðëºº àëäàõàä ò¿¿íýýñýý õýä äàõèí àìàðõàí ãýñýí ¿ã.

Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òîãòîöûí òîäîðõîé õýñãèéã öýöýðëýãýýñ

ãàäóóðõè áàéäëààð øèéäýæ áóé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë ñàíàà íü ººðèéí ãýð îðîíäîî

6 õ¿ðòýë, áàéðàà ñóëëààä ÷ þìóó “ãýð öýöýðëýã”-èéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ þì áîë 15

õ¿ðòýë õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áîëäîã áàéõààð òºëºâëººä áàéíà. Àëáàí áàéãóóëëàãûí

õóâüä çºâõºí ººðèéí àæèë÷èí, îþóòíû õ¿¿õäèéã ñààòóóëàõ ãàçàð áàéãóóëæ áîëîõ

þì. Ýöýã ýõ÷¿¿ä ºãëºº õ¿¿õäýý òýâýð÷ èðýýä, îðîé òàðàõäàà àâààä ÿâíà ãýñýí ¿ã.

Õ¿¿õäèéã õàëàìæëàõ íýðýýð øàøèí ñóðòàëäàà îðóóëæ áàéíà, õàðæ áàéãàà õ¿¿õäýý

íîéðíû ýì ºãººä óíòóóëäàã áàéíà, õ¿¿õýëäýé ¿ç¿¿ëýýä íàì ñóóëãààä ºíæäºã ãýíý

Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òîãòîöûí òîäîðõîé õýñãèéã öýöýðëýãýýñ ãàäóóðõè áàéäëààð øèéäýæ áóé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë ñàíàà íü ººðèéí ãýð îðîíäîî 6 õ¿ðòýë, áàéðàà ñóëëààä ÷ þìóó “ãýð öýöýðëýã”-èéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ þì áîë 15 õ¿ðòýë õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áîëäîã áàéõààð òºëºâëººä áàéíà. Àëáàí áàéãóóëëàãûí õóâüä çºâõºí ººðèéí àæèë÷èí, îþóòíû õ¿¿õäèéã ñààòóóëàõ ãàçàð áàéãóóëæ áîëîõ þì. Ýöýã ýõ÷¿¿ä ºãëºº õ¿¿õäýý òýâýð÷ èðýýä, îðîé òàðàõäàà àâààä ÿâíà ãýñýí ¿ã.

10


ãýõ÷ëýíãèéí ãîìäîë ìàíàéä àëáàí áóñ áàéäëààð õýðýãæäýã “ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ”

¿éë÷èëãýýíä öººíã¿é ãàðäãèéã çîõèöóóëàõ àñóóäëûã àíõààðëûí ãàäíà áèø òºâä

íü áàéëãàíà. Æèøýýëýõýä øàøíû çàí ¿éë õèéõã¿é áàéõ, çîõèõ çààâàðò òóñãàãäñàí

öàãèéí õóâààðèéã áàðèìòëàõ çýðýã íü õóóëèéí òºñºëä òóñãàëàà îëñîí áîëíî.

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý íü òºðººñ ñàíõ¿¿æäýã àæëûí øèíý áàéðóóä ãàðãàæ

áàéíà. 2013 îíä ýíý ñàëáàðò 3980 àæëûí áàéð øèíýýð ãàð÷ 8798 õ¿í 230-350.000

òºãðºãèéí öàëèíòàé àæèë ýðõëýõ çàì íýýãäýõ þì. Öàëèí óðàìøóóëëûí äýýä õýìæýýã

òîãòîîõã¿é áºãººä ýíý íü ýöýã ýõ÷¿¿äèéí ñýòãýë õàíàìæ, õàìòûí çºâøèëöëèéí ¿ð

ä¿íãýýñ õàìààðíà. Óðàìøóóëàë íýìýõ, ñóðãàëòûí íýìýëò õºòºëáºðèéã (õºãæèì çààõ

ãýõ ìýò) òºëáºðòýé îðóóëàõ çýðýãò “á¿õ ýöýã ýõ çºâøººðñºí áàéõ” íºõöºë îðóóëñàí

íü ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷èéí ç¿ãýýñ ººðèéí áîëçëûã òóëãàõààñ ñýðãèéëñýí àãóóëãàòàé.

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý õýðýãæñíýýð ÿíç á¿ðèéí íàñíû îëîí èðãýí òîãòìîë îðëîãî

á¿õèé áàéíãûí àæëûí áàéðòàé áîëîõ, öààøäûí øèíý áèçíåñèéíõýý ñóóðèéã òàâèõ

áîëîìæ á¿ðäýíý. Òàâ õ¿ðòýëõ òîîíû à÷ íàðàà ãýðòýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ ñóóãàà ºâºº ýìýý íàð

÷ ¿¿íèéãýý àëáàí ¸ñíû áîëãîîä òºðººñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ áîëíî. Òýð õýðýýð ñóðãóóëèéí

ºìíºõ áîëîâñðîëûí òîãòîöûí õ¿ðýýíèé ãàäóóð ¿ëäýí õîõèð÷ áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä õàðàà

õÿíàëòòàé àþóëã¿é îð÷èí ºñ÷ áîéæèí, òºðººñ õàëàìæ õ¿ðòýõ ýðõýý ýäëýíý.

Ýíý øèíý ñàíàë, ñàíàà÷èëãà íü õ¿í òºðºëõòíèé íèéòëýã òóðøëàãàä òóëãóóðëàí,

íèéãýìä ãàð÷ èðñýí õýðýãöýý, ñîíèðõîë õî¸ðûã õóóëèàð çîõèöóóëàí òºðººñ äýìæèõ

çàìààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäýõýä ÷èãëýñýí àìüä áîäèòîé, öàã ¿åý õ¿ëýýæ

áàéñàí õ¿ëýýãäñýí ¿éë÷èëãýý þì.

Òºãñãºë. “ÌªÐªªÄËÈÉÍ”

ÁÝÐÕØÝÝË

Òà á¿õýíä òîëèëóóëàí áóé áýðõøýýë, ò¿¿íèé ãàðöûí òóõàé ÿðèà áîë íýã òàëààñàà

áèäíèé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéñàí ìºðººäëèéí ¿ð äàãàâàð áàñ ìºí þì. Ó÷èð íü ýíä

òºðºëò áóóðñàí, îé õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë èõýññýí, äóíäàæ íàñëàëò áóóðñàí

òóõàé ÿðèàã¿é. Õàðèí ÷ àìüäðàëûí áîëîìæ ñàéæèð÷, çàëóó ãýð á¿ëä èðýýä¿éäýý

èòãýõ èòãýë áýõæèæ, á¿ñã¿é÷¿¿ë õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõèéã ýðõýìëýõ áîëñîíòîé õîëáîãäîí

áàãà÷óóä õ¿¿õýä ºñ÷ òîðíèæ, ºíäèéæ áàéãàà òóõàé ÿðüæ áàéíà. Ýíý ºñºëò áèäíèé

ºíººãèéí áîëîìæ, õóó÷èí àðãà õýëáýðèéã ãîëæ áàéãàà òóõàé ºã¿¿ëæ áàéíà.

Ìîíãîë÷óóä áèä ºíºð îëóóëàà áîëîõ, õºãæèí öýöýëýõ òóõàé ÿðüæ áàéíà.

Óëñ îðíûõîî øèíý àìüäðàë, øèíý ¿åèéí ýçäèéã “òàâòàé ìîðèë” õýìýýí çàëàõûí òóëä

áèä áîëîëöîî á¿õíýý àøèãëàæ, õàðèëöàí îéëãîëöîæ, àìüä ñàíàà, áóñäûí òóðøëàãûã

õ¿íäýòãýí ñîíñîæ, çîðèãëîí øèéäýõ õýðýãòýé áàéãàà þì.

Õîëáîãäîõ ñóäàëãàà, äýëãýðýíã¿é òàéëáàðûã õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ

¿çíý ¿¿!

Òà á¿õýíä áàÿðëàëàà.

Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý õýðýãæñíýýð ÿíç á¿ðèéí íàñíû îëîí èðãýí òîãòìîë îðëîãî á¿õèé áàéíãûí àæëûí áàéðòàé áîëîõ, öààøäûí øèíý áèçíåñèéíõýý ñóóðèéã òàâèõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Òàâ õ¿ðòýëõ òîîíû à÷ íàðàà ãýðòýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ ñóóãàà ºâºº ýìýý íàð ÷ ¿¿íèéãýý àëáàí ¸ñíû áîëãîîä òºðººñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ áîëíî. Òýð õýðýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òîãòîöûí õ¿ðýýíèé ãàäóóð ¿ëäýí õîõèð÷ áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä õàðàà õÿíàëòòàé àþóëã¿é îð÷èí ºñ÷ áîéæèí, òºðººñ õàëàìæ õ¿ðòýõ ýðõýý ýäëýíý.

11


• 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí 8 õóâü íü ãýðòýý ãàíöààðàà öîîæëîãääîã, 10 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õýä õ¿¿õäýý

õàðäàã. (“Õ¿¿õýä õºãæèë 2010” ¯ÑÕ-íû ñóäàëãàà)

• Õàðàà õÿíàëòã¿éí óëìààñ õ¿¿õä¿¿ä îñîë, ãýìòýëä ºðòºõ íü èõñýæ áàéíà.

• 2012 îíû 2 óëèðëûí áàéäëààð îñîë ãýìòëèéí óëìààñ 0-4 íàñíû 92 õ¿¿õýä íàñ áàðààä áàéíà.

1 ñàðä 15 õ¿¿õýä õàðàà õÿíàëòûí ãàäóóð áàéãààãààñ ç¿é áóñààð õîðâîîã îðõèæ áàéíà. (“Õ¿í

àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò” ýìõýòãýë, 2012)

• 2012 îíû ýõíèé 10 ñàðûí áàéäëààð 7 õ¿ðòýë íàñíû 23 õ¿¿õýä çàì òýýâðèéí îñëûí óëìààñ

íàñ áàðñàí, 50 õ¿¿õýä õ¿íä áà õ¿íäýâòýð ãýìòýí ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèðñîí áàéíà. (“Çàìûí

öàãäààãèéí ãàçðûí ìýäýýëýë” 2012)

• Ãýðòýý õèìèéí õîðò áîäèñ áîëîí ãàëä ò¿ëýãäñýí 0-18 íàñíû íèéò õ¿¿õäèéí 44 õóâü íü 4 õ¿ðòýë

íàñíû õ¿¿õýä áàéíà. (“Õ¿¿õäèéí îñîë, ãýìòëèéí ºíººãèéí áàéäëûí ñóäàëãàà” Í¯Á-èéí

Õ¿¿õäèéí ñàí, ÍÕÕß” 2007)

• 2011-2012 îíä íèéò õ¿í àìûí 8 õóâèéã ýçýëæ áóé 2-5 íàñíû 220,3 ìÿíãàí õ¿¿õýä áàéãààãèéí 56,0

ìÿíãà íü áóþó 10 õ¿¿õýä òóòìûí 3 íü ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ

÷àäàõã¿é áàéíà.

• Îéðûí 4 æèëä 2-5 íàñíû õ¿¿õýä æèë á¿ð ºìíºõ æèëýýñ 8,0-20,0 ìÿíãààð îãöîì ºñ÷, 2016 îíîîñ

òîãòâîðòîé ààæèì ºñºõ ñàéí õàíäëàãà áàéãàà íü îäîîãèéí áýðõøýýëèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëíý.

ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË

12


1. 2011-2012 îíä õóâèéí öýöýðëýãò 9580 (íèéò õ¿¿õäèéí 4,3 õóâü) õ¿¿õýä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íèéã 2016 îí ãýõýä 18067 (8,0 õóâü)áîëãîíî.

2. Õóâèëáàðò ñóðãàëòàä 30912 (íèéò õ¿¿õäèéí 14,1 õóâü) õ¿¿õýä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íèéã 2016 îí ãýõýä ¿¿íèéã 47629 (20 õóâü)-ä õ¿ðãýíý.

3. Òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãò 123771 (íèéò õ¿¿õäèéí 56,2 õóâü) õ¿¿õýä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íèéã 2016 îíä 168496 (72,0 õóâü)-ä õ¿ðãýíý.

Æèë á¿ð 3000 îð áóþó 100 õ¿¿õäèéí ñóóäàëòàé 30 öýöýðëýã áàðüæ áàéãàà

îäîîãèéí õóðäààð ÿâàõàä õ¿÷èí ÷àäëûí õîìñäîë óëàì íýìýãäýíý.

Îí Õ¿¿õäèéí òîî Õ¿÷èí ÷àäàë Çºð¿¿Çºð¿¿ãèéí ýçëýõ

õóâü

2012 154211 102734 -51477 -50.1%

2013 160246 100134 -60112 -60.0%

2014 168908 97534 -71374 -73.2%

2015 169695 94934 -74761 -78.8%

2016 168496 92334 -76162 -82.5%

ÁÀÃÀ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ, ÝÐÕ Ç¯É, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Õ¿÷èí ÷àäëûí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí çºð¿¿ (òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãò)

Öýöýðëýãèéí õ¿÷èí ÷àäëûí õîìñäîëûí ÷èã õàíäëàãà

200000

Õ¿¿õäèéí òîî

Linear (Õ¿¿õäèéí òîî) Linear (Öýöýðëýãèéí îðíû òîî)

Öýöýðëýãèéí îðíû òîî

150000

100000

50000

2012 2013 2014 2015 20160

y = 3801x + 15290

y = 2600x + 10533


Øèíýýð áàðèõ öýöýðëýã

Øèíý÷èëæ áàðèõ öýöýðëýã

Íèéò øààðäëàãàòàé öýöýðëýã

òîî õ¿÷èí÷àäàë

òîî õ¿÷èí ÷àäàë

òîî õ¿÷èí ÷àäàë

Çàðäàë (ñàÿ.òºã)

443 44393 210 22678 653 67071 556,692.3

Íèéò øààðäëàãàòàé öýöýðëýã (Ìîíãîë óëñûí õýìæýýãýýð)

ÖÝÖÝÐËÝÃÈÉÍ ÁÀÐÈËÃÀ

ÒÀÉËÁÀÐ:

• Öàãààí ºíãººð ýõýíä øèíýýð áàðèõ øààðäëàãàòàé áàðèëãûí òîîã,

• Øàð ºíãººð õàøèëòàí äîòîð àøèãëàëòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é, øèíý÷èëæ áàðèõ áàðèëãûí òîîã ¿ç¿¿ëýâ.

13

14


Äàõèí òºëºâëºëò õèéæ öýöýðëýã (Ìîíãîë óëñûí õýìæýýãýýð)

¹ Ä¿¿ðýã Äàõèí òºëºâëºëò õèéæ öýöýðëýã

áàðèõ õîðîî

1 Áàÿíãîë ä¿¿ðýã 5,12,16,17,19,21,22,23

2 Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã 4,7,17,21,22,24,26,27,28

3 Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã 4,5,7,22*,26,28,29,32

4 Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã 2,5,9,11,12,19,20

5 ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã 5,7,8,11,16,17

6 Õàí-Óóë ä¿¿ðýã 6**,8,15,16

7 Íàëàéõ ä¿¿ðýã 2,7

8 Áàãàíóóð ä¿¿ðýã 5

9 Áàãàõàíãàé ä¿¿ðýã

Ä¿í 45

*Ñîíãèíîõàéðõàíû 22-ð õîðîî òàõèëòûí àìàíä 100 õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé êàíàä ìîäîí òåõíîëîãèéí öýöýðëýã áàðèãäàæ áàéíà.

**Õàí-óóëûí 6-ð õîðîî ÿàðìàãò 100 õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé öýöýðëýã áàðèãäàæ áàéíà.

Óëààíáààòàð õîòûí îãò öýöýðëýã, ñóðãóóëüã¿é õîðîîäûí òîî

×èíãýëòýé ä¿¿ðýã 54900 õ¿í àìòàé 6 õîðîî öýöýðëýãã¿é

Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã 65677 õ¿í àìòàé 8 õîðîî öýöýðëýãã¿é 38703 õ¿í àìòòàé 4 õîðîî ñóðãóóëüã¿é

Áàÿíãîë ä¿¿ðýã 48180 õ¿í àìòàé 8 õîðîî öýöýðëýãã¿é

Õàí-Óóë ä¿¿ðýã 35641 õ¿í àìòàé 4 õîðîî öýöýðëýãã¿é

• Äàõèí òºëºâëºëò õèéõ.• Õóâü÷ëàãäñàí ãàçðûã õóäàëäàæ àâàõ.• Ãàçàð õóäàëäàæ àâàõ çàðäëûã óëñûí

òºñºâò ñóóëãàõ

Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã 90277 õ¿í àìòàé 9 õîðîî öýöýðëýãã¿é

Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã 42305 õ¿í àìòàé 7 õîðîî öýöýðëýãã¿é

6/2

8/4

8/34/1

7/2

9/5

336980 õ¿í àìòàé 45 õîðîî öýöýðëýãã¿é

15


Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ÇÀÐ×ÈÌ

11151515

Ýöýã ýõèéí èòãýë ¿íýìøèë, õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí, óÿí õàòàí öàãèéí õóâààðü á¿õèé ¿éë÷èëãýýíèé øèíý õýëáýð

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

“Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý” ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí àëáàí ¸ñíû

¿éë÷èëãýýíèé íýã õýëáýð.

ÕîîëëîíîÒîãëóóëíà

ÕàðíàÀñðàíà

Õ¿ì¿¿æ¿¿ëíýÕºãæ¿¿ëíý

¯éë÷èëãýýã ñîíãîõ,

õÿíàëò òàâèõ,

çîãñîîëãîõ õ¿ðòýë

á¿õ ýðõèéã ýöýã ýõýä

îëãîíî.

¯éë÷èëãýý ýðõëýõ

ýðõ àâàõ ¿íäýñëýë

íü ýöýã ýõèéí

õ¿ñýëò, çºâøººðºë

áàéíà.

¯éë÷èëãýý ýðõëýõ

ýðõèéã îëîí øàò

äàìæëàãàã¿éãýýð

øóóä á¿ðòãýæ îëãîíî.

1 2 3

16


¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÕÝËÁÝÐ

4-6 õ¿¿õýä

2 àæèëòàí

10-15 õ¿¿õýä

3 àæèëòàí

ªÐÕªÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

ÒªÂÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

¯éë÷èëãýýã õýí

¿ç¿¿ëýõ âý

ÈÐÃÝÍ

• ªðõ ãýðò ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý

• Òºâä ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý

ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÍÝÃÆ

ªºðèéí àæèëòàí, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí õ¿¿õäýä çîðèóëñàí õ¿¿õýä õàðàõ òºâ

Èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéí íººö áîëîìæèä òóëãóóðëàñàí õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã æàì ¸ñîîð õºãæèõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýã, áóñàä òºðèéí ºì÷èéí áàéãóóëëàãà ýíý ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõã¿é. Çºâõºí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ ýíý ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõèéã õóóëèàð áàòàëãààæóóëíà.

¯ÉË×ÈËÃÝÝ ÝÐÕËÝÕ ÝÐÕÈÉÃ ÕÝÍ ÎËÃÎÕ ÂÝ

ÝÐÕÈÉÍ Õ¯ÑÝËÒ

ÃÀÇÀÐ ÄÝÝÐ ÍÜ

¯ÇÝÕ ÝÐÕ

ÎËÃÎÕ

Õ¿¿õäýý õàðóóëàõ õ¿ñýëòýé ýöýã

ýõ÷¿¿äèéí çºâøººðºë

Ñóì, ä¿¿ðãèéí

Çàñàã äàðãàä õ¿ñýëò ãàðãàõ íü

Íºõöºë øààðäëàãà õàíãàñàí èðãýí, ÀÀÍ-ä àæëûí 1-5 õîíîãò áàãòààí ÷èðýãäýëã¿éãýýð, íýã öýãýýñ ýðõèéã îëãîíî. Ýðõèéã àâàõ àìàðõàí ÷ àëäàõ íü á¿ð õÿëáàð áàéíà.

17


ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

Ýöýã ýõèéí øóóä õÿíàëò, ãýðýýò õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ á¿õèé èðãýí,

õîðîîíû Çàñàã äàðãà, íèéãìèéí àæèëòàí, ìýäýýëýëä ñóóðèëñàí îëîí íèéòèéí

õÿíàëò, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷èéí äàâõàð õÿíàëòûí ñèñòåìòýé

áàéíà.

• Õ¿¿õäèéí àþóëã¿é áàéäàë, õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí

øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.

• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ýðõëýã÷, õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷,

¿éë÷èëãýýíèé áóñàä àæèëòíóóä ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæèëãýý, ¿çëýãò

õàãàñ æèë òóòàì çààâàë õàìðàãäàíà.

• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ àøèãòàé òàëáàé íü 2

ì.êâ-ààñ äîîøã¿é áàéíà.

• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ºäðèéí äýãëýìèéí äàãóó çîõèîí áàéãóóëíà.

• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä íèéòèéí õîîëíû ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é

áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã ìºðäºíº.

• Ñóðãàëòàä ñòàíäàðò øààðäëàãûã ìºðäºíº.

БШУЯХҮН АМЫН ХӨГЖИЛ, НИЙГМИЙН

ХАМГААЛЛЫН ЯАМ

СУМ, ДҮҮРГИЙН

ЗАСАГ ДАРГА

АЙМАГ ДҮҮРГИЙН

БОЛОВСРОЛЫН ГАЗАР

ХҮҮХЭД ХАРАХ ҮЙЛЧИЛГЭЭ ЭРХЛЭГЧ

ЭЦЭГ ЭХ

ХАРИУЦАХ ЧИГ ҮҮРЭГ • Эрх зүйн орчны хангалт

• Үйлчилгээ эрхлэх нийтлэг зохицуулалт

• Хүүхэд, багшид зориулсан олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр зохион байгуулах сургалт, арга зүй, хөгжлийн

• үйлчилгээ

2014 оноос: Эмзэг бүлгийн хүүхдийн төрөөс хариуцах хоолны зардал

• Эрх олгох • Үйлчилгээний чанар, үр дүнгийн хяналт

• Санхүүгийн төлөвлөлт, хуваарилалт, санхүүжилт

• Мэдээ тайлагнал

• Хянаж бүртгэх• Ажилтан бэлтгэх сургалт

• Мэргэжил арга зүйн байнгын дэмжлэг

• Эцэг эхийн байнгын хяналтын эрхийн хангалт

• Үйлчилгээний зохион байгуулалт

• Хүүхдийн эрүүл, аюулгүй байдлын шууд хариуцлага

• Байнгын хяналт

• Хүүхдийн эрүүл, аюулгүй байдлын давхар хариуцлага

ÕÝÍ ßÌÀÐ ¯¯ÐÝÃ, ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ Õ¯ËÝÝÕ ÍÜ ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÁÀÉÍÀ

Áóñäûí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿éí òºëººõ õàðèóöëàãûã áóñàä òàëóóä õàðèóöàõã¿é.

Õ¿¿õäýý ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéëãàõ õàðèóöëàãà íü ýöýã ýõýýñ ººðñäººñ íü øóóä õàìààðíà.

18


ÕÎÐÈÃËÎÕ Ç¯ÉË

• Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýëòýé õàëäâàðò áîëîí ñýòãýöèéí

ºâ÷òýé õ¿íèéã àæèëëàõûã õîðèãëîíî

• Õ¿¿õäèéã ÿìàð ÷ íºõöºëä õàðàà, õÿíàëòã¿é îðõèõûã õîðèãëîíî.

• Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã (ÒÂ óäààí

õóãàöààãààð ¿ç¿¿ëýõ, õàðàà õÿíàëòã¿é ãàäàà óäààí òîãëóóëàõ, íîéðñóóëàõ ýì

õýðýãëýõ, êîìïüþòåð, ýëåêòðîí òîãëîîì òîãëóóëàõ ãýõ ìýò) õîðèãëîíî.

• Õ¿¿õäèéã õýë àìààð äîðîìæëîõ, õ¿¿õäýä õýë àì, áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ç¿éí

äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë ¿ç¿¿ëýõ àëèâàà õýëáýðèéã õîðèãëîíî.

• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý íü ºäºðò 12 öàãààñ èë¿¿ã¿é õóãàöààãààð

àæèëëàõûã õîðèãëîíî.

• ,,,

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷

• Õ¿¿õäèéí àþóëã¿é áàéäàë, õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí îð÷èí,

¿éë÷èëãýýíèé óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéã õàðèóöñàí àæèëòàí

• Çîõèõ ò¿âøíèé áîëîâñðîëòîé, õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷èéí

ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàéõ

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷

• Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéäàë,

• Õ¿¿õäèéã àñðàõ, õàìãààëàõ, òîãëóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ãàðäàí õàðèóöäàã

àæèëòàí

• Çîõèõ ò¿âøíèé áîëîâñðîëòîé, õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èéí ñóðãàëòàä

õàìðàãäñàí áàéõ

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ

ÀÆÈËÒÀÍ

ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ

¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ

ÇÀÐÄÀË

ÕÓÂÜÑÀÕ ÇÀÐÄÀË(öàëèí, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë)

ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÇÀÐÄÀË(áàéð ãýðýë, õàëààëò, óñ, æèæèã çàñâàðûí çàðäàë)

ÍÝÌÝËÒ ÒªËÁªÐ(Òàëóóä íýã á¿ð õàðèëöàí

òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð)

ÕÎÎËÍÛ ÇÀÐÄÀË

* ¯éë÷èëãýýã ýðõëýã÷ íü öîðûí ãàíö õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ çºâøººðººã¿é òîõèîëäîëä íýìýëò òºëáºð àâàõ áîëîìæã¿é áîëíî.

19

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ(ñàðä, ìÿíãàí òºãðºãººð)

ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒÛÍ ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐ

ÍÈÉÒÇÀÐÄÀË

ÝÖÝÃ ÝÕÝÝÑ ÒªËªÕ

• Áàéðíû àøèãëàëòûí çàðäàë (Ãýðýë, äóëààí, öýâýð áîõèð óñ)

• Õ¿¿õäèéí õîîëíû çàðäëûí íîãäîõ õýñýã

2013 îíä 0 õóâü



ÒªÐªªÑ ÕÀÐÈÓÖÀÕ• Õóâüñàõ çàðäàë (Öàëèí, áàðàà

¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë) • Õîîëíû çàðäàë

2013 îíä 100 õóâü2014 îíä 70 õóâü2015 îíä 50 õóâü

• Íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí ºðõèéí õ¿¿õäèéí õîîëíû çàðäëûã òºð 100 õóâü õàðèóöíà.


20


Çàðäàë 2013 2014 2015 2016

Àøèãëàëòûí çàðäàë

12100 12100 12100 12100

Õîîëíû çàðäàë 0 7260 25410 25410

Íýìýëò çàðäàë 0 0 0 0

Íèéò 12100 19360 37510 37510

Ýöýã ýõýýñ íýìýëò çàðäàë àâàõã¿éãýýð òîîöñîí áîëíî.

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÄ ªÐÕªªÑ ÃÀÐÀÕ ÇÀÐÄÀË

Ýöýã ýõýýñ ÿìàð ÷ íýìýëò òºëáºð àâàõã¿éãýýð òîîöîõîä íýã õ¿í ñàðä äóíäæààð 230-350 ìÿíãàí òºãðºã õ¿ðòýë öàëèí àâàõ áîëîìæòîé.

Ýöýã ýõýýñ ÿìàð ÷ íýìýëò òºëáºð àâàõã¿éãýýð òîîöîõîä íýã õ¿í ñàðä äóíäæààð 345-430 ìÿíãàí òºãðºã õ¿ðòýë öàëèí àâàõ áîëîìæòîé.

ªÐÕ ÃÝÐÒ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ÎÐËÎÃÎ(ñàðä, ìÿíãàí òºãðºãººð)

ÒªÂÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÍÝÃÆÈÉÍ ÎÐËÎÃÎ(ñàðä, ìÿíãàí òºãðºãººð)

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ºðõººñ ãàðàõ çàðäàë (õ¿¿õýä /ñàð/ ìÿíãàí òºãðºãººð)

2013

12100

07260

25410 25410

12100 12100 12100

2014 2015 2016

Õîîëíû çàðäàë


701.1

584.3

584.3 4 õ¿¿õýäòýé

5 õ¿¿õýäòýé6 õ¿¿õýäòýé

1,291.5

1,205.4

1,033.2

1,119.313 õ¿¿õýäòýé

12 õ¿¿õýäòýé

14 õ¿¿õýäòýé15 õ¿¿õýäòýé

21


ÄªÐÂªÍ ÆÈËÈÉÍ ÍÈÉÒ ÇÀÐÄËÛÍ ÒÎÎÖÎÎÇàðäëûí òîîöîî (æèëýýð, ñàÿ òºãðºãººð)

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã 2013 îíû 09 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íû ºäðººñ ýõëýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý ãýæ òîîöâîë 2013 îíä 17,7 òýðáóì òºãðºã óëñûí òºñâººñ øààðäàãäàíà

Óëñûí òºñâººñ

Öàëèí áóñàä çàðäàë

13,278.3

2013

2014

2015

2016

4,501.2 1,502.4 0.0 0.0

1,502.417,779.5 19,281.900.000

45,110,600.000

46,517,900.000

47,899,200.000



Íýìýëò çàðäàë


Ýöýã ýõýýñ

30,772.5

31,696.7

31,647.8

10,431.5

10,744.8

4,076.0

3,481.79

3,586.36

3,693.99

424.71

490.05

490.05

0.0

0.0

0.0

3,906.5

4,076.4

4,184.0

41,204.1

42,441.5

43,715.1

ÄªÐÂªÍ ÆÈËÈÉÍ ÍÈÉÒ ÇÀÐÄËÛÍ ÒÎÎÖÎÎ


Öàëèí áóñàä çàðäàë

29,876.3

2013

2014

2015

2016

10,127.7 3,380.4 0.0 0.0

3,380.440,004.0 43,384,300.000

45,110,600.000

46,517,900.000

47,899,200.000



Íýìýëò çàðäàë


Ýöýã ýõýýñ

30,772.5

31,696.7

32,647.8

10,431.5

10,431.5

11,067.3

3,481.79

3,586.5

3,693.99

424.71

490.05

490.05

0.0

0.0

0.0

9,906.5

4,076.4

4,184.0

41,204.1

42,441.5

43,715.1

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã 2013 îíû 01 ñàðûí 01-íû ºäðººñ ýõëýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý ãýæ òîîöâîë 2013 îíä 40 òýðáóì òºãðºã óëñûí òºñâººñ øààðäàãäàíà.

Çàðäëûí òîîöîî (æèëýýð, ñàÿ òºãðºãººð)


22

ÃÀÐÀÕ ¯Ð Ä¯Í

• Öýöýðëýãò õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà 2-5 íàñíû 10-13 õóâü áîëîõ 30.000

ãàðóé õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é ºñ÷, òîðíèõ, õºãæèõ òóëãàìäñàí àñóóäëûã

íèéãýìä áàéãàà áîäèò íººö, òóðøëàãûã õóóëèéí ìýäðýìæòýé, óõààëàã

çîõèöóóëàëòûã õèéõ ¿íäñýí äýýð áîãèíî õóãàöààíä øèéäâýðëýíý.

ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ªÌÍªÕ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÀÌÐÀÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÃ ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕ ÒªËªÂËªËÒ (õóâü òîîãîîð)

• Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é

áàéãàà 30.000 ãàðóé õ¿¿õäýä òºðèéí õàéð èâýýëèéã àäèë òýãøýýð

õ¿ðòýõ øóäàðãà õóâààðèëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áèé áîëíî.

• Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä æèë á¿ðèéí íàìàð öýöýðëýãèéí ¿¿ä ñàõèæ, àæèë

òºðëºº öàëãàðäóóëæ, ýöýñò íü õ¿ñýõýä õÿñàæ, õîîñîí áóöäàã îëîí

ìÿíãàí ýöýã ýõ÷¿¿äèéí ãîìäîë, öºõðºëèéã õàìãèéí õóðäíààð

øèéäâýðëýõ áîäèò áîëîìæèéã áèé áîëãîíî.

23




• Á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íü ýöýã ýõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ñîíèðõîë õýðýãöýýãýýð

òîäîðõîéëîãääîã, á¿õ ýðõ ìýäýë, õÿíàëò ýöýã, ýõýä øèëæñýí, ¿éë÷èëãýý

ýðõëýã÷, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí õàìòûí õàðèóöëàãà, õàðèëöàí èòãýëöýëä

òóëãóóðëàñàí ¿éë÷èëãýýíèé óÿí õàòàí øèíý òºðºë áèé áîëíî.

• 8798 èðãýí áàéíãûí òîãòâîðòîé àæëûí áàéðòàé áîëíî.

• Òºðèéí à÷ààëàë áóóð÷, òºñâèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàíà.

• 219,0 òýðáóìààð 4-ººñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààíä 314

öýöýðëýã áàðüæ øèéäýõ àñóóäëûã “0” òºãðºãíèé çàðäëààð

6 ñàðûí õóãàöààíä òºðèéí/òºñâèéí áóñ íèéãìèéí áîäèò

íººö, òóðøëàãàä òóëãóóðëàí øèéäíý. Õîîë, õóâüñàõ çàðäàëä

øààðäàãäàõ 19,2 òýðáóì òºãðºã 2013 îíä òºðººñ ãàðäãààðàà

ãàðíà.

• Öýöýðëýãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàäóóð áàéãàà õ¿¿õäèéí 12 õóâü

áîëîõ 31423 õ¿¿õäèéã öýöýðëýãèéí óëàìæëàëò ¿éë÷èëãýýãýýð

õàíãàíà ãýâýë òºðä 314 øèíý öýöýðëýãèéí áàðèëãà, 259

òýðáóì òºãðºã ( áàðèëãà áàðèõàä 219 òýðáóì òºãðºã, õîîë,

òîãòìîë áîëîí óðñãàë çàðäàëä 40 òýðáóì òºãðºã) íýìæ

õýðýãòýéí çýðãýöýý ¿¿íèéã øèéäýõýä õàìãèéí áàãàäàà 3-4 æèë

øààðäàãäàíà.

• Áàãà íàñíû õ¿¿õäýý õàðàõ õ¿íã¿éí óëìààñ õºäºëìºð ýðõýëæ ÷àäàõã¿é

áàéãàà 31413 õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷äàä õºäºëìºð ýðõëýõ

áîëîìæèéã áèé áîëãîæ, ºðõ ãýð á¿ëèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ºðõèéí

õºãæèë, ãýð á¿ëèéí ñàéí ñàéõíûã äýìæèíý.

• Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí õàðüöààã

çîõèñòîé ò¿âøèíä õ¿ðýõýä òýíöâýðæ¿¿ëýã÷ íºëººëõ¿éö ¿ð íºëººëëèéã

õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîíî.

• Õ¿¿õýä á¿ðèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿ð ä¿íòýé àðãà, õýëáýðèéã õºãæ¿¿ëíý.

• Öýöýðëýãèéí ºíººãèéí õýòýðñýí à÷ààëëûã áóóðóóëíà.

24


ÒªÃÑÃªË

…. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ èðýõ æèë¿¿äýä öýöýðëýãèéí òîî,

õ¿÷èí ÷àäëûí õýìæýýã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí

öýöýðëýãèéí òîãòîëöîîã óëàì áýõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý öýöýðëýãò õàìðàãäàæ

÷àäàõã¿é áàéãàà õ¿¿õä¿¿äýä õ¿ð÷ ¿éë÷èëæ ÷àäàõ ¿éë÷èëãýýíèé øèíý àðãà çàì

áîëîõ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-ã íýâòð¿¿ëýõèéã ñóäàëæ áàéíà. Õ¿¿õýä

õàðàõ øèíý ¿éë÷èëãýýíèé õóóëèéí òºñºë, çîõèöóóëàëòûí æóðìûã èðãýä îëîí

íèéò, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, èíñòèòóòóóäààð õýëýëö¿¿ëæ, õÿíàí ýöýñëýæ,

øèéäâýðë¿¿ëíý.

• Öýöýðëýãèéí áàãø íàð îëíîîð ýíý ¿éë÷èëãýý ð¿¿ øèëæñýíýýð öýöýðëýãò áàãø äóòàãäàæ áîëçîøã¿é...

• Íýìýãäýõ¿¿íèé òºðºë íýìýãäýæ ººð÷ëºãäñºí ÷ íèéëáýðèéí ä¿í, ÷àíàðò ººð÷ëºëò ãàðàõã¿é áàéæ áîëçîøã¿é. • Öýöýðëýãèéí õ¿¿õä¿¿äèéí òîäîðõîé õýñýã ýíý ¿éë÷èëãýýíä áàãøàà

äàãàí øèëæèæ, õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà çîðèëòîò õýñýãò íºëººëõ¿éö, äîðâèòîé, ¿ð íºëººëºë ãàðàõã¿é áàéõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áîëçîøã¿é...

• Íýã ºðõèéí ãèø¿¿ä, ýñâýë õàìòûí ýðõ àøèã íýãäñýí 2-3 àæèëòàí áàéãàà íü äîòîîä õÿíàëòûã ñóëðóóëæ õ¿¿õäèéí àõóéí ãýìòýë, îñîë, ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã àñóóäàë ¿¿ñýõ, ¿¿íèéã íóóí õààöàéëàõ ýðñäëèéí áîëîìæ ãàð÷ áîëçîøã¿é • ……???

ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÀÍÕÀÀÐ× ÇÎÕÈÖÓÓËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË

24

25


25

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýýýëöëöëö¿¿ëýã

Òºñºë

ÁÀÒËÀÂ.

ÁÎËÎÂÑÐÎË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ

ÑÀÉÄ Ë.ÃÀÍÒªÌªÐ ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀÉÄ

Õ.ÒÝÌ¯¯ÆÈÍ

ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ªÌÍªÕ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜÄ ÍÝÌÝËÒ, ªªÐ×ËªËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ

¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË

Íýã. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿íäýñëýë, øààðäëàãà

2012 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí -íû ºäºð

Õóóëü ç¿éí øààðäëàãà:

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû 12 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Ìÿíãàíû

õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî”, Ìîíãîë Óëñûí

Çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 31 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Áîëîâñðîë ¿íäýñíèé

õºòºëáºð”-ò “áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëä á¿ðýí õàìðàãäàõ

áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ” çîðèëòûã òóñ òóñ äýâø¿¿ëñýí.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 192 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí

“Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûã 2006-2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº”-íä áàãà

íàñíû õ¿¿õäèéí ¿éë÷èëãýýíèé áîäëîãî, ýðõ ç¿é, ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé

áîëãîõ, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéí ç¿ãýýñ áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ¿éë÷èëãýý

ýðõëýõ ñîíèðõîë õýðýãöýýã äýìæñýí áîäëîãî ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí òààòàé îð÷èí

áèé áîëãîõîä òºðººñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãóóäûã äýâø¿¿ëñýí.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2012 îíû 97 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë

Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò “”Ñóðãóóëèéí

ºìíºõ áîëîâñðîëä çîðèóëàí õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òºâ, ºäºð ºíæ¿¿ëýõ á¿ëýã

áàéãóóëàõ”-ààð òóñãàñàí áèëýý.

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýðñäýëã¿é áàéäëûã õàíãàõ,

÷àíàðûí áàòàëãààã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí õºãæëèéã

õàíãàõ íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýõýä òàâèãäàõ áàéãóóëëàãûí, îð÷íû, áîëîâñîí

õ¿÷íèé æèøèã øààðäëàãóóäûã, ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õàìò áîëîâñðóóëæ, çîõèõ ò¿âøèíä

áàòàëãààæóóëàí ìºðäºõ çîðèëòûã õàíãàõ çîðèëãîîð õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ

õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë á¿ðäýõ áºãººä ýíýõ¿¿ çîðèëò, ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ

øààðäëàãààð Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò

îðóóëàõ õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëëàà.


26


26

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉËÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õé õýëýëö¿¿ëý¿ëýã

Ïðàêòèê øààðäëàãà:

Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí õýðýãöýý æèë òóòàì íýìýãäýæ áàéíà. ¯íäýñíèé

Ñòàòèñòèêèéí Õîðîîíû ìýäýýãýýð 2000-2009 îíû õîîðîíä ýõèéí äóíäàæ òºðºëò

2.2-îîñ 2.7 áîëòîë ºññºí áàéíà. Òºðºõ íàñíû áóþó 20-29 íàñíû õ¿í àì áà 0-4

áóþó öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õäèéí òîî íèéò õ¿í àìûí íàñíû àíãèëàë äîòîð ýõíèé

áàéðóóäàä æàãñàæ áàéãàà íü ¿¿íèéã íîòîëæ áàéíà.

Õ¿í àìûí ýìçýã õýñýã, íèéãìèéí çàðèì á¿ëãèéí õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ

íºõöºë áîëîëöîîíä ãàð÷ áóé ÿëãààã àðèëãàõ çîðèëãîîð öýöýðëýãèéí õ¿¿õä¿¿äèéã

ýð¿¿ë, àþóëã¿é, áàòàëãààòàé, õ¿ðýëöýõ¿éö õîîë, õ¿íñýýð òºðººñ á¿ðýí õàíãàõ áîëñîí íü

ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õ¿¿õäýý õàìðóóëàõ ýðýëòèéã íýìýãä¿¿ëæ,

öýöýðëýãèéí îäîîãèéí õ¿÷èí ÷àäàë áàãòààìæ ýíýõ¿¿ ¿¿ñýí áèé áîëæ áóé õýðýãöýýã

õàíãàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýýä áàéíà.

Õîò ñóóðèí ãàçàð ðóó ÷èãëýñýí õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºëãººí íü àéìãèéí òºâ¿¿ä,

íèéñëýëèéí çàõûí õîðîîëîëä ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí à÷ààëëûã äààöààñ õýòð¿¿ëæ,

íýìýëò õýðýãöýýã èõýýð áèé áîëãîñîí áàéíà. Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä ñ¿¿ëèéí

æèë¿¿äýä íýã æèëä äóíäàæ àéìãèéí õ¿í àìûí ãóðàâíû õî¸ðòîé òýíöýõ 30.0 ìÿíãà

ãàðóé õ¿í àì øèëæèí èðæ ñóóðüøèæ áàéíà.

Óëñûí õýìæýýíä 2-5 íàñíû 237,2 ìÿíãàí õ¿¿õýä (íèéò õ¿í àìûí 7.4 õóâü)

áàéãààãààñ 133,3 ìÿíãà áóþó 60.5 õóâü íü öýöýðëýãò õàìðàãäàæ áàéãàà áîë 30,9

ìÿíãà áóþó 14.1 õóâü íü õóâèëáàðò ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ áàéíà.

Íèéò 56,0 ìÿíãàí õ¿¿õýä íü áóþó 10 õ¿¿õýä òóòìûí 3 íü ñóðãóóëèéí ºìíºõ

áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýöýã ýõ÷¿¿ä áàãà íàñíû õ¿¿õäýý ãýðòýý öîîæëîõ, áàãà íàñíû

õ¿¿õäýä õ¿¿õäýý äààòãàæ îðõèõ çýðãýýð òýäíèéã õàìãààëàëòã¿é îðõèõ ÿâäàë áàéñààð

áàéíà. ¯íäýñíèé ñòàòèòèñòèêèéí ãàçðààñ õèéñýí “Õ¿¿õýä õºãæèë 2010” ñóäàëãààíû

¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéã 1–ýýñ äýýø öàãààð ãýðò íü ãàíöààðàíã íü,

ýñâýë 10 õ¿ðòýëõ íàñíû ººð õ¿¿õäýýð õàðóóëæ ¿ëäýýñýí õ¿¿õäèéí òîî íèéò õ¿¿õäèéí

8 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Óã øàëòãààíû óëìààñ ºâëèéí óëèðàëä õàðæ õàíäàõ õ¿íã¿é

ãýðòýý ¿ëäñýí õ¿¿õä¿¿ä ãýðòýéãýý øàòñàí òîõèîëäîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãäýõ

õàíäëàãàòàé áàéíà.

Èéìýýñ áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë àþóëã¿é, õàìãààëàãäñàí îð÷èíä àìüäðàõ,

òýäíèéã ãýíýòèéí îñîë ãýìòëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ÷àíàðòàé õîîë õ¿íñýýð

õàíãàõ, õàëäâàðò ºâ÷ëºëººñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õàðàõ õ¿íã¿é ãýðòýý ¿ëäýæ áàéãàà

áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã õàðàõ öàãèéí óÿí õàòàí íºõöºë á¿õèé ¿éë÷èëãýýã òºðèéí

äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé áàéíà.

Ãàäààä îðíóóäàä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã àñðàí õàìãààëàõ, òîãëóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ

çîðèëãî á¿õèé Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý (Child care center) àæèëëóóëàõ ýðõ ç¿éí 26


27


27


îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýí øèéäâýðëýæ áàéãàà òóðøëàãà áàéíà. Ìàíàé îðíû õóâüä “Õ¿¿õýä

õàðàõ ¿éë÷èëãýý”-ã áàãà íàñíû õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé øèíý õýëáýð áîëãîõ

õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýí Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä

íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàâ.

“Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý” íü 2-5 íàñíû õ¿¿õäèéã àñðàí õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí,

ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíä òóëãóóðëàñàí óÿí õàòàí ¿éë÷èëãýýíèé õóâààðüòàé, îð÷èí íü

õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é ºñ÷ õºãæèõ íààä çàõûí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëò íü òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ õóâüñàõ

áîëîí õîîëíû çàðäëûí ñàíõ¿¿æèëò, ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷, ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷èéí

õàðèëöàí çºâøèëöºë äýýð ¿íäýñëýñýí òºëáºð áàéíà.

Õî¸ð. ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ÅÐªÍÕÈÉ Á¯ÒÝÖ, ÇÎÕÈÖÓÓËÀÕ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÕÀÌÐÀÕ Õ¯ÐÝÝ

Õóóëèéí òºñëèéí á¿òýö íü ç¿éë, õýñýã, çààëòààñ á¿ðäýíý. Ç¿éë, õýñýã, çààëòóóä íü

äàðààõ áàéäëààð áàéðëàíà. ¯¿íä:

à/ Õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ ç¿éë, õýñýã, çààëò;

á/ Õóóëèéí ç¿éë, õýñýã, çààëòûã ººð÷ëºí íàéðóóëàõ;

â/ Õóóëèéí çàðèì ç¿éë, õýñýã, çààëòûí ¿ã, ºã¿¿ëáýðèéã ººð÷ëºõ;

ã/ Õóóëèéí çàðèì ç¿éëýýñ õàñàõ õýñýã, çààëò, ¿ã, ºã¿¿ëáýð;

ä/ Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ç¿éë, õýñýã, çààëò.

Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñºë íü

îäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

áîëîõ òóë õóóëèéí òºñëèéí çîõèöóóëàõ õàðèëöàà, õàìðàõ õ¿ðýý íü Áîëîâñðîëûí òóõàé

õóóëèàñ æè÷èä íü òàéëáàðëàõ øààðäëàãàã¿é.

Ãóðàâ. ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË ÁÀÒËÀÃÄÑÀÍÛ ÄÀÐÀÀ ¯¯Ñ× ÁÎËÎÕ ÍÈÉÃÝÌ, ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯Ð ÄÀÃÀÂÐÛÍ ÒÀËÀÀÐ

Õóóëèéí òºñºë áàòëàãäñàíààð àéìãèéí òºâ, íèéñëýëä öýöýðëýãò õàìðàãäàæ

÷àäàõã¿é áàéãàà õ¿¿õäèéí òîäîðõîé õýñãèéí ñîíèðõîë, õýðýãöýý, áîëîìæèä íèéöñýí,

ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷íûã á¿ðä¿¿ëñýí, ÷àíàðòàé õîîë õ¿íñíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ,

íèéãýìøèõ¿éí õºãæëèéã íü äýìæèõ çîðèëãî á¿õèé “Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý” –íèé

õóóëü, ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èí áèé áîëíî. Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõ èðãýä, àæ àõóéí

íýãæèä òàâèõ íààä çàõûí æèøèã øààðäëàãûã áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëíý.

Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã òºð, ýöýã ýõ õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òàëààð îäîîãèéí

õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºæ áàéãàà õóóëüä õîëáîãäîõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã îðóóëíà. Õ¿¿õäèéí

õîîëíû çàðäëûã 2014 îíîîñ ýõëýí ýöýã, ýõ, òºð õàìòðàí òºëäºã áàéõààð òºëºâëºñºí.

2013 îíû îíû õóâüä õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºæ áàéãàà õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íû

äàãóó õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ õóâüñàõ çàðäàë(öàëèí, áóñàä

çàäàë), õîîëíû çàðäëûã òºð á¿ðýí õàðèóöíà. Õàðèí àøèãëàëòûí çàðäëûã ýöýã, ýõ

ººðñäºº õàðèóöàõ áºãººä ýíý íü íýã õ¿¿õäýä íýã ñàðä äóíäæààð 12,100 òºãðºã áàéõ

òîîöîî ãàð÷ áàéíà.


28


28

Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉËÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õé õýëýëö¿¿ëý¿ëýã

Íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òóõàé õóóëèéã ÓÈÕ-ààð õýëýëö¿¿ëæ øèéäâýðë¿¿ëýõ, õóóëü

áàòëàãäñàíû äàðàà õîëáîãäîõ æóðìûã Çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõ, ¿éë÷èëãýýã

ýðõëýõ àæèëòíóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ, ñóðãàëò çîõèîí

áàéãóóëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ, ñóì ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä õóóëèàð çààñàí ÷èã ¿¿ðãèéã

õýðýãæ¿¿ëýõ áýëýí áàéäëûã áèé áîëãîõ çýðýãò òîäîðõîé öàã õóãàöàà øààðäàãäàæ

áàéãààãèéí çýðýãöýý 2013 îíû òºñâèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë ÓÈÕ-ààð íýãýíò

õýëýöýãäýýä ýõýë÷èõñýí, ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð îäîîãîîð òîäîðõîé áóñ, òºñâèéí

à÷ààëàë èõ áàéãàà çýðýã çàéëøã¿é òîîöîæ ¿çýõ íºõöºë áàéäàë ¿¿ñ÷ áàéãàà òóë

õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã 2013 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1 íû ºäðººñ

ýõëýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð, áóñàä õàðèëöààã çîõèöóóëñàí çààëòûã 2013 îíû 1 ä¿ãýýð

ñàðûí 01-íû ºäðººñ ýõëýí ìºðäºõ áàéäëààð õóóëèéí ¿éë÷èëýëèéã òîãòîîõ íü

ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

¯éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéã 2013 îíû 09 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íýýñ ýõë¿¿ëýõ íü

ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë, öýöýðëýãèéí õè÷ýýëèéí æèë íü æèë á¿ðèéí 09

ä¿ãýýð ñàðûí 1-íä ýõýëäýã õè÷ýýëèéí æèëèéí ìº÷ëºãòýé ìàíàé ñóðãàëòûí çîõèîí

áàéãóóëàëòûí îíöëîãòîé ÷ íèéöíý.

Õýðâýý õóóëèéí ¿éë÷ëýëèéã òóñ ÿàìíààñ òàâüæ áóé ñàíàëûí äàãóó øèéäâýðëýæ

ÓÈÕ-ä õýëýëö¿¿ëýõýýð òîãòâîë 2013 îíä óëñûí òºñâººñ 17.7 òºãðºãèéí çàðäàë

øààðäàãäàíà. Ýöýã ýõýýñ 1.7 òýðáóì òºãðºã øààðäàãäàíà. (Õ¿ñíýãò 2).

Ýíý çàðäàëä àøèãëàëòûí çàðäëûí òóõàéí õ¿¿õäýä íîãäîõ çàðäàë áîëîí 2014

îíîîñ õ¿¿õäèéí õîîëíû ýöýã ýõýä íîãäîõ çàðäàë îðæ íýã ñàðä íýã ºðõººñ 2013 îíä

12100 òºãðºã, 2014 îíä 19360, 2015 îíîîñ 30300 òºãðºã ãàðàõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà.

Õóóëèéí ¿éë÷ëýëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ õóãàöààã 2103 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí

1-íýýñ ýõë¿¿ëíý ãýæ ¿çâýë 40.0 òýðáóì òºãðºã òºñâººñ øààðäàãäàíà. Ýöýã ýõýýñ 3.3

òýðáóì òºãðºã øààðäàãäàíà. (Õ¿ñíýãò 1).

¯ç¿¿ëýëò

Õàìðàãäàõ õ¿¿õäèéí òîî Øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð

ªðõºä ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý

Òºâä ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý


¯¿íýýñ: Õîîëíû çàðäàë

¯¿íýýñ: Öàëèí, áóñàä çàðäàëä

Ýöýã ýõýýñ/àøèãëàëòûí

çàðäàë/Íèéò

2013 18600 12400 40 004,0 10 127,7 29 876,3 3 380,4 43 384,3

2014 19158 12772 41 204,1 10 431,5 30 772,5 3 906,5 45 110,6

2015 19733 13156 42 441,5 10 744,8 31 696,7 4 076,4 46 517,9

2016 20325 13551 43 715,1 11 067,3 32 647,8 4 184,0 47 899,2

Õ¿ñíýãò 1. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé 2013-2016 îíä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîî (2013.01.01 -íýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý ãýæ òîîöâîë)


28

29


29


Òóõàéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áóé õ¿¿õä¿¿äèéí ýöýã ýõèéí õ¿ñýëò, çºâøèëöºë

äýýð ¿íäýñëýí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõòàé õîëáîîòîéãîîð íýìýëò

çàðäëûã ýöýã ýõ÷¿¿ä ººðñäºº õàðèóöàí ãàðãàæ áîëíî. Ýíý ñàíàëûã çºâõºí ýöýã

ýõ÷¿¿ä ººðñäºº ñàíàà÷ëàí ãàðãàæ, ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áóé á¿õ õ¿¿õäèéí ýöýã

ýõ çºâøººðñºí òîõèîëäîëä õýðýãæèõ áîëîìæòîé áàéõààð õóóëèéí òºñºëä òóñãàí

îðóóëñàí áîëíî.

Õóóëèéí òºñºë áàòëàãäàí õýðýãæñýíýýð äàðààõ ¿ð ä¿í ãàðíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä:

1. Öýöýðëýãò õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà 2-5 íàñíû 56000 õ¿¿õäýä àäèë

òýãø áîëîìæ á¿ðäýíý.

2. Ýöýã ýõèéí ñîíèðõîë õýðýãöýýíä íèéöñýí ¿éë÷èëãýýíèé øèíý òºðºë áèé áîëíî.

3. 8798 èðãýí áàéíãûí òîãòâîðòîé àæëûí áàéðòàé áîëíî.

4. Òºðèéí à÷ààëàë áóóð÷, òºñºâò õýìíýëò ãàðíà.

5. Áàãà íàñíû õ¿¿õäýý õàðàõ õ¿íã¿éí óëìààñ õºäºëìºð ýðõýëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà

31413 õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ òîäîðõîé õºäºëìºð ýðõýëñíýýð

ºðõèéí õºãæëèéã äýìæèõ, ãýð á¿ë áàéíãûí áàòàëãààòàé, îðëîãîòîé áîëíî.

6. Öýöýðëýãò á¿ðòãýãäñýí õ¿¿õýä ë òºðººñ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâ÷, öýöýðëýã

õ¿ðýëöýýã¿éí óëìààñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà òýãø áóñ òîãòîëöîî

ººð÷ëºãäºæ, 2-5 íàñíû õ¿¿õýä á¿ðò ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øóäàðãà

òîãòîëöîî á¿ðäýíý .

7. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí õàðüöàà òýíöâýðæèíý.

8. Õ¿¿õýä á¿ðò õ¿ðñýí ¿ð ä¿íòýé àðãà, õýëáýðèéã õºãæ¿¿ëíý.

9. Öýöýðëýãèéí ºíººãèéí õýòýðñýí à÷ààëëûã áóóðóóëíà.

Õ¿ñíýãò 2. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé 2013-2016 îíä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîî (2013.09.01 -íýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý ãýæ òîîöâîë)

¯ç¿¿ëýëò

Õàìðàãäàõ õ¿¿õäèéí òîî Øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð

ªðõºä ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý

Òºâä ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý


¯¿íýýñ: Õîîëíû çàðäàë

¯¿íýýñ: Öàëèí, áóñàä

çàðäàëä

Ýöýã ýõýýñ/àøèãëàëòûí

çàðäàë/Íèéò

2013 îí 18600 12400 17, 779,5 4,501,2 13,278,3 1,502,4 19,281,9

2014 îí 19158 12772 41 204,1 10 431,5 30 772,5 3 906,5 45 110,6

2015 îí 19733 13156 42 441,5 10 744,8 31 696,7 4 076,4 46 517,9

2016 îí 20325 13551 43 715,1 11 067,3 32 647,8 4 184,0 47 899,2

Äºðºâ. Õóóëèéí òºñºëòýé

óÿëäàí áóñàä õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò

îðóóëàõ òóõàé ñàíàë

Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí

òóõàé ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñºëòýé õîëáîîòîéãîîð áóñàä õóóëü, òîãòîîìæèä ººð÷ëºëò

îðîõã¿é áîëíî.

Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì


303000

Òºñºë

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÓÓËÜ

2012 îíû ... ñàðûí .... íû ºäºð Óëààíáààòàð õîò

ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ªÌÍªÕ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜÄ ÍÝÌÝËÒ, ªªÐ×ËªËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ1

ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý

121 ä¿ãýýð ç¿éë. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé

çîõèîí áàéãóóëàëò121.1. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õ¿¿õäèéí

àþóëã¿é áàéäàë, õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí

öýâðèéí çîõèõ øààðäëàãûã õàíãàñàí îð÷íûã

á¿ðä¿¿ëñýí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ ýðõýëíý.

121.2. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé àæèëëàõ

öàãèéí õóâààðèéã ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷,

¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷ õàðèëöàí çºâøèëöºæ

òîãòîîíî.121.3. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ºðõ

ãýðò ñóóðèëñàí, òºâèéí õýëáýðýýð çîõèîí

áàéãóóëíà.

1ÓÈÕ-ûí õýëýëö¿¿ëãèéí ò¿âøèíä ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òóõàé õóóëü ýñõ¿ë áèå äààñàí õóóëü áîëãîæ áîëíî.

Íýã. Íýìýëò îðóóëàõ ç¿éë

121.4. ªðõ ãýðò ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýýíèé 1 õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èä 2-3

õ¿¿õýä íîãäîíî. 121.5. ªðõ ãýðò ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýý íü 4-6 õ¿¿õäýýñ èë¿¿ã¿é áàéíà.

121.6. Òºâä ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýýíèé 1 õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èä 5-6

õ¿¿õýä íîãäîíî.

121.7. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ýðõ

îëãîõîä ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ õ¿¿õäèéí

ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷äààñ ¿éë÷èëãýýíä

òàâèãäàõ øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãààã íîòîëñîí

çºâøººðëèéã ¿íäýñëýíý. 121.8. Õ¿¿õäèéí àþóëã¿é áàéäàë, õîîë

õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí òàëààðõ ºäºð

òóòìûí áàéíãûí õÿíàëòûí ýðõèéã õî¸ð òàëûí

õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýýãýýð áàòàëãààæóóëæ,

õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷

õýðýãæ¿¿ëíý.

1 ä¿ãýýð ç¿éë. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä äîð äóðäñàí

àãóóëãàòàé äàðààõ ç¿éë, õýñýã, çààëò íýìñ¿ãýé:

30


2Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí “5.2 Òóñãàé çºâøººðºë øààðäàõààñ áóñàä òºðëèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðò øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí, çºâõºí á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð ÷ºëººòýé ýðõýëæ áîëíî” ãýñýí çààëòàä íèéö¿¿ëýí õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ýðõèéã çîõèõ øààðäëàãà õàíãàñàí èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä íýã öýãýýñ ÷èðýãäýëã¿éãýýð, õºíãºí øóóðõàé îëãîíî.

121.17. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä òàâèãäàõ

íºõöºë, øààðäëàãà, ¿éë÷èëãýýíèé çîõèîí

áàéãóóëàëò, õÿíàëò, äàâõàð õÿíàëò, õ¿¿õäèéí

á¿ðòãýë, ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé æóðàì, ýíýõ¿¿

õóóëèéí 121.8 äàõü õýñýãò çààñàí ãýðýýíèé

çàãâàðûã Áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí

òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà

áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçàð áàòàëíà.

121.18. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷,

õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷, ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä

àæèëòíóóä ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæèëãýý, ¿çëýãò

õàãàñ æèë òóòàì çààâàë õàìðàãäàíà.

121.19. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé íýã

õ¿¿õäýä íîãäîõ àøèãòàé òàëáàé íü 2 ì.êâ-ààñ

äîîøã¿é áàéíà.

121.9. Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéäàë,

¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí

õàðèóöëàãûã

¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷ øóóä õàðèóöíà.

121.10. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý íü ãýðýýò

õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ á¿õèé èðãýíèé, ñóì,

õîðîîíû Çàñàã äàðãûí, èðãýíèé ìýäýýëýëä

ñóóðèëñàí îëîí íèéòèéí õÿíàëò ãýñýí áàéíãûí

äàâõàð õÿíàëòòàé áàéíà. 121.11. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷ íü

¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëò, îðëîãî, çàðëàãûí

òàéëàí, ìýäýýã õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, àñðàí

õàìãààëàã÷èä ñàð á¿ð òàíèëöóóëíà.

121.12. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ýðõèéã

îëãîõ, ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºëò, õóâààðèëàëò,

ñàíõ¿¿æèëò, õ¿¿õäèéí á¿ðòãýëèéí õÿíàëò,

ìýäýý, òàéëàãíàëûã àéìàã, ä¿¿ðãèéí Çàñàã

äàðãà õàðèóöàæ, ò¿¿íèé áîëîâñðîëûí àñóóäàë

õàðèóöñàí íýãæ ã¿éöýòãýíý. 121.13. Ýíý õóóëèéí 121.1 äýõü õýñýãò çààñàí

èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ

õ¿ñýëòèéã àéìàã, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí

áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöñàí íýãæ õÿíàí

á¿ðòãýæ, õ¿¿õýä õàðàõ ýðõèéí áè÷ãèéã îëãîíî.


õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èéã áýëòãýõ áîãèíî

õóãàöààíû ñóðãàëòûí

õºòºëáºðèéã

Áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí

çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áàòàëíà.


õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èéã áýëòãýõ ñóðãàëòûã

ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí áàãøèéí

ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõ, àðãà ç¿éí õºãæëèéã

õàíãàõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áîëîâñðîëûí

ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí òºðèéí áîëîí òºðèéí

áóñ áàéãóóëëàãóóä çîõèîí áàéãóóëíà.

121.16. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí

÷èãëýëýýð äèïëîìûí áîëîí áàêëàâðûí

áîëîâñðîëûí çýðýãòýé áîëîí öýöýðëýãò òóñëàõ

áàãøèéí ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ

ãýð÷èëãýý àâñàí èðãýíä 12110 äàõü õýñýãò

çààñàí ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ øààðäëàãà

òàâèãäàõã¿é.


31

323222

3Îäîîãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºæ áàéãàà õóóëèéí òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãèéí õîîëíû çàðäëûã òºð á¿ðýí õàðèóöàæ áàéãàà õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã “òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãèéí õîîëíû çàðäëûã òºð, ýöýã ýõ õóâààæ òºëäºã áàéõ, õàðèí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõèéí õ¿¿õäèéí õîîëíû çàðäëûã òºð á¿ðýí õàðèóöäàã áàéõ” –ààð ººð÷ëºëò îðóóëàõ àñóóäëûã ÓÈÕ-ààð õýëýëö¿¿ëæ, øèéäâýðë¿¿ëíý. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õîîëíû ñàíõæ¿¿æèëò òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãòýé àäèë çàð÷ìààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã áîëíî. ¯éë÷èëãýýã ýðõëýã÷ íü öîðûí ãàíö õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ çºâøººðººã¿é òîõèîëîëä òºëáºð àâàõ áîëîìæ áàéõã¿é áàéíà.

121.20. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ºäðèéí

äýãëýìèéí äàãóó çîõèîí áàéãóóëíà.

121.21. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä íèéòèéí

õîîëíû ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

õóóëü òîãòîîìæèéã ìºðäºíº. 121.22. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä

õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýëòýé õàëäâàðò

áîëîí ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿íèéã àæèëëàõûã

õîðèãëîíî. 121.23. Õ¿¿õäèéã ÿìàð ÷ íºõöºëä õàðàà,

õÿíàëòã¿é îðõèõûã õîðèãëîíî.

121.24. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý íü ºäºðò

12 öàãààñ èë¿¿ã¿é õóãàöààãààð àæèëëàõûã

õîðèãëîíî.

121.25. Õ¿¿õäýä òåëåâèçîð, êîìïüþòåðèéã

30 ìèíóòààñ èë¿¿ õóãàöààãààð ¿ç¿¿ëýõ, ãàäàà

óäààí õóãàöààãààð òîãëóóëàõûã õîðèãëîíî.

121.26. Õ¿¿õäýä íîéðñóóëàõ ýì õýðýãëýõèéã

õîðèãëîíî.121.27. Õ¿¿õäýä êîìïüþòåð, ýëåêòðîí

òîãëîîì òîãëóóëàõûã õîðèãëîíî.

121.28. Õ¿¿õäèéã õýë àìààð äîðîìæëîõ,

õ¿¿õäýä õýë àì, áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ç¿éí

äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë ¿ç¿¿ëýõ àëèâàà

õýëáýðèéã õîðèãëîíî. 121.29. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä àëèâàà

øàøèí, ¿çýë ñóðòëûí ¿éë àæèëëàãàà, ¿éëäýë,

çàí ¿éëèéã ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî.Õî¸ð. Íýìýëò îðóóëàõ õýñã¿¿ä15 äóãààð ç¿éëèéí 3, 4, 5, 6, 7 äàõü õýñã¿¿ä:

15.3. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ

áàéãàà õ¿¿õäèéí íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ

íîðìàòèâò çàðäàë, õîîëíû çàðäëûã óëñûí

òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý. 15.4. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä íýã õ¿¿õäýä

íîãäîõ íîðìàòèâò áîëîí õîîëíû çàðäàë íü

òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãò îëãîæ áóé çàðäàëòàé

àäèë áàéíà.

15.5. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ èðãýí

ººðèéí ºì÷ëºëèéí, ýçýìøëèéí áàéðàíä

¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òîõèîëäîëä ò¿¿íèé òîãòìîë

áîëîí àøèãëàëòûí çàðäëûí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýýíä íîãäîõ õýñãèéã ýíýõ¿¿ õóóëèéí

121.17 äàõü õýñýãò çààñàí æóðìûí äàãóó ýöýã,

ýõ õàðèóöíà.

32


15.6. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõ èðãýí,

àæ àõóéí íýãæ íü ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áóé

õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ íýã á¿ð

çºâøººðñºí òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéí õîîëíû

õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðãàëò, õºãæëèéí

¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ, õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé

àæèëòíû õºäºëìºðèéí

¿íýëýìæèéã

íýìýãä¿¿ëýõ çîðèóëàëòààð òºëáºð àâ÷ áîëíî.

Ãóðàâ. Íýìýëò îðóóëàõ çààëòóóä

15.7. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä äýìæëýã

¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí

õýðýãñëýýð çîõèîí áàéãóóëàõ ñóðãóóëèéí

ºìíºõ áîëîâñðîëûí íàñíû õ¿¿õäýä çîðèóëñàí

ñóðãàëò, õºãæëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ

çàðäëûã óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áîëíî.

4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.1.14-18 äàõü çààëòóóä:

“4.1.14. “õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý ãýæ”

õî¸ð íàñíààñ ñóðãóóëüä ýëñýõ õ¿ðòýëõ íàñíû

õ¿¿õäèéã àñðàõ, õàìãààëàõ, òîãëóóëàõ,

õºãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæóóëàí

õýðýãæ¿¿ëýõ ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí

¿éë÷èëãýýã”“4.1.15. “ºðõ ãýðò ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýý ãýæ” èðãýí ººðèéí ºì÷ëºëèéí,

ýçýìøëèéí îðîí áàéðàíä çîõèîí áàéãóóëàõ

õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã” “4.1.16. “òºâä ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýý ãýæ” èðãýí, àæ àõóéí íýãæ

çîðèóëàëòûí áàéðàíä çîõèîí áàéãóóëàõ

õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã”

“4.1.17. “õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷

ãýæ” á¿ðýí äóíäààñ äîîøã¿é áîëîâñðîëòîé,

õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷èéí ñóðãàëòàä

õàìðàãäñàí, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéäàë,

õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí îð÷èí,

¿éë÷èëãýýíèé óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéã

õàðèóöñàí àæèëòíûã” “4.1.18. “õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿¿õýä

àñðàí õàðèóöàã÷ ãýæ” á¿ðýí äóíäààñ äîîøã¿é

áîëîâñðîëòîé, õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èéí

ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí, õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë,

àþóëã¿é áàéäàë, õ¿¿õäèéã àñðàõ, õàìãààëàõ,

òîãëóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ãàðäàí õàðèóöäàã

àæèëòíûã”


33

343444

14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 14.2.7 äàõü çààëò

14.2.7. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä òàâèãäàõ

øààðäëàãûã õàíãàæ, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ

¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ýðõ àâñàí èðãýí, àæ àõóéí

íýãæèéã ñîíãîõ; 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.2.3, 16.2.4 äýõü çààëòóóä:

16.2.3. Ýíý õóóëèéí 121.2, 121.4, 121.5,

121.6, 121.7, 121.8, 121.9, 121.10, 121.11,

121.16, 121.17, 121.18, 121.19, 121.20, 121.21,

121.22, 121.23, 121.24, 121.25, 121.26, 121.27,

121.28, 121.29, 15.6 çààëòóóä, 121.11 ä¿ãýýð

çààëòàä çààñàí æóðìûã çºð÷ñºí õ¿¿õýä õàðàõ

¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéí

õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ýðõèéã ò¿ð çîãñîîõ

ýñõ¿ë öóöàëíà.

16.2.4. Ýíý õóóëèéí 121.10 äàõü õýñýãò çààñàí

÷èã ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëñýí àéìàã,

ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûã õºäºëìºðèéí õºëñíèé

äîîä õýìæýýã 5-10 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé

òýíöýõ ìºíãºí òîðãóóëèàð òîðãîíî.

2 äóãààð ç¿éë. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ

áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéí “ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ

Á¯ËÝÃ-èéã ÇÓÐÃÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ, ÇÓÐÃÀÄÓÃÀÀÐ

Á¯ËÝÃ-èéã ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ, ÄÎËÄÓÃÀÀÐ

Á¯ËÝÃ-èéã ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ãýæ òóñ òóñ

ººð÷èëñ¿ãýé.”3 äóãààð ç¿éë. Ýíý õóóëèéí 15.3, 15.4,

15.5, 15.6 äóãààð õýñãýýñ áóñàä ç¿éë, õýñýã,

çààëòûã 2013 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé

ºäðººñ ýõëýí äàãàæ ìºðäºíº.4 ä¿ãýýð ç¿éë. Ýíý õóóëèéí 15.3, 15.4,

15.5, 15.6 äóãààð õýñãèéã 2013 îíû 09 ä¿ãýýð

ñàðûí 01-íû ºäðººñ ýõëýí ìºðäºíº. ÁÎËÎÂÑÐÎË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

34


ÓÐÈËÃÀ

….Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ öýöýðëýãèéí òîî, õ¿÷èí ÷àäëûí õýìæýýã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí öýöýðëýãèéí òîãòîëöîîã óëàì áýõæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý öýöýðëýãò õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà õ¿¿õä¿¿äýä õ¿ð÷ ¿éë÷èëæ ÷àäàõ ¿éë÷èëãýýíèé øèíý àðãà çàì áîëîõ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-ã íýâòð¿¿ëýõèéã ñóäàëæ áàéíà.

....Õ¿¿õýä õàðàõ øèíý ¿éë÷èëãýýíèé õóóëèéí òºñºë, çîõèöóóëàëòûí æóðìûã èðãýä, îëîí íèéò, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààð õýëýëö¿¿ëæ, õÿíàí ýöýñëýæ, øèéäâýðë¿¿ëíý.

...Èðãýí Òà ñàíàë, çºâëºìæºº Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû [email protected], [email protected], [email protected] ãýñýí õàÿãààð èð¿¿ëíý ¿¿.

ÁÎËÎÂÑÐÎË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

ÁÎËÎÂÑÐÎËØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

35



36

Hh uilchilgee

Documents

Transcript of Hh uilchilgee