Hezâr fen Hat tat Nec med din Ok yay’›n Sa nat kâr O¤ul la r›

P R O F . D R . Ç ‹ Ç E K D E R M A NMar ma ra Üni ver si te si

Bir as ra yak la flan ha ya t› n› Üs kü dar’da ge çi rip, teb li ¤i mi ze ko nu tefl kil eden üço¤ lu nu da Üs kü dar’da ye tifl ti ren Hat tat Nec med din Ok yay (1883 -1976),1 âi le siy -le be ra ber bu sem tin unu tul maz isim le rin den dir. Onun üç sa nat kâr ev lâ d›, Üs kü dar’›n Toy gar te pe si’nde ki2 ba ba evin de bü yü ye -rek ço cuk luk la r›n dan iti bâ ren za man za man bu ra y› zi ya ret eden ba ba dos tu k›y -met li sa nat kâr la r› ta n› mak im kâ n› n› bul mufl lar ve sa nat tan ken di çap la r›n da na -sip al m›fl lar d›r. Teb li ¤i mi zin dar çer çe ve si için de on la r› ta n›t ma ya ça l› fla ca ¤›z.Nec med din Ok yay 91 ya fl›n day ken bü yük o¤ lu Ne bih ve kü çük o¤ lu Sa cid bey -ler le gö rül mek te dir, y›l: 1974 (Re sim 1).Nec med din Efen di’nin an cak bir kaç y›l sü ren ilk ev li li ¤i nin yâ di gâ r› olan ve1907’de do ¤an Ne bih’i, ba ba s› n›n ikin ci efli Se ni ye Ha n›m (1889?-1967), ken dio¤ul la r› Sa mi ve Sa cid ka dar dik kat ve özen le bü yüt müfl tür. Kü çük yafl la r›n daba ba s›n dan eb ru cu lu ¤u ö¤ ren diy se de bu nu mes lek edin me yen Ne bih Bey,genç li ¤in den iti bâ ren ma den kes me ifl le ri ne me rak sar d›. Bah ri ye Mek te bi’negir dik ten son ra as ker li ¤in ge tir di ¤i mec bu ri yet ler do la y› s›y la Üs kü dar’dan uzak -lafl t›. 1960 y› l›n da de niz al bay l› ¤›n dan emek li ol duk tan son ra, f›r sat bul duk çaes ki den de mefl gul ol du ¤u al t›n oy ma c› l› ¤› na ta ma men yö nel di; bu yol da hat(tu¤ ra) ve tez yî nat ifl le riy le u¤ rafl t›. ‹fl le di ¤i al t›n oy gu la ra ba z› âi le ler de ziy netola rak rast lan mak ta d›r. Ak ra ba s› olan Üs kü dar l› ak tar Ah med Düz gün man(1917-2007) ve Meh med Ze ki Ku flo¤ lu ay n› ko nu da Ne bih Bey’in ye tifl tir dik le -rin den dir. 1983 y› l›n da ve fat eden sa nat kâ r› m› z›n kab ri, ba ba s› ve di ¤er kar defl -le ri gi bi Ka ra ca ah med me zar l› ¤›n da d›r.Al t›n oy gu tez yî nat ör ne ¤i ola rak onun üç ifli ni gös te ri yo rum:1) Mü sen nâ ce lî dî vâ nî hat t› Emin Ba r›n’a ( 1913-1987 ) ait olan Çi çek is mi (Re sim 2),

226

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Re sim 5; Sa mi Nec med din

Re sim 3; Ne bih Ok yay’›n al t›n oy gu ru mî li de sen or -ta s›n da sü lüs Bâ re kâl lah is ti fi

Re sim 4; Ne bih Ok yay’›n al t›n oy gu ce lî sü lüs Yâ Ha fîz is ti fi

Re sim 1; Nec med din Ok yay 91 ya fl›n day ken bü yük o¤ lu Ne bihve kü çük o¤ lu Sa cid bey ler le. y›l: 1974

Re sim 2; Ne bih Ok yay’›n al t›n oy gu mü sen nâ ce lî dî vâ nî hat ileÇi çek is mi

227

2) Ru mî li de sen or ta s›n da sü lüs le Nec med din Ok yay’›n Bâ re kâl lah is ti fi (Re sim 3).3) Ce lî sü lüs Ya Hâ f›z ya z› s› ( Re sim 4 ).Âi le nin or tan ca ev lâ d› olan Sa mi Nec med din ise, 23 Ocak 1911’de yi ne Toy gar -te pe si’nde ki ev de do¤ du, ilk ve or ta tah si li ni Üs kü dar’da ta mam la d› (Re sim 5).Da ha son ra Sul ta nah med’de ki Yük sek ‹k ti sat ve Ti ca ret Mek te bi’nde oku du.Türk ki tap sa nat la r› n›n bir ço ¤u nun fi ilen uy gu lan d› ¤› ba ba evin de, kü çük yafl -tan iti ba ren bun lar la ta n› fl›p mefl gul ol du.Ev ve lâ, ba ba s›n dan ola ¤a nüs tü ka bi li ye tiy le eb ru cu lu ¤u ö¤ ren di; Nec med dinEfen di’nin 1926 y› l›n da bafl la yan ka dîm mü cel lid lik ça l›fl ma la r›n da ona ön ce ö¤ -ren ci, son ra da yar d›m c› ol du ve ka l›b la göm me ola rak ki tap kab la r› ha z›r la d›.Cild ci lik te -za man la ter ke dil mifl olan- mü fleb bek flem se tar z› n›, de ri oy gu ad› n›ve re rek ye ni den ih yâ et ti ve sa y› l› da ol sa, müs tes na eser ler ver di (Re sim 6-7).Bu iki ta k›m ki tap ka b› ve ka ¤›d pa ra cüz da n› çok sa nat kâ râ ne ifl len mifl olup hâ -len Türk pet rol Vak f› ko lek si yo nun da bu lun mak ta d›r (Re sim 8).Da ha son ra mü zeh hib ve mü cel lid Ba had din To kat l› o¤ lu’na (1866-1939) de vamede rek tez hip sa na t› n› ve ru ga nî kap ya p› m› n› ö¤ ren di; ho ca s›n dan 1931’de icâ -zet al d›. Üs kü dar Mev le vi ha ne si es ki fley hi Ah med Rem zi De de (Ak yü rek, 1872-1944) ta ra f›n dan ya z› lan se kiz be yit lik “Sa mi Nec med din’in Tez hib San’at› Me -zû ni yet Tâ rî hi” flöy le dir:

‹bn-i Nec med dîn Efen di Sâ mi-i dâ nifl-ka rînNûr-› is ti’dâ d› ziy net-bâhfl-› ayn-› nâ z› rîn

San’at-› tez hî be ba’z› lar di yor ken kad-ze hebYap t› ze ren dûd lar Beh zâd’dan da bîh te rîn

fiem se ler ser-lev ha lar gû yâ bi rer Nûr âye tiGör me mifl mis lin ki tâb-› dehr de çerh-i be rîn

Aç mak üz re gös te rir bir gon ce tas vîr ey le sefiekl-i ez hâ ra ve rir gû yâ ki bûy-› an be rîn

Gör me dik Er teng-i Mâ nî’de bu nakfl u zî ve riSû re tâ ef sâ ne söy ler ler an› “fi’l-gâ bi rîn”

Cehd ile üs tâd-› kâ mil den al›n ca san’at›Ey le mifl hayr du’a val lâ hi hay ru’n-nâ s› rîn

H E Z Â R F E N H A T T A T N E C M E D D ‹ N O K Y A Y ’ I N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I

228

Ma’ri fet-ef zâ Ba hâ ed dîn Efen di pür-hü nerLût fu na hem vâ re flâ kir dâ n› ol sun flâ ki rîn

Ben de nakfl et dim gü her tâ rî hi Rem zî, zer-ni gârAl d›, yed tez hîb den Sâ mî, se zâ-y› âfe rîn.

1349, 25 Re ceb 1350 3

Genç Sa mi, çok k› sa sü ren sa nat ha ya t›n da, du yup ö¤ ren dik le ri ni kla sik den ay -r›l ma dan yap t› ¤› ye ni mo tif ve renk de ne me le riy le uy gu la ma gay re ti için de ol -du. E¤er ya fla say d›, bu fark l› ça l›fl ma ve ara y›fl la r› ile, u¤ rafl t› ¤› sa nat dal la r› nabir bi rin den âlâ eser ler ka ta ca ¤›, ba ba s› Nec med din Ok yay’dan bi ze in tik_l edença l›fl ma ör nek le rin den an la fl›l mak ta d›r. Met rû kâ t› in ce len di ¤i za man, Sa mi’ninbü tün ça l›fl ma la r›n da, o gü nün ta ri hi ni ve sa ati ni, hat tâ ne re de bu lun du ¤u nube lirt mifl ol du ¤u gö rül mek te dir. Ay r› ca Ba had din Efen di’yle be ra ber, Top ka p›Sa ra y› Mü ze si Kü tüp ha ne si’nde ki in ce le me le rin de, bak t›k la r› eser le re da ir ho ca -s› n›n gö rüfl ve dü flün ce le ri ni kay de de rek bu gün le re ak tar ma s›, sa nat ta ri hi aç› -s›n dan bü yük ehem mi yet ta fl›r (Re sim 9). Ta ri hi ni tam ola rak be lir le ye me di ¤i -miz bu dö ne me âit ça l›fl ma la r›, al d› ¤› ör nek ler ve gör dük le ri ni not edi fli, he nüz19 ya fl›n da ki bir genç sa nat kâr için çok mü him sa y›l mak ge re kir. Me se la, ta mi -re muh taç bir ru ga nî fieh nâ me ka b› n›n sa nat de ¤e ri -eb’âd›, de se ni ve mo tif le riile- ho ca s› n›n a¤ z›n dan; kay da ge çi ril mifl tir (Re sim 10).Sa mi Nec med din’in ki tap sa nat la r› ta ri hi ne ka zan d›r d› ¤› bir di ¤er mü him ça l›fl -ma da, ba ba s› n›n tav si ye si üze ri ne, Ba had din Efen di’den al d› ¤› ders ler s› ra s›n -da, tez hip ve cild sa na t›y la il gi li ola rak onun kul lan d› ¤› es ki ›s t› lah ve ta bir le rites bit et me si dir. Ne sil den ne si le de vam ede ge len ve ya z› ya ge çi ril me mifl olanpek çok de yim, böy le ce do¤ ru flek liy le gü nü mü ze ula fla bil mifl tir.‹ki renk al t›n la ta ra ma hal kâ rî üs lû bun da ifl le di ¤i “kufl lu pa no” (Re sim11) ça l›fl -ma s› için Sa mi’nin çe flit li es kiz ler ha z›r la d› ¤› bi lin mek te dir. Ese rin as l› Türk pet -rol Vak f› ko lek si yo nun da mu ha fa za edil mek te olup im za l› d›r. Es kiz le ri nin ke na r› na koy du ¤u not lar dan ö¤ re ne bil di ¤i miz eser le rin den ba z› la r›flun lar d›r:- Es’ad Fu ad Tu gay ( 1884-1973 ) için Ha c› Kâ mil Ak dik’in (1861-1941) yaz d› ¤›En’âm-› fie rîf’in be ze me si-1931 ( Türk Ta rih Ku ru mu Kü tüp ha ne si ); -Ney zen Emin Ya z› c›’n›n (1883-1945) k›t’a be ze me si - 1933 (Re sim 12-13);k›t’an›n çer çe ve si de de ri üze ri ne ka l›p bas ma tek ni ¤i ile ha z›r lan m›fl olup bueser Türk pet rol Vak f› ko lek si yo nun da d›r.- Tan tâ vî zâ de ‹z zet Bey için Enâm-› fie rîf be ze me si; - Kâ mil Ak dik ta ra f›n dan ya z› l›p M› s›r’a gö tü rü len bir hat t›n tez hi bi- 1931; - Et ra f› ru ga nî tarz da be zen mifl olan Nec med din Ok yay’›n ce lî ta’lîk Bâ re kâl lahlev ha s› -1931 ta rih li olup im za l› d›r (Re sim 14);

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

229

H E Z Â R F E N H A T T A T N E C M E D D ‹ N O K Y A Y ’ I N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I

Re sim 6-7; Sa mi Nec med din ta ra f›n dan ha z›r la nan ve Türk pet rol Vak f› Mü ze si’nde mu ha fa za edi len de ri oy gu iki ta k›m ki tapka b› ( Türk pet rol Vak f›, 114, 115).

230

Eli mi ze ge çen di ¤er ör nek ler den; de ri oy gu de ne me le ri, fark l› ru ga nî ça l›fl ma la -r› ve i¤ ne li ka l›b lar ha lin de çe flit li çi çek de met le ri; ay r› ca, 12 x 22 cm.lik kü çükbir eb rû tek ne sin de fark l› eb rû de ne me le ri yap t› ¤› bi lin mek te dir.4 (Re sim 15-16)Yi ne o y›l la r›n da ki not la r›n dan, gül cü lük de de ba ba s› na yar d›m c› ol du ¤u an la -fl› l› yor.Mü ze ler Mü dü rü Ha lil Ed hem Bey’in ( El dem,1861-1939 ) ›s rar l› tâ kî biy le 1931y› l›n da me zun ol du ¤u fiark Tez yî nî Sa nat lar Mek te bi’ne 26 Ma y›s 1932’de min -ya tür mu al li mi ola rak tâ yin edi len Sa mi Nec med din, bun dan bir y›l son ra, yan -l›fl te dâ vi ne ti ce sin de olu flan ka r›n za r› il ti ha b›n dan (pe ri to nit) kur tu la ma ya rakhe nüz 22 ya fl›n day ken, 12 Ha zi ran 1933 ta ri hin de ve fat et mifl ve Ka ra ca ah medme zar l› ¤› na def ne dil mifl tir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Re sim 8; Sa mi Nec med din’in ka ¤›d pa ra cüz da n› ( Türk -pet rol Vak f›, 123).

Re sim10; fieh nâ me kab de se ni Re sim 9; Sa mi Nec med din’in kü tüp ha ne not la r› (Der man ko -lek si yo nu).

231

H E Z Â R F E N H A T T A T N E C M E D D ‹ N O K Y A Y ’ I N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I

Re sim11; Sa mi Nec med din’in kufl lu pa no su ( Türk pet rol Vak f›. 31).

Re sim12; Ney zen Emin Ya z› c›’n›n k›t’a be ze me si-1933, K›t’an›n çer çe ve si de ri üze ri ne

ka l›p bas ma tek ni ¤i ile Sa mi Nec med din ta ra f›n dan ha z›r lan m›fl t›r. ( Türk pet rol Vak f› 57).

232

Ölü mü, 1934 y› l›n da ki so ya d› ka nu nun dan ev vel ol du ¤u için im za s› n› “Sa miNec med din” ola rak kul la nan ve bu hu sus ta is tif de ne me le ri de ya pan sa nat kâ r› -m› z›n Sa mi Ok yay ola rak ta n› t›l ma s› ka r› fl›k l›k do ¤ur mak ta d›r. E¤er bir y›l da haya fla say d›, o da el bet Ok yay so ya d› n› ka zan m›fl ola cak t›.Meh med Sa cid Ok yay da Nec med din Efen di’nin Toy gar te pe si’nde ki evin de 8fiu bat 1915’de do ¤an üçün cü o¤ lu dur (Re sim 17). Eb ru, ahar, flem se ka l›p ve ciltkap la r› îma li ni ba ba s›n dan ö¤ ren mifl, 1936 y› l›n da Dev let Gü zel Sa nat lar Aka -de mi si Türk Tez yî nî Sa nat la r› flu be sin de eb ru, ahar, flem se ö¤ ret me ni ola rak ça -l›fl ma ya bafl la m›fl t›r.5 1938 se ne sin de ‹s tan bul Yük sek ‹k ti sat ve Ti ca ret Mek te -bi’nden me zun ol mufl tur. Aka de mi’de de vam eden ö¤ ret men li ¤i nin ya n› s› ra,1939 y› l›n da Ba had din To kat l› o¤ lu’nun ve fa t›y la bo fla lan Top ka p› Sa ra y› mü cel -

Re sim12-13; Ney zen Emin Ya z› c›’n›nk›t’a be ze me sinden bir kesit. -1933,

K›t’an›n çer çe ve si de ri üze ri ne ka l›pbas ma tek ni ¤i ile Sa mi Nec med din

ta ra f›n dan ha z›r lan m›fl t›r. ( Türk pet rol Vak f› 57).

Re sim14-15; Sa mi Nec med din’in eb ru de ne me le ri (Der man ko lek si yo nu).

233

Re sim 16; Sa mi Nec med din’in ha z›r la d› ¤› ce lî ta’lîk Bâ re kâl lah ya -z› s› n›n d›fl per va z›.

lit li ¤i ne ve kil ola rak ge ti ril mifl ve bu va zi fe si ni 1943 y› l› na ka dar de vam et tir -mifl tir.Uzun müd det mah ke me ler de ya z› ve im za bi lir ki fli si ola rak gö rev len di ril mifl, buifli ni emek li lik dö ne min de de ti tiz lik le yü rüt müfl tür. 1946 da Dev let Gü zel Sa -nat lar Aka de mi si cilt atöl ye si ö¤ ret men li ¤i ne tâ yin edil mifl, ba ba s› n›n ay n› yer -den 1948’de emek li olu flun dan son ra eb rû ö¤ re ti mi ni de –ö¤ ren ci ol du ¤un da-sür dür müfl tür. Ken di si ta ra f›n dan ha z›r la n›p da 1969 y› l›n da Aka de mi mü dür -lü ¤ü ne ve ri len di lek çe de, yap m›fl ol du ¤u eser le rin den ha t›r la ya bil dik le ri ni afla -¤› da ki fle kil de s› ra la mak ta d›r:-Gü zel Sa nat lar Aka de mi si fle ref def te ri (Re sim 18); 32,5 x 20 cm eb’âd›n da 53say fa dan olu flan fle ref def te ri nin üst ka b› flem se cilt ola rak ya p›l m›fl, flem se vekö fle bend ler alt tan ay›r ma tek ni ¤i ile bo yan m›fl t›r. Kab için de kul la n› lan bat taleb ru su da Sa cid Ok yay’›n d›r (Re sim 19).- M.S.G.S. Üni ver si te si, Re sim Hey kel Mü ze si’nde bu lu nan ve 1937 y› l›n da Ze -ki Ko ca me mi ta ra f›n dan ya p› lan Ata türk port re si’nin çer çe ve si (39 x 29,5 x 4cm) Sa cid Ok yay’›n ese ri dir (Re sim 20);- Sa cid Ok yay’a âit üst ten ay›r ma l› flem se kab (Re sim 21);- An ka ra Dev let Ope ra s› fle ref def te ri.- Ma kam su me ni ve blok not def te ri ( Ha san Ali Yü cel için ).

234

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Re sim 17; Sa cid Ok yay Re sim 18; Sa cid Ok yay’›n Gü zel Sa nat lar Aka de mi si fle refdef te ri flem se ka b›.

Re sim 19; Sa cid Ok yay’›n yap t› ¤› ve iç ka pak ta kul lan d› ¤› bat tal eb ru.

235

- Top ka p› Sa ra y› Mü ze si’nde bu lu nan flem se cilt ler ve res to re edil mifl cilt ler.- ‹s met ‹nö nü Cum hur re isi iken ‹s tan bul Vi la ye ti için 3 adet flem se al büm.- ‹nö nü Nut ku´ nun flem se cil di.- fiem se çer çe ve (1952’de Ür dün Kra l› Ab dul lah ́ a he di ye edil mek üze re ha z›r -lan m›fl t›r).- fiem se çer çe ve ve flem se cüz dan ( Ham dul lah Sup hi Tan r› över için ).- fiem se al büm ( Dr. G› yas Kor kut için ).- fiem se ve çâr gû fle cilt ler ( Ha lil Ed hem Ar da ko lek si yo nu için ).- Mem luk, Sel çuk, He rat, Os man l› dev ri flem se cilt le rin ona r›m la r› ( Ek rem Hak -k› Ay ver di ko lek si yo nu için).1969 y› l›n da D.G.S.A.’de aka de mik ün van lar tev cih olu nur ken, Sa cid Ok yay’ada pro fe sör ün va n› ve ril mifl tir. Za ma n› m› z›n nam l› kla sik mü cel li di ‹s lâm Se -çen, Sa cid Bey’in ö¤ ren ci le rin den dir. 9 Ni san 1973’te ken di ar zu suy la emek liolan Sa cid Bey, 19 Ni san 1999 gü nü Üs kü dar Do ¤an c› lar’da ki evin de ve fat et miflve ba ba s› n›n Ka ra ca ah med’de ki me za r› ya n› na def ne dil mifl tir.6

‹n san la r›n ka rak ter ve flah si yet le ri nin olufl ma s›n da, do ¤up bü yü dük le ri veikamet et tik le ri top rak la r›n te si ri in kâr edi le mez. As›r lar için de kül tür dün ya s› -n›n nab z› n›n at t› ¤› bir mer kez hâ li ni alan Üs kü dar, mün bit top ra ¤› üs tün de

H E Z Â R F E N H A T T A T N E C M E D D ‹ N O K Y A Y ’ I N S A N A T K Â R O ⁄ U L L A R I

Re sim 20; M.S.G.S. Üni ver si te si, Re sim Hey kel Mü ze si’nde s.n.298, d.b. 211’e ka y›t l› bu lu nan Ze ki Ko ca me mi’nin yap t› ¤› Ata -türk port re si çer çe ve si, Sa cid Ok yay’a ait tir.

236

y›l lar ca sa nat kâr ye tifl tir me ye de vam et mifl tir. ‹fl te Nec med din Ho ca’n›n ta n›t -ma ya ça l›fl t› ¤›m üç o¤ lu da bu züm re den dir. XX. as r›n ba fl›n dan 1960’la ra ka darsü ren fa ali yet le riy le Üs kü dar’› bir kla sik sa nat lar mer ke zi ha li ne ge ti ren Ok yayâi le si ni rah met ve min net le ana rak bah si mi zi ni hâ yet len di ri yo ruz.

D‹P NOT LAR

1 M.U¤ur Der man, “He zar fen Hat tat Üs kü dar l› Nec med din Ok yay (1883-1976)”, Üs kü dar Sem poz yu mu I (23-25 Ma y›s 2003) Bil di ri ler, II, 182-194.2 M.U¤ur Der man, “Toy gar Te pe sin de ki Ev”, Türk Ede bi ya t›, sy. 389 (Ni san 2006), s.24-32.3 Ha si be Ma z› o¤ lu, Ah met Rem zi Ak yü rek ve fii ir le ri, An ka ra 1987, s.263-4.4 M.U¤ur Der man, Türk Sa na t›n da Eb rû, ‹s tan bul 1977, s.48.5 a.g.e., s. 48.6 Sa cid Ok yay hak k›n da ki ba z› res mî bil gi le ri ve re sim le ri ba na te min eden Gür can Ma vi li’ye te flek kür ede rim.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Re sim 21; Sa cid Ok yay’›n yap t› ¤› üst ten ay›r ma flem se cil di.