Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Academiejaar 2008-09

Het Waarom van Straffen: de Werkstraf

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’

Ingediend door

Pieter-Jan de Grave studentennr. 20024585

major: burgerlijk recht en strafrecht

Promotor: Prof. Dr. Jan Verplaetse Commissarissen: Prof. Dr. Koenraad Raes Prof. Dr. Tom Vander Beken

2

3

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING ................................................................................................................................................................... 6

DEEL 1 ......................................................................................................................................................................... 7

A. DEFINITIE EN KENMERKEN VAN STRAFFEN ........................................................................................................................ 8

B. TERMINOLOGIE EN BENADERINGSWIJZEN ....................................................................................................................... 10

1) Terminologie ................................................................................................................................................... 10

2) Benaderingswijzen .......................................................................................................................................... 12

C. MOGELIJKE RECHTVAARDIGINGEN VOOR STRAFFEN .......................................................................................................... 13

1) Utilitaristische theorieën ................................................................................................................................. 13 a) Algemeen ......................................................................................................................................................................13 b) Kritiek ............................................................................................................................................................................14 c) Strafdoelen ....................................................................................................................................................................16

1. Algemene preventie .................................................................................................................................................16 2. Neutralisering ...........................................................................................................................................................17 3. Aanpassing dader .....................................................................................................................................................18 4. Het publiek vormen of tevreden stellen ...................................................................................................................19

2) Retributivistische theorieën ............................................................................................................................. 21 a) Argumentatie ................................................................................................................................................................22 b) Negative principle .........................................................................................................................................................24 c) De juiste straf ................................................................................................................................................................25 d) Ongewilde straffen ........................................................................................................................................................26 e) Berouw, inkeer, vergeving .............................................................................................................................................26

3) Andere ............................................................................................................................................................. 28 a) Compromistheorieën ....................................................................................................................................................28

1. Limiting retributivism ...............................................................................................................................................29 2. Neorehabilitationisme ..............................................................................................................................................29 3. Humanitaire limieten ................................................................................................................................................30

b) Restorative justice .........................................................................................................................................................32 c) Reintegrative shaming ...................................................................................................................................................34 d) Andere, minder geciteerde strafdoelen en straftheorieën ...........................................................................................35

4) Overzicht van de strafdoelen en -theorieën .................................................................................................... 37

DEEL 2 ........................................................................................................................................................................39

A. GESCHIEDENIS VAN DE WERKSTRAF .............................................................................................................................. 40

1) Algemeen ........................................................................................................................................................ 40

2) In België ........................................................................................................................................................... 42 a) Dienstverlening .............................................................................................................................................................42 b) De werkstraf als autonome hoofdstraf..........................................................................................................................43

B. JURIDISCH OVERZICHT ................................................................................................................................................ 44

1) Begrip .............................................................................................................................................................. 44

2) Kenmerken ...................................................................................................................................................... 45 a) Hoofdstraf .....................................................................................................................................................................45 b) Enkel toepasselijk op natuurlijke personen ...................................................................................................................45 c) Ter vervanging van de gevangenisstraf of de geldboete ...............................................................................................46 d) Strafrechtelijke maatregel .............................................................................................................................................46 e) Strafregister ...................................................................................................................................................................47

3) Toepassingsvoorwaarden................................................................................................................................ 48 a) Misdrijven waarvoor een werkstraf kan opgelegd worden ...........................................................................................48 b) Gerechtelijk verleden ....................................................................................................................................................48 c) Maatschappelijke enquête / beknopt voorlichtingsverslag ..........................................................................................49

4

d) Instemming door de beklaagde .....................................................................................................................................50

4) De fase voor de rechter ................................................................................................................................... 51 a) Initiatiefrecht .................................................................................................................................................................51 b) Aanwezigheid ................................................................................................................................................................51 c) Informatieplicht .............................................................................................................................................................51 d) Duur van de werkstraf ...................................................................................................................................................52 e) Concrete invulling van de werkstraf ..............................................................................................................................53 f) Vervangende straf .........................................................................................................................................................54 g) Toepassing van de probatiewet ....................................................................................................................................56 h) Speciale motiveringsplicht .............................................................................................................................................56 i) Belangen van de slachtoffers ........................................................................................................................................57

5) De uitvoering van de werkstraf ....................................................................................................................... 59 a) Actoren ..........................................................................................................................................................................59

1. De justitieassistent ...................................................................................................................................................59 2. De Dienst justitiehuizen ............................................................................................................................................59 3. De probatiecommissie ..............................................................................................................................................60 4. Het openbaar ministerie ...........................................................................................................................................61

b) Uitvoering binnen de 12 maanden ................................................................................................................................62 c) Plaatsen van uitvoering .................................................................................................................................................62 d) Uitvoering in de vrije tijd ...............................................................................................................................................64

6) Praktisch-juridische vraagstukken ................................................................................................................... 65 a) Relatieve zwaarte van de werkstraf ..............................................................................................................................65 b) Het verbod op dwangarbeid ..........................................................................................................................................67 c) Voorlopige hechtenis.....................................................................................................................................................68 d) Samenloop.....................................................................................................................................................................69 e) De strafuitvoeringsrechtbanken ....................................................................................................................................69 f) Het Hof van Assisen .......................................................................................................................................................70 g) Statuut werkgestrafte ...................................................................................................................................................70

7) Tenietgaan en verval van de straf, eerherstel en uitwissing van de veroordeling .......................................... 71

DEEL 3 ........................................................................................................................................................................72

A. BESTAANSREDEN WERKSTRAF ...................................................................................................................................... 73

1) Niet enkel strafdoelen, ook principes .............................................................................................................. 73

2) Strafdoelen in België ....................................................................................................................................... 74

3) Toegepast op de werkstraf .............................................................................................................................. 76 a) Retributief .....................................................................................................................................................................76 b) Utilitair...........................................................................................................................................................................77 c) Herstel ...........................................................................................................................................................................78 d) Rehabilitatie ..................................................................................................................................................................78 e) Algemeen overzicht .......................................................................................................................................................79

B. VERGELIJKING .......................................................................................................................................................... 80

1) Retributieve component .................................................................................................................................. 80 a) Duur ...............................................................................................................................................................................80 b) Vervangende straf .........................................................................................................................................................81 c) Inhoud ...........................................................................................................................................................................82 d) Strafregister ...................................................................................................................................................................82

2) Utilitaristische elementen ............................................................................................................................... 83 a) Algemene preventie en afschrikking .............................................................................................................................83 b) Aanpassing dader - neorehabilitationisme ....................................................................................................................84

1. Prestatieplaatsen ......................................................................................................................................................84 2. Begeleiding ...............................................................................................................................................................85 3. In de gemeenschap ...................................................................................................................................................86 4. Maatschappelijke enquête .......................................................................................................................................87 5. Strafregister ..............................................................................................................................................................88

c) Het publiek vormen en tevreden stellen .......................................................................................................................89 d) Subsidiariteit .................................................................................................................................................................90

3) Herstelbenadering ........................................................................................................................................... 91

CONCLUSIE ................................................................................................................................................................93

5

BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................................95

1) Wetgeving ....................................................................................................................................................... 95

2) Rechtspraak ..................................................................................................................................................... 96

3) Rechtsleer ........................................................................................................................................................ 96

6

INLEIDING

Het opzet van dit werk bestaat erin een vergelijking te maken tussen enerzijds de strafdoelen die eigen zijn aan de werkstraf zoals deze in België is ingevoerd door de wet van 17 april 20021 en anderzijds de regelgeving, de praktijk en de uitvoering van de werkstraf. Er zal onderzocht worden in welke mate de werkstraf beantwoordt aan haar bestaansreden, en welke verbeteringen er eventueel mogelijk zijn.

In het eerste deel van dit werk wordt een (filosofische) blik geworpen op de verscheidene strafdoelen die in de literatuur over het strafrecht het meest prominent aanwezig zijn. Het is immers van belang een overzicht te hebben van de mogelijke rechtvaardigingen en doelstellingen die een straf kan hebben. Eerst wordt ingegaan op de definitie en de kenmerken van bestraffing en wordt de gehanteerde terminologie afgebakend. Vervolgens wordt overgegaan tot het eigenlijke overzicht. De 2 klassieke hoofdstromingen uit de bestraffingsfilosofie komen eerst aan bod, te weten het utilitarisme en het retributivisme. Vervolgens worden enkele theorieën behandeld die proberen een aanvaardbaar compromis te sluiten tussen beide hoofdstromingen door hun scherpe kantjes weg te vijlen. Tenslotte worden kort enkele andere benaderingswijzen bekeken, evenals minder voor de hand liggende rechtvaardigingen van straffen.

Deel 2 behandelt de werkstraf als juridisch instrument in België. De ontstaansgeschiedenis van deze straf wordt kort geschetst, waarna alle juridische aspecten en problemen van deze straf aan bod komen. De kenmerken en toepassingsvoorwaarden worden overlopen, de verschillende aspecten inzake procedure en uitvoering worden bekeken. Als laatste komt een reeks vraagstukken en problemen aan bod die in de literatuur gesignaleerd werden. Dit alles om een zo volledig mogelijk beeld te geven van de werkstraf in al haar facetten.

Het derde deel van dit werk betreft de uiteindelijke synthese van dit alles. Om de werkstraf te toetsen aan haar strafdoelen moet eerst nagegaan worden wat de bedoeling van deze straf is. Wat wou de wetgever concreet bereiken met de invoering van dit instrument? Door een gebrek aan wettelijk ingeschreven strafdoelen zal in deze een eigen interpretatie moeten gevormd worden. Vervolgens worden deze strafdoelen overlopen en getoetst aan de juridische en praktische aspecten van de werkstraf die voor deze doelen van belang zijn.

Op deze manier hopen we tot een overzicht te komen van de sterke en zwakke kantjes van deze straf in doelmatig opzicht. Er zal worden nagegaan of de bedoelingen van de wetgever al dan niet bij woorden gebleven zijn, en of de concrete gevolgen van de werkstraf wel de bedoeling van de wetgever waren. In die optiek worden waar mogelijk aanbevelingen gedaan die de praktijk van de werkstraf meer in lijn zouden kunnen brengen met haar doel. Het hoeft immers geen betoog dat een effectief en efficiënt strafrechtsysteem in het belang van alle actoren is, niet in de laatste plaats van de bevolking die via haar vertegenwoordigers voor dit systeem gekozen heeft.

1 Wet 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en politiezaken, BS 7 mei 2002

7

DEEL 1

O V E R Z I C H T V A N D E V E R A N T W O O R D I N G E N V A N

B E S T R A F F I N G

In dit deel zal worden ingegaan op de redenen waarom een maatschappij haar leden (of desgevallend buitenstaanders) straft. Het is immers niet vanzelfsprekend dat een persoon een leed wordt aangedaan, inzonderheid door de overheid. Een persoon gevangennemen bijvoorbeeld wordt verboden door de strafwet2, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens3 en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens4. Zo ook wordt het betalen van een som zonder tegenprestatie en zonder de intentie te geven (zoals een boete) in het burgerlijk recht aanzien als een vermogensvermeerdering zonder oorzaak5.

Al deze wetsbepalingen maken echter een uitzondering voor de overheid indien deze laatste een dergelijk ‘verboden leed’ toebrengt aan een rechtssubject, namelijk wanneer dit gelegitimeerd kan worden vanuit het strafrecht. Straffen is dus de uitzondering, niet de regel. Iedere rechtspracticus, en bij uitbreiding iedereen die met straffen en/of criminaliteit bezig is, zal daarom moeten stilstaan bij het waarom van straffen.

Hierna volgen vooreerst een overzicht van de kenmerken van een straf (wat maakt een overheidshandeling een straf?), vervolgens komen de 2 benaderingswijzen om tot een straftheorie te komen aan bod, en tenslotte volgt een overzicht van de strafverantwoordingstheorieën zelf.

2 Art. 434 Sw. 3 Art. 5 EVRM 4 Art. 3 UVRM 5 J. ROODHOOFT, Praktisch burgerlijk recht, Antwerpen, De Boeck, 2005, 128

8

A. DEFINITIE EN KENMERKEN VAN STRAFFEN

Doordat ieder mens van kindsaf gevoelsmatig aangeleerd krijgt wat een straf is, staat men niet zo vaak stil bij de definitie ervan. Ook het Belgisch strafwetboek vermeldt geen definitie van het begrip ‘straf’6. Daarom heeft de rechtsleer de volgende definitie uitgewerkt: “een leed dat door de rechterlijke macht wordt opgelegd als sanctie voor een misdrijf”7. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gebruikt dan weer een autonome interpretatie, op basis van de volgende criteria: de juridische kwalificatie in het intern recht, het verband met het strafbare feit, de aard en het doel van de betreffende maatregel, de procedures die zijn verbonden aan de oplegging en tenuitvoerlegging van de maatregel en de zwaarte van de maatregel 8.

Meer algemeen hebben alle straffen, volgens Walker9, de volgende 7 kenmerken:

i. Er is sprake van een veronderstelde leedtoevoeging, de straf heeft dus de bedoeling om de gestrafte op de een of andere manier pijn te doen of alleszins een ongewenst nadeel voor hem op te leveren. “Verondersteld”, want wat telt is niet hoe de gestrafte de sanctie aanvoelt, maar hoe ze door de straffende bedoeld is.

ii. De onder 1) vermelde leedtoevoeging wordt bewust en intentioneel gedaan, en heeft een reden. Zij is toevallig noch onbedoeld.

iii. Een straf kan enkel opgelegd worden door diegenen van wie algemeen aanvaard wordt dat zij daar het recht toe hebben. Als voorbeeld kan hiervoor verwezen worden naar de strafdefinitie van het Belgisch Hof van Cassatie, dat eist dat de sanctie opgelegd werd door ‘de rechterlijke macht’.

iv. De grondslag voor het opleggen van de straf bestaat uit het overtreden van een “wet, regel of gewoonte”. Deze overtreding kan dan weer enerzijds een actief handelen zijn, of anderzijds juist het verzuimen om een verplichte handeling te stellen.

v. Men wordt gestraft voor een overtreding die men vrijwillig en bewust begaan heeft. Dit is echter een problematisch kenmerk, aangezien in uitzonderlijke gevallen iemand gesanctioneerd wordt zonder dat aan deze vereiste voldaan is10. Of men deze sanctie dan nog een straf kan noemen, is een semantische discussie die buiten het bestek van dit werk valt.

vi. Aangezien een straf (in principe) opgelegd wordt tegen de wil van de gestrafte, is er een rechtvaardigingsgrond nodig om deze actie te ondernemen. Het is immers niet vanzelfsprekend dat iemand leed aangedaan wordt buiten zijn wil. Hier komt men op het terrein van de strafdoelen terecht: hoe rechtvaardigt een maatschappij (of een ouder, een leraar, ...) dat ze haar ‘onderhorigen’ op een

6 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 337 7 Cass. 14 juli 1924, Pas. 1924, I, 473 8 G. CORSTENS en J. PRADEL, Het Europese strafrecht, Deventer, Maklu, 2003, 333 9 N. WALKER, Why Punish? Theories of punishment reassessed, Londen, Oxford university press, 1991, 1 (hierna verkort N. WALKER, Why Punish?) 10 Bijvoorbeeld gevallen van onopzettelijke slagen en verwondingen

9

negatieve manier bejegent? Walker onderscheidt een algemene rechtvaardiging, een persoonlijke rechtvaardiging en een persoonlijke rechtvaardiging in een bepaald geval. Deze kunnen eclectisch zijn, wanneer zij meerdere strafdoelen combineren. Voor een uitwerking van dit aspect verwijzen wij naar het overzicht van de strafdoelen verder in dit werk11.

vii. Of de gestrafte de handeling als een straf aanvaardt of niet, is van geen belang. Het is enkel de mening van de oplegger van de straf die van tel is om te weten of het om een straf gaat of niet. Hoe de gestrafte de straf ervaart maakt dus niet uit, hoe de straffer ze bedoelt is wat belangrijk is om te determineren dat het een straf betreft.

Tenslotte zijn er verscheidene indelingen mogelijk om straffen te catalogiseren. Een eerste betreft de opdeling tussen straffen die al dan niet strafrechtelijk zijn. Deze indeling is juridisch waarschijnlijk de meest relevante, omdat zij bepaalt op welke sancties het strafrecht van toepassing is en op welke niet. De rechtsleer geeft aan een strafrechtelijke straf 3 kenmerken: ze moet een wettelijke basis hebben, ze moet door een rechter opgelegd zijn en ze moet persoonlijk en individueel zijn12.

Andere mogelijke classificaties bestaan uit het rangschikken van straffen, respectievelijk volgens soort toegebracht leed (lichamelijk, patrimoniaal, etc.), aard van het misdrijf, zwaarte van de straf enzovoort. De voor dit werk relevante werkstraf is bijvoorbeeld een strafrechtelijke straf, die lichamelijk leed veroorzaakt (en occasioneel ook psychisch en patrimoniaal) en (in België) in de vrije tijd moet uitgevoerd worden13. Het belang van deze indelingen in het kader van dit werk ligt in het feit dat sommige categorieën straffen, indien zij op een bepaalde manier uitgevoerd worden, meer geschikt zijn voor bepaalde strafdoelen dan andere14. Zo zal een vrijheidsstraf bijvoorbeeld veel effectiever zijn dan een geldboete indien men incapacitatie voor ogen heeft.

11 Zie infra p. 13 C. Mogelijke rechtvaardigingen voor straffen 12 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 338 13 Art. 37quater, §1, 1e lid Sw. 14 Zie hiervoor o.a. de What Works-beginselen (P.H. VAN DER LAAN, “Over straffen, effectiviteit en erkenning, De wetenschappelijke onderbouwing van preventie en strafrechtelijke interventie”, Justitiële Verkenningen 2004, afl. 5, 31-48)

10

B. TERMINOLOGIE EN BENADERINGSWIJZEN

1) TERMINOLOGIE

Van groot belang bij het onderzoeken van strafdoelen is de gebruikte terminologie. Begrippen als rechtvaardiging, reden, doel, etc. lijken op hetzelfde te slaan, maar hebben in feite allen een andere betekenis, en daardoor een eigen plaats in het strafdoelendiscours. Om met de juiste kennis van zaken een antwoord te bieden op het waarom van straffen is het dus noodzakelijk een klein overzicht te geven van wat met deze termen bedoeld wordt.

i. Rechtvaardiging (justification, verantwoording) is een term die gebruikt wordt wanneer iets gedaan wordt dat op zich fout is. Zonder de rechtvaardiging was het een (moreel, juridisch, ...) verkeerde actie. Deze rechtvaardiging dient echter op zichzelf ook ‘juist’ te zijn (dus gesteund op een sluitende argumentatie vertrekkend vanuit algemeen aanvaarde premissen), anders is ze eigenlijk van geen waarde in de beoordeling van de oorspronkelijke actie en is deze alsnog verkeerd. Rechtvaardigen is van groot belang bij het behandelen van strafdoelen. Een straf opleggen is het toevoegen van een door de gestrafte ongewild leed, een op zich juridisch verkeerde actie dus15. We zullen dus moeten zoeken naar een rechtvaardiging ervoor, die het straffen wél juridisch (en moreel) verantwoord maakt.

ii. Een verklaring beschrijft hoe een persoon of instituut tot een bepaalde mening gekomen is16. Ze antwoordt net als de rechtvaardiging ook op de vraag ‘waarom doen we iets?’ maar geeft geen logische argumentatie die de actie onderbouwt. Ze vertelt veeleer vanuit maatschappelijk, historisch en sociologisch perspectief waarom men voor deze mening gekozen heeft en niet voor een andere, die misschien even ‘rechtvaardigbaar’ is. In dit werk zal ook de term reden meestal gebruikt worden in dezelfde betekenis.

Als we ons de vraag stellen waarom we straffen, zoeken we in de eerste plaats naar de rechtvaardiging. De verklaring waarom een bepaald strafdoel in een bepaalde maatschappij het gehaald heeft op de andere is echter ook van belang. Dit geldt des te meer inzake de totstandkoming van de autonome werkstraf in België, aangezien deze niet zozeer vanuit een strafdoel, dan wel hoofdzakelijk

15 Zie supra p. 8 16 J. VERPLAETSE, For the sake of argument. Argumentatieleer voor juristen en ethici, Antwerpen, Maklu, 2004, 12

11

vanuit een eerder praktische noodzaak (het tegengaan van de overbevolking in gevangenissen) ingevoerd geweest is17.

iii. Goed en fout zijn waarschijnlijk de 2 meest beschreven, meest bediscussieerde en meest misbruikte concepten in de geschiedenis van de mensheid. Goed en fout (of juist en verkeerd, right en wrong, fair en unfair, le bien et le mal, juste et faux) kunnen verwijzen naar een ruime waaier aan adjectieven, afhankelijk van de context. Goed en fout betekenen iets anders of ze nu als theologische boordeling gebruikt worden, als wiskundige uitkomst of bijvoorbeeld als label dat men in de Tweede Wereldoorlog opgekleefd kreeg (collaborateur of niet). Beide concepten zijn nauw verbonden met de handeling van het beoordelen. Deze laatste laat zich immers ruwweg omschrijven als het percipiëren van een gegeven als goed of fout.

In dit werk zullen de concepten goed en fout voornamelijk gebruikt worden om te bepalen of iets moreel dan wel juridisch al dan niet rechtvaardigbaar is. Ze zullen vooral verwijzen naar de waarde van een argumentatie, dus enerzijds naar de mate van algemeen aanvaardheid van de premissen en anderzijds naar de mate van ratio en logica in de opbouw van de redenering daaruit (a fortiori geldt dit voor het trekken van de conclusie).

iv. Het doel (of de functie) van een handeling of verzuim duidt op het resultaat dat men ermee wil bereiken. Waar de term “reden” aangeeft waarom we voor iets kiezen boven het andere, en waar de term “rechtvaardiging” staat voor het juiste of foute karakter van die keuze, zal het doel bepalen of we überhaupt een keuze moeten maken. Zonder doel is er geen nood aan een (re)actie, of die nu bestaat uit een handelen of een niet-handelen. Indien we het concreet over straffen hebben, kunnen we stellen dat men zonder doel nooit gestraft zou hebben (tenzij uit loutere toevalligheid), waardoor het dus ook nutteloos zou zijn om een rechtvaardiging of reden te zoeken.

De termen rechtvaardiging, reden en doel worden in het alledaagse taalgebruik regelmatig als synoniemen gebruikt. In dit werk zal geprobeerd worden om deze drie, waar passend, zoveel mogelijk in hun juiste betekenis te gebruiken.

17 Zie infra p. 74

12

2) BENADERINGSWIJZEN

Vooreerst is het mogelijk om bestraffing te bekijken vanuit enerzijds filosofische en anderzijds penologische invalshoek18. Indien we onderzoeken waarom er gestraft wordt, wat de rechtvaardiging van het straffen op zich is, dan kijken we door een filosofische bril naar het probleem. Penologen daarentegen zullen zich eerder richten op de verhouding tussen doel en middelen. Ze zullen zich afvragen of een bepaalde straf al dan niet werkt, of ze voldoet aan het doel dat men voor ogen heeft.

Op een ander niveau kan men het onderscheid maken tussen de juridische dan wel de morele benadering van het straffenvraagstuk. Een morele rechtvaardiging van straffen zal zich kunnen baseren op eerder algemene morele gronden, waar een juridische rechtvaardiging enkel aanvaard wordt als het recht, in algemene zin, er de basis van vormt. Juridische gronden zijn meestal enkel van toepassing binnen een bepaald territoriaal rechtsgebied, daar waar morele gronden een eerder universeel karakter hebben (hoewel dat laatste ook lang niet door iedereen aanvaard wordt19). Indien we het in dit werk over de juridische kant hebben zal het daarom eerder het in België vigerende recht zijn dat van belang is.

CLARKE maakt een vierledig onderscheid in de benaderingswijzen, en dit volgens twee assen20. Enerzijds maakt hij het onderscheid tussen de straf in het algemeen en de straf in het bijzonder, anders verwoord: de bestraffing als instituut versus de concrete strafoplegging21. Met straf in het algemeen of straf als instituut wordt dan het gehele strafstelsel bedoeld: waarom bestaat er überhaupt zoiets als straffen? De concrete strafoplegging of straf in het bijzonder stelt zich de vraag waarom iemand in een bepaald geval deze of gene straf krijgt. De 2e as van Clarke duidt het verschil aan tussen doel en rechtvaardiging. Zoals in het terminologieoverzicht van deze tekst22 al aangegeven werd, dekken beide termen een andere lading, hoewel ze in het gewone taalgebruik veelal als synoniemen van elkaar gelden. Kant bijvoorbeeld maakt een onderscheid tussen deze twee: het doel van straffen is het handhaven van de wet en het behoud van de balans tussen eigen voordeel en zelfbeheersing, de rechtvaardiging daarentegen vloeit voort uit de morele wet en in het bijzonder de morele of wettelijke schuld23.

18 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 200-201 19 E. J. BOND, Ethics and human well-being: an introduction to moral philosophy, Cambridge, Wiley-Blackwell, 1996, 99 20 D. H. CLARKE, “Justifications for punishment”, Contemporary Crises 1982, afl. 1, 25-57 21 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 200-201 22 Zie supra p. 10-11: 1) Terminologie 23 D. H. CLARKE, “Justifications for punishment”, Contemporary Crises 1982, afl. 1, 25-57

13

C. MOGELIJKE RECHTVAARDIGINGEN VOOR

STRAFFEN

In dit onderdeel zal geprobeerd worden een overzicht te geven van de rechtvaardigingsgronden die het meest gebruikt worden, dit echter zonder de pretentie te hebben exhaustief te zijn. Het standaardwerk “Why Punish?” van Nigel Walker24 zal hiervoor de voornaamste basis zijn, doch aangevuld met enkele eerder moderne rechtvaardigingsgronden.

Eerst zal ingegaan worden op de twee grote dominante stromingen in de strafdoelenleer, het utilitarisme en het retributivisme. Vervolgens zullen enkele compromistheorieën bekeken worden, die elementen van zowel het utilitarisme als het retributivisme in zich dragen. Tenslotte worden enkele benaderingen besproken die los van het retributivisme en het utilitarisme gezien kunnen worden.

1) UTILITARISTISCHE THEORIEËN

Deze theorieën worden onder deze noemer gebundeld omdat ze als kenmerk gemeen hebben dat bij alle het straffen gerechtvaardigd wordt om een bepaald doel te bereiken, namelijk het verhogen van het geluk van de maatschappij25. Om dit doel te bereiken wordt meestal het geluk van één persoon, de gestrafte, en eventueel zijn omgeving (familie, vrienden, personen die van hem afhangen) verkleind. Hoewel het een kenmerk is dat meestal aan retributivistische theorieën toegeschreven wordt, is proportionaliteit ook hier van belang: het vergroten van het maatschappelijk geluk moet groot genoeg zijn om het toegebrachte leed te rechtvaardigen. Het maatschappelijk geluk dat hier nagestreefd wordt bestaat grotendeels uit het veiliger maken van de samenleving. De verscheidene strafdoelen, een woord dat men in het utilitarisme zeker mag gebruiken, leiden allemaal tot die veiligere samenleving.

a) ALGEMEEN

Typisch aan utilitaristische theorieën is dat ze kijken naar de toekomst. Wat van tel is voor strafmaat, straftoemeting of strafuitvoering is het toekomstige gedrag van de dader of van andere mogelijke daders. Utilitarisme is een filosofie die in de eerste plaats belang hecht aan het gevolg dat een straf zal hebben26. Het is daarom van belang te weten wat de gevolgen van een straf zullen zijn. Dit levert al meteen een praktisch nadeel op, het is immers nooit met volledige zekerheid in te schatten hoe

24 N. WALKER, Why Punish?, 6 - 139 25 J. COLEMAN en J. MURPHY, Philosophy of Law: An Introduction to Jurisprudence, Boulder, Westview Press, 1990, 118 26 F. SCHAUER en W. SINNOTT-ARMSTRONG (eds), The Philosophy of Law: Classic and Contemporary Readings with Commentary, Harcourt Brace College Publishers, 1996, 666

14

gereageerd zal worden op het opleggen van een concrete straf. Deze reactie zo foutloos mogelijk proberen voorspellen is dan ook een taak die iedere utilitarist in de strafrechtsketen niet mag verwaarlozen.

Een klassieke bovengrens voor de utilitaire manier van straffen bestaat in de vorm van het subsidiariteitsbeginsel. Dit principe, dat één van de grondvesten is van ons strafrecht, houdt in dat enkel ‘nuttig’ leed mag toegebracht worden aan de veroordeelde. Eens men deze grens overschrijdt en meer straft dan nodig is, wordt er eigenlijk nutteloos kwaad toegevoegd aan de samenleving, wat volledig uit den boze is omdat hierdoor het netto gelukspeil daalt. Daarom zal een straf nooit zwaarder mogen zijn dan absoluut nodig is en moet men ophouden met straffen waneer het nuttige effect ervan kleiner wordt dan de negatieve gevolgen. Ook moet er altijd gekozen worden voor de straf met de minst kwalijke neveneffecten27.

Grondlegger van het moderne utilitarisme, zo wordt algemeen aanvaard, is de Engelsman Jeremy Bentham. Hij zag de functie van het recht als de basis ervan, en bouwde hiermee voort op de epicuristische traditie28. Pijn en geluk waren voor hem de enige twee waarden die van belang zijn in de wereld. Hij ontwikkelde het ‘principle of utility’ of ‘greatest happiness principle’: het goede is datgene wat het meeste geluk oplevert voor het grootste aantal mensen29. Zijn ideeën werden verfijnd door John Stuart Mill, die de concepten pijn en geluk verder uitdiepte. Volgens deze zijn er twee soorten geluk: de ‘dierlijke’, lichamelijke vorm en de intellectuele en morele vorm, waarbij deze laatste van meer waarde is en door rechters als toetssteen moet gebruikt worden bij het straffen30. Hij formuleerde ook het ‘liberty principle’ of schadebeginsel, dat inhoudt dat een beschaafde overheid enkel mag optreden tegen de wil van een burger als hij schade toebrengt aan anderen31. Volgens deze theorie is utilitarisme dus de énige mogelijke rechtvaardiging voor de praktijk van het straffen. Deze ideeën werden later uitgewerkt door andere filosofen zoals Wootton en is van groot belang gebleken in het denken over straffen en overheidsingrijpen. Andere belangrijke auteurs zijn Protagoras, Grotius en Beccaria32.

b) KRITIEK

Kritiek op de utilitaristische theorie wordt vooral geuit vanuit het bezwaar dat utilitaristen toestaan dat onschuldigen gestraft worden. Een standaard repliek is dan dat utilitarisme geen verplichting oplegt om onschuldigen te straffen, en dat de grondleggers ervan absoluut niet akkoord waren met deze praktijk33. Toch kan men er eigenlijk niet omheen dat, als het principle of utility consequent gevolgd wordt, de notie ‘schuld’ eigenlijk van geen belang is bij het straffen van personen, zolang het volk maar denkt dat de schuldige (altijd) gestraft wordt. In zekere zin kan men zelfs stellen dat volgens een utilitaristisch systeem mensen ‘gebruikt’ kunnen worden voor een hoger doel, dat men menselijke

27 A. A. VAN DIJK, Strafrechtelijke aansprakelijkheid heroverwogen: over opzet, schuld, schulduitsluitingsgronden en straf, Apeldoorn, Maklu, 2008, 137-152 28 F. ROSEN, Classical Utilitarianism from Hume to Mill, Londen, Routledge, 2003, 28 29 J. BENTHAM, An introduction to the principles of morals and legislation, Londen, Printed for W. Pickering and R. Wilson, 1823, 1-12 30 J. S. MILL, Utilitarianism, Londen, Parker, Son and Bourn, 1864, 8-37 31 J. S. MILL, On liberty, Londen, Longman, Green, Longman, Roberts and Green, 1865, 6 32 N. WALKER, Why Punish?, 6 33 G. BINDER en N. J. SMITH, "Framed: Utilitarianism and Punishment of the Innocent", Rutgers Law Journal 2000, afl. 32, 115-224

15

offers niet a priori verwerpt34. Meer algemeen kan men stellen dat een zuiver utilitaristisch gedachtengoed zich in principe niets hoeft aan te trekken van mensenrechten of humanisme. Men kan echter wel stellen dat het schenden van mensenrechten (een negatieve daad dus) moet kunnen gerechtvaardigd worden door een voldoende groot positief gevolg. Als men mensenrechten en humanisme voldoende hoog inschat op de geluksschaal, dan kan men redeneren dat geen enkele maatregel een zo groot positief effect heeft dat hij de schade aangericht door een schending van een mensenrecht kan rechtvaardigen, en dat dergelijke schending dus nooit aanvaardbaar is.

Een tweede bezwaar tegen het zuiver utilitaristische strafdenken is dat men het geluk van twee mensen onmogelijk bij elkaar kan optellen in de praktijk35. Aangezien volgens het principle of utility meestal het geluk van een grote groep moet berekend worden en beschouwd als één geheel, wordt iedere vergelijking problematisch. Maar ook indien deze optelling mogelijk zou zijn kan men zich de vraag stellen of het überhaupt mogelijk is het geluk van twee personen met elkaar te vergelijken. Kan men het leed dat een levenslange gevangenisstraf met zich meebrengt wel op een enigszins wetenschappelijke manier vergelijken met de hogere graad van veiligheid die de samenleving daardoor bereikt zonder zuiver op intuïtie af te gaan? In dezelfde lijn wordt geopperd dat het ‘geluk’ in de theorieën van Bentham en Mills misschien niét het enige wenselijke is, zoals zij vooropstellen. Geluk als lineair principe is al problematisch, geluk als énige principe leunt sterk aan bij een Brave New World zoals de Britse schrijver Aldous Huxley die voorstelt: geluk gedefinieerd en opgelegd door een overheid en de wetenschap, verkrijgbaar als soma-pilletje36.

Een andere kritiek, die eigenlijk van toepassing is op alle consequentionalistische theorieën, is dat men nooit de concrete gevolgen van een bepaalde maatregel of handeling met zekerheid kan voorspellen. Deze theorieën richten zich immers op de toekomst, en die is per definitie onzeker. Als aangenomen wordt dat aan de mogelijke uitkomsten van een bepaalde handeling of maatregel een relatieve ‘waarde’ (d.i. de hoeveelheid geluk die gegenereerd wordt) gehecht kan worden, blijft het altijd mogelijk dat er een alternatieve handeling of maatregel is die nóg meer geluk genereert voor meer mensen. Men kan zich dan ook de vraag stellen in hoeverre een utilitarist moet zoeken naar een optie met nóg betere uitkomsten37. Een antwoord kan zijn dat net door die onzekerheid een beleidsmaker (of algemeen, een actor) slechts door een middelenverbintenis gebonden is. Men moet enkel op zoek naar de waarschijnlijk meest waardevolle oplossing. Het spreekt voor zich dat dit op zijn minst voor behoorlijk wat praktische problemen zorgt. Kan van bijvoorbeeld een rechter verwacht worden dat hij in ieder individueel geval alle (juridisch) mogelijke sancties onder de loep neemt, en voor al deze mogelijkheden naar alle mogelijke uitkomsten, hun relatieve waarde en hun statistische kans op zoek gaat? Voor iedere rechtszaak zou een uitgebreid wetenschappelijk onderzoek moeten gevoerd worden door een multidisciplinair team. Het spreekt dus voor zich dat er nu eenmaal voor een groot gedeelte nattevingerwerk zal aan te pas komen, een min of meer ruwe schatting van de mogelijke gevolgen. Anderzijds mag men ook niet té veel zuiver op intuïtie afgaan, de wetenschap is immers nog steeds de meest betrouwbare bron om mogelijke uitkomsten te voorspellen. De utilitaristische practicus bevindt zich daarom immer op een slappe koord, wat de praktische toepasbaarheid van de utilitaristische theorieën enigszins op losse schroeven zet.

34 N. WALKER, Why Punish?, 53-55 35 J. RAWLS, A Theory of Justice, Cambridge, Belknap Press of Harvard University Press, 1971, 22-27 36 A. HUXLEY, Brave New World, New York, Londen, Chatton & Windus, 1932, 306 p. 37 J. J. C. SMART en B. WILLIAMS, Utilitarianism for and against, Cambridge, Cambridge University Press, 1973, 108

16

Utilitaristische theorieën worden ook bekritiseerd omdat men kijkt naar de resultaten van een handeling, en niet zozeer naar de intenties van de actor. Immers, volgens het greatest happiness principle maakt het weinig uit wat mensen bedoelen, als het resultaat ervan maar meer algemeen geluk oplevert. Het gaat hier immers om een resultaatsprincipe, de bedoeling is het grootste geluk bereiken, en niet het meest van goede wil zijn38.

Tenslotte kan men niet om de kritieken heen die KANT formuleerde tegen het utilitarisme39. Zijn kritiek was in se tweeledig. Vooreerst gaat hij in tegen het idee dat enkel geluk de maatstaf kan zijn van alle menselijk handelen. Hij poneert dat de mens zelf het uiteindelijke doel moet zijn van alle handelen, niet zijn geluk. Hij wijst op de intrinsieke waarde van de mens, waardoor deze niet zuiver als middel mag gebruikt worden. Zijn meest bekende en meest voorname kritiek echter is dat utilitarisme geen aandacht schenkt aan het begrip ‘verdienste’. Volgens hem werkt het hele systeem van rechtvaardigheid immers op basis van het verleden: wie goed doet verdient positieve gevolgen, wie slecht doet verdient er negatieve. Dit idee vormt de basis van zijn bijdragen aan de retributivistische theorieën. Dat utilitaristen het verleden negeren en enkel aan de toekomst denken, is volgens Kant een radicale fout.

c) STRAFDOELEN

Mogelijke strafdoelen volgens de utilitaristische traditie zijn de volgende:

1. Algemene preventie

Dit is waarschijnlijk het meest bekende en voor de hand liggende doel van een strafrechtsysteem, namelijk dat het mensen weerhoudt van het overtreden van de strafwet. Wie weet dat hij kan gestraft worden, zal minder snel geneigd zijn om misdrijven te begaan. Hierbij dient de straf als stok achter de deur. Een oorzakelijk verband is hierbij van belang: men onthoudt zich van bepaalde handelingen omdàt men de mogelijke gevolgen ervan wil vermijden40. Ieder maakt voor zichzelf een kosten-batenanalyse: wat is het voordeligst voor zichzelf, de overtreding of de wetsgehoorzaamheid. De voorbeeldfunctie van het strafrecht is hier erg belangrijk, want burgers moeten weten en zien dat ze daadwerkelijk gestraft (kunnen) worden als ze de strafwet overtreden. Daarom moet een burger ook het gevoel hebben dat de pakkans erg groot is. De subjectieve ervaring van het strafrechtsysteem is immers datgene wat hem weerhoudt van het plegen van misdrijven. Het heeft geen nut om mensen te bestraffen als dit niet gezien wordt of als er veel meer mensen ongestraft wegkomen met een misdrijf dan er gestraft worden. ANDENAES spreekt in die context van een ‘cultuur van gehoorzaamheid aan de wet door gewoonte’41 die moet ontwikkeld worden.

Hoewel dit strafdoel heel voor de hand liggend lijkt en de basis lijkt te vormen voor de relatieve ‘rust’ in onze maatschappij, zijn er enkele kritische bedenkingen bij te maken. Vooreerst kan een doorgedreven versie van deze theorie voor gevolgen zorgen die ons gevoelsmatig als onrechtmatig

38 H. SIDGWICK, The methods of ethics, Indianapolis, Hackett, 1981, 413 39 R. HUDELSON, Modern political philosophy, Armonk, M. E. Sharpe, 1999, 76-78 40 N. WALKER, Why Punish?, 13 41 J. ANDENAES, Punishment and deterrence, Ann Arbor, University of Michigan press, 1974, 8

17

voorkomen. Indien het geluk van de meesten immers boven het geluk van een individu gaat en men eigenlijk genoeg mensen moet straffen om voor voldoende angst te zorgen bij de burgers, dan is het perfect verdedigbaar om een onschuldige te straffen voor een misdrijf als men de dader niet vindt42. Een veilige samenleving is immers belangrijker dan het lijden van één persoon. Meer algemeen kan men stellen dat het moeilijk is voor de straffer om rekening te houden met de persoonlijke situatie van de dader. Er is een voldoende zware straf nodig om de kosten van een handeling hoger te maken dan de baten. Als men dit wil volhouden kan men eigenlijk niet onder een bepaald minimum uit, en kan er veel minder gebruik gemaakt worden van verzachtende omstandigheden. Voor sommige misdrijven kan men zich daarentegen inbeelden dat het dreigen met bestraffing geen invloed zal hebben op de mogelijke daders. Denken we hierbij aan passionele moorden of diefstallen om te overleven. Volgens een strikt toegepast afschrikkingsysteem zouden deze personen niet gestraft dienen te worden, omdat je er anderen toch niet mee tegenhoudt. Een laatste bedenking tenslotte is dat men bij het bepalen van de nodige zwaarte van een straf rekening moet houden met alle rechtsonderhorigen, en niet met één individu. Verschillende situaties zullen immers leiden tot een andere kosten-batenafweging, en de ene persoon zal in een bepaalde situatie sneller afzien van het plegen van een misdrijf dan de andere. Ook zullen verschillende personen een ander beeld hebben van de relatieve zwaarte van een straf: sommigen halen hun schouders op bij een gevangenisstraf, terwijl anderen beven van angst bij de gedachte aan een geldboete. De wetgever en de rechter staan daarom voor een dilemma. Moet voor de zekerheid gekozen worden, en de zwaarste straf opgelegd worden zodat iedereen voldoende afgeschrikt wordt, met het risico om overdreven zwaar te straffen in de meeste gevallen? Moet een soort gemiddelde gezocht worden, en op basis van welke elementen moet dat concreet worden berekend? Of moet ieder persoon anders bestraft worden?

2. Neutralisering

Het principe van de neutralisering of incapacitatie is eenvoudig: schakel iemand uit en je bent zeker dat hij niet opnieuw zal overgaan tot het plegen van misdrijven. Deze uitschakeling gebeurt meestal door de dader letterlijk fysiek uit de samenleving te halen door middel van de doodstraf of een gevangenisstraf. Ook andere straffen kunnen echter tot neutralisering leiden, zij het meestal slechts voor bepaalde misdrijven. Indien men iemand castreert bijvoorbeeld, zal deze (bijna) zeker niet meer overgaan tot verkrachting. Een werkstraf kan dan weer zo veel vrije tijd in beslag nemen dat men gedurende die periode gewoon té drukbezet is om nog (tijdrovende) misdrijven te organiseren en/of plegen.

Om enigszins effectief te zijn moet men kunnen bepalen welke personen gevaarlijker zijn dan andere, d. w. z. bij wie een grotere kans bestaat dat hij/zij misdadige feiten pleegt dan anderen. Klassiek gaat men uit van de gedachte dat de (gewezen) misdadiger sneller zal recidiveren dan dat de ‘gewone’ burger zal beginnen met misdaad. Hiermee leunt men dicht aan bij de notie ‘geboren misdadiger’, gepopulariseerd door Cesare Lombroso, die misdadigers beschouwt als een biologisch aparte mensensoort waarvan de leden bepaalde fysische kenmerken met elkaar gemeen hebben43. Men kan echter ook op een minder biologische manier redeneren: bij wie een misdrijf pleegt, zal meestal voldaan zijn aan bepaalde randvoorwaarden die meestal bij wetsovertreding voorkomen (werkloosheid, misbruikt als kind, vertoeven in criminele milieus, …). Een straf zal, zo redeneert men,

42 W. MOBERLY, The ethics of punishment, Londen, Faber and Faber, 1968, 44 43 C. LOMBROSO, M. GIBSON en N. HAHN RAFTER, Criminal Man, Durham, Duke University Press, 2006, 53

18

lang niet altijd deze randvoorwaarden wegnemen: de ex-veroordeelde blijft zich in een situatie bevinden die gemakkelijk tot het plegen van misdrijven leidt, dus is hij gevaarlijker dan de anderen. Wat er ook de oorzaak van is, de recidivecijfers tonen inderdaad aan dat eerder gestraften verhoudingsgewijs meer kans lopen om opnieuw gestraft te worden dan niet eerder veroordeelden44. Men kan daarom stellen dat neutralisering waarschijnlijk tot een verlaging van de criminaliteitscijfers leidt45.

Indien men echter iemand straft omwille van neutralisering, gaat men ervan uit dat de veroordeelde in de toekomst opnieuw in de fout zal gaan. Men weet dit laatste echter nooit zeker: niemand kan voorspellen wat een persoon zal doen, en er is nog steeds het eigen keuzerecht van de dader. Straft men dan geen mensen voor mogelijke toekomstige daden, voor feiten die zij eigenlijk nooit gepleegd zullen hebben? De zuivere utilitarist zal daar weinig problemen mee hebben: de veiligheid van allen is belangrijker dan de rechten van één46. Velen zullen dit echter als een onrechtvaardigheid zien, aangezien dit haaks staat op bepaalde ethische principes die in ons strafrechtsysteem ingebed zijn47.

3. Aanpassing dader

Volgens WALKER48 zijn er verscheidene redenen mogelijk waarom een individuele dader kan ophouden met zijn deviant gedrag. Vooreerst kan het stigma van misdadiger (overvaller, verkrachter, pedofiel, …) die de veroordeling met zich meebrengt ervoor zorgen dat de persoon in kwestie ten allen prijze wil bewijzen dat hij niet aan die kwalificatie voldoet. Verder kan de negatieve herinnering aan de straf hem ervan weerhouden in de toekomst nog feiten te plegen. Dit noemt men de individuele afschrikking, als tegenpool van de algemene preventie. Ten derde is er de invloed van personen met een zekere overtuigingskracht op de veroordeelde. Zij kunnen hem doen inzien dat zijn gedrag verkeerd is en dat hij er anderen kwaad mee doet. Tenslotte kan er ook een vorm van rehabilitatie optreden: de veroordeelde re-integreert in de samenleving (bijvoorbeeld door het vinden van legaal werk), waardoor randvoorwaarden wegvallen en hij geen behoefte meer voelt tot wetsovertreding.

Of het nu omwille van één van deze redenen is, een combinatie ervan of iets heel anders, het is hoe dan ook mogelijk dat een misdadiger zijn wetsovertredend gedrag achterwege laat en ‘het rechte pad opgaat’. Volgens bepaalde theorieën49 handelt de dader van een misdrijf niet volledig uit vrije wil, maar vooral omdat een aantal randvoorwaarden hem naar de criminaliteit drijven. Indien deze condities kunnen gewijzigd worden, zal de veroordeelde minder risico lopen om opnieuw tot deviant gedrag over te gaan. Zo wordt recidive tegengegaan door het aanpakken van de onderliggende oorzaken. Natuurlijk kan ook de straf hierin een rol spelen en zelfs de bepalende aanzet zijn voor de

44 WODC-recidivestudies Fact Sheet 2008-2: Recidivebericht 1997-2004, www.tweedekamer.nl/images/286840135bijlage03_tcm118-179518.pdf (consultatie 19 februari 2009) 45 Er spelen echter ook andere factoren een rol. Zal de misdadiger zijn volgende misdadig gedrag niet gewoon uitstellen tot na zijn straf? Leidt de straf op zich niet tot het creëren van een ‘criminele loopbaan’? Indien men iemand neutraliseert, wordt zijn criminele rol dan niet overgenomen door een ander, een niet eerder gestrafte? En wat te doen met de niet in de cijfers opgenomen verborgen criminaliteit: misschien weten eenmalige misdadigers gewoon hun daden beter te verbergen… 46 Zie infra over het principle of utility p. 14 47 W. WILSON, Criminal law, Londen, Pearson Education, 2003, 55-56 48 N. WALKER, Why Punish?, 42 49 Zie o.a. C. LOMBROSO, Le crime: causes et remèdes, Parijs, Schleicher, 1899, 583 p.; A. K. COHEN, Delinquent boys: the culture of the gang, New York, The Free Press, 1959, 198 p.; D. CURRAN en M. RENZETTI, Theories of crime, Boston, Ally and Bacon, 1994, 324 p.

19

gedragsverandering. Het corrigerende aspect van de straf is daarom een belangrijk utilitaristisch concept.

Essentieel om tot een geslaagde resocialisatie te komen is natuurlijk het detecteren van de factoren die determinerend geweest zijn in de keuze voor wetsovertreding. Daar ligt dan ook de achilleshiel van deze theorie: soms is het quasi onmogelijk vast te stellen waar de oorzaken van het misdadig gedrag liggen. Slaagt men er toch in ze te detecteren, dan moet men een effectieve methode vinden om deze factoren te wijzigen, wat ook lang niet voor de hand liggend is. Tenslotte moet deze methode ook nog op de juiste manier uitgevoerd worden, wat dan weer moeilijk ligt op praktisch vlak. Er is soms uitgebreid criminologisch onderzoek nodig én het investeren van de nodige middelen om tot een gewenst resultaat te komen. En zelfs dan is er geen garantie voor succes: in de jaren ’70 van de 20e eeuw was men zelfs ronduit pessimistisch over de slaagkansen van resocialisatie50, hoewel het geloof erin intussen weer stilaan groeit51. Het is echter erg moeilijk om door middel van praktijkonderzoek uit te maken wat werkt en wat niet; hoogstens kunnen ruwe vergelijkingen gemaakt worden tussen verschillende methoden of tussen een bepaalde methode enerzijds en niets doen anderzijds52.

4. Het publiek vormen of tevreden stellen

Met ‘het publiek’ worden de verzamelde rechtssubjecten bedoeld waar het betreffende strafrechtsysteem op van toepassing is. Naast het dreigen met een straf53 kan een burger ook op een andere manier worden beïnvloed door het straffen van een andere dan hijzelf. Men noemt dit de expressieve functie van de straf. FEINBERG54 onderscheidt vier wijzen waarop deze functie kan werken55:

i. Overheidsafkeuring: indien een burger een misdrijf pleegt in een ander land, dan zal zijn thuisland hem straffen om haar afkeuring te laten blijken.

ii. Symbolische niet-instemming: de bevolking zal protesteren tegen het eventueel onbestraft laten van bepaalde daden, zelfs al heeft men een afkeer van strafrecht en is men niet akkoord met het stigmatiseren en haten van daders.

iii. Rechtvaardiging van de wet: het ongestraft laten van een misdadiger leidt tot twijfel over wat de wet precies bedoelt.

iv. Absolutie van de anderen: door een persoon te straffen voor een misdrijf geeft men aan dat alle anderen er niet schuldig aan zijn. De onschuld van de rest wordt door het straffen in de verf gezet.

WALKER is het niet eens met deze indeling, maar ze geeft wel een idee van waar het vormings- dan wel tevredenstellend aspect van de straf kan uit bestaan. Meer algemeen kunnen we stellen dat iedere daad, ook het straffen van misdadigers, naast de materiële handeling ook een betekenis uitdraagt naar

50 R. MARTINSON, “What works? Questions and answers about prison reform”, Public Interest 1974, afl. 35, 22-54 51 P. H. VAN DER LAAN en A. M. SLOTBOOM, “Wat werkt?” in P. J. VAN KOPPEN, D. J. HESSING, H. L. G. J. MERCKELBACH en H. F. M. CROMBAG (eds.), Het recht van binnen: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2002, 963-976 52 N. WALKER, Why Punish?, 44 53 Zie supra p. 16: 1. Algemene preventie 54 J. FEINBERG, “The expressive function of punishment”, The Monist 1965, afl. 49, 397-423 55 N. WALKER, Why Punish?, 23

20

buitenstaanders toe56. Zo zal bij een vlagverbranding niet zozeer de vernietiging van het stuk stof van belang zijn, maar eerder de afkeuring die men ermee uit tegenover de staat waar deze vlag symbool voor staat. De betekenis kan op zich ook een utilitaristisch doel zijn. Hyman GROSS was de eerste die het uitdragen van deze betekenis op zich als voornaamste strafdoel zag57. De grens met de algemene preventie is echter soms erg dun, want ook dat strafdoel haalt zijn efficiëntie uit de publiciteit die aan straffen gegeven wordt en aan de voorbeeldfunctie.

Een grote vijand van deze straftheorie blijkt de praktijk zelf te zijn. Zo gaat men bijvoorbeeld voorbij aan het feit dat in de praktijk meer mensen ongestraft blijven als er gestraft worden, een feit dat vooral gekend is in criminele milieus58. Een van de weinige studies die over het expressieve effect van straffen gehouden zijn59 toont aan dat de zwaarte van de straf of de mening van de rechter weinig verandert aan de mening van het publiek over een bepaald voorval. Dit relativeert natuurlijk de waarde van de betekenis naar de bevolking toe van het straffen. Natuurlijk zullen veel meer studies nodig zijn om een juist beeld te geven van de effectiviteit van dit strafdoel. Andere factoren moeten onderzocht worden en via het aanpassen van omstandigheden kunnen bepaalde aspecten van de expressieve functie misschien wel empirisch worden aangetoond.

Er bestaat ook een niet-utilitaristische versie van de expressieve functie van straffen60. Aan retributieve zijde kan men immers de straf zien als uiting van de publieke afkeer, eerder dan als manier om de publieke opinie te sturen. Het typisch retributieve hieraan is dat men straft omwille van het verleden, niet omwille van de toekomst, zoals utilitaristen plegen te doen.

56 L. LESSIG, ”The Regulation of Social Meaning”, The University of Chicago Law Review 1995, afl. 62, (943) 951 57 H. GROSS, A theory of criminal justice, New York, Oxford University Press, 1979, 521 p. 58 N. WALKER, Why Punish?, 26 59 M. HOUGH, H. LEWIS en N. WALKER, “Factors associated with ‘Punitiveness’ in England and Wales” in N. WALKER en M. HOUGH (eds.), Public attitudes to sentencing. Surveys from five countries, Aldershot, Gower, 1988, 203-217 60 N. WALKER, Why Punish?, 29-33

21

2) RETRIBUTIVISTISCHE THEORIEËN

De klassieke tegenhangers van de utilitaristische straftheorieën worden verzameld onder de noemer retributieve of retributivistische theorieën. Deze termen zijn afgeleid van het woord retributie of ‘teruggave, vergoeding’. Zij hebben dan ook als gemeenschappelijk kenmerk dat ze de straf beschouwen als een (evenredige) tegenprestatie/leedtoevoeging die tegenover het misdrijf moet geplaatst worden. In het fiscaal recht slaat een retributie op een prestatie die men verkrijgt van de overheid, en waar men voor betaalt. Dat principe zit ook in de retributieve verantwoording van straffen, het idee ‘voor wat hoort wat’ is er immers de algemene basis van. Men kijkt daarbij altijd naar het verleden, in tegenstelling tot de utilitaristische theorieën die straffen omwille van de toekomst61. Proportionaliteit is van groot belang bij retributivisme. Er wordt namelijk gestraft omdat de persoon in kwestie het verdient, omwille van een daad die hij in het verleden gesteld heeft. De straf moet daarom een evenredig leed toebrengen aan de gestrafte als zijn misdrijf ‘waard’ is62. Het is dus belangrijk om de relatieve waarde van zowel misdrijven als straffen vast te leggen volgens een bepaald tariefsysteem. Een voorbeeld van een dergelijk systeem is de oudtestamentische lex talionis, beter bekend als “oog om oog, tand om tand”63. Omdat zulke systemen vaak met strengheid geassocieerd worden, bestaat de misvatting dat retributivisme voor repressievere en hardere straffen zou staan dan utilitarisme. Hoewel dat in sommige gevallen goed mogelijk is, kan men echter algemeen stellen dat retributivisme inherent niet strenger of harder is dan utilitarisme64. Ook consistentie neemt een belangrijke plaats in bij het retributivisme65. Immers, de straf hangt af van de mate van schuld bij de dader, niet van haar toekomstige weerslag op de maatschappij, zoals bij het utilitarisme. Dit kan leiden tot praktische problemen, afhankelijk van welke schuldnotie men voorstaat66. 3 aspecten zijn van nader belang67 bij de studie van deze theorieën. Vooreerst is er het verwijten: hoe hoog de straf is, zal in belangrijke mate afhangen van de verwijtbaarheid van de daad. Zo zal onopzettelijke doodslag in de regel minder streng gestraft worden als (opzettelijke) moord68. Het tweede aspect ligt in het verlengde daarvan. Indien de verwijtbaarheid te herleiden valt tot een absoluut nulpunt, dan zal de dader van het feit geëxcuseerd of verschoond worden. Een voorbeeld vinden we in de Belgische rechtvaardigingsgronden69, die een misdrijf haar wederrechtelijk karakter doen verliezen. Deze beide elementen geven aan dat wilsvrijheid van groot belang is bij de retributieve logica. Men verdient iets, net omdat men vrij voor een bepaalde daad en haar gevolgen gekozen heeft70. Een derde aspect tenslotte slaat op het karakter, de voorgeschiedenis en de ingesteldheid van de dader. Indien deze positief voor hem uitvallen, zal hij een lagere straf krijgen; in het omgekeerde geval een hogere. Een voorbeeld ligt in de Belgische rechtsfiguur van de verzachtende omstandigheden, die de rechter

61 N. WALKER, Why Punish?, 69 62 M. CAVADINO en J. DIGNAN, The Penal System: An Introduction, Londen, SAGE Publications, 2007, 44 63 Zie Exodus 21:23-27 64 M. CAVADINO en J. DIGNAN, The Penal System: An Introduction, Londen, SAGE Publications, 2007, 44 65 H. A. PRINS, Criminal behavior: an introduction to criminology and the penal system, New York, Tavistock Publications, 1982, 122 66 Zie o.a. de problematiek van de ongewilde straffen, infra p. 26 67 N. WALKER, Why Punish?, 69-71 68 Art. 393, 394 en 419 Sw. 69 Bijvoorbeeld art. 416 en 417 Sw. 70 J. RACHELS, "Punishment and Desert" in H. LAFOLLETTE (ed.), Ethics in practice: an anthology, Londen, Blackwell Publishers, 1997, (466) 466

22

toelaten de straf te verlichten71 indien de dader bijvoorbeeld nooit eerder met het gerecht in aanraking is gekomen. Men straft dus niet enkel daden, maar ook de ‘state of mind’ van de dader.

a) ARGUMENTATIE

Er zijn verscheidene manieren om een retributieve zienswijze van filosofische argumentatie te voorzien.

Veel gebruikt is de metafoor van de schuld tegenover de maatschappij. Hierbij wordt het overtreden van de norm beschouwd als een daad waardoor men de maatschappij nadeel berokkend heeft, bijvoorbeeld het verstoren van de rust en vrede. De dader heeft dus een schuld bij de maatschappij en deze schuld moet afgelost worden door de straf, net zoals men in het burgerlijke recht een schuld dient af te lossen. De straf kan hierbij een rituele functie hebben, ze kan de mensen een geruster gevoel geven of ze kan duidelijk maken dat dergelijk gedrag niet getolereerd wordt. Men komt hiermee wel heel dicht bij het utilitaristische terrein, zonder het evenwel echt te betreden72. Het probleem bij deze analogie is echter dat ze vrij gemakkelijk te doorprikken is. De poging tot misdrijf is immers in de meeste gevallen strafbaar, terwijl de poging om bijvoorbeeld een lening aan te gaan in het burgerlijk recht niet strafbaar is73. Ook treedt er hier een vervaging op tussen het idee van de schadevergoeding en dat van de straf.

Een andere invalshoek is deze waarbij men de straf ziet als een middel om het misdrijf ongedaan te maken. Volgens HEGEL kan men aannemen dat een misdrijf een kwalitatieve en kwantitatieve waarde bezit, en kan men daarom ook een straf bedenken die ervoor zorgt dat er opnieuw een vorm van gelijkheid optreedt74. Indien men echter naar de praktijk kijkt, ziet men dat er van ongedaan maken van het misdrijf meestal geen sprake is, men kan zich bijvoorbeeld de vraag stellen of het ooit mogelijk is een moord ongedaan te maken. In dezelfde lijn kan men argumenteren dat (de meeste) misdrijven aan de dader een ongeoorloofd voordeel verschaffen, en dat dit voordeel hem opnieuw moet afgenomen worden. Hoewel dit voor sommige misdrijven inderdaad kan kloppen, moet ook hier worden aangehaald dat de lijn met (burgerrechtelijke) schadevergoeding vrij dun is. Overigens, lang niet alle misdrijven worden gepleegd met het oogmerk er een voordeel door te halen.

Erg populair (en moeilijk te weerleggen) is de metafysische rechtvaardiging, waarbij we verwijzen naar KANT’s categorisch imperatief75. Een categorisch imperatief is een verplichting waaraan de mens in alle omstandigheden moet voldoen, en onderscheidt zich van de hypothetische imperatief, waarbij men slechts onder bepaalde omstandigheden bepaalde handelingen moet verrichten. Een mens moet de categorische imperatieven bij zichzelf zoeken, bij zijn zedelijkheid. Hij mag enkel handelen in overeenstemming met maximes (i.e. regels) die hij zelf als universele wetten zou willen76. Volgens Kant was het straffen van misdadigers op retributieve wijze (dus volgens wat ze ‘verdienen’) een

71 Art. 79 Sw. 72 Het maakt immers niet uit hoe de straf aan schuldaflossing doet, ze haalt haar rechtvaardiging uit het zuivere feit dat ze het doet. 73 N. WALKER, Why Punish?, 69-71 74 G. W. F. HEGEL, Philosophy of right, Ontario, Batoche Books, 2001, 92 75 I. KANT, The philosophy of law: an exposition of the fundamental principles of jurisprudence as the science of right, Union, Lawbook Exchange, 2002, 28-37 76 Dit is de zogenaamde eerste formulering van het categorisch imperatief, zie I. KANT en T. MERTENS, Fundering voor de metafysica van de zeden, Amsterdam, Boom, 1997, 48

23

dergelijke absolute verplichting, hoewel hij nooit echt uitlegt waarom77. Nauw verbonden met de metafysische is de religieuze rechtvaardiging. Men straft (retributief) omdat God het zo wil. Daar is natuurlijk weinig tegen in te brengen: men gelooft nu eenmaal dat een bepaalde plicht de wil van God is, of men gelooft het niet.

Theologie en religie spelen ook op een andere manier een rol bij het retributivisme. Indien de straf voor een spirituele vooruitgang zorgt, indien de dader dus inziet dat hij fout was en (oprecht) berouw heeft, dan is men verplicht deze op te leggen. Dit lijkt een zuiver utilitaristisch doel, maar is het niet: indien de spirituele vooruitgang er slechts na de dood komt, heeft de maatschappij er niets aan maar de dader wel, en dat is belangrijker dan het ‘gecombineerde geluk’ bij het utilitarisme. Echter, men kan zich de vraag stellen waar het strafdoel in ligt indien de dader van een misdrijf er rotsvast van overtuigd is en blijft dat zijn daad moreel gerechtvaardigd was, ondanks de juridische bestraffing78.

Een andere retributivistische rechtvaardiging die op het eerste zicht utilitaristisch lijkt is het communicatieve doel. Men straft omdat men duidelijk wil maken (aan de gemeenschap, aan de buitenwereld, aan potentiële misdadigers) dat het bestrafte gedrag verkeerd is. Het retributieve aspect ligt hierin dat men straft volgens de ernst van het misdrijf, zodat de mate van verwijtbaarheid van zijn gedrag weerspiegeld wordt door de zwaarte van de straf79. Dit neemt natuurlijk niet weg dat dergelijke afkeuring (“censure” volgens VON HIRSCH) tevens utilitair kan zijn80. De communicatie kan verder ook gericht zijn op de dader zelf. Men kan hem via de straf ervan proberen te overtuigen dat hij fout bezig was en zijn terugkeer in de maatschappij bespoedigen81. De grens met zowel utilitaire als religieuze doelen is hier soms dun; om zuiver retributief te zijn is nodig dat men, ondanks een berouw bij de dader, geen daling van de criminaliteit voor ogen heeft82.

NOZICK dan weer ziet het bestraffen enkel als het overbrengen van een boodschap, waarbij de dader enkel moet begrijpen dat hij gestraft wordt, en waarbij hij getroffen wordt door een leed van dezelfde grootteorde als de fout die hij begaan heeft. Het brengen van deze boodschap is hier het énige doel van de straf83. Dit komt het dichtst bij een zuiver retributief communicatiedoel; Nozick geeft echter geen reden waarom een staat de verplichting heeft te straffen84.

WALKER verantwoordt het probleem van de verplichting tot straffen bij het retributivisme via een regelbenadering85. Mensen leven via sets van regels, die om verscheidene redenen (ook vb. utilitaristische redenen) bestaan. Straffen is dan het reageren op het afwijken van die regels. Zo zullen ouders kwaad worden als hun kind ineens doet alsof hij een vreemde is in huis, omdat het kind zich niet houdt aan de normale gedragsregels binnen een gezin. Deze strafregeling behoort echter op zich ook tot de gehele set van regels, en als men die set aanvaardt, moet men daarom ook de strafregels aanvaarden. Als deze laatste de verplichting opleggen om te straffen, dan zal de retributivist ook deze verplichting (moeten) aanvaarden. Zijn het echter permissieve strafregels (enkel de mogelijkheid om te straffen), dan zal men moeten kijken naar de concrete uitvoering ervan. Zo zullen de meeste stelsels 77 N. WALKER, Why Punish?, 77 78 N. WALKER, Why Punish?, 77-78 79 A. VON HIRSCH, Past or future crimes: deservedness and dangerousness in the sentencing of criminals, Manchester, Manchester University Press, 1986, 169 80 A. VON HIRSCH, “Censure and Proportionality” in A. DUFF en D. GARLAND (eds.), A Reader on Punishment, Oxford, Oxford University Press, 1994, (112) 120-121 81 R. A. DUFF, Trials and Punishments, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, 267 82 N. WALKER, Why Punish?, 79-80 83 R. NOZICK, Philosophical explanations, Cambridge, Harvard University Press, 1981, 374-380 84 N. WALKER, Why Punish?, 81 85 N. WALKER, Why Punish?, 83

24

er bijvoorbeeld naar streven om rechtsgelijkheid te bevorderen, waardoor het verplicht wordt om 2 gelijkaardige gevallen gelijk te behandelen en beide te bestraffen. Hoe dan ook, men is als straffende instantie verplicht om te straffen, welke ook de beweegredenen zijn van de opsteller van de set van regels om voor bepaalde regels en een bijhorende overstredingsregulering te kiezen. Immers, het niet volgen van deze overtredingsregulering, het niet straffen van overtredingen van de regels dus, is op zich ook een inbreuk op de regels. Het aanvaarden van een regelgeving staat dus gelijk met de verplichting om de strafaspecten ervan ook toe te passen. Het retributieve van deze gedachtengang ligt hierin dat men enkel straft omwille van het feit dat de regels het aangeven86.

b) NEGATIVE PRINCIPLE

Retributivisme heeft ook een negatieve kant, een negatief principe, nl. dat niemand mag gestraft worden indien hij of zij onschuldig is87. Dit valt onder te verdelen in twee regels: de regel van de verkeerde persoon en de regel van de onschuldige dader. Beide lijken zuiver gebaseerd op de schuldnotie die in het retributivisme primair is. Zij lijken een retributief antwoord te bieden op aspecten van het utilitaire denken die niet stroken met ons idee van een rechtvaardige samenleving, bijvoorbeeld het feit dat een utilitarist liever een onschuldige straft dan niemand te straffen, om de straffeloosheid niet te laten regeren. RAWLS argumenteert echter dat er ook niet-retributivistische redenen zijn om deze twee regels te aanvaarden als basisprincipes88. Hij stelt voor om een gedachte-experiment te doen waarbij men zich in de plaats stelt van een persoon die mee vanaf het begin een maatschappij opbouwt. Deze persoon bevindt zich tevens achter een ‘sluier van onwetendheid’, wat betekent dat hij niet weet wat zijn positie en eigenschappen in deze maatschappij zullen zijn. Dan is het aan deze persoon om keuzes te maken, namelijk een maatschappij met of zonder respectievelijk de regel van de verkeerde persoon en de regel van de onschuldige dader. Het individu zal volgens Rawls telkens vanuit eigenbelang en egoïsme kiezen voor een gemeenschap mét deze regels, omdat hij niet gestraft wil worden voor wat hij niet (gewild) gedaan heeft. Dit natuurlijk in de veronderstelling dat het om rationele en redelijke mensen gaat. Hoewel het hier een hypothetische situatie betreft, kan men er dankzij deze gedachtenoefening toch van uitgaan dat mensen ook vanuit niet-retributivistische uitgangspunten voor deze twee regels zullen kiezen. Het negatief principe kan dus ook bekeken worden als losstaand van het retributivisme, hoewel het er natuurlijk dicht bij aanleunt en mensen zich in de praktijk niet zullen bezighouden met deze denkoefening maar eerder de schuldnotie en de verantwoordelijkheid zullen inroepen om het bewuste principe te aanvaarden.

86 N. WALKER, Why Punish?, 86 87 J. L. MACKIE, “Retributivism: a test case for ethical objectivity”, in J. FEINBERG en H. GROSS (eds.), Philosophy of Law, Belmont, Wadsworth Pub., 1986, 623 88 J. RAWLS en P.B. LEHNING, Een theorie van rechtvaardigheid, Rotterdam, Lemniscaat, 2006, 19

25

c) DE JUISTE STRAF

Wanneer we de bestraffing laten afhangen van zaken als schuld, verwijtbaarheid, verantwoordelijkheid, ernst van het misdrijf etc., dan staan we voor een delicaat probleem: wat is de juiste straf voor een bepaalde daad? Is 30 jaar gevangenisstraf genoeg voor een moord, of is de doodstraf passender? Kan men bij diefstal volstaan met een kleine boete, of is het nodig de handen af te hakken? Immers, volgens de retributieve gedachtegang is iedere hoeveelheid straf die te veel opgelegd of ondergaan werd een onrechtvaardigheid op zichzelf89.

De strengheid waarmee een dader dient gestraft te worden, hangt af van 3 dimensies90. Vooreerst is er de grootheid van de schade die men aanricht door zijn daad. Zo wordt algemeen aanvaard dat de dood een grotere schade is dan beroofd worden van een auto. Men zal er meestal geen problemen mee hebben dat de dader van een misdrijf met grotere schade strenger gestraft wordt dan die van een misdrijf met minder schade. Ook de verwijtbaarheid van de schade is van tel. Heeft men iets gedaan met de bedoeling het gevolg te veroorzaken dat er uiteindelijk kwam? Heeft men iets gedaan wetende dat het zulke schadelijke gevolgen zou kunnen hebben, maar om een andere reden? Handelde men gewoon roekeloos, en in hoeverre had men dan moeten weten dat men schade kon veroorzaken? Of bestaat de verwijtbaarheid enkel uit het niet speciaal opletten? En wat met zuiver ongewilde, onopzettelijke daden? In de meeste strafrechtstelsels worden deze laatste voorbeelden minder hard gestraft dan de eerste. Een tweede dimensie bestaat uit de mate van schuld en schuldgevoel die bij de dader aanwezig zijn. Heeft hij spijt van zijn daad, of blijft hij volharden? Kan men door middel van voorbeelden uit zijn levensloop aantonen dat het geen ‘slecht mens’ betreft, en dat het misdrijf slechts een eenmalig ‘ongelukje’ is? Vele bestraffers zijn geneigd daarmee rekening te houden bij het toekennen van de straf91. Tenslotte is er nog een derde dimensie: de gevoeligheid van de dader voor de straf. Het is immers van belang te weten in hoeverre een dader getroffen zal worden door een straf, omdat dit mede zal bepalen wat de juiste straf moet zijn voor een bepaalde daad in een concreet geval. Zo zal een inhouding van het rijbewijs veel harder aankomen bij een taxichauffeur dan bij een gepensioneerde die in een verzorgingstehuis verblijft.

Buiten deze drie dimensies zijn er nog enkele elementen van belang bij het bepalen van de juiste straf voor een concrete daad. Zo is het van belang te weten of twee of meer straffen al dan niet samengevoegd zullen worden (en dus feitelijk enkel de zwaarste zal tellen), dan wel of ze onafhankelijk van elkaar uitgevoerd worden. Hoe dan ook, om een werkelijk en juist antwoord te geven op de vraag “welke straf is gepast?” zal men de exacte zwaarte van al deze elementen moeten kennen, wat praktisch onmogelijk is. Daarom wordt deze vereiste van meetbaarheid verlaten en zal men gebruik maken van de notie ‘proportionaliteit’92, wat tegenwoordig aanvaard wordt in de meeste strafrechtstelsels93. Dit geeft absoluut nog geen zekerheid over de juiste grootte van een straf, maar

89 G. W. F. HEGEL, A.W. WOOD en H.B. NISBET, Elements of the philosophy of right, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, 245 90 N. WALKER, Why Punish?, 96-100 91 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 210 92 G. W. F. HEGEL, A.W. WOOD en H.B. NISBET, Elements of the philosophy of right, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, 251 93 Vb. in Engeland: zie A.R.N. CROSS, The English sentencing system, Londen, Butterworths, 1975, 213 p.

26

heeft tenminste als voordeel dat ze consistent is: een erger misdrijf zal zwaarder gestraft worden dan een minder erg94.

d) ONGEWILDE STRAFFEN

Een volgend probleem dat rechtstreeks voortvloeit uit de retributieve theorieën en hun schuldnotie is dat van de ongewilde straffen, of beter (aangezien straffen altijd gewild moeten zijn95) de ongewilde gevolgen van een straf. Als men een persoon een straf oplegt, zal dit quasi altijd repercussies hebben voor zijn omgeving. Een ingetrokken rijbewijs zorgt er bijvoorbeeld voor dat de kinderen te voet naar school moeten, een boete treft mede de echtgenoot, een gevangenisstraf doet de ouders verdriet aan. Nochtans, volgens het negatieve principe binnen het retributivisme mag een onschuldige niet gestraft worden. Dit levert grote morele en praktische problemen op: hoe kan men immers een straf zo uitwerken dat ze geen enkel negatief gevolg heeft voor de onschuldige omgeving? Een straf hoeft echter niet enkel negatief te zijn voor de omgeving, ook de dader zelf kan getroffen worden door negatieve gevolgen van de straf die de bestraffer niet gewild had. Klassiek voorbeeld hierbij is het verlies van een baan bij gevangenen. Daarom moet de straffer, wil hij de retributieve lijn consequent volgen, deze mogelijke gevolgen mee in rekening brengen bij het opleggen van de straf. Aangezien deze gevolgen nagenoeg onvoorspelbaar zijn, zit men ook hier met een gelijkaardig dilemma: ofwel zet men de moraliteit opzij, ofwel moet men op zoek naar een praktisch bijna onmogelijke oplossing.

e) BEROUW, INKEER, VERGEVING

Bepaalde figuren zijn soms moeilijk te verzoenen met het retributieve denkpatroon, hoewel ze sterk verweven zijn met ons strafsysteem. Berouw en inkeer zijn voorbeelden hiervan96. Of zij problemen opleveren hangt af van de omschrijving die men hanteert om aan te duiden wat juist bestraft wordt. Gaat men ervan uit dat ‘de daad, het wilsaspect én het karakter dat dit alles mogelijk maakt’97, dan is het niet abnormaal dat berouw en inkeer tot strafvermindering leiden, aangezien één aspect, het karakter, intussen minder strafwaardig is. Ook als men de straf ziet als communicatie met de dader ter bevordering van zijn berouw en/of inkeer98, dan ligt strafverlaging (of zelfs strafuitsluiting) voor de hand ingeval deze doelen al bereikt zijn. Dit geldt ook indien we het berouw al als een deel van het toe te brengen leed zien, waardoor een lagere straf zal nodig zijn om in totaliteit voldoende leed op te leggen. In de meeste andere gevallen is strafvermindering echter problematisch, aangezien het berouw en de inkeer de ernst van het misdrijf niet zullen verminderen.

De vergoeding van de door het misdrijf aangebrachte schade behoort in se tot het burgerlijk recht. Echter, veelal wordt hierover uitspraak gedaan door de strafrechter99, of minstens zal deze zich een vrij accuraat beeld kunnen vormen van de concrete inhoud van deze vergoeding. De vraag stelt zich

94 N. WALKER, Why Punish?, 102-104 95 Zie het 2e van de 7 kenmerken van straffen, p. 8 96 Veel gebruikt als verzachtende omstandigheid: C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 200 97 G. P. FLETCHER, Rethinking criminal law, Oxford, Oxford University Press, 2000, 799-802 98 Zie supra p. 23 en R. A. DUFF, Trials and Punishments, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, 267 99 Bijvoorbeeld in België: art. 4 V.T.Sv.

27

dan in hoeverre de rechter zich bij het bepalen van de strafmaat hierdoor mag laten leiden. Zo zal een veroordeling tot een gevangenisstraf meestal verhinderen dat de dader voldoende financiële middelen genereert om het slachtoffer schadeloos te stellen. Volgens de strikt retributieve leer zal de bestraffer het civiele niet mogen laten meespelen, hoewel het niet ondenkbaar is dat in de praktijk vaak het tegendeel gebeurt, om praktische redenen. Ook hier staan praktijk en theorie soms lijnrecht tegenover mekaar.

Een derde aspect is de vergeving van de dader door het slachtoffer of door de maatschappij. Dit maakt het misdrijf niet minder ernstig, aangezien ze pas achteraf (mogelijk) plaatsvindt. De straf zal dus in principe even hoog moeten zijn met of zonder vergiffenis. Toch zal dit aspect in vele strafrechtstelsels met retributieve ondertoon zijn plaats kennen. Zo kan een vergiffenis door het slachtoffer tot verzachtende omstandigheden leiden, waarbij dan de vraag kan gesteld worden in hoeverre dit door de rechter in acht moet genomen worden bij de strafbepaling. Een overheid die vergeeft is een frequentere instelling, zie bijvoorbeeld de automatische uitwissing100 en het eerherstel101 in het Belgische strafrecht, of de gratie102 in het Nederlandse. Het is echter maar de vraag of dit werkelijk vergiffenis is. Vergiffenis kan immers enkel verleend worden door degene die nadeel ondervonden heeft van het misdrijf. In een systeem (zoals het Belgische en het Nederlandse) waar strafprocessen opgevat zijn als reactie van de gemeenschap tegenover de beklaagde is het misschien redelijk te stellen dat deze gemeenschap de geschonden partij is en dus achteraf tot vergeving kan overgaan, maar het komt niet aan de rechter ten gronde, de bestraffer dus, toe om hierover te oordelen. Immers, als hij benadeeld geweest is door het misdrijf zal hij nooit rechter mogen zijn wegens de onpartijdigheidvereiste.

100 Art. 619 Sv. 101 Art. 621-634 Sv. 102 Nederlandse wet van 23 december 1987, houdende regelen voor de indiening en behandeling van en de beschikking op verzoekschriften om gratie, http://wetten.overheid.nl/BWBR0004257/geldigheidsdatum_14-07-2009 (consultatie 14 juli 2009)

28

3) ANDERE

Naast de 2 grote stromingen, namelijk utilitarisme en retributivisme, hebben zich nog andere strafdoelen en systemen ontwikkeld. Vooreerst zijn er de hybride of compromistheorieën. Zij proberen elementen van het utilitarisme te verzoenen met enerzijds elementen van het retributivisme en anderzijds humanistische principes. Maar er bestaan ook strafdoelen die volledig losstaan van de voorgaande, zoals de herstelbenadering en de zogenaamde ‘reintegrative shaming’ (hoewel ook deze soms sterk aanleunen bij één van de 2 grote stromingen).

a) COMPROMISTHEORIEËN

Hybride, compromis- of verenigingstheorieën gaan uit van het idee dat rigide vormen van utilitaire of retributieve theorieën te veel zwaktes hebben, en dat men beter het beste van beide werelden zou combineren om aan een werkbaar strafrechtstelsel te bouwen103. Zo kan men de doelen van het utilitarisme combineren met de proportionaliteit en de schuldnotie uit het retributivisme. Een dergelijk systeem filosofisch sluitend maken resulteert meestal in een puzzel van retributieve en utilitaire stukjes. Daar staat tegenover dat in de praktijk de meeste dergelijke stelsels niet zo doordacht blijken en vooral ad hoc en op een praktische manier uitgewerkt zijn104. Ze zijn veelal eclectisch, doordat ze toelaten om, afhankelijk van welke individuele zaak er voorligt, te straffen op retributieve dan wel utilitaire wijze. Ook het Belgische systeem is een combinatie van beide hoofdstromingen: figuren zoals de internering van de geestesgestoorde105, opvoedende maatregelen voor de minderjarige106 of de terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank107 zijn duidelijk ingevoerd vanuit utilitaristische doelstellingen en gaan eerder uit van de gevaarlijkheid van de delinquent108, terwijl het retributivistische schuldbegrip nog steeds de fundering van het recht op straffen is109. Hierna volgen enkele voorbeelden van (filosofisch geconstrueerde) compromistheorieën.

103 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 215 104 N. WALKER, Why Punish?, 119 105 Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, B.S. 17 juli 1964; juridisch-technisch gezien is dit geen straf, maar in de praktijk komt deze maatregel meestal wel neer op een straf: zie daarover B. DE RUYVER en T. VANDER BEKEN, “Te gek om op te sluiten” in F. VERBRUGGEN, R. VERSTRAETEN, D. VAN DAELE en B. SPRIET, Strafrecht als roeping: liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, 345-358 106 Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, B.S. 15 april 1965 107 Wet 26 april 2007 betreffende de terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank, B.S. 13 juli 2007 108 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 242 109 Ibid.

29

1. Limiting retributivism

De algemene doelstelling van deze door MORRIS110 geïntroduceerde leer is het zoveel mogelijk vermijden van criminaliteit door middel van zo weinig mogelijk leedtoevoeging111. Er wordt een utilitaristisch denkkader gebruikt, maar met het besef dat dit tot excessen kan leiden die door de meerderheid van de bevolking als onrechtvaardig aanzien worden112. Het retributivisme dient hier als onder- en bovengrens om deze uitwassen te vermijden. Spaarzaamheid is geboden: zo weinig mogelijk mensen mogen worden gestraft, met een zo laag mogelijke straf. Men moet immers streven naar het zo laag mogelijk houden van leed, pijn en ongemak voor iedere mens op aarde113. Het doel is hier dus utilitaristisch in de vorm van afschrikking en neutralisering, maar het retributivisme levert de proportionaliteit als bovengrens en de schuldnotie als basis van het recht om te straffen114. BRAITHWAITE en PETTIT gaan zelfs zover om te ijveren voor een (bijna) afschaffing van straffen: justitiële gelijkheid kan enkel bereikt worden als men óf iedere misdadiger óf niemand straft, en aangezien iedere maatschappij dichter bij die 2e optie staat, leidt het beginsel van leedminimalisatie tot abolitionisme115. Immers, als het doel van straffen (misdaad bestrijden) niet bereikt wordt, dan schaf je dat straffen beter af.

2. Neorehabilitationisme

Het uitgangspunt van deze stroming is gelijkaardig aan dat van het limiting retributivism: een utilitaristisch denkkader met het proportionele desert als limiterend principe. Echter, in plaats van zich op utilitair vlak te focussen op misdaadverlagende doelstellingen pleit men voor een rehabiliterende functie van de straf116. ROBINSON wijst op de dominantie van het afschrikkings- en neutraliseringsdiscours, en stelt dat er ook plaats moet zijn voor behandeling en opvolging van criminelen117. Indien de rehabilitatie voltooid is, dient de straf stopgezet te worden. Mensenrechten, en dan vooral rechten van de dader, zijn meestal nauw verbonden met deze stroming: misdadigers zijn mensen zoals iedereen en hebben dezelfde rechten als ieder mens, waaronder het recht niet gestraft te worden zonder schuld en het recht behandeld te worden. Men legt sterk de nadruk op de dader als medemens, eerder dan als object dat moet berecht worden. Alternatieve sancties worden gepromoot, als antwoord op een schuldbegrip dat in de realiteit complexer is dan door het klassieke

110 N. MORRIS, The future of imprisonment, Chicago, University of Chicago press, 1974, 144 p. 111 B. HUDSON, Understanding justice: an introduction to ideas, perspectives and controversies in modern penal theory, Buckingham, Open University Press, 1996, 61 112 S. REX en M. TONRY, “Reconsidering sentencing and punishment in England and Wales” in S. REX en M. TONRY (eds.), Reform and punishment : the future of sentencing, Cullompton, Willan Publishing, 2002, (1) 7 113 Een vrij algemeen aanvaarde premisse, o.a. door limiting retributivist Nils Christie in N. CHRISTIE, Limits to pain, Oxford, Robertson, 1982, 10 114 Ook het omgekeerde is trouwens mogelijk: straffen op retributieve wijze, tenzij dit tot een ongewenst gevolg zou leiden, bijvoorbeeld stijging van de criminaliteit. Dan zal het algemeen strafbeleid in die zin moeten aangepast worden dat dit gevolg weer tenietgedaan wordt, wat een utilitaristische ingreep is. Retributivisme is hier de basis, afgeremd door utilitarisme. 115 J. BRAITHWAITE en P. PETTIT, Not just deserts: a republican theory of criminal justice, Oxford, Clarendon press, 1990, 197 116 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 217 117 G. ROBINSON, “Risk Management and Rehabilitation in the Probation Service: Collision and Collusion”, The Howard Journal of Criminal Justice 1999, afl. 4, (421) 430

30

retributivisme werd voorgesteld118. Iedere dader is immers anders, zijn motieven om deviant gedrag te vertonen kunnen zeer uiteenlopend zijn. Daarom heeft hij ook een persoonlijke aanpak nodig.

Het neorehabilitionisme legt sterk de nadruk op de morele heropvoeding van de delinquent. Deze stroming baseert zich hiervoor op de zogenaamde sociale pathologie. Volgens deze leer wordt criminaliteit vooral veroorzaakt door een verkeerde socialisering van bepaalde individuen en groepen. Zij zullen daardoor niet aangepast zijn aan het wetrespecterende gedrag van andere burgers, en zullen sneller de sociale en strafrechtelijke norm overtreden. In feite worden zij beschouwd als verkeerd opgevoed. Criminaliteit kan volgens deze benadering dan ook uitgeroeid worden door de betrokken individuen en groepen te detecteren en moreel te heropvoeden119. Hieruit spreekt een sterk geloof in de maakbaarheid van de samenleving en van de mens.

De eerste generatie rehabilitationisten stak eind 19e eeuw de neus aan het venster. Tijdens de 1e helft van de 20e eeuw waren verbetering en rehabilitationisme centrale doelstellingen in het strafrechtsdenken. Deze periode werd achteraf de periode van het ‘penal welfarism’ genoemd, juist omwille van de aangehaalde zorg voor de delinquent. Veelal ging dit gepaard met neutralisering van de misdadigers die niet geneesbaar bleken te zijn. Het geloof in deze oplossing van de criminaliteit raakte sterk op de achtergrond vanaf de jaren ’70 van de 20e eeuw, doordat er geen significante positieve resultaten werden aangetoond en door de groeiende angst voor misbruik van heropvoedingstechnieken. Halfweg de jaren ’90 kwam dan de 2e generatie rehabilitationisten opzetten. Deze neorehabilitationisten onderscheidden zich van hun voorgangers door in de eerste plaats nieuwe technieken te gebruiken voor wat eigenlijk hetzelfde doel is120. De nadruk komt vooral te liggen op zelfcontrole en zelfbeheersing. De delinquent wordt aangeleerd om zich niet meer te laten leiden door externe criminogene factoren, maar om zijn eigen wil aan te wenden om niet meer over te gaan tot deviant gedrag121.

3. Humanitaire limieten

Het humanitaire denken heeft uiteenlopende en vroege wortels. In het Nieuwe Testament bijvoorbeeld wordt het als één van de basisregels van het christendom gepropageerd: in de parabel van de Barmhartige Samaritaan legt Christus zijn volgelingen op om “hun naaste lief te hebben als zichzelf”122. De fundamenten van dit idee lijken nog vroeger te liggen, o.a. in de natuurrechtenleer van de Stoa123. De laatste eeuwen (sinds de Verlichting) heeft het zich ontwikkeld als onafhankelijk concept, gebaseerd op het idee dat er onvervreemdbare rechten zijn die voortspruiten uit ons gemeenschappelijke mens-zijn en de menselijke waardigheid124. Deze rechten gelden voor alle mensen evenveel (universele gelijkheid) en komen voort uit het rationele denken. ‘De mens’ wordt het centrale

118 B. HUDSON, “Beyond Proportionate Punishment: Difficult Cases and the 1991 Criminal Justice Act”, Crime, Law and Social Change 1995, vol. 22, n° 1, (59) 75 119 B. PEPER, Sociale problemen en de moderne samenleving: een cultuursociologische beschouwing, Amsterdam, Het Spinhuis, 1998, 63 120 S. REX, “What works in theories of punishment” in W. H. CHUI en M. NELLIS, Moving probation forward: evidence, arguments and practice, New York, Pearson/Longman, 2003, (38) 40-41 121 H. KEMSHALL, Understanding risk in criminal justice, Philadelphia, Open University Press, 2003, 100 122 Lukas 10: 25-37 123 A. SCHLESINGER, The cycles of American history, Boston, Houghton Mifflin, 1999, 88 124 R. DEVETAK, A. BURKE en J. GEORGE, An introduction to international relations, Cambridge, Cambridge university press, 2007, 331

31

en determinerende concept waar alles in de wereld om draait125. Voorbeelden van humanitaire doelstellingen en actieterreinen zijn het mensenrechtendenken, de afschaffing van de slavernij, vrouwenrechten en de levensomstandigheden van arbeiders in het industriële tijdperk. Op het vlak van de penologie en het strafrecht streed deze leer, geïnitieerd door de Italiaan Cesare Beccaria126, vooral tegen wrede en stigmatiserende straffen127.

WALKER pleit ervoor om dit humanitaire denken en haar principes te hanteren als limiterend concept voor het utilitarisme128. Het kader is vergelijkbaar met dat van het limiting retributivism, zij het dat het humanitarisme de beperkende functie overneemt van het retributivisme. Bepaalde praktische moeilijkheden zijn immers inherent aan dat retributivisme, daarom is het van belang op zoek te gaan naar een alternatief ervoor. Utilitarisme draagt trouwens al een basis van humanitair denken in zich, in de vorm van het zoeken naar het meeste geluk voor het grootste aantal mensen129. Hieruit volgt o.a. dat een straf niet hoger mag zijn dan nodig om het gewenste doel te bereiken, anders wordt immers onnodig leed toegevoegd aan de mensheid. Aspecten als proportionaliteit en de vereiste van schuld kunnen trouwens ook aanvaarde mensenrechten zijn130, waardoor bepaalde voordelen van het retributivisme niet zomaar overboord worden gegooid.

Het grote probleem van deze humanitaire benadering bevindt zich op het vlak van de concrete invulling ervan. Immers, waar leg je de grens tussen wat als straf geoorloofd is en wat niet? Is het bijvoorbeeld in de 21e eeuw nog humaan te noemen om iemand van het recht tot autorijden te beroven indien hij op een plaats woont die enkel per auto bereikbaar is? Zelfs over de doodstraf bestaat grote verdeeldheid: sommige landen passen ze onverkort toe, terwijl andere ze afgeschaft hebben om humanitaire redenen. Het samenstellen van een lijst van ongeoorloofde straffen levert al de nodige moeilijkheden en onenigheden op, laat staan het vaststellen van wat een proportionele straf is en wat niet of bepalen wat precies het schuldbegrip moet inhouden. Ook zal het niet voor de hand liggen om het grote publiek te overtuigen van deze denkwijze. Veel mensen denken namelijk op een retributieve manier131, wat bijvoorbeeld te merken is aan het feit dat kort na bepaalde gruwelijke misdaden de steun voor de doodstraf toeneemt. De straffer zal dan moeten uitleggen aan zijn bevolking dat bepaalde straffen inhumaan zijn, ook al verdient de dader ze misschien.

125 C. DOUZINAS, “The many faces of humanitarianism”, Parrhesia 2007, afl. 2, (1) 2 126 Zie zijn standaardwerk “Dei Delitte e delle pene” (“Over misdaden en straffen”) 127 N. WALKER, Punishment, danger and stigma, Oxford, Blackwell, 1980, 84 128 N. WALKER, Why Punish?, 130-132 129 Zie Bentham’s ‘greatest happiness principle’, supra p. 14 130 Volgt impliciet uit art. 6 en 7 EVRM. 131 N. WALKER, Why Punish?, 134

32

b) RESTORATIVE JUSTICE

Kenmerkend voor de meeste ideeën over het waarom van straffen is dat ze uitgaan van een proces tussen dader en maatschappij. Het is de gemeenschap die mensen straft, wat o.m. blijkt uit de figuur van het openbaar ministerie, dat de belangen verdedigt van de gemeenschap op het strafproces132. Het slachtoffer heeft doorgaans eigenlijk geen echte rol in het straffen op zich. In België bijvoorbeeld kan men hoogstens zijn belangen laten gelden door zich burgerlijke partij te stellen, waardoor men enkel recht heeft op schadevergoeding en bepaalde procesrechten kan uitoefenen133 . De klassieke strafdoelen hebben dan ook vooral betrekking op de belangen van de maatschappij in haar geheel.

De restorative justice of herstelbenadering wenst te breken met deze gedachtegang: voor haar moet de oplossing van een conflict gezocht worden vanuit het oogpunt van het slachtoffer. Deze is in de meeste individuele gevallen immers degene die het meeste schade geleden heeft, en die het meeste belang heeft bij de oplossing van het probleem. Het conflict, dat door de overheid gestolen werd van de burger134, wordt als het ware teruggegeven aan het slachtoffer en de dader. Centrale waarden in deze benadering zijn respect, verantwoording, medewerking en beslissingen met wederzijdse toestemming en ervoor zorgen dat alle partijen betrokken worden én inspraak hebben135.

De term ‘straf’ wordt nog amper gebruikt in de herstelrechtelijke benadering. Men geeft de voorkeur aan de term ‘interventie’ om te benadrukken dat de maatregel geen leedtoevoegend doel heeft. De algemene rechtvaardiging voor het straffen wordt gevonden in de schade die door het misdrijf berokkend werd. Indien deze schade niet toegebracht werd aan een slachtoffer (zoals bij zogenaamde slachtofferloze delicten) bekijkt men de schade die aan de samenleving werd toegebracht door het deviant gedrag. In dat geval is de maatschappij dus eigenlijk het slachtoffer136.

De herstelbenadering vertrekt vanuit 3 fundamentele uitgangspunten:137

� Misdrijven zijn in se conflicten tussen individuen, waarbij de schade in de eerste plaats toegebracht wordt aan het slachtoffer, de omgeving en de dader, en pas in de 2e plaats aan de staat.

� Het doel van de restorative justice moet zijn om rust en vrede te bewerkstelligen binnen een gemeenschap door de partijen met elkaar te verzoenen en zodoende de schade veroorzaakt door het dispuut te herstellen.

� Het strafrechtssysteem moet slachtoffers, daders en hun omgeving de mogelijkheid bieden en aanzetten tot actieve participatie om een oplossing te vinden voor het voorliggende probleem, namelijk het misdrijf.

132 GwH 21 januari 2009, nr. 13/2009 133 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 544 134 N. CHRISTIE, “Conflicts as property”, The British Journal of Criminology 1977, vol. 17, n° 1, (1) 1 135 R. YOUNG en C. HOYLE, “New, Improved Police-Led Restorative Justice?” in A. VON HIRSCH, J. ROBERTS, A. E. BOTTOMS, K. ROACH en M. SCHIFF (eds.), Restorative justice and criminal justice : competing or reconcilable paradigms, Oxford, Hart, 2003, 273-291 136 J. W. DE KEIJSER, “Straftheorieën en de praktijk” in P. J. VAN KOPPEN e.a. (red.), Het recht van binnen: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2002, (855) 861 137 J. HUDSON en B. GALAWAY, “Introduction” in J. HUDSON en B. GALAWAY (eds.), Restorative justice: international perspectives, Monsey, Criminal justice press, 1996, (1) 2

33

Dit alles moet ertoe leiden dat slachtoffers meer voldoening ervaren door de oplossing, dat daders hun straf gemakkelijker aanvaarden en dat er effectiever gewerkt wordt aan de herintegratie van de dader in de maatschappij, of beter nog, aan het behouden van zijn plaats in die maatschappij. Stigmatisering van de dader is uit den boze en wordt zoveel mogelijk tegengegaan. Onderzoek toont trouwens aan dat er vraag is naar een dergelijke aanpak vanuit de bevolking. Vooreerst blijkt dat slachtoffers niet punitiever ingesteld zijn dan de gemiddelde burger, en dat velen bereid zijn over te gaan tot rechtstreekse bemiddeling of gewoon herstel te ontvangen van de dader138. Slachtoffers lijken nood te hebben aan erkenning en interesse vanwege justitie139. Tevens zijn er indicaties dat het publiek verwacht dat een strafsysteem vooral een afschrikkend effect heeft, en dat een meerderheid denkt dat herstelgerichte maatregelen hier beter in slagen dan gevangenisstraffen140. Het past echter de nodige voorzichtigheid aan de dag te leggen bij dergelijke bevindingen, aangezien ze meestal heel plaats- en tijdsgebonden zijn, en daardoor niet altijd even representatief.

De oplossingen waarin de herstelbenadering voorziet staan meestal vrij ver van de klassieke straffen. Volgens dit denken zijn straffen immers niet effectief en vooral een gelegaliseerde manier om wraak af te dwingen141. Er wordt in de eerste plaats voorzien in een nieuw forum voor probleemoplossing. In de plaats van via strafprocesrechtelijke weg, in gerechtszalen voor een rechter, moet gewerkt worden volgens een geheel andere procedure, gekenmerkt door medewerking en overeenstemming tussen de partijen. De dialoog die aldus tot stand komt zal, hoewel niet geheel ongestructureerd, op een vrij informele manier plaatsgrijpen, meestal op een plaats die niet speciaal daarvoor voorzien is142. Dit zal in principe mogelijk zijn in iedere stand van het (conventionele) geding en zelfs tijdens de onderzoeks- of uitvoeringsfase, zodra de beschuldigde schuld bekent. Doordat herstel in principe mogelijk is door alle middelen kan dit leiden tot eerder klassieke maatregelen, zoals betaling van een boete of schadevergoeding of het volbrengen van een dienst (vergelijkbaar met de werkstraf), maar ook tot vrij ongewone uitkomsten, zoals het aanbieden (en aanvaarden) van excuses of het (samen) ondernemen van stappen die de kans op hervallen moeten verkleinen143. Doordat het verband tussen misdrijf en straf groter is, is de kans groot dat deze oplossingen beter aanvaard worden dan de klassieke straffen.

Kritiek op deze benadering is er vooral in de vorm van praktijkgericht scepticisme. Om deze strafdoelen te bereiken is vooral veel goodwill van de partijen nodig, en men vreest dat dit in de praktijk, tussen een slachtoffer dat zich gekrenkt voelt en een dader die te trots is, te weinig het geval zal zijn. Ook vraagt men zich af of dit wel voor genoeg delicten van toepassing kan zijn. Wat doet men namelijk met extreem zware misdaden zoals moord of zogenaamde ‘slachtofferloze’ misdrijven zoals drugsgerelateerde zaken? En moet de rol van het algemeen belang dan volledig opzij gezet worden? Het construeren van een algemeen criminaliteitsbeleid lijkt hierdoor veel moeilijker te worden. Tenslotte is er de kritiek dat deze benadering in zijn geheel geen echt alternatief is voor het conventionele strafrechtsysteem: indien de herstelgerichte dialoog niet werkt of niet mogelijk is, moet men nog altijd terugvallen op de klassieke oplossingen uit het strafrecht.

138 J. MATTINSON en C. MIRRLEES-BLACK, Attitudes to crime and criminal justice: findings from the 1998 British Crime Survey, Londen, Home Office, 2000, 41 139 T. PETERS, “Probleemoplossing en herstel als functies van de straf”, Panopticon 1996, nr. 6, 555-569 140 C. HOYLE en L. ZEDNER, “Victims, victimization, and criminal justice” in M. MAGUIRE, R. MORGAN en R. REINER, The Oxford handbook of criminology, Oxford, Oxford university press, 2007, (461) 481-482 141 L. WALGRAVE, “Herstelrecht. Van coherent model naar consequent beleid”, Alert 2002, nr. 2, (10) 13 142 G. JOHNSTONE, Restorative justice: ideas, values, debates, Cullompton, Willan publications, 2002, 136-139 143 D. J. HINES, “Restoring juvenile justice”, GPSolo Magazine 2008, vol. 25, n° 3, (22) 24

34

c) REINTEGRATIVE SHAMING

De leidende figuur van deze beweging is de Australiër John BRAITHWAITE. Hij gaf het startpunt voor deze denkrichting in zijn boek “Crime, shame and reïntegration”144. Daarin propageert hij dat in de beschaming de sleutel ligt om àlle soorten misdrijven te controleren145. De misdadiger moet de kans krijgen om zijn fout in te zien, zich te excuseren en zich te realiseren dat hij in de toekomst deze fout beter niet meer maakt. Het opwekken van een schaamtegevoel maakt trouwens reeds deel uit van alle westerse strafsystemen, doch gebeurt op de verkeerde manier en met het verkeerde doel. De schaamte wordt zo ver doorgetrokken dat het uitmondt in een stigmatisering van de overtreder, wat nefaste gevolgen heeft: het bedreigt zijn individuele identiteit en verzwakt zijn morele banden met de gemeenschap, wat leidt tot een afkeer van degenen die hem dit stigma opgeplakt hebben146. Daardoor zal hij sneller deviant gedrag vertonen, zoals de labelingtheorie stelt147. De reintegrative shaming-benadering wil deze schaamte op de juiste manier aanwenden: de nadruk moet komen te liggen op het sociale welzijn van de slachtoffers, de dader moet behandeld worden als een goed persoon die iets slecht gedaan heeft en herstel moet als doel boven straffen staan148.

Het is natuurlijk cruciaal te vermijden dat de beschaming niet uitmondt in stigmatisering. De beschaming mag immers niet op een onderdrukkende manier gebeuren. Moraliseren is belangrijk voor onze samenleving: het versterkt de sociale norm149. Bepaald gedrag als fout bestempelen is nu eenmaal van essentieel belang om als gemeenschap samen te leven. Het heeft dus geen zin om te proberen dit aspect doen verdwijnen, alleen moet het op een goede, constructieve manier gebruikt worden. Dit vergt een radicale breuk met het klassieke penale systeem, dat volgens Braithwaite veel te weinig moralistisch is en te proceduregericht verloopt, zonder afkeuring te tonen150.

De reintegrative shaming is gebaseerd op enkele dominante criminologische theoretische tradities151: de labelingtheorie van Howard Becker, de subculturele theorie van de Chicago school, de controletheorie, Robert Merton’s gelegenheidstheorie en de criminele leertheorieën. Elk van deze doctrines levert bepaalde elementen en ideeën aan voor de reintegrative shaming-benadering.

144 J. BRAITHWAITE, Crime, shame and reintegration, Cambridge, Cambridge university press, 1989, 226 p. 145 Ibid., p. 55 146 J. GOODMAN-DELAHUNTY, L. FORSTERLEE en R. FORSTERLEE, “Dealing with the Guilty Offender” in N. BREWER en K. D. WILLIAMS (eds.), Psychology and law: an empirical perspective, New York, Guilford Press, 2005, (445) 458 147 L. KONTOS en D. BROTHERTON, Encyclopedia of gangs, Westport, Greenwood Press, 2008, 149 148 J. GOODMAN-DELAHUNTY, L. FORSTERLEE en R. FORSTERLEE, “Dealing with the Guilty Offender” in N. BREWER en K. D. WILLIAMS (eds.), Psychology and law: an empirical perspective, New York, Guilford Press, 2005, (445) 458 149 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 222 150 J. BRAITHWAITE, Crime, shame and reintegration, Cambridge, Cambridge university press, 1989, 181 151 Ibid., p. 16-43

35

Er is vanzelfsprekend ook kritiek op deze benadering. Naast de vraag of het hier wel om een echte rechtvaardiging voor straffen gaat (er wordt niet echt een antwoord gegeven op de vraag “waarom straffen we?”), kunnen we gelijkaardige bedenkingen bovenhalen als bij de herstelbenadering, bijvoorbeeld wat betreft goodwill van de partijen152. Daarbuiten kan men nog een specifieke kritiek ontwaren die meestal 3 punten aanhaalt:153

� De vraag of de restorative justice wel kan ingeplant worden in een moderne, westerse, verstedelijkte samenleving. In die context zal de reïntegratie niet altijd succesvol zijn en bestaat er een groot risico tot stigmatisering.

� Het feit dat de eigen moraliteit van de dader volledig opzij geschoven wordt: hij is in ieder geval fout en moet boeten. Dit conflicteert met de huidige opvattingen over humaniteit, want de crimineel wordt een object in handen van anderen.

� Het gevaar bestaat dat het slachtoffer en zijn omgeving excessief zullen reageren, en tegen zulk gedrag bestaat weinig rechtsbescherming.

d) ANDERE, MINDER GECITEERDE STRAFDOELEN EN STRAFTHEORIEËN

De strafdoelen die tot hier toe behandeld werden zijn doelen die open en bloot gepropageerd worden en tot de zogenaamde mainstream behoren. Zij werden veelvuldig beschreven in de literatuur en worden door de meeste mensen minstens als aanvaardbaar en redelijk beschouwd.

Er zijn echter ook (mogelijke) strafdoelen die grotendeels aan de radar weten te ontsnappen. De redenen daarvoor kunnen divers zijn. Sommige zijn zo algemeen en aanvaard dat ze door auteurs niet de moeite waard geacht worden om uitvoerig te bespreken. Er zijn er ook die niet officieel gepropageerd worden, of waarvan overheden niet rechtuit durven zeggen dat ze zich erdoor laten leiden. Een voorbeeld zou zijn dat men gewoon straft om de gehele bestraffingsindustrie te laten draaien. Een strafsysteem betekent immers werk, privileges voor bepaalde actoren, kan soms een economie zijn op zichzelf. Het is dan ook niet ondenkbaar dat een maatschappij het straffen in stand houdt of doet toenemen in belang om het systeem zelf en haar actoren ter wille te zijn. Een derde mogelijke reden waarom er niet (veel) over een bepaald doel gesproken en/of geschreven wordt is dat het een doel is dat effectief meespeelt in het straffen, maar waarvan men het bestaan niet beseft of wil beseffen. Een voorbeeld hiervan is het principe van het othering en uitsluiting154.

De reden waarom al deze ‘onopgemerkte’ strafdoelen hier aangehaald worden ligt vrij voor de hand. Zij zijn een correct antwoord op de vraag “waarom straft men?” in bepaalde landen of

152 Zie hiervoor supra p. 33 153 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 225 154 Zie hierover o.a. J. YOUNG, The vertigo of late modernity, Los Angeles, Sage, 2007, 231 p.; T. DAEMS en L. ROBERT (red.), Zygmunt Bauman. De schaduwzijde van de vloeibare moderniteit, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2007, 232 p.; L. WACQUANT, Straf de armen. Het nieuwe beleid van de sociale onzekerheid, Berchem, EPO, 2006, 359 p.

36

gemeenschappen. Het is dan ook niet altijd even evident dat zij amper of niet vernoemd worden in overzichten van strafdoelen. Een strafdoel is immers niet altijd een ideaal dat moet gevolgd worden (zoals bij de klassieke stromingen), maar soms ook een realiteit waar men niet naast kan kijken.

37

4) OVERZICHT VAN DE STRAFDOELEN EN -THEORIEËN

Om de lezer in staat te stellen zich een algemeen beeld van de straftheorieën te vormen, wordt hier een overzicht gegeven van de voornaamste kenmerken van en de verschillen tussen de onderscheiden stromingen.

Het utilitarisme is een toekomstgerichte leer. Ze gaat uit van de premisse dat de maatschappij en het menselijk geluk moeten vergroot worden. Dit axioma rechtvaardigt de straf: door een geringe schade toe te brengen wordt het totale geluk vergroot. Eigenlijk staat de straf in functie van dit groter doel. De strafdoelen van deze leer zijn dan ook in feite middelen om dit groter geluk te bereiken: neutralisering, algemene en speciale preventie, afschrikking, communicatie met het publiek (vormen en tevreden stellen) en de aanpassing van de dader dragen allen bij tot het grotere geluk, meestal doordat ze de criminaliteit in de toekomst (willen) reduceren. Subsidiariteit is belangrijk: niet-functionele gevolgen van de straf moeten worden vermeden en er moet zo weinig mogelijk gestraft worden.

Het retributieve denken daarentegen is vooral op het verleden gericht. De schuld rechtvaardigt de straf, en dit leidt tot een aantal (intussen klassieke) strafprincipes: proportionaliteit, gelijkheid en legaliteit. Ook vragen betreffende retroactiviteit zijn daarom van belang voor deze stroming. Het doel van de straf is te zorgen dat er een maatschappelijke reactie komt tegenover feiten die als ontoelaatbaar worden aanzien. Wat de gevolgen daarvan zijn voor de toekomst laat de retributivist in principe koud.

Verschillen tussen beide zijn er niet enkel op het gebied van het zich richten op verleden of toekomst. Het retributivisme zal rekening houden met de rechten en persoon van de dader, het utilitarisme enkel met de samenleving in zijn geheel, en zal dus weinig of geen rechten toekennen aan de dader. Utilitaristen hechten geen belang aan de hele discussie over verzachtende omstandigheden, strafverzwaringen etc., omdat ze de schuld van geen belang vinden. Ook de mate waarin de straf op voorhand vaststaat is anders: de retributivist legt een straf op en voert ze uit, de utilitarist zal de strafmaat gedurig aanpassen aan veranderende omstandigheden en aan de concrete effecten van de straf.

Beide grote stromingen hebben duidelijk hun nadelen. Daarom proberen enkele theorieën voor een compromis te zorgen. Ze gaan meestal uit van een utilitaristisch denkkader, in die zin dat de redenen om te straffen de effecten van de straf zijn. Om de uitwassen van deze gedachtegang echter te temperen nemen ze principes over uit andere denkkaders. Het limiting retributivism incorporeert de ideeën van schuld en proportionaliteit, en sluit daarmee dicht aan bij ons huidige strafrechtsysteem. (Neo)rehabilitationisten gebruiken in se hetzelfde patroon, maar leggen de focus op behandeling van de dader als oplossing voor criminaliteit. Daarmee is deze stroming de meest dadergerichte. Een derde compromis tenslotte is dat tussen utilitarisme en het humanitaire denken. De utilitaire premisse (geluksvergroting) levert de rechtvaardiging, maar mensenrechten toppen dit af. Kenmerkend voor dit idee is dat het niet enkel kijkt naar de gemeenschap, maar ook naar het individu. Beide hebben hun rechten en redenen, die soms conflicteren, en daar moet een evenwicht tussen gevonden worden.

Tenslotte zijn er nog enkele straftheorieën die volledig onafhankelijk fungeren van de traditionele stromingen. De herstelbenadering is de belangrijkste. Zij levert niet meteen een eigen rechtvaardiging voor het straffen, maar eerder een manier om tot oplossingen te komen. Het slachtoffer neemt hier een belangrijke plaats in. Ook de reintegrative shaming levert eerder een alternatieve benadering op dan

38

een echte rechtvaardiging voor het strafrechtsysteem. Daarnaast bestaan er nog andere strafrechtvaardigingen (zoals otheren en uitsluiten), maar deze hebben weinig maatschappelijk belang.

39

DEEL 2

H I S T O R I S C H E , J U R ID I S C H E E N P R A K T I S C H E A S P E C T E N V A N D E

W E R K S T R A F

In april 2002 werd in België de werkstraf ingevoerd als autonome hoofdstraf. Dit deel focust zich op deze werkstraf en haar totstandkoming. In een eerste deel zal daarom de historische achtergrond ervan onder de loep genomen worden. Wat zijn de voorlopers van de werkstraf? Wat is de maatschappelijke context voor het ontstaan ervan? België, zo zal blijken, is immers lang niet het eerste land dat de werkstraf (of een vorm ervan) invoert als autonome hoofdstraf. Vervolgens komt de juridische inhoud van de werkstraf in beeld. Er wordt een overzicht gegeven van alle aspecten ervan en enkele problemen op praktisch-juridisch vlak zullen worden behandeld.

40

A. GESCHIEDENIS VAN DE WERKSTRAF

1) ALGEMEEN

Het principe om mensen als straf arbeid te laten verrichten bestaat al heel erg lang. In verschillende maatschappijen van de oudheid al was er sprake van een vorm van werkstraf. Zo was het in het oude Griekenland en het oude Rome mogelijk om mensen als straf te laten werken in zoutmijnen, als slaaf op een galei te laten roeien of verplicht te laten deelnemen aan gladiatorengevechten155.

In de Middeleeuwen komt deze straf vooral voor in Duitsland en Zwitserland. De werkstraf gold daar vooral als vervangende straf voor wie zijn geldboete niet kon of wou betalen. De gestrafte werd dan verplicht werk te doen dat ten goede kwam aan het algemeen belang, om op die manier zijn boeteschulden af te betalen156.

Vanaf de 17e eeuw breidt de werkstraf zich uit over de rest van Europa, niet enkel als vervangende straf voor een onbetaalde geldboete, maar ook als hoofdstraf157. Het is echter pas in de 19e eeuw dat er zich een echte interesse voor deze strafvorm ontwikkelt. Onder invloed van de ideeën van de verlichting hadden de wetgevers eind 18e eeuw sterk naar de gevangenisstraf gegrepen als voornaamste bestraffing van misdrijven, omdat ze erg veelbelovend leek tegenover de op dat moment gebruikelijke straffen. Echter, wanneer een eeuw later blijkt dat de gevangenisstraf de hoge verwachtingen niet kan inlossen, beginnen een aantal invloedrijke strafrechthervormers, zoals Bonneville de Marsagny en Franck in Frankrijk en Tack in Engeland, kritiek te uiten op de gevangenisstraf in het algemeen en op de korte gevangenisstraf in het bijzonder. Zij pleiten voor meer niet-vrijheidsbenemende alternatieven, en krijgen daarvoor wereldwijd veel steun, o.a. op verschillende internationale congressen158.

De tijd blijkt evenwel nog niet rijp voor een autonome werkstraf. De Franse senator Michaud stelt in 1883 aan de Franse wetgever voor om de werkstraf als nieuwe, autonome straf in te voeren. Zijn voorstel wordt afgeschoten, en het zal tot in de jaren ’20 van de 20e eeuw duren eer een dergelijke straf voor het eerst werkelijk opduikt, met name in de USSR159. In de landen waar eind 19e eeuw toch al een autonome werkstraf wordt ingevoerd, blijft deze wetgeving grotendeels dode letter. Deze eerste zoektocht naar alternatieven voor de gevangenisstraf geraakt op de achtergrond, wegens afnemende behoefte door veranderende maatschappelijke en penale factoren160. Dit betekent echter niet dat gedwongen arbeid en straffen in deze periode volledig losstaan van elkaar. In de Verenigde Staten en 155 A. MANSON, The law of sentencing, Toronto, Irwin Law, 2001, 5-20 156 A. M. VAN KALMTHOUT en P. TAK, Sanctions-systems in the member-states of the Council of Europe : deprivation of liberty, community service and other substitutes, Deventer, Kluwer, 1988, 10-11 157 Ibid., p. 11-12 158 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 19 159 J. PRADEL, “Travail d’intérêt général et médiation pénale. Aspects historiques et comparatifs” in PH. MARY (red.), Travail d'intérêt général et médiation pénale : socialisation du pénal ou pénalisation du social?, Brussel, Bruylant, 1997, (31) 32 160 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 20

41

in het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld maakt dwangarbeid bijna als vanzelfsprekend deel uit van het gevangenisleven. Deze arbeid kadert echter vooral in de heropvoeding van de gedetineerde en in een economische noodzaak, eerder dan dat ze gebruikt wordt om te straffen161. Ook in België bestond tot 1996 de straf ‘dwangarbeid’. Deze verschilde van de straffen ‘hechtenis’ en ‘opsluiting’ doordat de gevangenen aan een ander gevangenisregime werden onderworpen162.

Eind jaren ’60 van de 20e eeuw zien we de roep om alternatieven voor de gevangenisstraf opnieuw de kop opsteken, en deze keer met resultaat. Verscheidene studies worden gepubliceerd over de waarde van de gemeenschapsdienst als straf en over de concrete vormgeving ervan163. Deze tweede golf van alternatieven heeft echter niet dezelfde filosofische basis als de eerste golf. In de 19e eeuw ging de aandacht vooral naar de negatieve gevolgen van de gevangenis voor de gedetineerden en het zoeken naar betere manieren om hulpverlening, resocialisatie en behandeling te bewerkstelligen. In de 2e helft van de 20e eeuw echter wordt de overheid geconfronteerd met overbevolking van gevangenissen, en gaat ze eerder uit praktische noodzaak op zoek naar alternatieven voor detentie. De werkstraf als autonome sanctie is één van alternatieven die hierbij het meest naar voren geschoven worden164. Ook de invloed van de Raad van Europa mag niet onderschat worden. Deze instelling heeft via verschillende aanbevelingen getracht om de alternatieve straffen, waaronder de werkstraf, zoveel mogelijk te promoten in haar lidstaten165.

Deze beweging heeft tot gevolg dat verscheidene landen nu ook effectief de dienstverlening en de werkstraf in hun strafwetgeving opnemen. Polen bepaalt in 1969 dat de werkstraf een mogelijke modaliteit van de vrijheidsberoving is, de Australische staat Tasmanië volgt 10 jaar later. Het is in het Verenigd Koninkrijk dat de werkstraf voor het eerst als autonome sanctie in de strafwet ingeschreven wordt: de Criminal Justice Act van 1972 voert de community service in166. Op het Europese vasteland heerst er in eerste instantie nog scepsis. Argumenten tegen de autonome werkstraf zijn: 1) arbeid is een recht en geen straf, 2) het gevaar van concurrentie- en arbeidsmarktvervalsing, 3) het risico op net-widening en rechtsongelijkheid, 4) het ontbreken van de vereiste infrastructuur, 5) onvoldoende steun bij rechters en bevolking voor deze ‘soft option’. Verder werden ook een aantal argumenten van dogmatisch-systematische aard bovengehaald. Vanaf 1985 echter verandert deze tendens: de werkstraf wordt in steeds meer landen een autonome sanctie, ook in andere werelddelen.

In 1992 hadden landen als Australië, Engeland en Wales, Schotland, de Verenigde Staten, Canada, Ierland, Frankrijk, Brazilië, Israël, Nederland, Zwitserland, Noorwegen, Zweden en Finland allen de werkstraf of gemeenschapsdienst onder de één of andere vorm in hun strafrechtstelsel opgenomen167. België kon dus onmogelijk nog achterblijven.

161 P. M. CARLSON en J. S. GARRETT, Prison and jail administration: practice and theory, Gaithersburg, Aspen publishers, 1999, 300-305 162 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 346 163 A. M. VAN KALMTHOUT en P. TAK, Sanctions-systems in the member-states of the Council of Europe : deprivation of liberty, community service and other substitutes, Deventer, Kluwer, 1988, 14-15 164 J. JUNGER-TAS, “Vernieuwing en behoudzucht in het strafrecht. De ontwikkeling van alternatieven voor de celstraf” in WODC, Straffen in een moderne samenleving: Josine Junger-Tas Symposium, Arnhem, Gouda Quint, 1994, (22) 29-31 165 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 23-25 166 J. PRADEL, “Travail d’intérêt général et médiation pénale. Aspects historiques et comparatifs” in PH. MARY (red.), Travail d'intérêt général et médiation pénale : socialisation du pénal ou pénalisation du social?, Brussel, Bruylant, 1997, (31) 32-33 167 R. SCREVENS, “Le travail d’intérêt général, sanction pénale”, Rev. dr. pén. 1992, vol. 72, n° 1, (5) 5-7

42

2) IN BELGIË

a) DIENSTVERLENING

In 1964 wordt in België de Probatiewet168 gestemd, die het mogelijk maakt een veroordeling op te schorten of de uitvoering van een straf uit te stellen indien aan bepaalde probatievoorwaarden wordt voldaan. Deze probatie is geen straf op zichzelf, maar een modaliteit van de straf. Zij kan enkel worden opgelegd samen met een opschorting of uitstel169. De probatie is er nooit in geslaagd een waardig alternatief voor de gevangenisstraf te worden. Bovendien blijft ze onlosmakelijk verbonden met een gevangenisstraf, waardoor het risico op net-widening groot is. Net-widening houdt in dit geval in dat de probatie er net voor zorgt dar er méér (lange) gevangenisstraffen moeten uitgevoerd worden. Men veroordeelt immers tot een extra lange gevangenisstraf, om de veroordeelde genoeg te motiveren om aan de probatievoorwaarden te voldoen. Men redeneert dat de stok achter de deur groot genoeg moet zijn. Wanneer er echter niet voldaan wordt aan de probatievoorwaarden zal de gestrafte daardoor een langere gevangenisstraf moeten uitzitten170.

De wet inzake jeugdbescherming van 1965171 stelde de dienstverlening in voor jeugdige delinquenten. Het betreft hier een maatregel die de jeugdrechtbank aan de voor haar gebrachte personen kan opleggen172. In de praktijk blijkt zij echter veelvuldig als straf gebruikt te worden173, waardoor deze maatregel eigenlijk neerkomt op een werkstraf voor minderjarigen.

Voor 1994 werd er al geëxperimenteerd met de dienstverlening voor volwassenen174. Door de wet van 1994 echter werd een wettelijk kader geschapen voor deze praktijk, als probatievoorwaarde in combinatie met opschorting of uitstel175 en als voorwaarde voor het verval van strafvordering in het kader van de bemiddeling in strafzaken176. Al tijdens de parlementaire voorbereiding van deze wetten bleek dat de wetgever eigenlijk wel inzag dat de dienstverlening, met haar strafkarakter, niet thuishoorde in de probatie, waar de klemtoon eerder ligt op hulp, bijstand en begeleiding. Om praktische redenen echter werd voor deze gemakkelijkheidsoplossing gekozen. Men moest immers op die manier geen wijzigingen aanbrengen in het Strafwetboek en men kon gebruik maken van de al bestaande probatiecommissies en probatieassistenten177.

168 Wet 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, BS 17 juli 1964 169 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 384 170 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 8 171 Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965 172 Art. 37 §2, 4° Jeugdbeschermingswet 173 C. ELIAERTS en R. BITOUNE, “Herstelrecht voor minderjarigen. Theorie en praktijk” in L. DUPONT en F. HUTSEBAUT (eds.), Herstelrecht tussen toekomst en verleden: liber amicorum Tony Peters, Leuven, Universitaire pers, 2001, (225) 236-237 174 A. PIERS, “Dienstverlening” in W. MEYVIS, D. MARTIN, S. DESMET e. a. (coords.), Alternatieve maatregelen en straffen, Heule, UGA, 1997, (177) 179 175 Wet 10 februari 1994 tot wijziging van de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, BS 27 april 1994 176 Wet 10 februari 1994 houdende regeling van een procedure voor de bemiddeling in strafzaken, BS 27 april 1994 177 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 159

43

b) DE WERKSTRAF ALS AUTONOME HOOFDSTRAF

Op 29 maart 2000 werd dan door volksvertegenwoordigers Daniel Bacquelaine, Jef Tavernier, Thierry Giet, Hugo Coveliers, Dirk Van der Maelen en Martine Dardenne een wetsvoorstel ingediend tot wijziging van het Strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen178. Niet alleen tijdens de parlementaire voorbereidingen van de wetgeving inzake de dienstverlening als probatievoorwaarde was er al een voorkeur gebleken voor een dergelijke regeling. Ook de Commissie voor de herziening van het Strafwetboek had zich in die zin uitgesproken, net als voormalig minister van Justitie Stefaan De Clerck in zijn Penitentiaire Oriëntatienota uit 1996179. Dit alles leidde uiteindelijk tot de wet van 2002 inzake de werkstraf als autonome hoofdstraf180.

Oorspronkelijk wilde men niet enkel de werkstraf als autonome straf invoeren. Ook het elektronisch toezicht en de opleiding werden in het oorspronkelijke wetsvoorstel het karakter van alternatieve, detentievervangende straf toegemeten. Beide hebben het echter niet gehaald. Men oordeelde uiteindelijk dat de opleiding zijn plaats moet behouden in het oorspronkelijke probatiesysteem, en dat het elektronisch toezicht beter behouden wordt als een uitvoeringsmodaliteit van de straf181. Sindsdien heeft men al in verscheidene regeerakkoorden en –verklaringen de mogelijkheid levendig gehouden om van het elektronisch toezicht alsnog een autonome straf te maken182.

De dienstverlening werd niet onmiddellijk afgeschaft bij de inwerkingtreding van de nieuwe wet. Beide, werkstraf en dienstverlening, hebben gedurende een bepaalde periode parallel met elkaar bestaan. Er was voorzien in een overgangsperiode die zou eindigen ten vroegste op 1 november 2003 en ten laatste op 1 mei 2004183. Dankzij die overgangsperiode werden magistraten en mensen uit de praktijk in staat gesteld zich voor te bereiden op de nieuwe werkstraf. Tevens werd er door de Minister van Justitie en het Parlement een evaluatie uitgevoerd 184 . Uiteindelijk werd de dienstverlening op 1 mei afgeschaft185. Een definitieve afschaffing was dit nochtans niet. In 2005 werd de dienstverlening terug ingevoerd, zij het enkel als voorwaarde voor het verval van strafvordering in het kader van de bemiddeling in strafzaken186.

178 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001 179 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 241 180 Wet 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en politiezaken, BS 7 mei 2002 181 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 159-160 182 Zie o.a. Federale regeringsverklaring 14 juli 2003, Parl. St. Kamer B.Z. 2003, nr. 51K0020001, 54 en Beleidsverklaring 20 maart 2008, Parl. St. Kamer 2007-08, nr. 52K0020002, 41 183 Art. 15 Wet 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf 184 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 160 185 K.B. 18 juni 2003 tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van sommige bepalingen van de wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en politiezaken, BS 17 juli 2003 186 Wet 22 juni 2005 tot wijziging van artikel 216ter van het Wetboek van strafvordering, teneinde de dienstverlening opnieuw in te voeren in het kader van de bemiddeling in strafzaken, BS 27 juli 2005

44

B. JURIDISCH OVERZICHT

1) BEGRIP

In de wetgeving inzake de werkstraf staat geen definitie opgenomen van deze straf. Enkel de inhoud ervan, haar toepassingsvoorwaarden en haar uitvoeringsmodaliteiten worden in de wet weergegeven. Voor een omschrijving van het begrip zelf moeten we dus te rade bij de rechtsleer. VANDROMME gebruikt als definitie “een vrijheidsbeperkende straf die wordt opgelegd door de rechter en die erin bestaat kosteloos arbeid te verrichten ten dienste van de gemeenschap met het oog op de sociale reïntegratie van de veroordeelde”187. Volgens DOMINICUS dan weer “bestaat de werkstraf uit kosteloze arbeid die door de veroordeelde wordt verricht in zijn vrije tijd waarover hij beschikt naast zijn eventuele school- of beroepsactiviteiten, en die enkel mag worden uitgeoefend bij openbare diensten van de Staat, de gemeenten, de provincies, de gemeenschappen en de gewesten of bij stichtingen met een sociaal, wetenschappelijk of cultureel oogmerk”188. Gemeen aan deze definities is dat zij de werkstraf omschrijven als een straf, bestaande uit arbeid die uitgevoerd wordt ten voordele van de gemeenschap.

In andere landen dan België bestaat de werkstraf ook, zij het (uiteraard) onder andere benamingen: taakstraf in Nederland, travail d’intérêt général (afgekort TIG) in Frankrijk, community service in het Verenigd Koninkrijk en in de Verenigde Staten. De Belgische werkstraf wordt naar het Frans vertaald als peine de travail autonome (afgekort pta) en naar het Duits als Arbeitsstrafe. Men moet ook het onderscheid voor ogen houden met de dienstverlening, die als probatievoorwaarde of modaliteit van de bemiddeling door het parket bestond, en de leerstraf, die dat nog steeds is (en dus geen autonome straf uitmaakt)189.

187 S. VANDROMME, Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 195 188 H. DOMINICUS, “De autonome werkstraf in België: een eerste stand van zaken”, Fatik 2004, afl. 103, (5) 6 189 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 358

45

2) KENMERKEN

a) HOOFDSTRAF

De werkstraf is, net zoals de gevangenisstraf en de geldboete, een autonome hoofdstraf190. Dit betekent dat ze alleen kan opgelegd worden, of samen met één of meer van de bijkomende straffen191. Het is voor het eerst sinds de invoering van het huidige strafwetboek in 1867 dat er een nieuwe hoofdstraf gecreëerd werd192.

In de wet wordt verder ook bepaald dat de werkstraf niet samen kan opgelegd worden met een gevangenisstraf193. De logica hierachter is dat het niet opnemen van deze bepaling zou ingaan tegen de ratio van de wet. De werkstraf is er immers voornamelijk gekomen om een alternatief te bieden voor de korte gevangenisstraf, zodat de overbevolking in de gevangenissen tegengegaan wordt. Of de werkstraf ook samen met een geldboete kan opgelegd worden is minder duidelijk. Er zijn zowel argumenten pro (vb. a contrario uit de wet: de wetgever heeft eraan gedacht de cumulatie met de gevangenisstraf expliciet te vermelden, mocht hij ook de cumulatie met de geldboete willen uitsluiten hebben, dan had hij dit uitdrukkelijk moeten verbieden194) als contra (de cumulatie is nergens voorzien, terwijl het legaliteitsbeginsel dit nochtans vereist195). Ook in de parlementaire voorbereiding is er geen duidelijk antwoord te vinden196. De rechtspraak lijkt echter de knoop te hebben doorgehakt: het Hof van Cassatie heeft bepaald dat alle bijkomende straffen mogelijk zijn bij de werkstraf. Indien dus de geldboete als bijkomende straf wordt opgelegd, is ze cumuleerbaar met de werkstraf197. Uitzondering op deze regel van niet-cumuleerbaarheid van werkstraf en gevangenisstraf is het geval van (eendaadse of meerdaadse)samenloop198.

b) ENKEL TOEPASSELIJK OP NATUURLIJKE PERSONEN

De werkstraf is een straf die enkel kan opgelegd worden aan natuurlijke personen, en niet aan rechtspersonen199. Art. 7bis Sw. vermeldt immers de werkstraf niet bij de mogelijke straffen voor een rechtspersoon. Mogelijks betreft het hier een vergetelheid van de wetgever. De werkstraf kan immers zeker zijn nut hebben indien ze opgelegd wordt aan en uitgevoerd wordt door rechtspersonen, bijvoorbeeld in milieudelicten (vb. vervuilde gronden saneren). In de filosofie van herstel tegenover de maatschappij die achter de werkstraf schuil gaat zou dit zeker aangewezen kunnen zijn200.

190 Art. 37ter §1 1e lid Sw. 191 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 242 192 B. DAYEZ, “La peine de travail”, Journ. Jur. 2001, nr. 4, 6 193 Art. 7 Sw. 194 P. HELSEN, “Hoe zwaar weegt de werkstraf? Nog (jurisprudentieel) werk aan de winkel.”, NJW 2002, afl. 4, (123) 126 195 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 195 196 Verslag over het wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549011 197 Cass. 12 februari 2003, A.R. P.2002.1530.F 198 Zie infra p. 69: d) Samenloop 199 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 819 200 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 161

46

c) TER VERVANGING VAN DE GEVANGENISSTRAF OF DE GELDBOETE

De wetgever ziet de werkstraf vooral als volwaardig alternatief voor de gevangenisstraf omdat deze te veel detentieschade meebrengt en leidt tot overbevolking van de gevangenissen201. Ze kan echter ook opgelegd worden ter vervanging van een geldboete. Hoe dan ook, de werkstraf komt in de plaats van de hoofdstraf. Op deze manier kunnen zich 4 gevallen voordoen202:

- Indien het misdrijf enkel strafbaar is met een gevangenisstraf, kan de werkstraf in de plaats komen van die gevangenisstraf.

- Indien het misdrijf enkel strafbaar is met een geldboete, dan komt de werkstraf in de plaats van die geldboete.

- Soms zijn misdrijven strafbaar met een gevangenisstraf en een geldboete. In dat geval is de gevangenisstraf de hoofdstraf en de geldboete de bijkomende straf. De werkstraf kan dan enkel in de plaats komen van de gevangenisstraf, met de geldboete als bijkomende straf.

- Is er een keuze mogelijk tussen een gevangenisstraf en een geldboete, dan zal de werkstraf in de plaats komen van datgene wat men zou gekozen hebben zonder werkstraf, nl. de geldboete of de gevangenisstraf.

d) STRAFRECHTELIJKE MAATREGEL

Zoals blijkt uit art. 7 Sw. is de werkstraf duidelijk een maatregel met een strafrechtelijk karakter, kort gezegd: de werkstraf is juridisch gezien een straf. Bij gebrek aan wettelijke definitie heeft de rechtspraak het begrip ‘straf’ omschreven als “een leed dat door de rechterlijke macht wordt opgelegd

als sanctie voor een misdrijf”.203

Een strafrechtelijke sanctie heeft als kenmerken dat ze op een wettelijke

basis gesteund moet zijn, moet opgelegd worden door een rechter (op een expliciete, geïndividualiseerde

manier), persoonlijk en individueel moet zijn en een leedtoevoegend en stigmatiserend karakter moet

hebben204

. In het kader van deze studie is vooral dat leedtoevoegend en stigmatiserend karakter van

belang: het geeft aan dat er in België alleszins ten dele gestraft wordt volgens een retributieve logica. Door

de dienstverlening om te zetten in een echte straf heeft de wetgever dit concept uit de sfeer van de

hulpverlening gehaald en haar een plaats gegeven als volwaardige sanctie in het strafrechtelijk apparaat205

.

201 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 356 202 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 161-162 203 Cass. 14 juli 1924, Pas. 1924, I, 473; Cass. 4 december 1944, Pas. 1945, I, 59; Cass. 30 juni 1949, Pas. 1949, I, 482. 204 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 242 205 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 483

47

e) STRAFREGISTER

De werkstraf is een straf zoals alle andere, dus komt ze in de regel in het strafregister te staan206

. Er is

echter beslist dat de werkstraf niet mag voorkomen op het uittreksel uit het strafregister dat kan

opgevraagd worden door administratieve overheden of dat bij sommige sollicitaties voor een betrekking

dient overgelegd te worden aan de potentiële werkgever (cfr. Het vroegere ‘bewijs van goed gedrag en

zeden’). Op die manier wil men de resocialisatie van de gestrafte bevorderen en een halt toeroepen aan

zijn stigmatisering. Deze uitzondering geldt echter niet voor gerechtelijke overheden: zij zullen wel nog

melding krijgen van de veroordeling tot een werkstraf op een door hen aangevraagd uittreksel van het

strafregister207

.

206 Art. 590 1° Sv. 207 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 220

48

3) TOEPASSINGSVOORWAARDEN

a) MISDRIJVEN WAARVOOR EEN WERKSTRAF KAN OPGELEGD WORDEN

In theorie is het toepassingsgebied van de werkstraf erg ruim. Zij kan in principe opgelegd worden voor alle

misdrijven, alleszins voor overtredingen en wanbedrijven208

. Verder kan zij ook een straf zijn voor

misdaden, maar enkel indien de rechter oordeelt dat er genoeg verzachtende omstandigheden dienen

aangenomen te worden om de misdaad te correctionaliseren209

. De reden voor dit ruime toepassingsgebied

is dat men wou voorkomen dat de werkstraf enkel zou opgelegd worden voor lichtere misdrijven (en

zwaardere dus nog steeds met een gevangenisstraf zouden bestraft worden) en om het risico op net-

widening zo klein mogelijk te maken210

.

Er is in de wet echter een uitzonderingslijst opgenomen met misdrijven waarvoor een werkstraf niet in

aanmerking komt als mogelijke straf211

. Deze misdrijven zijn: gijzeling (art. 347bis Sw.), verkrachting (art.

375-377 Sw.), openbare zedenschennis en prostitutie op of met behulp van minderjarigen (art. 379-387

Sw.), moord en doodslag (art. 393-397 Sw.) en doodslag in het kader van diefstal of afpersing (art. 475 Sw.).

De reden hiervoor is dat men bij het opstellen van deze wet oordeelde dat het hier over misdrijven gaat

waarvoor enkel een effectieve gevangenisstraf de passende straf kan zijn. Het opleggen van een werkstraf

voor deze misdrijven zou in strijd zijn met het rechtvaardigheidsgevoel van de bevolking212

. Voor sommige

van deze delicten echter, zoals deze met een seksueel karakter, lijkt de gevangenisstraf evenwel een

minstens even slechte straf213

.

Van belang bij dit alles is dat het de straf in concreto is die in rekening genomen wordt om na te gaan of

een werkstraf een mogelijke sanctie is, niet de straf in abstracto214

. Dit betekent dat het de straf is die de

rechter daadwerkelijk oplegt die telt, niet de minimum- of maximumstraf die de wetgever voor een

bepaald misdrijf vooropstelt. Immers, o.a. verzachtende omstandigheden kunnen de concrete straf buiten

deze grenzen doen terechtkomen. Dit blijkt duidelijk uit de bewoordingen van de wet215

.

b) GERECHTELIJK VERLEDEN

Opvallend is dat het gerechtelijk verleden van de beklaagde van geen tel is om een werkstraf op te leggen.

In principe komen dus alle mogelijke daders in aanmerking voor een werkstraf, ook zij die een zwaar

gerechtelijk verleden hebben en meermaals veroordeeld zijn wegens zware feiten. Dit is anders dan bij de

208 Art. 37ter §1 Sw. 209 S. VANDROMME, “Voor welke misdrijven kan een werkstraf worden opgelegd?”, T. Strafr. 2003, afl. 3, (150) 151 210 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 9 211 Art. 37ter §1, 2e lid Sw. 212 S. VANDROMME, “Voor welke misdrijven kan een werkstraf worden opgelegd?”, T. Strafr. 2003, afl. 3, (150) 151-152 213 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 857 214 L. GUILLAIN, “La peine de travail, peine autonome? Analyse de la loi du 17 avril 2002 instaurant la peine de travail comme peine autonome en matière correctionnelle et de police”, JT 2002, n° 6067, (641) 642 215 S. VANDROMME, “Voor welke misdrijven kan een werkstraf worden opgelegd?”, T. Strafr. 2003, afl. 3, (150) 150

49

regeling inzake opschorting en uitstel, die wel afhankelijk gemaakt worden van de gerechtelijke

voorgeschiedenis van de veroordeelde216

.

In het oorspronkelijke wetsvoorstel was daarentegen wel voorzien in een voorwaarde inzake de

gerechtelijke antecedenten. Deze is er echter, zonder verdere motivering, uitgehaald. Het lijkt erop dat

men voor de werkstraf het gerechtelijk verleden als ondergeschikt ziet aan het doel van resocialisatie en

rehabilitatie van de misdadiger217

.

Dit alles neemt natuurlijk niet weg dat bij het overwegen van de opportuniteit van een werkstraf het

gerechtelijk verleden van de beklaagde wel degelijk een argument kan zijn. De rechter kan altijd oordelen

dat een werkstraf in een concreet geval niet opportuun is wegens de gerechtelijke antecedenten van de

beklaagde, bijvoorbeeld omdat daaruit blijkt dat die te gewelddadig is218

. Dit is echter geen wettelijk

beletsel, maar een overweging die geheel toekomt aan de discretionaire bevoegdheid van de feitenrechter.

c) MAATSCHAPPELIJKE ENQUÊTE / BEKNOPT VOORLICHTINGSVERSLAG

Het openbaar ministerie, de onderzoeksrechter, de onderzoeksgerechten en de vonnisgerechten kunnen

aan de afdeling van de Dienst justitiehuizen van de FOD Justitie van het gerechtelijk arrondissement van de

verblijfplaats van de inverdenkinggestelde, de beklaagde of de veroordeelde de opdracht geven een

beknopt voorlichtingsverslag en/of een maatschappelijke enquête uit te voeren219

. Het voorlichtingsrapport

wordt gedefinieerd als ‘een verslag waarbij de justitieassistent slechts bevraagt en rapporteert in relatie tot

de specifieke vraag van de opdrachtgever naar de haalbaarheid van een dienstverlening, een opleiding of

een andere specifieke maatregel’ en de maatschappelijke enquête is ‘een sociaal onderzoek waarbij de

justitieassistent, samen met de beklaagde, de feiten in een bredere psychosociale context plaatst, om een

geïndividualiseerde maatregel voor te stellen, die toekomst- en herstelgericht is.’220

Opvallend is dat het aanvragen van beide volledig facultatief zijn, waar dit in het initiële wetsvoorstel nog

verplicht was. Argumenten pro een verplichting zijn o.a. dat het slagen of falen van de werkstraf ervan zou

kunnen afhangen en dat de vervangende straf erdoor minder vaak zal moeten uitgevoerd worden.

Tegenstanders van de verplichting wijzen dan weer op de praktische moeilijkheid een maatschappelijke

enquête en/of beknopt voorlichtingsverslag op te stellen en het gebrek aan absolute noodzaak ervan221

.

216 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 190 217 M. DE RUE en I. WATTIER, “Une nouvelle peine correctionnelle et de police dans le Code pénal: la peine de travail”, J. dr. jeun. 2002, afl. 220, (12) 14 218 S. VANDROMME, “Overzicht van rechtspraak: straffen en straftoemeting (2001 – maart 2006)” in CENTRUM VOOR

BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2005-2006, Antwerpen, Maklu, 2006, (341) 363; zie ook: h. Speciale motiveringsplicht p. 56 219 Art. 37quater §2 Sw. 220 Art. 2 en 3 KB 7 juni 2000 tot bepaling van de algemene principes inzake het gebruik van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport in strafzaken, BS 10 juni 2000 221 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 250

50

d) INSTEMMING DOOR DE BEKLAAGDE

Een werkstraf kan pas opgelegd worden indien de beklaagde hiervoor zijn instemming heeft gegeven222

.

Deze straf kan dus nooit opgelegd worden indien degene die haar ondergaat er niet mee akkoord gaat. Dit

is nodig om niet te conflicteren met het verbod op dwangarbeid zoals dat door het internationale recht is

opgelegd223

. Ook de kans op slagen speelt hierin een rol: een werkgestrafte die zijn weloverwogen

instemming heeft gegeven zal een grotere kans maken om zijn straf op een juiste manier te doen slagen224

.

Zijn motivatie zal op die manier immers hoger zijn dan wanneer men buiten zijn goedkeuring om deze straf

oplegt. Vanzelfsprekend kan de beklaagde zijn instemming ook weigeren.

222 Art. 37ter §3 Sw. 223 Zie infra p. 67: b) Het verbod op dwangarbeid 224 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 162

51

4) DE FASE VOOR DE RECHTER

Wanneer op een strafproces overwogen wordt om een werkstraf op te leggen, moet de rechter met

bepaalde aspecten rekening houden. Deze worden hierna besproken.

a) INITIATIEFRECHT

3 actoren in het proces kunnen de mogelijkheid opwerpen om te veroordelen tot een werkstraf. Het

openbaar ministerie kan de straf vorderen, de beklaagde kan ze vragen of de rechter kan ze uit eigen

beweging overwegen225

. Door het initiatiefrecht niet enkel bij de beklaagde te leggen vermijdt men

problemen zoals in Nederland, waar de rechter meestal zelf de taakstraf dient uit te lokken omdat er van

de beklaagde zelf weinig initiatief uitgaat226

. Dit ondergraaft natuurlijk het belang van de werkstraf, en

algemeen kan men stellen dat hoe meer actoren initiatiefrecht hebben, hoe groter de kans wordt op een

werkstraf.

b) AANWEZIGHEID

De wet vereist dat de beklaagde op de terechtzitting aanwezig is of vertegenwoordigd wordt om een

werkstraf te kunnen uitspreken227

. Deze vereiste slaat op het gedeelte van het debat dat aan de werkstraf

wordt besteed, dus wanneer door een van de actoren het initiatief wordt genomen, tijdens de

informatieverstrekking en bij de instemming. Tijdens alle andere fasen van het proces is de aanwezigheid of

vertegenwoordiging van de beklaagde niet vereist, ook niet tijdens de uitspraak van het vonnis228

. Dit

betekent ook dat een werkstraf in geen geval naar aanleiding van een procedure bij verstek kan opgelegd

worden229

.

c) INFORMATIEPLICHT

De rechter heeft, indien een werkstraf overwogen, gevraagd of gevorderd wordt, de plicht om de

beklaagde “vóór de sluiting van de debatten in te lichten over de draagwijdte van een dergelijke straf en

hem in zijn opmerkingen te horen”230

. De rechter heeft hier een pedagogische missie: hij moet ervoor

zorgen dat de beklaagde duidelijk weet wat de straf inhoudt en met hem de concrete draagwijdte ervan

225 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 213 226 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 249 227 Art. 37ter §3 Sw. 228 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 171 229 M. ROZIE, “Een eerste kennismaking met de autonome werkstraf (Wet van 17 april 2002 – B.S. 7 mei 2002)” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2001-2002, Antwerpen, Maklu, 2002, (105) 111 230 Art. 37ter §3 Sw.

52

bespreken231

. Dit is voor de toekomstige veroordeelde van belang om met kennis van zaken zijn

instemming te kunnen geven voor de werkstraf. Het betreft hier een essentieel vormvoorschrift, wat

inhoudt dat miskenning ervan zal leiden tot onwettigheid van de veroordeling en dat de veroordeelde op

basis daarvan hoger beroep of cassatieberoep kan aantekenen232

.

d) DUUR VAN DE WERKSTRAF

De werkstraf die concreet door de rechter opgelegd wordt moet minstens 20 uren bedragen en maximum

300 uren. Werkstraffen tussen 20 en 45 uren zijn politiestraffen, indien er meer uren worden opgelegd gaat

het om een correctionele straf233

. Hieruit lijkt men te mogen afleiden dat overtredingen kunnen gestraft

worden met maximum 45 uren werkstraf234

.

De rechter wordt verondersteld de duur van de voorlopige hechtenis in rekening te brengen bij het

opleggen van de straf235

. Daarbuiten kan de rechter voor een bepaald misdrijf eender welk aantal uren

opleggen, zolang maar binnen de grenzen van het soort misdrijf (overtreding of wanbedrijf) gebleven

wordt. In tegenstelling tot de andere straffen is er niet voor ieder misdrijf een vaste (minimum en

maximum) strafmaat bepaald. Er is dus geen verplichting tot evenredigheid met het misdrijf, de rechter

moet gewoon binnen de grenzen van respectievelijk 20 tot 45 en 45 tot 300 uren blijven236

.

In geval van samenloop van verschillende overtredingen geldt in principe een onbeperkte samenvoeging

van de straffen die op de afzonderlijke misdrijven zijn gesteld237

. Voor de werkstraf heeft de wetgever een

uitzondering gesteld: het totaal aantal uren mag in zo’n geval de 300 niet overschrijden238

. Hetzelfde geldt

bij samenloop van één of meer wanbedrijven, eventueel samen met één of meer overtredingen: er is

steeds een maximum van 300 uur239

. Wel zou in dit geval een gevangenisstraf samen met een werkstraf

kunnen opgelegd worden240

. Inzake wettelijke herhaling blijven de gewone regels gelden, zodat in theorie

een werkstraf van 600 uren tot de mogelijkheden behoort241

. Ook voor wat betreft de poging en de

deelneming gelden de gewone regels en stellen zich geen problemen242

. Inzake de verzachtende

omstandigheden wijzigt er niets aan het gewone systeem, maar kan een vergissing van de wetgever voor

231 M. DE RUE en I. WATTIER, “Une nouvelle peine correctionnelle et de police dans le Code pénal: la peine de travail”, J. dr. jeun. 2002, afl. 220, (12) 14 232 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 213 233 Art. 37ter §2, 1e lid Sw. 234 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 191 235 Zie hiervoor infra p. 68: c) Voorlopige hechtenis 236 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 217 237 Art. 58 1e lid Sw. 238 Art. 58 2e lid Sw. 239 Art. 59-60 Sw. 240 Meer hierover infra p. 69: d) Samenloop 241 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 167 242 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 253

53

discussie zorgen: verkeerdelijk wordt in art. 85 Sw. gesteld dat de werkstraf tot beneden de 45 uren kan

dalen, terwijl een werkstraf pas een correctioneel karakter krijgt vanaf 46 uren243

.

De maximumduur van de werkstraf ligt in België op een vergelijkbaar niveau als in andere landen244

. Toch

kan men stellen dat de Belgische wetgever eigenlijk voor een heel hoog maximum geopteerd heeft.

Aangezien zij moet uitgevoerd worden binnen een termijn van 12 maanden en in de vrije tijd van de

betrokkene is een dergelijk aantal uren in de praktijk moeilijk haalbaar. Onderzoek van de Nederlandse

criminologe Josine Junger-Tas heeft uitgewezen dat iedere werkstraf die de 240 uren te boven gaat

eigenlijk praktisch niet realiseerbaar is245

. Men kan zich dan ook afvragen in hoeverre een hogere straf niet

bijna automatisch een veroordeling tot de vervangende straf inhoudt. Gelukkig heeft de wetgever hier

ruimte voor aanpassing gelaten: indien zou blijken dat het opgelegde aantal uren in de praktijk niet

haalbaar zijn, kan de probatiecommissie ambtshalve of op verzoek van de veroordeelde de termijn van 12

maanden verlengen246

.

e) CONCRETE INVULLING VAN DE WERKSTRAF

De vraag stelt zich wie bepaalt wat de werkgestrafte nu concreet moet verrichten als arbeid. Uit de

wetgeving kan men afleiden dat het de justitieassistent is die bepaalt wat de concrete invulling van de

werkstraf zal zijn, zij het onder toezicht van de probatiecommissie, die ten allen tijde de inhoud mag

preciseren of wijzigen. Tegen deze precisering of wijziging is geen beroep mogelijk247

. De justitieassistent

moet verder de veroordeelde op voorhand horen en rekening houden met zijn opmerkingen248

. De

wetgever heeft deze bevoegdheid in handen gegeven van de justitieassistent omdat men oordeelde dat die

beter dan de rechter in staat is de tenuitvoerlegging van de werkstraf ten goede te laten komen aan de

resocialisatiedoeleinden249

.

De rechter heeft bij het opleggen van de straf echter ook de mogelijkheid om zijn stem te laten gelden in

verband met de praktische uitwerking ervan. Hij kan naast het vastleggen van de duur van de werkstraf ook

aanwijzingen geven omtrent de concrete invulling250

. Zowel de justitieassistent als de probatiecommissie

zullen verplicht zijn deze aanwijzingen na te leven bij het vastleggen, wijzigen of preciseren van wat de

gestrafte effectief zal moeten doen251

. Voorbeelden van deze aanwijzingen zijn legio. Zo kan de rechter de

invulling linken aan de aard van het misdrijf of de persoon van de veroordeelde. Hij kan bepalen dat moet

rekening gehouden worden met de gezondheidstoestand van de veroordeelde, zijn woonplaats of zijn

243 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 166 244 Vb. Frankrijk, Engeland en Nederland laten alle max. 240 uren toe, zie T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 246 245 X., “[De wet op de werkstraf]. Het zware weekend van Guy”, Juristenkrant 2002, afl. 48, 4 246 Art. 37ter §2, 3e lid Sw. 247 M. ROZIE, “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die Keure, 2003, (159) 176 248 Art. 37quinquies §3 Sw. 249 M. ROZIE, “Geen concrete invulling van de werkstraf door de rechter”, RABG 2003, afl. 6, (297) 297 250 Art. 37ter §4 251 Art. 37quinquies §3 Sw.

54

beroepsactiviteiten of dat iemand in een bepaalde sector moet tewerkgesteld worden252

. Hij kan zich ook

laten leiden door het aanbod aan beschikbare plaatsen, maar indien hij één bepaalde plaats oplegt komt hij

mogelijk in conflict met de bevoegdheid van de justitieassistent. De wet lijkt immers de concrete invulling

over te laten aan deze laatste, waardoor de bevoegdheid van de rechter om aanwijzingen te geven beperkt

is. De vraag stelt zich natuurlijk hoe ver de rechter concreet mag gaan253

. Hij mag alleszins niet de “concrete

nadere regels voor de uitvoering van de straf” vastleggen254

.

Het feit dat het een justitieassistent is die de concrete invulling van een straf bepaalt roept vragen op in

verband met het legaliteitsbeginsel255

. De justitieassistent is immers geen rechter en voor hem gelden niet

dezelfde vereisten betreffende onpartijdigheid en onafhankelijkheid, waardoor het dus denkbaar is dat

men willekeur terugvindt bij het bepalen van de concrete invulling, dat men zelfs bepaalde veroordeelden

bewust een quasi onmogelijke invulling geeft. Dit is natuurlijk absoluut niet bevorderlijk voor de

rechtszekerheid. Deze mogelijke willekeur wordt wel door de wetgever getemperd door het toezicht van de

probatiecommissie, maar deze bepaling laat nog steeds veel discretionaire bevoegdheid over aan de

justitieassistent, zeker wanneer de gestrafte zich niet bewust is van zijn mogelijkheden tot verweer.

Anderzijds moet men ook het principe van de scheiding der machten voor ogen houden, in die zin dat de

uitvoering van de straf een bevoegdheid is van het openbaar ministerie, en dus van de uitvoerende macht.

De rechter mag zich daarom niet té ver op dat terrein begeven. De wetgever heeft een moeilijke

evenwichtsoefening moeten maken tussen de legaliteit van de straf en de scheiding der machten256

.

f) VERVANGENDE STRAF

Een werkstraf is niet afdwingbaar op zich, omdat anders het verbod op dwangarbeid geschonden zou

worden257

. Om de veroordeelde er toch toe aan te zetten zijn werkstraf correct en volledig uit te voeren

wordt daarom bij de veroordeling meteen een vervangende straf opgelegd. Deze vervangende straf, die óf

een gevangenisstraf óf een geldboete moet zijn258

, kan dan van toepassing worden ingeval de werkstraf

niet of slechts gedeeltelijk wordt uitgevoerd. De hoogte van deze straf moet zich bevinden binnen de

perken van de op het misdrijf gestelde straffen259

. Het is de bodemrechter die deze vervangende straf

oplegt, in hetzelfde vonnis als dat waarin hij de veroordeling tot de werkstraf zelf uitspreekt260

. Soms kan

hij deze vervangende straf ook geheel of gedeeltelijk met uitstel of probatieuitstel opleggen. Deze

beslissing staat volledig los van de eventuele beslissing tot uitstel of probatieuitstel bij de werkstraf zelf261

.

De vervangende straf moet verder van dezelfde aard zijn als de werkstraf zelf (dus beide politiestraf of

252 M. ROZIE, “Geen concrete invulling van de werkstraf door de rechter”, RABG 2003, afl. 6, (297) 298 253 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 191 254 Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549002, 5 255 Art. 2 Sw. 256 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 838-839 257 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 357 258 Cass. 27 april 2004, A.R. P.2004.0049.N 259 Art. 37ter §1 Sw. 260 M. DE RUE en I. WATTIER, “Une nouvelle peine correctionnelle et de police dans le Code pénal: la peine de travail”, J. dr. jeun. 2002, afl. 220, (12) 17 261 P. ARNOU, “De vervangende straf” in F. VERBRUGGEN, R. VERSTRAETEN, D. VAN DAELE en B. SPRIET, Strafrecht als roeping: liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, (265) 283

55

beide correctionele straf)262

. Dit draagt een risico in zich. Zal de politierechter ontmoedigd worden om een

werkstraf op te leggen, aangezien hij slechts een lage vervangende straf als drukkingsmiddel kan

gebruiken? Of zal de rechter geneigd zijn om een zwaardere, correctionele straf op te leggen, enkel en

alleen omdat hij dan een voldoende zware vervangende straf kan opleggen263

?

De vervangende straf geldt als subsidiair ten opzichte van de werkstraf. Dit betekent dat het in essentie niet

de bedoeling is dat ze ten uitvoer gebracht wordt. Als de werkstraf correct, volledig en tijdig wordt

uitgevoerd of indien ze juridisch niet meer kan uitgevoerd worden is de vervangende straf juridisch van

geen enkel belang en gaat ze teniet264

. Is dit niet het geval, dan moet de justitieassistent die met de

opvolging van de veroordeelde is belast dit onverwijld aan de probatiecommissie melden. Deze laatste

roept vervolgens de veroordeelde (en haar raadsman) op naar een zitting waarop de zaak zal behandeld

worden. Op deze zitting wordt een beknopt of met redenen omkleed verslag opgesteld met het oog op de

toepassing van de vervangende straf. Het is uiteindelijk het openbaar ministerie dat vervolgens autonoom

beslist de vervangende gevangenisstraf al dan niet ten uitvoer te brengen265

. De mate waarin het openbaar

ministerie zich moet laten leiden door het verslag van de probatiecommissie is niet duidelijk. Minstens

dient het verslag als advies. Tenslotte hebben zowel de probatiecommissie als het openbaar ministerie de

mogelijkheid om de termijn te verlengen waarbinnen de veroordeelde zijn werkstraf moet uitvoeren266

.

De vervangende straf moet in principe volledig ten uitvoer gebracht worden, op 2 vormen van

vermindering na. Ten eerste wordt de tijd dat de gestrafte in voorlopige hechtenis gezeten heeft

afgetrokken van de vervangende gevangenisstraf. Ten tweede moet het aandeel van de werkstraf dat reeds

correct uitgevoerd werd afgetrokken worden van de vervangende straf. Om dit laatste om te rekenen is er

geen concrete formule, waardoor het openbaar ministerie een grote beoordelingsmarge heeft. Het is

echter niet moeilijk in te zien dat wanneer bijvoorbeeld 2/3 van de werkstraf uitgevoerd werd, er nog

slechts 1/3 van de vervangende straf moet worden volgemaakt. De moeilijkheid hierbij is vooral de

objectieve vaststelling van het proportionele aandeel van de werkstraf dat al uitgevoerd is. Tegen deze

beslissing van het openbaar ministerie lijkt geen rechtsmiddel open te staan, waardoor rechterlijke controle

uitblijft267

.

Indien een geldboete die als hoofdstraf uitgesproken werd niet betaald wordt of kan worden, dan bestaat

de mogelijkheid om de nalatige betaler in de plaats een gevangenisstraf te laten ondergaan. Is de geldboete

echter geen hoofdstraf, maar een vervangende straf wegens niet-uitvoering van de werkstraf, dan kan deze

bij niet-betaling echter niet vervangen worden door een gevangenisstraf omdat de geldboete in dit geval

geen hoofdstraf is268

. Indien de vervangende straf een gevangenisstraf is, gelden daarentegen wel alle

262 S. VANDROMME, “Rechter kan voor werkstraf slechts één vervangende straf opleggen”, Juristenkrant 2004, afl. 94, 6 263 A. JACOBS, “La peine subsidiaire d’une peine de travail” (noot onder Cass. 19 mei 2004), Rev. dr. pén. 2004, afl. 11, 1089-1093 264 P. ARNOU, “De vervangende straf” in F. VERBRUGGEN, R. VERSTRAETEN, D. VAN DAELE en B. SPRIET, Strafrecht als roeping: liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, (265) 269 265 Art. 37quinquies § 4 Sw. 266 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 223-224 267 Ibid, p. 224 268 Cass. 19 mei 2004, A.R. P.2003.1550.F

56

regels die op een gevangenisstraf als hoofdstraf van toepassing zijn, zoals de regels in verband met de

voorlopige invrijheidstelling en de modaliteiten van tenuitvoerlegging zoals elektronisch toezicht269

.

g) TOEPASSING VAN DE PROBATIEWET

Op de werkstraf kunnen, net als op alle andere straffen, de regels van de probatiewet ten volle worden

toegepast. De uitvoering van de werkstraf kan dus geheel of gedeeltelijk uitgesteld worden, ongeacht het

aantal uren werkstraf waartoe men veroordeeld is. Dit uitstel bedraagt voor werkstraffen minstens één jaar

en maximum 3 jaar en er wordt rekening gehouden met de gerechtelijke antecedenten van de gestrafte.

Het betreffende uitstel kan zowel op de werkstraf zelf slaan als op de vervangende straf270

.

Natuurlijk kunnen, zoals bij alle straffen, ook hier probatievoorwaarden aan het uitstel verbonden worden.

Een speciaal geval hierbij is het volgen van een opleiding als probatievoorwaarde, wat vanaf 1 mei 2004

mogelijk werd. Of dit enkel kan in geval van geheel uitstel of ook in geval van gedeeltelijk uitstel is niet

duidelijk. Hoe dan ook is deze combinatie op zijn zachtst gezegd behoorlijk vreemd, wat tot kritiek geleid

heeft vanuit de rechtsleer271

. Op deze manier kan men komen tot een veelheid van, soms originele,

constructies. Zo kan aan het uitstel van de werkstraf een opleiding als probatievoorwaarde gekoppeld

worden272

, kan de werkstraf samen opgelegd worden met een geldboete die uitgesteld wordt onder

voorwaarde van het volgen van een opleiding273

of kan de werkstraf opgelegd worden met het verval van

het recht tot sturen dat uitgesteld wordt onder voorwaarde van het volgen van een opleiding274

.

In ieder geval moet de rechter nog steeds een vervangende straf vaststellen, of er nu volledig of

gedeeltelijk uitstel verleend wordt. Bij gedeeltelijk uitstel moet hij tevens aangeven welk gedeelte van de

vervangende straf betrekking heeft op het gedeelte van de werkstraf waarvoor uitstel wordt verleend275

.

h) SPECIALE MOTIVERINGSPLICHT

Inzake de werkstraf rust er op de rechter ten gronde een andere motivatieplicht dan gewoonlijk. In de regel

moet de rechter ten gronde enkel verantwoorden waarom hij deze of gene straf oplegt en de hoeveelheid

ervan, en niet waarom hij een andere straf niet verkiest276

. Indien echter de rechter een werkstraf

overweegt, het openbaar ministerie er een vordert of de beklaagde om een werkstraf vraagt, en de rechter

weigert een werkstraf uit te spreken, dan zal hij die weigering moeten motiveren277

. Hij moet dus speciaal

uitleggen waarom hij niet kiest voor een werkstraf.

269 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 60 270 Art. 8 §1 Probatiewet 271 M. ROZIE, “Werkstraf met geheel of gedeeltelijk (probatie-)uitstel”, RABG 2003, afl. 6, (311) 312-313 272 Corr. Hasselt 10 oktober 2002, RABG 2003, afl. 6, 299 273 Pol. Mechelen 28 november 2002, RABG 2003, afl. 6, 303 274 Corr. Dendermonde 3 december 2002, RABG 2003, afl. 6, 306 275 M. ROZIE, “Werkstraf met geheel of gedeeltelijk (probatie-)uitstel”, RABG 2003, afl. 6, (311) 311-312 276 De motiveringsplicht van de rechter is een algemeen rechtsbeginsel, zie daarvoor A. DU JARDIN, “Motivering van vonnissen en arresten in strafzaken” in Comm. Straf., Mechelen, Kluwer, losbl., 4 277 Art. 37ter §3, 2e lid Sw.

57

Deze negatieve motiveringsplicht geldt niet algemeen, d.w.z. dat niet elke keer als theoretisch een

werkstraf mogelijk is moet verklaard worden waarom ze niet opgelegd wordt. De rechter moet dit enkel

doen in 3 gevallen. Wanneer het openbaar ministerie een werkstraf vordert of de beklaagde vraagt ze, dan

moet hij alleszins een mogelijke weigering motiveren278

. Moeilijker is het indien de rechter de werkstraf zelf

overweegt. Sommigen oordelen dat hij dan nooit verplicht is uit te leggen waarom hij uiteindelijk toch niet

voor de werkstraf gekozen heeft279

. Het lijkt echter waarschijnlijker, gelet op de tekstuele samenhang van

het 1e en het 2

e lid van art. 37ter, §3 Sw., dat hij de weigering wel moet motiveren indien hij zijn

voornemen om een werkstraf op te leggen aan de beklaagde bekend gemaakt heeft280

. Trouwens, indien

het de beklaagde zelf is die de werkstraf vraagt, moet deze motiveringsverplichting enkel worden toegepast

indien hij de werkstraf vraagt als hoofdstraf281

.

Men heeft deze bijzondere motiveringsvereiste opgenomen om de werkstraf te promoten als alternatief

voor de gevangenisstraf, welke opnieuw een echt ultimum remedium zou moeten worden, en om de

rechtszekerheid van de dader te verhogen. Het niet opleggen van de werkstraf wordt beschouwd als de

uitzondering, die specifiek moet gemotiveerd worden282

. Het betreft hier een wettelijk vastleggen van het

principe dat de werkstraf, indien voldaan is aan al haar toepassingsvoorwaarden, moet verkozen worden

boven alle andere straffen283

.

i) BELANGEN VAN DE SLACHTOFFERS

De wet stelt dat de rechter bij het opleggen van de werkstraf rekening kan houden met de belangen van de

eventuele slachtoffers284

. Het betreft hier niet enkel de slachtoffers die zich burgerlijke partij hebben

gesteld of die op basis van art. 5bis V.T.Sv. een verklaring van benadeelde persoon hebben afgelegd, maar

alle personen die in realiteit benadeling hebben opgelopen door het misdrijf285

. Op een bepaald moment

tijdens de totstandkoming van de wetgeving inzake de werkstraf was bepaald dat er verplicht rekening

moet gehouden worden met de slachtofferbelangen, maar daar is men later op teruggekomen. Het

strafrecht in België kent immers geen rechten toe aan de slachtoffers, en een verplichting om met hun

belangen rekening te houden zou hier haaks tegenover staan286

. ‘Rekening houden met de belangen van’

278 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 854-858 279 F. CLOSE, “La motivation du refus d’appliquer la peine de travail” (noot onder Cass. 12 februari 2003), Rev. dr. pén. 2003, vol. 83, nr. 6, (925) 925 280 F. VANNESTE, “De motivering van de weigering tot het opleggen van een werkstraf” (noot onder Cass. 11 februari 2003), R.W. 2004-2005, afl. 15, (589) 589 281 Aangezien de werkstraf enkel kan worden opgelegd als hoofdstraf lijkt dit een voor de hand liggende regel te zijn. Echter, er zijn beklaagde die de werkstraf niet als hoofdstraf vragen. In dat geval dient de rechter niet aan de formaliteiten in art. 37ter §3 Sw. (waaronder de speciale motiveringsverplichting) te voldoen: zie Cass. 11 februari 2003, A.R. P.2002.1585.N 282 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 249 283 M. DE RUE en I. WATTIER, “Une nouvelle peine correctionnelle et de police dans le Code pénal: la peine de travail”, J. dr. jeun. 2002, afl. 220, (12) 17 284 Art. 37ter §3 Sw. 285 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 216 286 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 249

58

staat niet gelijk aan inspraak: het is hoe dan ook niet de bedoeling om de mening van de slachtoffers te

vragen287

.

Het feit dat men rekening houdt met de belangen van de slachtoffers kadert in de recente (sinds de jaren

90) grotere belangstelling voor slachtoffers in het strafproces in het algemeen288

. Bij de dienstverlening als

probatievoorwaarde bijvoorbeeld was het al mogelijk om rekening te houden met slachtofferbelangen,

maar slechts in de fase van de tenuitvoerlegging. De regeling inzake de werkstraf gaat op dit punt een stap

verder door de slachtoffers al in de fase van het strafproces zelf in de overwegingen van de rechter te

betrekken289

. De wet lijkt aan te geven dat de slachtofferbelangen in aanmerking moeten genomen worden

wanneer de rechter aan de verdachte de draagwijdte van de werkstraf uitlegt en hem in zijn opmerkingen

hoort. Dit lijkt echter te berusten op een ongelukkige woordkeuze van de wetgever: het is bij het bepalen

of het opleggen van een werkstraf dat de rechter zal kunnen rekening houden met de belangen van de

eventuele slachtoffers290

.

Voorbeelden van manieren waarop de rechter kan rekening houden met het slachtoffer en zijn belangen

kunnen zijn: ervoor zorgen dat de dader niet wordt tewerkgesteld in de buurt van waar het slachtoffer

woont291

of kiezen voor een werkstraf in plaats van een andere straf om ervoor te zorgen dat de

veroordeelde zijn gewone job kan blijven uitoefenen en hij op die manier gemakkelijker de verschuldigde

schadevergoeding kan betalen292

.

287 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 488 288 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 15 289 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 488 290 M. DE RUE en I. WATTIER, “Une nouvelle peine correctionnelle et de police dans le Code pénal: la peine de travail”, J. dr. jeun. 2002, afl. 220, (12) 16 291 M. ROZIE, “Een eerste kennismaking met de autonome werkstraf (Wet van 17 april 2002 – B.S. 7 mei 2002)” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2001-2002, Antwerpen, Maklu, 2002, (105) 111 292 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 217

59

5) DE UITVOERING VAN DE WERKSTRAF

a) ACTOREN

1. De justitieassistent

Eens een werkstraf werd opgelegd door de rechtbank en deze beslissing in kracht van gewijsde is gegaan

begint de fase van de tenuitvoerlegging. Deze gebeurt grotendeels onder begeleiding van een

justitieassistent van de Dienst justitiehuizen van de federale overheidsdienst Justitie. De betrokken

justitieassistent moet werkzaam zijn in het gerechtelijk arrondissement van de verblijfplaats van de

veroordeelde293

. Indien de veroordeelde verhuist wordt een nieuwe probatiecommissie bevoegd, die een

nieuwe assistent zal moeten aanstellen294

.

Binnen de 24 uur nadat het vonnis of arrest in kwestie in kracht van gewijsde is gegaan wordt door de

griffier een uitgifte ervan bezorgd aan de voorzitter van de bevoegde probatiecommissie en aan de

bevoegde arrondissementele afdeling van de Dienst justitiehuizen. Deze arrondissementele afdeling stelt

meteen een justitieassistent aan die de uitvoering zal opvolgen. De identiteit van deze justitieassistent

wordt schriftelijk meegedeeld aan de bevoegde probatiecommissie, aan de veroordeelde en (in

voorkomend geval) aan diens raadsman295

. Vervolgens hoort de justitieassistent de veroordeelde en

bepaalt hij de concrete invulling van de straf, rekening houdend met de aanwijzingen die de rechter in het

vonnis of arrest gegeven heeft i.v.m. de concrete invulling en met de opmerkingen van de gestrafte296

. Hoe

beter er naar de veroordeelde geluisterd wordt en hoe meer hij betrokken wordt bij de keuze van de

concrete invulling, hoe groter de kans zal zijn dat de werkstraf tot een goed einde zal worden gebracht297

.

Eens er overeenstemming bereikt is over de concrete invulling van de straf, wordt deze vastgelegd in een

overeenkomst. Deze overeenkomst moet door de veroordeelde ondertekend worden, waarna de

justitieassistent een kopie ervan bezorgt aan de gestrafte en aan de probatiecommissie298

.

2. De Dienst justitiehuizen

De Dienst justitiehuizen van het Ministerie van Justitie heeft, naast het aanstellen van de bevoegde

justitieassistent en het opstellen van het beknopt voorlichtingsverslag en de maatschappelijke enquête299

,

nog een andere belangrijke taak. Zij moet maandelijks een verslag opstellen over het beschikbaar aantal

plaatsen voor een werkstraf in het arrondissement. Deze plicht werd ingevoerd om de werkstraf zo goed

mogelijk bekend te maken bij hen die ze uiteindelijk zullen moeten opleggen of vorderen, met name het

293 Art. 37quinquies §1, 1e lid Sw. 294 M. ROZIE, “Een eerste kennismaking met de autonome werkstraf (Wet van 17 april 2002 – B.S. 7 mei 2002)” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2001-2002, Antwerpen, Maklu, 2002, (105) 113 295 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 191 296 Art. 37quinquies §3, 1e lid Sw. 297 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 490 298 Art. 37quinquies §3, 2e lid Sw. 299 Voor dit laatste, zie supra, p. 49: c) Maatschappelijke enquête/beknopt voorlichtingsverslag

60

openbaar ministerie en de rechters. Dit rapport moet daarom maandelijks bezorgd worden aan het

openbaar ministerie (in casu de Procureur des Konings van het arrondissement) en aan de zittende

magistratuur (de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg van het arrondissement). Tevens kan

iedereen die (werkelijk) belang doet blijken deze lijst bekomen op eenvoudig verzoek300

.

Deze rapporteringsplicht is echter niet zonder risico. Aangezien het om een eerder kwantitatieve lijst gaat,

bestaat het gevaar dat de rechter zich zal laten leiden door het aantal beschikbare plaatsen om een

werkstraf al dan niet op te leggen. Dit zou kunnen leiden tot een omgekeerde situatie: aangezien er minder

veroordelingen zijn, gaat men steeds minder investeren in plaatsen en zou de werkstraf wel eens een stille

dood kunnen sterven. Een ander probleem is dat de magistratuur en het openbaar ministerie enkel worden

ingelicht over de beschikbare plaatsen in hun arrondissement. Het is immers het arrondissement van de

woonplaats van de beklaagde dat telt, en dat is niet altijd hetzelfde als dat van de rechter of het openbaar

ministerie in de betreffende zaak. Dit leidt tot een discrepantie, want de rechter kan bijvoorbeeld

aanwijzingen geven over de concrete invulling van de straf, terwijl deze aanwijzingen onmogelijk gevolgd

kunnen worden in het arrondissement waar de uitvoering plaatsvindt301

.

De Dienst justitiehuizen heeft tenslotte ook een halfjaarlijkse rapporteringsplicht. Tweemaal per jaar moet

iedere arrondissementele afdeling van de Dienst een verslag opstellen van de bestaande activiteiten

waaruit de werkstraf kan bestaan. Een kopie hiervan wordt bezorgd aan de voorzitter van de rechtbank van

eerste aanleg en aan de Procureur des Konings van het arrondissement. En net zoals bij het maandelijks

verslag kan ook hier iedereen die belang kan aantonen een afschrift krijgen302

.

3. De probatiecommissie

Waar de justitieassistent moet instaan voor de initiële bepaling van de invulling en voor de uitvoering van

de werkstraf, is het de probatiecommissie die de uiteindelijke beslissingsmacht heeft in de executoriale

fase303

. Zij heeft het toezicht over de gehele uitvoeringsfase. Ten eerste kan ze wijzigingen of preciseringen

aanbrengen aan de concrete invulling van de straf, hetzij ambtshalve, hetzij op vordering van het openbaar

ministerie, hetzij op verzoek van de gestrafte. Daarbij moet de probatiecommissie net als de

justitieassistent rekening houden met de bepalingen van de rechter in het vonnis of arrest betreffende het

aantal uren en de aanwijzingen over de concrete invulling304

. De probatiecommissie heeft ook een controle

op de niet-uitvoering van de straf. Indien de justitieassistent haar op de hoogte brengt van deze gebrekkige

uitvoering, moet ze een beknopt of met redenen omkleed verslag opstellen over de toepassing van de

vervangende straf en dit doorsturen naar het openbaar ministerie305

. Het openbaar ministerie is niet

gebonden door dit verslag. Het Grondwettelijk Hof heeft dan ook duidelijk gesteld dat het ontbreken van

beroepsmogelijkheid tegen dit verslag geen schending van de Grondwet uitmaakt306

. De probatiecommissie

300 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 251 301 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 841-842 302 Art. 37quater §3 Sw. 303 J. ROMBAUT, L. VANBAELEN en S. DE VALCK, “De praktijk van de autonome werkstraf: de justitiehuizen aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, (71) 79 304 Art. 37quinquies §3, 1e lid Sw. 305 Art. 37quinquies §4, 1e-3e lid Sw. 306 GwH 11 januari 2007, nr. 2/2007

61

heeft tenslotte ook een bevoegdheid inzake de termijn van 12 maanden waarbinnen de werkstraf moet

uitgevoerd worden. Zij kan, ambtshalve of op verzoek van de veroordeelde, deze termijn verlengen307

. In de

wet staat er geen limiet op de lengte van deze verlenging, waardoor mag aangenomen worden dat de

probatiecommissie discretionair beslist hoe lang ze verlenging toestaat. Dit wordt tevens afgeleid uit het

feit dat bij de behandeling van het wetsvoorstel verschillende amendementen, die deze verlenging wilden

begrenzen, verworpen werden308

.

4. Het openbaar ministerie

Het openbaar ministerie heeft een dubbele rol binnen de uitvoering van de werkstraf. Ten eerste is het zij

die uiteindelijk beslist of de vervangende straf al dan niet dient uitgevoerd te worden. Zij houdt daarbij

rekening met het gedeelte van de straf dat wel al correct uitgevoerd werd, in die zin dat dit gedeelte van de

vervangende straf afgetrokken wordt309

. Dit kadert in de algemene bevoegdheid van het openbaar

ministerie inzake de uitvoering van de straffen310

. Ten tweede heeft het openbaar ministerie ook een

bevoegdheid wat betreft het verlengen van de uitvoeringstermijn. Hoewel niet expliciet opgenomen in de

wet, kan men aannemen dat zij deze kan verlengen alvorens eventueel de vervangende straf ten uitvoer te

leggen311

.

Het openbaar ministerie wordt niet meer betrokken bij de uitvoering van de werkstraf op zich. Het is pas

indien de werkstraf niet uitgevoerd wordt dat het OM een taak krijgt. Wordt de straf daarentegen volledig

zonder problemen uitgevoerd, dan wordt het openbaar ministerie volledig uit de uitvoering gelaten. Dit

lijkt voor een conflict te kunnen zorgen met de Grondwet, die zegt dat het het openbaar ministerie is dat

voor de uitvoering van de straffen instaat312

.

307 Art. 37ter §2, 3e lid Sw. 308 M. ROZIE, “Een eerste kennismaking met de autonome werkstraf (Wet van 17 april 2002 – B.S. 7 mei 2002)” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2001-2002, Antwerpen, Maklu, 2002, (105) 113 309 Art. 37quinquies §4, 4e lid Sw. 310 Art. 40, 2e lid Gw. 311 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 224 312 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 851-853

62

b) UITVOERING BINNEN DE 12 MAANDEN

De werkstraf moet uitgevoerd worden binnen de 12 maanden na het in kracht van gewijsde gaan van de

veroordeling313

. Indien dit niet lukt, kan de vervangende straf uitgevoerd worden. Ook tijdens deze termijn

kan blijken dat de veroordeelde in gebreke blijft bij de uitvoering of dat deze uitvoering om de één of

andere reden verhinderd wordt. In dat geval wordt een rapport hierover aan de Procureur des Konings

verstuurd314

.

De niet-uitvoering van de werkstraf is niet steeds aan de onwil van de veroordeelde te wijten. Zo blijkt dat

een straf van meer dan 240 uren bijna onmogelijk uit te voeren valt binnen het jaar315

. Ook kan er een

tekort zijn aan beschikbare tewerkstellingsplaatsen, zeker indien de werkstraf een groot succes is316

. De

probatiecommissie of het openbaar ministerie kunnen daarom deze termijn van 12 maanden quasi

onbeperkt verlengen317

. ‘Quasi’ onbeperkt, want er moet natuurlijk altijd rekening gehouden worden met

de termijn van de verjaring van de straf318

.

c) PLAATSEN VAN UITVOERING

De wetgever heeft uitdrukkelijk bepaald dat de werkstraf enkel mag verricht worden “bij openbare

diensten van de Staat, de gemeenten, de provincies, de gemeenschappen en de gewesten, dan wel bij

verenigingen zonder winstoogmerk of bij stichtingen met een sociaal, wetenschappelijk of cultureel

oogmerk”319

. Dit houdt in dat er niet mag gewerkt worden bij commerciële organisaties, in private

bedrijven met winstoogmerk dus.

Naargelang de financieringsvorm en naargelang de inhoudelijke taakstelling kunnen 3 soorten

projectplaatsen worden onderscheiden320

:

- Vrijwillige prestatieplaatsen. Deze projecten worden niet door de FOD Justitie

gesubsidieerd. Toch stellen zij hun aanbod aan plaatsen beschikbaar voor

werkgestraften. Soms gelden hierbij speciale samenwerkingsafspraken.

- Werkvloerprojecten. Deze plaatsen worden wel gesubsidieerd door de FOD

Justitie, en begeleiden daarmee werkgestraften op de werkvloer.

- Dispatchingprojecten. Ook deze projecten worden gesubsidieerd. Zij oefenen

echter geen functies uit op de werkvloer, maar zorgen ervoor dat een gestrafte

op de juiste werkplaats terechtkomt.

313 Art. 37ter §2, 2e lid Sw. 314 G. DEMANET en H. BOSLY, “Evolution des peines et des mesures alternatives à la détention et à l'amende” in H. BOSLY e. a. (eds.), Cent ans de publication de droit pénal et de criminologie. Le centenaire de la Revue de droit pénal et criminologie, Brussel, La Charte, 2007, (93) 109 315 X., “[De wet op de werkstraf]. Het zware weekend van Guy”, Juristenkrant 2002, afl. 48, 4 316 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 12 317 Art. 37quinquies §3 Sw. 318 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 486-487 319 Art. 37quater §1, 2e lid Sw. 320 L. DANCKAERT, E. MAES, N. MOENS, J. VAN DE VYLE en K. VERHULST, “De praktijk van de autonome werkstraf: de projectplaatsen aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, (83) 83

63

Er zijn 3 kanalen die instaan voor de financiering van de projectplaatsen321

:

- Het Nationale Subsidiekanaal. De minister van Justitie heeft de mogelijkheid om

uit de door de begroting voorziene kredieten middelen te putten ter subsidiëring

van instellingen voor de organisatie van werkstraffen. Men noemt deze

instellingen de ‘Nationale projecten’. Subsidies moeten jaarlijks aangevraagd

worden en hangen af van bepaalde voorwaarden en factoren.

- Het Globaal Plan. Dankzij dit eerder complexe plan kunnen lokale overheden

(steden en gemeenten) via een overeenkomst met de minister van Justitie een

forfaitaire toelage aanvragen voor de begeleiding van een aantal alternatieve

strafrechtelijke maatregelen, waaronder de werkstraf. Op die manier kan

personeel aangeworven worden voor de omkadering van werkstraffen en/of

behandeling in het kader van werkstraffen. De steden of gemeenten kunnen dit

personeel dan tewerkstellen in hun eigen diensten of ter beschikking stellen van

verenigingen met ervaring op het vlak van werkstraffen.

- Het Verkeersveiligheidsfonds. Dit fonds heeft extra budgetten voorhanden

gekregen, die kunnen aangewend worden voor werkstraffen die betrekking

hebben op het verbeteren van de verkeersveiligheid.

De wet stipuleert verder ook dat de werkstraf niet mag bestaan uit een activiteit die, in de aangewezen

overheidsdienst of vereniging, doorgaans door bezoldigde werknemers verricht wordt322

. De inhoud van

een werkstraf zal daarom meestal bestaan uit herstel- en onderhoudswerkzaamheden, soms ook uit het

bieden van ondersteuning bij administratieve of verzorgende taken323

. De bedoeling van de wetgever ligt in

de bescherming van het reguliere arbeidscircuit. Ook Europese aanbevelingen in die zin hebben de

Belgische overheid ertoe aangezet deze bepaling in de wet op te nemen. De stijging van het aantal

werkstraffen zorgt ervoor dat deze voorwaarde meer en meer onder druk komt te staan324

.

2 beperkingen inzake de prestatieplaatsen van de dienstverlening als probatievoorwaarde zijn niet

weerhouden in de wetgeving inzake de werkstraf. Ten eerste is er geen verbod om een werkstraf te laten

plaatsvinden op een plaats die aan de gestrafte buitensporige eisen stelt wat betreft zijn verplaatsing. Ten

tweede is het niet verplicht hem een taak te laten doen die niet overeenstemt met zijn fysieke en

intellectuele mogelijkheden. Het feit dat beide restricties niet zijn opgenomen heeft tot gevolg dat de

gestrafte soms in voor hem erg moeilijke omstandigheden zijn straf moet ondergaan325

.

321 H. LUYPAERT, C. FRANÇOISE, K. BEYENS en D. KAMINSKI, Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 79-85 322 Art. 37quater §1, 3e lid Sw. 323 J. ROMBAUT, “De werk- en leerstraffen, een toepassing boven de boomgrens? Een visie op, en de toepassing van gerechtelijke alternatieve maatregelen” in L. ARNOU e.a., Straf Recht? – Strafrecht: Actuele tendenzen, Antwerpen, Maklu, 2000, (113) 122 324 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 52-53 325 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 872

64

d) UITVOERING IN DE VRIJE TIJD

De werkgestrafte moet zijn arbeid kosteloos verrichten tijdens de vrije tijd waarover hij beschikt naast zijn

eventuele school- of beroepsactiviteiten326

. Op deze manier wordt vermeden dat de gestrafte afgezonderd

wordt uit de maatschappij327

.

Er is geen bezwaar tegen het feit dat de veroordeelde zijn straf uitvoert tijdens de periode dat hij onder

elektronisch toezicht staat als uitvoeringsmodaliteit bij een gevangenisstraf. Wel is het verboden de

werkstraf uit te voeren tijdens het penitentiair verlof dat een gevangene geniet328

.

326 Art. 37quater §1, 1e lid Sw. 327 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 202 328 G. DEMANET en H. BOSLY, “Evolution des peines et des mesures alternatives à la détention et à l'amende” in H. BOSLY e. a. (eds.), Cent ans de publication de droit pénal et de criminologie. Le centenaire de la Revue de droit pénal et criminologie, Brussel, La Charte, 2007, (93) 109

65

6) PRAKTISCH-JURIDISCHE VRAAGSTUKKEN

De werkstraf is een vrij recente straf, en roept daardoor nogal wat praktisch-juridisch vragen op. In dit deel zal een (niet-exhaustief) overzicht gegeven worden van enkele van de belangrijkste problemen die de werkstraf stelt voor de jurist en de practicus.

a) RELATIEVE ZWAARTE VAN DE WERKSTRAF

Eén van de meest aangekaarte problemen inzake de werkstraf is dat van de relatieve zwaarte ervan tegenover de gevangenisstraf en de geldboete. Reeds van kort na de invoering van de werkstraf werd deze vraag gesteld, omdat ze bepalend is voor de vraag of de rechter ze meteen mocht opleggen na de inwerkingtreding van de wet329.

Het onderzoek naar de relatieve zwaarte van de werkstraf is op verschillende juridische domeinen van belang. Vooreerst is er het probleem van de niet-retroactiviteit van de zwaardere straf. Het strafwetboek bepaalt immers dat een straf die nog niet bestond ten tijde van het misdrijf enkel retroactief mag worden opgelegd als ze lichter is dan de straf die op het misdrijf stond op het moment van het plegen ervan330. Er zal dus moeten bepaald worden of de werkstraf zwaarder of lichter is dan de geldboete en de gevangenisstraf. Is ze zwaarder dan (één van) de 2, dan schenden vonnissen en arresten de strafwet als ze een werkstraf opleggen voor een feit waarop ten tijde van het plegen een gevangenisstraf of geldboete stond. In de praktijk betekent dit dat de werkstraf enkel zou mogen opgelegd worden voor misdrijven begaan na de inwerkingtreding van de wet van 2002331. Een tweede probleem is dat een rechter die bij verstek een geldboete of gevangenisstraf oplegde na verzet kan veroordelen tot een werkstraf332. De straf op verzet mag immers niet zwaarder zijn dan de straf die bij verstek werd opgelegd333. Wat betreft het hoger beroep geldt een gelijkaardige regel: de straf uitgesproken in beroep mag niet zwaarder zijn dan die uitgesproken in eerste aanleg. De rechtbank in hoger beroep kan enkel tot een zwaardere straf veroordelen indien ze dat doet met eenparigheid van de stemmen334. De zwaarte is tenslotte van belang voor de toepassing van art. 65 Sw. inzake de straftoemeting bij het laattijdig vastgesteld collectief of voortgezet misdrijf335.

In de doctrine bestond (en bestaat) heel wat discussie over de relatieve zwaarte van de werkstraf. Wat betreft de gevangenisstraf is men het meestal eens: de werkstraf is minder zwaar dan de gevangenisstraf, wat ook blijkt uit de parlementaire voorbereiding336. Een aantal rechtsgeleerden vindt dat inzake de retroactiviteit van de straf de zwaarte van geen belang is: de werkstraf is een nieuwe straf is en daardoor kan ze nooit opgelegd worden voor vroegere feiten337. Het Hof van

329 C. MINCKE, “Une peine de travail en droit belge”, Journ. Jur. 2002, afl. 14, (4) 5 330 Art. 2 Sw. 331 P. DE LE COURT, “La loi du 17 avril 2002 instaurant la peine de travail comme peine autonome en matière correctionnelle ou de police”, RGAR 2002, nr. 13604, 2e 332 P. HELSEN, “Hoe zwaar weegt de werkstraf? Nog (jurisprudentieel) werk aan de winkel”, NjW 2002, afl. 4, (123) 126 333 Cass. 3 september 2003, A.R. P.2003.0515.F 334 Art. 211bis Sv. 335 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 494 336 P. HELSEN, “Hoe zwaar weegt de werkstraf? Nog (jurisprudentieel) werk aan de winkel”, NjW 2002, afl. 4, (123) 126 337 T. VANDER BEKEN, “De werkstraf als mildere straf. Roma locuta, causa finita?”, T. Strafr. 2003, (261) 261

66

Cassatie heeft deze discussie beslecht door te stellen dat een werkstraf lichter is als een gevangenisstraf338. Het Hof baseert zich hiervoor onder meer op de stelling dat een werkstraf de veroordeelde slechts raakt in zijn vrije tijd, daar waar de gevangenisstraf tot een volledige vrijheidsberoving leidt339.

Wat betreft de positie van de geldboete ten opzichte van de werkstraf is minder eensgezindheid. De wetgever heeft hierover geen uitsluitsel gebracht, noch in de parlementaire voorbereiding, noch in de uiteindelijke wettekst340. Sommigen argumenteren dat een werkstraf milder is omdat de vervangende straf kan bestaan uit een geldboete, en het zou weinig zin hebben om iemand tot iets te verplichten door te dreigen met iets lichter341. Ook kan men argumenteren dat een werkstraf, in tegenstelling tot een geldboete, niet op het uittreksel uit het strafregister vermeld wordt342. Tenslotte kunnen een gevangenisstraf en een werkstraf niet samen opgelegd worden, een werkstraf en een geldboete daarentegen wel343. Anderen gaan er dan weer van uit dat de werkstraf zwaarder is dan de geldboete. Ze baseren zich onder meer op het feit dat de werkstraf in art. 7 Sw. gepositioneerd staat tussen de gevangenisstraf en de geldboete344. Ook wordt geopperd dat de werkstraf een grotere beperking is op de persoonlijke vrijheid dan de geldboete, die enkel het vermogen aantast345. De vroegste rechtspraak betreffende deze materie leek in de richting te gaan van de lichtere geldboete346. Uiteindelijk heeft het Hof van Cassatie in die zin beslist: de geldboete is wel degelijk zwaarder dan de werkstraf347.

Dit heeft als voornaamste consequenties:

- Een werkstraf mag opgelegd worden voor feiten die gebeurd zijn voor de inwerkingtreding van de wet, behalve als deze enkel strafbaar waren gesteld met een geldboete348. Gelet op het hoge aantal werkstraffen dat al tijdens het eerste jaar uitgesproken werd349, heeft dit waarschijnlijk veel vonnissen en arresten van onwettigheid gered.

- Indien de beklaagde verzet aantekent bij een verstekvonnis, kan hij op verzet enkel een werkstraf opgelegd krijgen indien de straf bij verstek een gevangenisstraf was. In 2007 heeft het toenmalige Arbitragehof echter beslist dat de beklaagde op verzet wel de kans moet krijgen om een werkstraf te vragen350. Hoewel er veel twijfel was of het Hof hiermee haar bevoegdheden al dan niet overschreed351 is het Hof van Cassatie toch overstag gegaan door in dezelfde zin te beslissen352. Hoe het nu verder moet, is een groot vraagteken, aangezien door

338 Cass. 8 januari 2003, A.R. P.2002.1314.F 339 S. VANDROMME, “Werkstraf milder dan gevangenisstraf”, Juristenkrant 2003, afl. 64, (1) 12 340 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 194 341 O. MICHIELS en S. DERRE, “Le point sur la peine de travail” in A. JACOBS (coord.), Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Luik, Formation permanente PUC, 2003-2004, (159) 209-210 342 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 495 343 P. HELSEN, “Hoe zwaar weegt de werkstraf? Nog (jurisprudentieel) werk aan de winkel”, NjW 2002, afl. 4, (123) 126 344 L. DUPONT, “De relatieve zwaarte van de werkstraf”, T. Strafr. 2002, afl. 4, (203) 204-205 345 B. SPRIET, “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring”, in D. VAN

DAELE en R. VERSTRAETEN, Themis Straf(proces)recht, Brugge, Die Keure, 2004, (75) 79-80 346 Corr. Brugge 15 april 2005, T.G.R. 2005, 362 en Antwerpen 28 juni 2002, RABG 2003, nr. 6, 293 347 Cass. 11 oktober 2005, A.R. P.2005.0988.N 348 M. ROZIE, “De zwaarte van de werkstraf afgewogen tegen de zwaarte van de gevangenisstraf en de geldboete”, RABG 2003, afl. 6, (292) 293 349 H. DOMINICUS, “De autonome werkstraf in België: een eerste stand van zaken”, Fatik 2004, afl. 103, (5) 8-10 350 Arbitragehof 11 januari 2007, nr. 4/2007 351 K. BEIRNAERT en B. INSEL, “Arbitragehof gaat bevoegdheden te buiten”, Juristenkrant 2007, afl. 147, (1) 8 352 Cass. 20 juni 2007, A.R. P.2007.0176.F

67

deze beslissingen het hele principe van de hiërarchie van straffen op de helling komt te staan353.

- In de lijn van het vorige punt kan in principe in hoger beroep enkel nog tot een werkstraf worden veroordeeld als er in eerste aanleg geen geldboete werd opgelegd als hoofdstraf (tenzij de rechtbank beslist met eenparigheid van stemmen)354. Het voorvermelde arrest van het Arbitragehof zet echter ook deze regel op losse schroeven doordat men er kan uit afleiden dat er in beroep tóch nog een werkstraf kan opgelegd worden (zonder eenparigheid) indien de straf in eerste aanleg een geldboete was355.

Veel van de problemen inzake de werkstraf worden veroorzaakt door het feit dat er geen omzettingstabel is ingevoerd tussen de werkstraf en de andere straffen356. De vraag stelt zich dan bijvoorbeeld met welk aantal uren werkstraf een gevangenisstraf van 2 maanden overeenkomt. Dit levert o.a. problemen op bij het bepalen van de zwaarste straf in het 2e lid van art. 65 Sw357. Verschillende theorieën zijn gangbaar wat betreft deze vergelijking, waaronder proportionele omrekening, maar uiteindelijk blijft het omrekenen van de respectieve straffen grotendeels nattevingerwerk, wat vragen oproept inzake de legaliteit van de straffen358.

b) HET VERBOD OP DWANGARBEID

Een kwestie die meestal meteen opduikt wanneer men het over de werkstraf heeft is die van het verbod op dwangarbeid. Dit verbod werd vastgelegd in verscheidene internationale verdragen waarbij België partij is 359 . Gedwongen arbeid, zoals deze notie voorkomt in de internationale mensenrechtenverdragen, bestaat volgens de algemeen aanvaarde opvatting360 uit 2 elementen: ten eerste wordt de betrokkene gedwongen tot het verrichten van arbeid onder dreiging van een straf en ten tweede heeft hij niet vrijwillig ingestemd met de arbeid.

Het eerste element is in de regeling van de werkstraf duidelijk aanwezig in de vorm van de vervangende straf. Het tweede element wordt door de wetgever opgevangen door de beklaagde vooraf te laten instemmen met een mogelijke veroordeling tot een werkstraf, en hem voldoende te informeren over de draagwijdte ervan. Op die manier wenst men ervoor te zorgen dat de werkstraf bijgevolg niet onder de juridische definitie van dwangarbeid valt. Toch kan men nog enig voorbehoud aantekenen bij deze waarborg. Van volledig vrije wil is immers geen sprake, aangezien de beklaagde een mogelijk zwaardere straf riskeert indien hij niet instemt. Men kan moeilijk aannemen dat een

353 S. VANDROMME, “Wie bij verstek werd veroordeeld tot een correctionele geldboete, behoudt het recht om op verzet te worden veroordeeld tot een correctionele werkstraf”, VAV 2008, nr. 1, (1) 4 354 S. VANDROMME, “De zwaarte van de werkstraf t.o.v. de geldboete: het standpunt van het Hof van Cassatie op een onverwacht moment” (noot onder Cass. 11 oktober 2005), R.W. 2006-2007, afl. 10, (445) 445 355 F.C., “L’échelon de la peine de travail. Historique et synthèse très partielle” (noot onder Arbitragehof 28 november 2007), Rev. dr. pén. 2008, nr. 4, (411) 412 356 P. DE LE COURT, “La peine de travail autonome (PTA): un CHANTIER", Rev. dr. pén. 2004, nr. 1, (5) 15-16 357 S. VANDROMME, “Kan bij toepassing van art. 65, tweede lid, Sw. nog een werkstraf als bijkomende veroordeling worden uitgesproken?”, T. Strafr. 2004, (300) 301 358 S. VANDROMME, “Cumul werkstraf en opsluiting kan voor laattijdig vastgesteld collectief misdrijf”, Juristenkrant 2006, afl. 137, 9 359 O.a. art. 4, 2e lid EVRM en art. 8, 3e lid BUPO-Verdrag 360 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 197

68

veroordeelde zijn werkstraf ook zou uitvoeren mocht men hem gewoon gevraagd hebben het te doen, buiten het strafrechtelijk proces om361.

Hoewel de verenigbaarheid van de werkstraf met het verbod op dwangarbeid in eerste instantie dus enigszins problematisch lijkt, hebben vele nationale rechters geoordeeld dat er van een schending geen sprake is. Zo besliste het Nederlandse Hooggerechtshof362 dat het feit dat de veroordeelde altijd kan kiezen om de vervangende straf te ondergaan in de plaats van de werkstraf tot gevolg heeft dat er geen sprake kan zijn van dwangarbeid. Van groter belang is echter hoe het Europees Hof voor de Rechten van de Mens over deze materie oordeelt. Het Hof houdt bij de beschouwing of er al dan niet sprake is van een schending rekening met alle elementen van de werkstraf. Zo ziet het geen problemen omtrent de toestemming, aangezien volgens haar de veroordeelde een rationele en op voldoende informatie gebaseerde afweging kan maken tussen werkstraf en vervangende straf. De informatieplicht van de overheid naar de veroordeelde toe speelt hierin een grote rol. Ook het feit dat er geen onnodig zware arbeid verricht mag worden en dat er niet bij commerciële, private organisaties mag gewerkt worden, houdt volgens het Hof genoeg waarborgen in om te besluiten dat er van een schending geen sprake is.363

Voorlopig lijkt het pleit dus beslecht in het voordeel van de aanhangers van de werkstraf. Bij de uitvoering ervan zal echter met bepaalde belangrijke voorwaarden rekening moeten gehouden worden, waardoor de praktische toepassing van de werkstraf toch steeds blijft flirten met het verbod op dwangarbeid. Het is daarom zeker geen overbodige luxe om de toekomstige ontwikkelingen op dit vlak nauwgezet te blijven opvolgen.

c) VOORLOPIGE HECHTENIS

Wanneer een beklaagde een bepaalde tijd in voorlopige hechtenis heeft doorgebracht en uiteindelijk veroordeeld wordt voor die feiten, krijgt hij regelmatig een gevangenisstraf opgelegd die de voorlopige hechtenis moet ‘dekken’ met daarnaast nog een andere straf364. Deze straf kan alleszins geen werkstraf zijn365. De vraag stelt zich of de rechtbank een veroordeelde die in voorlopige hechtenis heeft gezeten überhaupt nog kan veroordelen tot een werkstraf. Dit lijkt geen probleem op te leveren: niets belet de rechter alsnog een werkstraf op te leggen. Hij kan bij het vaststellen van de duur van de straf wel rekening houden met de periode die de veroordeelde al in voorhechtenis doorbracht, en deze periode aftrekken van de straf die hij zou opleggen zonder voorlopige hechtenis. Aangezien er door de wetgever echter geen omrekeningsmechanisme is vastgelegd tussen een aantal uren werkstraf en een aantal dagen gevangenis of voorhechtenis behoort deze berekening volledig tot de discretionaire bevoegdheid van de rechter366.

361 M. BOONE, “De ontwikkeling van de werkstraf in het licht van het verbod op dwangarbeid”, in C. H. BRANTS, C. KELK en M. MOERINGS (red.), Er is meer. Opstellen over mensenrechten in internationaal en nationaal perspectief, Arnhem, Gouda Quint, 1996, (213) 214-218 362 Hoge Raad (Ned.) (straf) nr. 01940/06, 20 februari 2007, NJB (Ned.) 2007, afl. 12, 694 363 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 197-198 364 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 485 365 Art. 7 Sw. verbiedt het samen opleggen van een gevangenisstraf en een werkstraf. 366 S. VANDROMME, “Werkstraf en voorlopige hechtenis” (noot onder Antwerpen 11 mei 2005), T. Strafr. 2005, (481) 481-482

69

d) SAMENLOOP

In principe kunnen de werkstraf en de gevangenisstraf nooit samen opgelegd worden. Uitzonderingen daarop zijn de gevallen van eendaadse en meerdaadse samenloop. Bij samenloop wordt een zelfde persoon vervolgd (en veroordeeld) wegens verschillende misdrijven. Komen deze misdrijven voort uit verschillende feiten, dan is sprake van meerdaadse samenloop, ligt één feit aan de basis dan is er een eendaadse samenloop367.

Bij meerdaadse samenloop van overtredingen en/of wanbedrijven is in het Strafwetboek een maximum van 300 uren werkstraf opgenomen368. De regel is verder dat bij samenloop van verschillende wanbedrijven of van één of meer wanbedrijven met één of meer overtredingen de straffen op de afzonderlijke misdrijven samen worden opgelegd. In dat geval kunnen, als uitzondering op art. 7 Sw., een werkstraf en een gevangenisstraf wel samen opgelegd worden369.

Wanneer verscheidene misdrijven gepleegd zijn met eenheid van doel en verwezenlijking, worden ze toch als eendaadse samenloop behandeld, niettegenstaande ze voortspruiten uit verschillende feiten. Het gaat hier om voortgezette of collectieve misdrijven. Soms wordt pas na de veroordeling voor één (of een deel) van de misdrijven vastgesteld dat er nog andere misdrijven zijn die met hetzelfde misdadig opzet gepleegd zijn. Er dient dan een nieuw proces te komen waarbij de rechtbank moet oordelen of er een bijkomende straf nodig is370. Indien de eerste veroordeling een werkstraf inhield, kan men zich afvragen of de 2e veroordeling een gevangenisstraf mag zijn. Soms zijn de later ontdekte feiten immers zo ernstig dat een extra werkstraf niet meer volstaat371. Het Hof van Cassatie heeft beslist dat in zulke omstandigheden wel nog een gevangenisstraf als bijkomende straf mag uitgesproken worden372. De beide straffen moeten dus niet gelijkaardig zijn qua aard en voorwerp, waardoor in dit geval een werkstraf en een gevangenisstraf kunnen opgelegd worden voor dezelfde feiten373.

e) DE STRAFUITVOERINGSRECHTBANKEN

In 2006 werd er in België een nieuw instrument gecreëerd m.b.t. de strafuitvoering: de strafuitvoeringsrechtbanken374. Het lijkt voor de hand te liggen dat het toezicht op de uitvoering van de werkstraf in handen zou komen van deze nieuwe rechtbanken. Dit is naar de toekomst toe ook de bedoeling, maar men heeft er, uit pragmatische overwegingen, voor gekozen de werkstraf voorlopig

367 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 410-412 368 Art. 58-60 Sw. 369 M. ROZIE, “Gevangenisstraf en werkstraf mogen samen worden opgelegd bij meerdaadse samenloop” (noot onder Corr. Gent 4 oktober 2002), RABG 2003, nr. 6, (317) 317-318 370 Art. 65 Sw. 371 T. DECAIGNY, “Het laattijdig vaststellen van een voortgezet misdrijf: feit of fictie?”, T. Strafr. 2006, nr. 6, (338) 338-339 372 Cass. 31 mei 2006, A.R. P.2006.0403.F 373 S. VANDROMME, “Cumul werkstraf en opsluiting kan voor laattijdig vastgesteld collectief misdrijf”, Juristenkrant 2006, afl. 137, 9 374 Wet 17 mei 2006 houdende de oprichting van strafuitvoeringsrechtbanken, BS 15 juni 2006

70

nog door te probatiecommissie te laten controleren. In eerste instantie houdt de strafuitvoeringsrechtbank zich enkel bezig met de vrijheidsbenemende straffen375.

In de nieuwe wet op de externe rechtspositie van gedetineerden is wel reeds een bepaling opgenomen die van belang is voor de werkstraf. De strafuitvoeringsrechtbanken hebben immers de bevoegdheid gekregen om een in kracht van gewijsde getreden veroordeling tot een gevangenisstraf van maximum één jaar om te zetten in een werkstraf. Zij kan dit evenwel enkel doen “ingeval er nieuwe elementen zijn die de sociale, familiale of professionele situatie van de veroordeelde in belangrijke mate hebben gewijzigd sedert het ogenblik waarop de vrijheidsstraf werd uitgesproken”. Indien men veroordeeld is wegens bepaalde misdrijven (gijzelneming, verkrachting, zedenschennis met minderjarigen, moord en doodslag en roofmoord) is deze omzetting echter in geen geval mogelijk376. De betreffende bepalingen zijn nog niet in werking, maar zouden moeten van kracht zijn uiterlijk op 1 september 2012377.

f) HET HOF VAN ASSISEN

Niet meteen een juridisch vraagstuk, maar eerder een feitelijke eigenaardigheid is het gegeven dat ook het Hof van Assisen een werkstraf kan opleggen. Immers, indien het Hof aanneemt dat er genoeg verzachtende omstandigheden en/ of verschoningsgronden in aanmerking kunnen genomen worden, kan het een misdrijf correctionaliseren en er dus een correctionele straf voor opleggen. Dit geldt ook indien een wanbedrijf door het Hof van Assisen wordt behandeld wegens samenhang met één of meerdere misdaden. Een werkstraf behoort dan tot de mogelijkheden, wat ook de bedoeling was van de wetgever378.

g) STATUUT WERKGESTRAFTE

Een laatste probleem behelst het juridisch statuut van de werkgestrafte op sociaalrechtelijk vlak. In 2006 werd op dat gebied door de Federale Overheidsdienst Justitie een Dienstorder gestuurd naar de Dienst justitiehuizen. Daarin wordt bepaald dat de prestatieplaats als werkgever moet worden beschouwd, en dat de gestrafte zijn taken uitvoert onder het rechtstreeks gezag en begeleiding van een contactpersoon van de prestatieplaats of een medewerker van de omkaderingsdienst. De wet van 4 augustus 2006 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk en haar uitvoeringsbesluiten zijn op deze relatie van toepassing. Zo moeten bijvoorbeeld werkgestraften die in een keuken werken aan het veiligheidstoezicht onderworpen worden en moeten de regels qua inenting en werkkledij gevolgd worden. De werkstraf wordt verder niet beschouwd als een arbeidsactiviteit voor de werkloosheidsreglementering, zodat de werkgestrafte tijdens zijn straf nog steeds een werkloosheidsuitkering kan genieten. Hetzelfde geldt voor de uitkering die hij eventueel

375 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 39 (voetnoot) 376 Art. 87-95 Wet 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, BS 15 juni 2006 377 Art. 6 Wet 24 juli 2008 houdende diverse bepalingen (II), BS 7 augustus 2008 378 M. ROZIE, “Ook het Hof van Assisen kan een werkstraf opleggen” (noot onder Cass. 8 januari 2003), RABG 2003, nr. 6, 291

71

geniet omwille van zijn handicap of voor een pensioensuitkering379. Het is echter niet mogelijk deze relatie te duiden als een voldragen werkrelatie. Zo zal de prestatieplaats bijvoorbeeld niet moeten instaan voor de schade die de veroordeelde aan derden toebrengt of voor ongevallen die hij zelf oploopt in het kader van zijn werkzaamheden380.

7) TENIETGAAN EN VERVAL VAN DE STRAF, EERHERSTEL EN

UITWISSING VAN DE VEROORDELING

De klassieke wettelijke gronden van verval of tenietgaan van de straf zijn van toepassing op de werkstraf. Dit houdt in dat de werkstraf niet meer hoeft uitgevoerd te worden bij de dood van de veroordeelde, amnestie, genade of verjaring van de straf. Voor wat betreft de werkstraf als politiestraf geldt dat de straf verjaart een jaar na het in kracht van gewijsde gaan van de veroordeling. Dit houdt in dat de termijn van 12 maanden voor de uitvoering van de straf bij een werkstraf als politiestraf niet kan verlengd worden381. Het begin van de uitvoering van de straf heeft een stuitend effect op de verjaring van de straf 382.

Ook wat betreft eerherstel en uitwissing zijn de gewone regels van toepassing. Net als alle andere politiestraffen wordt een werkstraf van minder dan 46 uur dus automatisch uitgewist 3 jaar na de veroordeling. Voor correctionele werkstraffen kan een verzoek tot herstel in eer in rechten worden ingediend. De toepassingsvoorwaarden daarvan zijn echter niet goed afgestemd op de werkstraf en de praktische betekenis ervan is vrij klein383.

379 Dienstorder 19 juli 2006 betreffende de rechtspositie van de werkgestrafte, nr. 2006/2 380 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 192 381 L. GUILLAIN, “La peine de travail, peine autonome? Analyse de la loi du 17 avril 2002 instaurant la peine de travail comme peine autonome en matière correctionnelle et de police”, JT 2002, n° 6067, (641) 646 382 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 255 383 S. VANDROMME, “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, (193) 224-225

72

DEEL 3

S Y N T H E S E : V O L D O E T D E W E R K S T R A F A A N H A A R S T R A F D O E L E N ?

In het laatste deel van dit werk zal het uiteindelijke doel van dit onderzoek aan bod komen. Eerst zal nader worden ingegaan op de ratio legis en de strafdoelen van de autonome werkstraf. Vervolgens zullen de verschillende aspecten van de werkstraf en bepaalde gegevens uit de praktijk getoetst worden aan deze doelen en ratio legis, om concreet te bepalen of de werkstraf al dan niet in overeenstemming is met de redenen waarom ze bestaat.

73

A. BESTAANSREDEN WERKSTRAF

2 aspecten worden hier onder de loep genomen. Enerzijds wordt er nagegaan welke strafdoelen specifiek zijn voor de werkstraf en in welke mate. Het is bijvoorbeeld duidelijk dat een werkstraf weinig of niets te maken heeft met het neutraliseringsdoel. Anderzijds wordt de ratio legis van de wet bekeken. Dit is niet volledig hetzelfde: de reden waarom de wetgever het nodig vond om een werkstraf in te voeren zijn niet altijd dezelfde als de bestaansredenen van het hele strafrechtsysteem.

1) NIET ENKEL STRAFDOELEN, OOK PRINCIPES

De finaliteit van een strafrechtsysteem bestaat volgens VON HIRSCH384 uit “een verzameling van onderling consistente principes die de richting uitwijzen waar het recht de straftoemeting naartoe stuurt”. De doelen van een concreet strafrechtsysteem worden dus vastgelegd vanuit bepaalde principes die in het recht verweven liggen en volgens dewelke de bestraffers hun opdracht moeten volbrengen. Dit wijst op een complexe verweving van de ‘klassieke’ strafdoelen. Het is niet altijd even duidelijk afgelijnd met welk strafdoel men een bepaalde handeling binnen het strafrecht stelt. Veelal zal een concrete handeling van een actor gestuurd worden door verschillende van deze principes, waarbij het ene principe al wat meer zal doorwegen als het andere.

Deze principes kunnen in onze huidige, westerse maatschappij onderverdeeld worden in 4 grote stromingen385.

- Ten eerste is er de denkrichting van just desert gekoppeld aan de filosofie van de mensenrechten386. Deze benadering van het straffen kende een sterke opgang in de jaren ’70 van de 20e eeuw, onder invloed van het pessimisme dat rond het behandelingsmodel hing en vanuit een stijgende interesse in de rechten en de faire behandeling van de dader. Het is dit idee van ‘fairness’ dat beide concepten linkt: men focust op de schuldnotie in het retributivisme (just desert) om daaruit voor de misdadiger het recht af te leiden om behandeld te worden volgens klassieke strafrechtsbeginselen zoals proportionaliteit en gelijke behandeling (mensenrechten).

- Het 2e centrale begrip betreft het zogenaamde ‘managerialism’. Vanuit deze managementbenadering bekijkt men de gehele strafrechtsketen als een systeem waarvan alle delen op elkaar inwerken en dat zo efficiënt mogelijk moet beheerd worden. Deze doelen hebben met elkaar gemeen dat ze het strafrechtsysteem zo vlot mogelijk willen doen verlopen, door o.a. overbevolking van de gevangenissen tegen te gaan. Dit heeft niet altijd veel maken met de ‘klassieke’ strafdoelen, hoewel resocialisatie, neutralisering en andere utilitaristische doelen wel bij dit concept aansluiten. Toch is het managerialism een strafprincipe, want rechters zullen zich laten leiden door deze managementbenadering bij het kiezen van de straf en haar hoeveelheid.

384 A. VON HIRSCH, “The Project of Sentencing Reform” in M. TONRY en R. S. FRASE (eds.), Sentencing and Sanctions in Western Countries, Oxford, Oxford University Press, 2001, (405) 415-416 385 A. BOTTOMS, “The Philosophy and Politics of Punishment and Sentencing” in C. M. V. CLARKSON en R. MORGAN (eds.), The Politics of Sentencing Reform, Oxford, Oxford University Press, 1995, 17-49 386 Dit leunt dicht aan bij de ‘limiting retributivism’-theorie van Norval Morris, zie supra p. 29

74

- Een derde belangrijke stroming is deze van het gemeenschapsdenken. De gemeenschap is een belangrijke factor geworden in het huidige strafklimaat. Zo is er de laatste jaren veel aandacht voor het uitvoeren van de straf binnen de gemeenschap, voor bestraffing op maat van de (lokale) gemeenschap en voor meer informele afhandeling van misdrijven door de gemeenschap zelf (in plaats van door de overheid). Deze 3 eerste categorieën conflicteren regelmatig met elkaar, en meestal moet een wetgever of bestraffer kiezen tussen één ervan om een bepaald aspect te regelen387. 3

- Een laatste richtinggevende factor, die eerder politiek dan juridisch-filosofisch geïnspireerd is, is die van de ‘populist punitiveness’. Deze stroming wil criminelen hard aanpakken, heeft weinig vertrouwen in rechtbanken (die ze als machteloos zien tegen de oprukkende criminaliteit) en focust op bepaalde misdrijven, zoals sex- en drugsgerelateerde388. Men gaat ervan uit dat door sterke neutralisering en afschrikking de misdaad zal dalen en men wil de publieke afkeur voor bepaalde daden versterken.

Het belang van deze principebenadering ligt in het feit dat ze de realiteit erkent dat ingrepen in het strafrecht niet enkel gebeuren vanuit een simpel en rechtlijnig strafdoel. Verschillende doelen werken op elkaar in, en de ratio legis van een wetgevende handeling is niet altijd terug te voeren op een bepaald strafdoel. Zo kan men bij de werkstraf verscheidene overwegingen aanvoeren die de wetgever aangezet hebben tot het invoeren ervan. Men wou het strafrechtelijk sanctiearsenaal uitbreiden en verfijnen. Uitgaande van de vaststelling dat de gevangenisstraf nogal wat nadelen kent en dat de gevangenissen in België overbevolkt waren (en zijn), zocht men naar een alternatief voor de korte gevangenisstraf389. Dit kadert eerder in het eerder aangehaalde managerialisme dan in een zuiver strafdoelenperspectief.

2) STRAFDOELEN IN BELGIË

In België is er op geen enkele manier een spoor te vinden van strafdoelen in de wetgeving. Ook moeten rechters in hun vonnis niet stipuleren waarom ze deze of gene straf opgelegd hebben of waarom ze überhaupt straffen. Het is daarom in ons juridisch stelsel vaak zoeken en gissen naar de werkelijke strafdoelen. Onderzoek wijst uit dat rechters meestal met klassieke strafdoelen in het achterhoofd straffen (vergelding, afschrikking, neutralisering en individuele preventie via normbevestiging), zij het dat ze deze door elkaar en op intuïtieve wijze gebruiken. Minder aandacht gaat uit naar behandeling, resocialisering en reïntegratie390. Dit heeft tot gevolg dat het strafdoel veelal afhangt van de persoonlijkheid van de rechter, en dat strafdoelen in vergelijkbare zaken daarom soms substantieel van elkaar kunnen verschillen. Sommigen pleiten er daarom voor om de strafdoelen expliciet in de wetgeving in te schrijven391.

387 Zo zal het gemeenschapsdenken vereisen dat mensen zoveel mogelijk door hun omgeving gestraft worden, terwijl dat lang niet altijd in lijn is met de mensenrechten. 388 T. NEWBURN, Crime & Criminal Justice Policy, Harlow, Pearson education, 2003, 201-206 389 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 189 390 K. BEYENS, Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 414 391 K. G. LAUWAERT, “Verwettelijking van de strafdoelen bij de straftoemeting” in P. L. BAL, E. PRAKKEN en G. E. SMAERS (red.), Veiligheid of vergelding?, Deventer, Kluwer, 2003, (141) 142-144

75

De Commissie Straftoemeting, die deel uitmaakte van de Commissie Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting (zgn. Commissie Holsters), heeft in februari 2003 daarom verschillende voorstellen gedaan omtrent de straftoemeting. Zij opperden om de algemene uitgangspunten, de principes en de strafdoelen letterlijk in de wet in te voegen392.

Volgende algemene uitgangspunten werden voorgesteld:

- Het strafrecht als ultimum remedium: slechts als de gangbare sociale reacties op deviant gedrag niet volstaan of niet wenselijk zijn, mag naar het strafrecht gegrepen worden. Strafrechtelijk reageren is dus geen automatisme.

- Probleemoplossing en herstel zijn de 2 hoofdbekommernissen van het strafrecht. Men moet oog hebben voor de concrete gevolgen van het misdrijf.

- De gevangenisstraf als ultimum remedium: als men dan toch het strafrecht inschakelt, mag men slechts gebruik maken van vrijheidsberoving wanneer het echt niet anders kan. De gevangenisstraf is slechts gerechtvaardigd in ernstige en uitzonderlijke omstandigheden.

Aan de rechter en het openbaar ministerie worden deze principes gericht:

- Ze moeten ten allen tijde oog hebben voor de gevolgen van de bestraffing die zij vorderen of opleggen, zeker voor ongewenste neveneffecten. Men moet rekening houden met de gevolgen voor de directe betrokkenen, hun omgeving en de maatschappij.

- Er moet minstens rekening gehouden worden met de ernst van het misdrijf, het reeds gerealiseerde herstel, de reeds met betrekking tot de feiten genomen maatregelen of beslissingen en de geleverde inspanningen tot maatschappelijke integratie. De ernst van het misdrijf omvat als elementen de aard en de omvang van de schade, de motieven van de dader, de wijze waarop het misdrijf gepleegd werd en het door het misdrijf onrechtmatig bekomen voordeel. Men wil hiermee bekomen dat rechters en openbaar ministerie in de eerste plaats naar de concrete feiten van de zaak kijken, in plaats van aan algemene (en automatische) straftoemeting te doen.

- Verder worden ook principes van communicatie en participatie ingeschreven.

De strafdoelen tenslotte zijn:

- Het geven van uiting aan de maatschappelijke afkeur ten aanzien van een bepaalde (strafbaar gestelde) gedraging. Dit is het communicatieve doel van de straf.

- Het bevorderen van probleemoplossing en herstel van de door het misdrijf berokkende schade, wat een duidelijke uiting is van de herstelbenadering (restorative justice).

- Het bevorderen van de maatschappelijke integratie van de dader kadert dan weer in de rehabilitatieve benadering van het strafrecht.

- Het beschermen van de maatschappij. Er wordt niet gestipuleerd hoe dit moet gerealiseerd worden, maar een neutraliseringspolitiek lijkt hier voor de hand te liggen.

Uit dit overzicht blijkt dat de Commissie erg utilitaristische doelen voor ogen heeft. Zo zijn rehabilitatie, neutralisering en communicatie (afkeuring) bijna letterlijk opgenomen in het voorstel. Ook wordt er sterk de nadruk gelegd op het rekening houden met de mogelijke gevolgen van de bestraffing. Preventie staat er dan weer niet letterlijk tussen, omdat de Commissie dit aspect niet wenste te benadrukken. Toch kan men dit strafdoel impliciet afleiden uit het voorgestelde

392 I. AERTSEN, “Strafdoelen en sancties: voorstellen van de Commissie Straftoemeting” in D. VAN DAELE en I. VAN

WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, (15) 24-26

76

“beschermen van de maatschappij”, dat niet enkel via neutralisering kan bereikt worden, maar ook via afschrikking. Dit laatste van de 4 strafdoelen lijkt trouwens een algemeen begrip te zijn dat duidt op het willen verminderen of wegwerken van de criminaliteit in het algemeen. Retributie is veel minder aanwezig. Ook hier heeft de Commissie bewust voor gekozen omdat ze dit aspect niet wenste te benadrukken. De vraag stelt zich of dit wel een maatschappelijk draagvlak heeft, aangezien veel mensen het strafrecht nog steeds een sterk retributieve component toemeten. Enkel in de herstelcomponent en het rekening houden met de motieven van de dader kan men een retributieve component onderscheiden. Opvallend is de prominente plaats die het herstel en de probleemoplossing innemen in het voorstel. De restorative justice is een duidelijke inspiratiebron geweest voor de opstellers ervan. Tenslotte valt ook de voorkeur voor niet-strafrechtelijke maatregelen en desnoods alternatieve sancties op.

Men kan niet anders dan concluderen dat de Commissie vooral keuzes gemaakt heeft. Het is lang niet zeker dat de samenleving en de wetgever achter deze opties zullen staan. Sommigen zullen een grotere nadruk op bijvoorbeeld retributieve componenten wensen. Welke keuzes er uiteindelijk gemaakt zullen worden, hangt af van een socio-politieke machtsstrijd. Voorlopig moeten de wetgever en de magistratuur het echter nog zonder deze fundamenten doen, zodat het erop lijkt dat ieder parlementslid, iedere rechter en iedere minister intussen strikt individueel en persoonlijk de vraag naar de strafdoelen moeten beantwoorden bij de keuzes die hij in hoofde van zijn ambt moeten maken.

3) TOEGEPAST OP DE WERKSTRAF

Natuurlijk is niet elke straf voor dezelfde doeleinden geschikt. Zo kan men stellen dat de gevangenisstraf weinig gemeenschapsdenken in zich draagt, en niet bepaald doeltreffend is om rehabilitatie te bewerkstelligen393. Ook inzake de werkstraf zijn er bepaalde strafdoelen die meer eigen zijn aan haar karakter dan andere.

a) RETRIBUTIEF

Het primaire doel van de werkstraf is, net zoals bij alle andere straffen in België, principieel retributief394. Hierin verschilt de werkstraf van de dienstverlening, die een eerder resocialiserend en behandelend doel had. Dit is trouwens de reden waarom men de dienstverlening omgevormd heeft tot werkstraf: men wilde het punitief karakter ervan sterker benadrukken395. De werkstraf moet in de eerste plaats leed toevoegen. De veroordeelde moet voelen dat hij gestraft is, zijn levensomstandigheden moeten bij wijze van spreken verslechterd worden. Er wordt gestreefd naar

393 B. S. J. WARTNA, S. N. KALIDIEN, N. TOLLENAAR en A. A. M. ESSERS, Strafrechtelijke recidive van ex-gedetineerden. Uitstroomperiode 1996-2003, WODC-recidivestudies Fact sheet 2006-6, http://www.wodc.nl/images/FS06-6_volledige_tekst_tcm44-59485.pdf (consultatie 6 augustus 2009), p. 1 394 A. JACOBS en M. DANTINNE, “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, (815) 865-866 395 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001, p. 5-8

77

een vrijheidsberoving, die in het geval van de werkstraf eerder een vrijetijdsberoving inhoudt396. De werkstraf komt ook tegemoet aan de klassieke retributieve vereiste van proportionaliteit, doordat ze als nieuwe straf meer mogelijkheden geeft om te reageren op een wijze die aangepast is aan de delinquent en in verhouding staat tot het gepleegde misdrijf. Het leed dat aan de misdadiger wordt toegebracht kan omschreven worden als het moeten handelen volgens werkroosters en instructies, het vervullen van vooraf vastgestelde taken, het feit dat men van buitenaf gecontroleerd wordt op wat men doet, de stigmatisering die men oploopt bij zijn omgeving en op de prestatieplaats en de dreiging die men constant ervaart van de zwaardere vervangende straf indien men zijn taken niet naar behoren uitoefent397.

Het leedtoevoegend karakter van de werkstraf komt ook tot uiting in het feit dat ze ingevoerd werd om de praktische redenen dat er zich een overbevolking voordoet in de Belgische gevangenissen. Het was de bedoeling dat de werkstraf zou fungeren als alternatief voor de gevangenisstraf, in eerste instantie voor de kortere variant398. Aangezien men er kan van uitgaan dat de gevangenisstraf een duidelijk retributief en leedtoevoegend karakter heeft399, is het logisch dat ook de straffen die in haar plaats komen een vergeldend karakter hebben. De reden waarom men straft is immers hetzelfde, anders zou de werkstraf geen alternatief zijn voor de gevangenisstraf.

De werkstraf is ook retributief in de eerder letterlijke zin van het woord400: er wordt een retributie gedaan tegenover de samenleving, de maatschappij krijgt een terugbetaling, een wedergoedmaking. In tegenstelling tot de geldboete bestaat deze retributie niet uit een geldbedrag, maar uit het verrichten van werk ten voordele van de gemeenschap.

b) UTILITAIR

De werkstraf dient ook verscheidene utilitaire doeleinden. Ten eerste hoopt men via de werkstraf de misdadiger bewust te maken van zijn fouten en hem verantwoordelijkheidsbesef bij te brengen401. De aanpassing van de dader is een belangrijk utilitaristisch principe, en de werkstraf leent zich daar uitstekend toe402 . De delinquent wordt in de gemeenschap gehouden, een gemeenschap die traditioneel meer afkeuring vertoont tegenover misdaad dan afgesloten plaatsen zoals de gevangenis. Het gemeenschapsgerichte karakter is dan ook één van de belangrijkste kenmerken van de werkstraf binnen deze context. De werkgestrafte wordt ook geactiveerd en geresponsabiliseerd. In de huidige welvaartstaat is het immers belangrijk dat iedere burger actief deelneemt aan de samenleving. Men moet zelfstandig kunnen functioneren, aangepast aan de normen en regels van de maatschappij403. De werkstraf zorgt daarvoor: de gestrafte wordt niet passief begeleid of weggestopt, maar moet een actieve daad stellen, namelijk het verrichten van arbeid.

396 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 342 397 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 14-15 398 S. VANDROMME, “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, (481) 482 399 P. C. VEGTER, “Vormen van detentie” in E. R. MULLER en P. C. VEGTER (red.), Detentie: gevangen in Nederland, Alphen aan den Rijn, Kluwer, 2005, (41) 62-64 400 Zie over de relatie retributivisme – terugbetaling p. 22: a) Argumentatie 401 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 14 402 Zie supra p. 18: 3. Aanpassing dader 403 A. GIDDENS, The third way: the renewal of social democracy, Cambridge, Polity Press, 1998, 78-80

78

Uiteraard is de werkstraf ook als afschrikking en algemene preventie bedoeld. Het eerder besproken uitgesproken leedtoevoegend karakter van de straf zorgt ervoor dat men zal twijfelen om een misdrijf te plegen, omdat er een straf tegenover staat die men niet meteen als prettig ervaart. Ook stelt men op die manier het publiek tevreden omdat er duidelijk gemaakt wordt aan de samenleving dat men criminaliteit niet ongestraft laat, dat men dergelijk gedrag afkeurt404.

Voor andere utilitaristische doeleinden is de werkstraf minder geschikt. Zo zal het neutraliseringseffect van deze straf quasi onbestaande zijn, aangezien zij typisch binnen de gemeenschap uitgevoerd wordt.

c) HERSTEL

De strafdoelen van de herstelbenadering zijn prominent aanwezig in de geest van de werkstraf. Resocialisatie en reïntegratie worden zelfs expliciet als doelen aangehaald in de parlementaire voorbereiding405. Dit herstel is vooral een symbolisch herstel tegenover de samenleving406. In de Engelse term ‘community service’ vinden we deze filosofie terug: er wordt een dienst verleend aan de gemeenschap407.

Een echte ‘restorative justice’ is dit echter niet408. In de regeling omtrent de werkstraf is er, anders dan bij bvb. de bemiddeling in strafzaken409, geen bepaling opgenomen die aanzet tot het vergoeden van de slachtoffers. Enkel kan er bij het al dan niet opleggen van een werkstraf rekening gehouden worden met de belangen van de slachtoffers410. Het betreft hier dus slechts een beperkt hersteldoel: enkel tegenover de gemeenschap, niet tegenover het slachtoffer.

d) REHABILITATIE

De uitgangspunten van het neorehabilitationisme, namelijk de zorg voor de dader en zijn individuele waardigheid gekoppeld aan een retributivistische basisbenadering, hebben een duidelijke plaats binnen de werkstraf. Eerder werd al aangehaald dat retributieve elementen aan de basis liggen van de ratio legis van deze wet411. Door middel van reïntegratie van de delinquent in de samenleving wil men diens rehabilitatie bestendigen. De nadruk ligt op insluiten, in tegenstelling tot de vrijheidsstraf, waar

404 Zie supra 1. Algemene preventie p. 16 en 4. Het publiek vormen of tevreden stellen p. 19 405 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001, p. 5-8 406 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 355 407 De Engelse wetgever zag ‘de wedergoedmaking aan de samenleving’ trouwens als een van de 4 basisdoelstellingen van de community service, zie A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 21 408 Zie supra b) Restorative justice p. 32 409 SUGGNOMÈ VZW, Waarom? Slachtoffer-daderbemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, 29 410 Art. 37ter §3 Sw. 411 Zie supra p. 76: a) Retributief

79

uitsluiting primeert412. Er wordt aan de veroordeelde het gevoel gegeven dat de samenleving hem nog waardeert, dat hij er nog deel van uitmaakt413.

MORRIS en TONRY beschrijven de werkstraf als een intermediaire straf. Enerzijds is er duidelijk een punitief karakter aanwezig, want de arbeid is ongewild. Anderzijds zijn ook rehabilitatie en behandeling zeker doelstellingen van de werkstraf. In vergelijking met de eerste golf alternatieven (waaronder de probatie) is de werkstraf alleszins opgeschoven richting een eerder repressieve inslag414.

Als specifieke rehabilitatieve doeleinden van de werkstraf kunnen onderscheiden worden: dienstverlening, vorming en behandeling415. Dienstverlening slaat op de arbeid die men aan de gemeenschap verricht, waardoor men het gevoel heeft niet uit de maatschappij gestoten te worden. Vorming is het lerende effect dat een werkstraf heeft: door de arbeid te verrichten krijgt men inzicht in zijn fouten en leert men eventueel vaardigheden om een beroep uit te oefenen of beter te functioneren in de maatschappij. De behandeling bestaat uit de aandacht die men krijgt van de justitieassistent en de projectplaats om criminogene factoren te proberen wegwerken.

e) ALGEMEEN OVERZICHT

Strafrechter Alain BLOCH ziet voor de Belgische werkstraf 8 mogelijke, uiteenlopende strafdoelen416:

- Leedtoevoeging - Genoegdoening naar de maatschappij toe, voor de aangebrachte schade. - Het bijbrengen van verantwoordelijkheidszin. - Het herinpassen in een arbeidscontext (resocialisatie). - Het bevorderen van de maatschappelijke integratie. - De dader bewust maken van de gevolgen van zijn daden voor de slachtoffers en de

maatschappij. - Het bereiken van een schokeffect (aan een dader duidelijk maken dat de maatschappij hem nog

niet afschrijft of dat er nog andere zaken in het leven zijn dan de problemen die tot zijn deviant gedrag geleid hebben).

- Het verderzetten van een integratieproces.

Als conclusie kunnen we stellen dat de werkstraf een klassieke retributieve kant heeft (repressief, leedtoevoeging) met enkele utilitaristische elementen (schokeffect, afschrikking, responsabilisatie). Er is tevens een kleine herstelrechtelijke component (tegenover de gemeenschap) en een sterke rehabilitatieve (resocialisatie, reïntegratie, vorming).

412 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 26-27 413 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 14-15 414 N. MORRIS en M. TONRY, Between prison and probation : intermediate punishments in a rational sentencing system, New York, Oxford University Press, 1990, 150-176 415 J. ROMBAUT, “De werk- en leerstraffen, een toepassing boven de boomgrens? Een visie op, en de toepassing van gerechtelijke alternatieve maatregelen” in L. ARNOU e.a., Straf Recht? – Strafrecht: Actuele tendenzen, Antwerpen, Maklu, 2000, (113) 129 416 A. BLOCH, “De werkstraf. Enkele bedenkingen uit de praktijk van een rechter”, http://www.gent.be/docs/Departement%20Stafdiensten/Dienst%20Lokale%20Preventie%20en%20Veiligheid/WERKSTRAF%20door%20Alain%20Bloch.doc (consultatie 4 augustus 2009), p. 4

80

B. VERGELIJKING

1) RETRIBUTIEVE COMPONENT

Een belangrijke reden waarom de dienstverlening als probatievoorwaarde zo weinig succes had is omdat ze te weinig als straf en te veel als gunst aanzien werd. De wet van 17 april 2002 heeft daar verandering in gebracht door de werkstraf op te nemen in het strafrechtelijk arsenaal417. Ook de naam ‘straf’ helpt hierbij. Rechters die vroeger de dienstverlening niet oplegden omdat ze vreesden dat de werkstraf een te weinig punitief karakter had worden hierdoor op hun wenken bediend. Bij een probatievoorwaarde ligt de nadruk namelijk eerder op speciale preventie418. Ook uit de parlementaire voorbereiding blijkt dat de werkstraf een in hoofdzaak vergeldend karakter heeft, in tegenstelling tot de dienstverlening419.

Een sterk leedtoevoegend karakter betekent op zich niet noodzakelijk dat er met een retributief doel gestraft wordt. De leedtoevoeging kan namelijk ook geheel toevallig geschieden, kan een niet bewust gewenst neveneffect van de straf zijn. Indien men echter welbewust leedtoevoeging wenst bij de straf, zonder verder doel, dan kan dit enkel om retributieve redenen420. Dat de werkstraf inderdaad een punitieve aard heeft blijkt uit het niet omvormen van de leermaatregel tot autonome straf. Tijdens het oorspronkelijke wetsvoorstel was inderdaad voorzien om, samen met de werkstraf, een autonome leerstraf in te voeren. Men heeft dit uiteindelijk niet gedaan omwille van het feit dat de leerstraf niet essentieel leedtoevoegend was421. Hieruit blijkt dat dit een vereiste is voor alle autonome straffen, en dat de werkstraf daar geen uitzondering op is.

a) DUUR

In veel landen is het punitieve aspect één van de redenen waarom de werkstraf moeilijk vaste voet aan de grond krijgt. Het maximum van (meestal) 240 uur wordt niet als voldoende ervaren, zeker niet in vergelijking met lange gevangenisstraffen. Verscheidene landen proberen daarom ook om het leedtoevoegend karakter te verhogen, hetzij door het maximum aantal uren op te trekken (vb. Griekenland met 6480 uur), door de proportionele verhouding met de gevangenisstraf anders vast te leggen of door de combinatie met een vrijheidsstraf of een andere straf mogelijk te maken422. Ook tijdens de voorbereidende werken van de Belgische wet werden een aantal amendementen ingediend om de werkstraf een ‘zwaarder’ karakter te geven. Met name het toenmalige Vlaams Blok was er voor

417 K. BEYENS, “Werken en leren als straf”, Juristenkrant 2000, afl. 15, 13 418 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 28 419 Verslag over het wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549011, p. 37 420 Theoretisch kan ook bijvoorbeeld afschrikking leedtoevoeging vereisen. Daar is het echter geen ‘leed om het leed’, maar is dat een middel om iets anders te bereiken. Hypothetisch gezien zou men daders levenslang een verborgen luxeleven kunnen laten leiden, zolang het publiek maar denkt dat ze gestraft zijn. 421 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 57 422 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 29

81

gewonnen om o.a. de maximumduur van de werkstraf te verhogen tot maar liefst 1500 uur en iemand een jaar lang fulltime te laten werken als straf in plaats van enkel in zijn vrije tijd423.

Uit onderzoek blijkt echter dat een werkstraf van langer dan 240 uren onwerkzaam is indien ze binnen het jaar moet worden uitgevoerd424. Algemeen geldt: hoe hoger de straf, hoe meer kans dat ze niet wordt uitgevoerd. Tevens blijkt dat werkstraffen die binnen een langere termijn worden gepland minder goed uitgevoerd worden425. Men kan dus stellen dat een hoge straf gewoon niet werkt, en dat het verlengen van de termijn (langer dan 12 maanden) geen oplossing is om toch een hoog aantal uren te kunnen opleggen. Er lijkt dus slechts 1 conclusie mogelijk: een werkstraf die te veel uren telt, werkt gewoon niet.

Dit stelt meteen limieten aan het punitieve karakter van de werkstraf. Afhankelijk van de zwaarte van de straffen waartoe men voor een misdrijf wenst te veroordelen zal een werkstraf slechts voor een bepaald aantal misdrijven in aanmerking komen. In België ligt de grens op 300 uur, en de wetgever heeft geoordeeld dat dit voldoende is voor alle overtredingen en wanbedrijven, gecorrectionaliseerde misdrijven incluis, op een beperkt aantal zware misdrijven na. Dit levert dus betrekkelijk weinig problemen op, wetende dat het aantal werkstraffen boven 240 uur minder dan 0,5% bedraagt426. Toch gaat het hier jaarlijks om enkele 100en werkstraffen. De lege ferenda zou men daarom kunnen stellen dat een verlaging van het maximum aantal uren werkstraf tot 240 geen slechte zaak zou zijn. En zeker wanneer de wetgever (hypothetisch gezien) repressiever tegen de misdaad zou willen optreden door middel van zwaardere straffen (voor enkele of de meeste misdrijven) om het retributieve aspect sterker te benadrukken, komt men wat betreft de werkstraf in de problemen. De mogelijkheid om de werkstraf ook voor ernstigere misdrijven te laten opleggen427 staat met andere woorden op gespannen voet met het retributieve karakter van de straf.

b) VERVANGENDE STRAF

Bij iedere werkstraf wordt een vervangende straf opgelegd, die moet uitgevoerd worden indien de werkstraf zelf niet uitgevoerd wordt. Deze vervangende straf is zelf ook een straf, met dezelfde juridische kenmerken als elke andere straf, en geen uitvoeringswijze van de hoofdstraf428. In zekere zin kan dus geopperd worden dat het dreigen met de vervangende straf deel uitmaakt van het leedtoevoegend karakter429. Het vergt dan ook weinig redeneervermogen om af te leiden dat een zwaardere vervangende straf voor meer leedtoevoeging zal zorgen, waardoor de straf in zijn geheel een sterker vergeldend karakter heeft.

423 Amendementen 32-34 bij het Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549006, p. 7-8 424 X., “[De wet op de werkstraf]. Het zware weekend van Guy”, Juristenkrant 2002, afl. 48, 4 425 K. LÜNNEMANN, G. BEIJERS en M. WENTINK, Werkstraffen: succes verzekerd? Succes- en faalfactoren bij werkstraffen van meerderjarigen, Utrecht, Verwey-Jonker Instituut, 2005, 90 426 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 48 427 T. VANDER BEKEN en A. FLAVEAU, “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, (241) 247 428 P. ARNOU, “De vervangende straf” in F. VERBRUGGEN, R. VERSTRAETEN, D. VAN DAELE en B. SPRIET, Strafrecht als roeping: liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, (265) 267 429 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 14-15

82

Magistraten leggen regelmatig een hoge vervangende straf op om de veroordeelde meer te motiveren om zijn werkstraf ten uitvoer te leggen430. In de praktijk blijkt ook dat de vervangende straffen vaak vrij hoog liggen431. In de meerderheid van de gevallen is deze straf een gevangenisstraf432. Dit houdt een hoog risico in betreffende het net-widening effect. Er wordt een werkstraf opgelegd, waardoor de veroordeelde niet naar de gevangenis moet, maar de vervangende straf is meestal wel een vrij zware gevangenisstraf. Indien de werkstraf zelf dan niet (volledig) uitgevoerd wordt, zal het misdrijf uiteindelijk toch bestraft worden met een gevangenisstraf. Vooral indien de rechter zonder werkstraf geen of een minder lange gevangenisstraf zou opgelegd hebben. In de praktijk kan dit ertoe leiden dat mensen de gevangenis in moeten voor delicten die op zich vrij onbeduidend zijn. Dit zorgt er niet enkel voor dat één van de doelen achter de invoering van de werkstraf niet gehaald wordt, namelijk het verminderen van de gevangenisbevolking. Het houdt ook gevaar in voor de retributiviteit, meer bepaald voor de proportionaliteit tussen schuld en straf. Een te zware straf gaat immers volledig in tegen dat laatste principe, waardoor het strafdoel van de retributiviteit niet gehaald wordt.

c) INHOUD

De werkstraf kan enkel uitgevoerd worden in de vrije tijd. Ook mag de invulling van de straf niet bestaan uit arbeid die normaal gezien door bezoldigde werknemers wordt verricht. De activiteiten bestaan dan ook uit relatief eenvoudige klussen, zoals meehelpen met de groendienst, archiefwerk, kledij sorteren, onderhoud van gebouwen, … 433 Doordat de gestrafte, wegens het verbod op dwangarbeid, niet manu militari verplicht kan worden om hard of snel te werken is ook het arbeidsintensieve element eerder beperkt. Dit zorgt ervoor dat de werkstraf eerder een vrijetijdsberovende straf is dan een echte inkomensderving of een arbeidsstraf.

d) STRAFREGISTER

De veroordeling tot een werkstraf komt niet op het uittreksel uit het strafregister terecht. Dit is bepaald om de stigmatisering van de veroordeelde zo veel mogelijk tegen te gaan, teneinde zijn resocialisatie niet te compromitteren434. Hierdoor wordt natuurlijk wel een deel leed of ongemak van de straf weggenomen, wat zijn gevolgen heeft voor het retributieve karakter van de straf. Men kan zich de vraag stellen of rechters dit in rekening zullen brengen bij de straftoemeting. Technisch gezien is het immers zo dat de straf lichter wordt, hoewel de wetgever niet de bedoeling gehad heeft om de algemene strafmaat te verlagen.

430 A. BLOCH, G. VERMEIREN, J. MAES en P. VERHAEGHE, “De praktijk van de autonome werkstraf: de gerechtelijke wereld aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, (63) 67 431 Ibid., p. 68 432 H. DOMINICUS, “De autonome werkstraf in België: een eerste stand van zaken”, Fatik 2004, afl. 103, (5) 10 433 H. LUYPAERT, C. FRANÇOISE, K. BEYENS en D. KAMINSKI, Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 161 434 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 16-17

83

2) UTILITARISTISCHE ELEMENTEN

a) ALGEMENE PREVENTIE EN AFSCHRIKKING

Algemene preventie en afschrikking zijn doelen die, hoewel utilitaristisch, sterk samenhangen met de retributieve component. Bij beide is de zwaarte van de straf immers van cruciaal belang. Een groot verschil echter is dat het retributivisme veel aandacht schenkt aan de proportionaliteit tussen schuld en straf, terwijl voor afschrikking en algemene preventie de straf in principe niet zwaar genoeg kan zijn. Zuiver vanuit dit laatste perspectief bekeken is de werkstraf dus niet meteen de meeste effectieve straf. Deze straf wordt namelijk niet echt als zwaar gepercipieerd435. De afschrikkende werking ervan en dus haar algemeen preventieve waarde zullen bijgevolg niet erg hoog zijn, in vergelijking met vb. de gevangenisstraf.

Van groot belang voor de afschrikkende en preventieve waarde van een straf is de mate waarin ze uitgevoerd wordt. Zo worden gevangenisstraffen in België slechts uitgevoerd indien ze de 6 maanden te boven gaan en bestaat er een gunstig systeem van voorlopige invrijheidstelling voor straffen tot 3 jaar436.

De werkstraf wordt in België in bijna 90% van de gevallen uitgevoerd437. Dit is behoorlijk veel, maar betekent evenwel enkele honderden niet-uitgevoerde werkstraffen per jaar. Toch is het niet het percentage uitgevoerde werkstraffen dat van belang is voor de preventieve en afschrikkende werking ervan. Aangezien een werkstraf niet gedwongen uitgevoerd kan worden zal het van de uitvoering vervangende straf afhangen of potentiële delinquenten het gevoel hebben dat ze al dan niet daadwerkelijk gestraft zullen worden. Immers, indien de delinquent weet dat men hem niet kan verplichten de arbeid van de werkstraf te leveren en dat zijn vervangende straf toch niet uitgevoerd wordt, zal hij quasi niet afgeschrikt worden door een mogelijke werkstraf.

In het jaar 2002, het jaar van de invoering van de werkstraf, werden vervangende straffen niet uitgevoerd. Dit leidde tot veel negatieve reacties, waarop de FOD justitie een collectieve brief verspreidde die bepaalde dat de vervangende straf als een hoofdstraf moest beschouwd worden438. Preciezere aanwijzingen kwamen er in de ministeriële omzendbrief van 17 januari 2005. Deze gaf aan welke vervangende gevangenisstraffen er moesten uitgevoerd worden en welk deel ervan. De regeling is als volgt439:

- < 4 maanden vervangende straf � 15 dagen uitgevoerd - Tussen 4 en 7 maanden vervangende straf � 1 maand uitgevoerd - Tussen 7 en 8 maanden vervangende straf � 2 maanden uitgevoerd - Tussen 8 maanden en 1 jaar vervangende straf � 3 maanden uitgevoerd - Tussen 1 en 3 jaar vervangende straf � 1/3 uitgevoerd - > 3 jaar vervangende straf � gewone regels V.I.

435 Zie supra p. 80: 1) Retributieve compinent 436 Ministeriële omzendbrief 17 januari 2005 inzake de voorlopige invrijheidstelling, nr. 1771 437 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 47 438 Collectieve brief uitgaande van de FOD Justitie 29 maart 2004 betreffende de gevangenisstraf ter vervanging van de werkstraf, nr. 78 439 Ministeriële omzendbrief 17 januari 2005 inzake de voorlopige invrijheidstelling, nr. 1771

84

Deze regeling is anders dan die van de veroordelingen tot een gevangenisstraf als hoofdstraf. Voor geldboeten als vervangende straffen gelden de gewone regels van tenuitvoerlegging van de geldboeten440.

In 2007 ontstond er opschudding inzake de uitvoering van de vervangende straffen bij een werkstraf. Onderzoeksrechter Karel Van Cauwenberghe trok aan de alarmbel door in de Juristenkrant de hierboven geschetste proportionele uitvoering van de vervangende gevangenisstraf aan te kaarten. Volgens hem ontstaat hierdoor een straffeloosheid voor wie de werkstraf weigert uit te voeren441. Dit werd vervolgens opgepikt door de nationale media, die artikels publiceerden en reportages toonden met titels als “Werkstraf ontlopen blijkt een makkie”442, “Werkstraf niet uitgevoerd, dan ook geen straf”443 en “Geen werkstraf en ook niet in de gevangenis”444. Of dit klopt of niet, het is duidelijk dat de bevolking hierdoor het beeld krijgt dat een werkstraf daadwerkelijk tot straffeloosheid leidt. Niet enkel is dit nefast voor het vertrouwen van de burger, het is vooral ook een ondergraving van de afschrikkende en preventieve werking van de werkstraf.

b) AANPASSING DADER - NEOREHABILITATIONISME

De resocialisatie en rehabilitatie van de dader heeft een centrale plaats gekregen in het opzet van de werkstraf. Een goed uitgevoerde werkstraf zou daarom moeten bijdragen aan de speciale preventie van de dader. Criminogene factoren moeten weggenomen of bijgeschaafd worden en de delinquent moet opnieuw een volwaardige plaats in de maatschappij krijgen. Zo hoopt men dat de straf ervoor zorgt dat een concrete misdadiger geen of minder deviante feiten meer pleegt.

1. Prestatieplaatsen

Van groot belang voor het slagen van deze doelstellingen is een voldoende aanbod aan prestatieplaatsen. Het is de coördinator alternatieve maatregelen bij de Dienst justitiehuizen die instaat voor het onderzoeken van de nood aan plaatsen als het effectief zoeken naar nieuwe prestatieplaatsen445. In België blijkt het aanbod in het algemeen behoorlijk omvangrijk en voldoende verspreid. Toch zijn er nog uitbreidingsmogelijkheden, onder andere via het meer uitdiepen van de contacten met vzw’s. Een knelpunt zijn de mogelijkheden tot arbeid in het weekend of na de kantooruren tijdens de week446. Dit laatste is van significant belang omdat de werkstraf moet uitgevoerd worden in de vrije tijd. Voor een effectieve uitvoering van de werkstraf zou het niet mogen dat deze enkel voorbehouden wordt voor mensen die werkloos zijn of nacht- of weekendwerk doen in het kader van hun reguliere baan. Tevens is er een tekort aan plaatsen voor doelgroepen die een

440 A. BLOCH, G. VERMEIREN, J. MAES en P. VERHAEGHE, “De praktijk van de autonome werkstraf: de gerechtelijke wereld aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, (63) 69 441 K. VAN CAUWENBERGHE, “Werkstraf vaak vrijgeleide naar straffeloosheid”, Juristenkrant 2007, afl. 152, 3 442 Verschenen in Het Nieuwsblad op 4 juli 2007 443 Verschenen in De Standaard op 4 juli 2007 (Guy Fransen) 444 Reportage uitgezonden op 4 juli 2007 in het VRT-journaal 445 J. ROMBAUT, L. VANBAELEN en S. DE VALCK, “De praktijk van de autonome werkstraf: de justitiehuizen aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, (71) 75 446 H. LUYPAERT, C. FRANÇOISE, K. BEYENS en D. KAMINSKI, Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 196-197

85

speciale begeleiding en omkadering nodig hebben, zoals mensen met een handicap, met een verslavingsprobleem of met psychische problemen.

Een ander probleem dat zich stelt inzake de prestatieplaatsen is het gebrek aan structurele omkadering. Zo is er onduidelijkheid over wie de kosten moet betalen voor de uitvoering van de werkstraf en over het statuut van de verschillende actoren. Er worden tevens veel verschillen vastgesteld tussen de gerechtelijke arrondissementen. Algemeen is er een gebrek aan uniformiteit en professionalisering bij de prestatieplaatsen. Deze problemen vormen een gevaar voor het aanbod op lange termijn447.

2. Begeleiding

Een belangrijke factor inzake het al dan niet slagen van de resocialiserende en rehabiliterende doelstellingen van de werkstraf ligt in de begeleiding die de werkgestrafte krijgt voor, na en tijdens het verrichten van zijn arbeid. Aangezien het de justitieassistent is die instaat voor het volgen van de veroordeelde tijdens de uitvoering van zijn straf448 zal het ook deze actor zijn die de voornaamste taak heeft inzake de begeleiding van de gedetineerde. Toch valt het gewicht niet enkel op zijn schouders. De bijstand van de veroordeelde is het resultaat van een samenspel tussen diverse actoren en instanties die bij de uitvoering van de werkstraf betrokken zijn. De rechter zal de juiste aanwijzingen moeten geven bij de veroordeling. De probatiecommissies hebben een belangrijke taak bij het aanvoelen van de uitvoering. Zij moeten ervoor zorgen dat een werkgestrafte die veel problemen kent bij het uitvoeren van zijn arbeid voldoende kansen krijgt en niet overdreven strikt behandeld wordt. Tegelijk mogen zij ook niet te véél kansen geven aan de veroordeelde, wat wel eens gebeurt, om de geloofwaardigheid van het systeem niet te ondergraven. Dispatchingprojecten moeten erover waken dat zij steeds de meest gepaste arbeid zoeken voor de werkgestrafte. Lokale overheden hebben de taak hun financieringsbeleid op de juiste manier te organiseren. En de prestatieplaatsen komen het meest in contact met de veroordeelde: aan hen om de reïntegratie en rehabilitatie zo concreet mogelijk te maken449.

En begrip dat in deze bespreking zeker niet mag ontbreken is de ‘kale werkstraf’. Deze term komt over uit Nederland, waar men de meeste taakstraffen op deze manier invult. Het gaat hier over een werk- of taakstraf waarbij de rol van de reclassering beperkt is tot de organisatie en controle van de werkstraf, zonder de klassieke steun- en hulpverrichtingen450. Op die manier wordt het strafkarakter van de werkstraf sterker benadrukt, en verliest het rehabilitatieve en reïntegratieve aspect sterk aan belang. De veroordeelde wordt als het ware aan zijn lot overgelaten. Rehabilitatie kan enkel nog voortvloeien uit de intrinsieke kenmerken van de straf, en niet meer uit de omkadering ervan. Dat deze tendens ook in België aan de oppervlakte komt mag blijken uit het feit dat de wetgever tijdens de parlementaire voorbereiding expliciet de bestraffende aard van de werkstraf benadrukte tegenover het meer begeleidende karakter van de dienstverlening451. Nochtans lijkt de werkstraf hét instrument bij uitstek om de omkadering te verzorgen: de veroordeelde blijft in de gemeenschap (wat zijn

447 R. BOONE, “Werk- en leerstraf moeten meer structureel omkaderd worden”, Juristenkrant 2007, afl. 158, 5 448 Art. 37quinquies §1, 1e lid Sw. 449 H. LUYPAERT, C. FRANÇOISE, K. BEYENS en D. KAMINSKI, Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 192-196 450 A. M. VAN KALMTHOUT, “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, (19) 28 451 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001, p. 5

86

verantwoordelijkheidsbesef bevordert), en kan op die manier gemakkelijker gemanipuleerd worden tot normbesef en het zich houden aan de wet.

Ook de Belgische wetgever heeft duidelijk gemaakt dat er in geval van de werkstraf geen plaats is voor een echte begeleiding. De justitieassistent noch de andere actoren hebben daarvoor in feite een mandaat. Toch wordt er in de praktijk gestreefd naar een zinvolle en kwaliteitsvolle benadering van de uitvoering van de straf452. De hoge werklast van de justitiehuizen en de justitieassistenten453 speelt hier een grote rol in. Hoe meer tijd zij zullen hebben per veroordeelde, hoe meer aandacht zij aan hen zullen schenken, des te gepersonaliseerder en grondiger zal de begeleiding geschieden. Vanuit rehabilitatief opzicht is het daarom cruciaal genoeg middelen te investeren in de omkadering van de werkstraf.

3. In de gemeenschap

Doordat de werkstraf een straf is die uitgevoerd wordt in de gemeenschap wordt de resocialisatie natuurlijk sterk bevorderd. De werkgestrafte ondergaat zijn straf in de gemeenschap, voor de gemeenschap en wordt gecontroleerd door de gemeenschap454. Dit zorgt ervoor dat hij niet in een criminele omgeving zoals de gevangenis terechtkomt, waar hij sneller goedkeuring zal vinden voor zijn daden en misschien zelfs misdaadtechnieken zal aanleren. De delinquent wordt tussen ‘gewone’ mensen gehouden, hij kan zijn job verder blijven uitoefenen, de banden met de familie en vrienden worden niet verbroken455. In vergelijking met de geldboete zal hij actief kunnen werken aan zijn rehabilitatie, waardoor zijn verantwoordelijkheid wordt gestimuleerd456. Ook zal de situatie vermeden worden waarbij een gestrafte in een dusdanig penibele financiële situatie verkeert dat een geldboete zijn maatschappelijke positie verder zou verslechteren 457 . De straf wordt voor hem ook betekenisvoller458. Dit alles zorgt ervoor dat de werkstraf in het huidige Belgische straffenarsenaal de straf lijkt die het meest potentieel heeft aangaande rehabilitatie en resocialisatie.

Er moet nochtans worden gewezen op een paar gevaren die het gemeenschapsaspect van de werkstraf in de toekomst zouden kunnen ondergraven. Vooreerst zien we in o.a. Nederland de roep opduiken om de werkstraf verplicht te laten uitvoeren tijdens de kantooruren wegens het gebrek aan voorzieningen tijdens de vrije tijd. Dit heeft natuurlijk nefaste gevolgen voor de resocialiserende werking van de straf, omdat op die manier de gewone dagelijks job of studies niet meer kunnen uitgevoerd worden, zodat de gestrafte een belangrijke band met de gemeenschap verliest. Ook bestaan er voorstellen om de werkstraffen in groep te laten uitvoeren. Deze groepswerkstraffen gaan volledig in tegen de gemeenschapsgerichte aanpak die de werkstraf kenmerkt en waar zij haar resocialiserende voordelen

452 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 39-40 453 H. LUYPAERT, C. FRANÇOISE, K. BEYENS en D. KAMINSKI, Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 197 454 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 13 455 D. DE BRUYN, De magistraat aan het woord: een verkennend onderzoek naar de opvattingen van magistraten over hun functioneren in justitie en samenleving, Antwerpen, Maklu, 2006, 224 456 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001, p. 4 457 H. LENSING, “Resocialisatie en straftoemeting. Enkele opmerkingen” in Y. BURUMA, J. P. S. FISELIER, P. C. VEGTER e.a. (red.), Terugkeer in de samenleving. Opstellen voor Jan Fiselier, Deventer, Kluwer, 2005, (103) 107 458 H. BOUTELLIER, “Veiligheidsutopie” in E. R. MULLER (red.), Veiligheid: studies over inhoud, organisatie en maatregelen, Alphen aan den Rijn, Kluwer, 2004, (125) 140

87

uit haalt. De veroordeelde wordt dan namelijk uit de ‘normale’ samenleving gehaald en moet zijn straf uitvoeren tussen andere misdadigers. Dit systeem kent misschien kwantitatieve baten, maar de hoger aangehaalde voordelen die werken in de gemeenschap bieden worden op die manier haast volledig tenietgedaan459.

4. Maatschappelijke enquête

Wanneer de rechtbank overweegt om een werkstraf uit te spreken kan zij facultatief om een maatschappelijke enquête en/of een beknopt voorlichtingsrapport vragen460. Deze kunnen helpen om de feiten en de betrokkene in een bredere psychosociale context te plaatsen, waardoor een meer geïndividualiseerde straftoemeting mogelijk wordt die toekomst- en herstelgericht is. Ze geven ook een beter idee van de haalbaarheid van de straf en van het aanbod aan plaatsen461. Men kan dus stellen dat het vragen om een maatschappelijke enquête en/of een beknopt voorlichtingsrapport informatie geeft die moet toelaten van bij de veroordeling vast te stellen wie voor een werkstraf geschikt is en voor welke.

In de praktijk blijkt echter dat de probatiecommissies regelmatig geconfronteerd worden met veroordelingen tot een werkstraf of aanwijzingen van de rechter erbij die eigenlijk niet haalbaar zijn. Men botst op factoren zoals zware handicaps of verslavingsproblemen die de uitvoering van een werkstraf onmogelijk maken, antecedenten die sterk wijzen op een onwil van de veroordeelde om de straf uit te voeren of aanwijzingen die in de praktijk helemaal niet uit te voeren blijken462. Dit zijn meestal aspecten die in hoge mate kunnen aan de oppervlakte gebracht worden door de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport. Er zijn weinig cijfers beschikbaar over het gebruik van deze instrumenten463. Toch kan men stellen dat ze in het algemeen te weinig gevraagd worden. Zo werd in 2003 slechts in 12 % van de veroordelingen tot een werkstraf een maatschappelijke enquête gevraagd464.

De redenen waarom geen maatschappelijk onderzoek gevraagd wordt door de rechter kunnen velerlei zijn. Vooreerst neemt een dergelijk verzoek veel tijd in beslag en vertraagt het de procesgang465. Verder kan het gebeuren dat de rechter het vragen van een maatschappelijke enquête en/of een beknopt voorlichtingsrapport gewoon niet nodig acht, omdat er voldoende elementen aanwezig zijn in het strafdossier of omdat hij tijdens de zitting voldoende ruimte kan creëren om zelf deze informatie te

459 H. LUYPAERT, C. FRANÇOISE, K. BEYENS en D. KAMINSKI, Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 197-198 460 Art. 37quater §2 Sw. 461 Art. 2-3 KB 7 juni 2000 tot bepaling van de algemene principes inzake het gebruik van de maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport in strafzaken, BS 10 juni 2000 462 G. DEMANET en H. BOSLY, “Evolution des peines et des mesures alternatives à la détention et à l'amende” in H. BOSLY e. a. (eds.), Cent ans de publication de droit pénal et de criminologie. Le centenaire de la Revue de droit pénal et criminologie, Brussel, La Charte, 2007, (93) 110 463 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 44 464 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 11 465 H. DOMINICUS, “Alternatieve sancties en vormen van afdoening. Beleidsontwikkelingen en knelpunten” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, (31) 41-42

88

halen uit zijn communicatie met de verdachte. Ook de kwaliteit van de rapporten kan een rol spelen bij de beslissing er al dan niet om te verzoeken466.

Het blijft alleszins een feit dat zowel de probatiecommissies als de justitiehuizen vragende partij zijn om beide instrumenten regelmatiger te gebruiken467. Aangezien zij met de nadelen geconfronteerd worden die het niet uitvoeren van een dergelijk onderzoek met zich meebrengt lijkt hun oproep zeker van belang. Een voor de hand liggende oplossing zou kunnen zijn om het maatschappelijk onderzoek voor de straftoemeting verplicht te maken, zoals in het oorspronkelijke wetsvoorstel het geval was. Er werd door de indieners zelfs geopperd dat een maatschappelijke enquête of een beknopt voorlichtingsverslag “een onmisbaar stadium in de besluitvorming is”468. Een andere oplossing zou er kunnen in bestaan een regeling in te voeren die ervoor moet zorgen dat een dergelijk onderzoek sneller gevoerd wordt. Eventueel kunnen daarbij de gegevens waarover de rechter al beschikt op basis van het strafdossier of het onderzoek ter terechtzitting doorgespeeld worden aan de justitiehuizen, zodat zij deze informatie niet opnieuw moeten vergaren en zich er desgevallend op kunnen baseren. Ook hier kunnen we trouwens de bedenking maken dat de hoge werklast van de justitieassistenten een hinderpaal betekent voor de effectiviteit van de werkstraf. Meer middelen en een betere organisatie zouden ook hier al heel wat problemen kunnen oplossen.

De subcommissie Straftoemeting van de Commissie Holsters heeft indertijd voorgesteld om het beknopt voorlichtingsrapport en de maatschappelijke enquête te vervangen door een systeem van referendarissen. Deze actoren op het niveau van de magistratuur zouden de rechter moeten bijstaan bij de straftoemeting. Het zou dan hun taak zijn om het maatschappelijk onderzoek naar de situatie van de verdachte en het aanbod van prestatieplaatsen te verrichten469.

5. Strafregister

De bepaling dat de veroordeling tot een werkstraf niet op het uittreksel uit het strafregister komt dat kan overgelegd worden aan mogelijke toekomstige werkgevers is ingevoerd vanuit rehabilitatief oogpunt. Het was de bedoeling de stigmatisering tegen te gaan en ervoor te zorgen dat de veroordeelde geen blijvende negatieve gevolgen meedraagt470.

466 H. DOMINICUS, “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, (34) 44 467 Ibid. 468 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001, p. 10 469 M. ROZIE, “De voorstellen van de subcommissie Straftoemeting”, in I. AERTSEN, K. BEYENS, S. DE VALCK & F. PIETERS (eds.), De Commissie Holsters buitenspel? De voorstellen van de commissie Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerde en straftoemeting, Brussel, Politeia, 2004, 21-25 470 K. BEYENS, “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, (7) 16-17

89

c) HET PUBLIEK VORMEN EN TEVREDEN STELLEN

Het idee dat de bevolking heeft van de werkstraf wordt in grote mate beïnvloed door het al dan niet uitvoeren van de straf. De afkeurende functie van straffen wordt grotendeels tenietgedaan indien men het idee heeft dat bepaalde misdrijven onbestraft blijven. Ook de tevredenheid van het publiek zal hiervan afhangen: meestal is de maatschappij niet bijster verheugd indien blijkt dat misdadigers er zonder straf vanaf komen. Het signaal dat de overheid hiermee uitzendt is trouwens niet meteen bevorderlijk voor de duidelijkheid: de grens tussen wat strafbaar is en wat niet wordt hierdoor almaar vager.

Zoals hoger aangegeven heeft de werkstraf het aura meegekregen van maatregel die de straffeloosheid in de hand werkt471. Wat dat betreft kan gesteld worden dat de werkstraf zijn doel mist. Ook al blijkt minstens 85% van de straffen wel uitgevoerd te worden en is ook de vervangende straf niet altijd een maat voor niets, wat van tel is in deze is de mening van de bevolking. Indien het publiek denkt dat er straffeloosheid heerst door de werkstraf, dan is men in dit strafdoel mislukt.

Een mogelijke oplossing is uiteraard om de werkelijke straffeloosheid tegen te gaan. Maar aangezien dit praktisch gezien niet steeds haalbaar is (o.a. wegens de niet manu militari afdwingbaarheid van de arbeidsstraf en de overbevolking van de gevangenissen) lijken alternatieven zich op te dringen. Men kan daarbij denken aan meer en betere voorlichting van de overheid aan het publiek. Ook het meer betrekken van burgers bij de concrete uitvoering van de straf kan hierbij voordelig zijn, hoewel de vraag zich stelt of dit wel praktisch haalbaar is.

Een tweede aspect dat in dit kader kan aangehaald worden, zij het van minder praktisch belang, is het feit dat ook het Hof van Assisen een werkstraf kan opleggen. In theorie kan dit Hof zelfs voor heel zware feiten veroordelen tot één werkstraf. Dat zal hoogstwaarschijnlijk slechts in een beperkt aantal gevallen voorkomen, aangezien het Hof zwaar gebruik zal moeten maken van verzachtende omstandigheden. Toch is het technisch-juridisch niet onmogelijk. Het Hof van Assisen is echter de rechtbank waar enkel de zwaarste criminele feiten worden berecht, namelijk de misdaden. Assisenprocessen zijn daarom in ons land regelmatig het voorwerp van grote media-aandacht, zaken waarvoor de publieke opinie meestal een strenge straf eist. De werkstraf heeft echter de reputatie een lichte straf te zijn en garant te staan voor straffeloosheid. Het ligt voor de hand dat deze discrepantie de geloofwaardigheid van het gerecht en het maatschappelijk draagvlak van de werkstraf geen goed zou doen472.

471 Zie supra p. 84 472 Wordt er daarentegen enkel een werkstraf opgelegd voor een licht feit dat wegens samenhang door het Hof van Assisen behandeld wordt, dan lijkt dit probleem zich minder te stellen.

90

d) SUBSIDIARITEIT

Het subsidiariteitsbeginsel vloeit voort uit het utilitarisme. Dit principe is ook duidelijk aanwezig in de achtergrond van de werkstraf. Deze straf werd namelijk grotendeels ingevoerd om de schadelijke gevolgen van de gevangenisstraf te vermijden. Er wordt zoveel mogelijk gekozen voor een straf die met minder negatieve effecten dezelfde strafdoelen kan realiseren. De gevangenisstraf moet het vermijdbare ultimum remedium worden, wanneer een minder schadelijke straf als de werkstraf de strafdoelen niet kan vervullen in een concreet geval473.

Het ruime toepassingsgebied van de werkstraf kan hierdoor verklaard worden. Deze straf is toepasbaar op in principe alle misdrijven (buiten een uitzonderingslijst van zware delicten), gerechtelijke antecedenten verhinderen de oplegging ervan niet en de rechter heeft een speciale motiveringsplicht wanneer hij de straf niet oplegt. Dit alles wijst op een duidelijke keuze voor de werkstraf boven de andere hoofdstraffen. Ervan uitgaande dat de werkstraf inderdaad minder schadelijk is als de gevangenisstraf is dit een duidelijke uiting van het subsidiariteitsprincipe. Het is dan ook belangrijk, wil men dit principe in stand houden, dat de werkstraf daadwerkelijk voor ernstige feiten wordt opgelegd. De wetgever lijkt hier voldoende gedaan te hebben om de werkstraf te laten primeren boven de gevangenisstraf. Hier ligt vooral een taak voor de magistratuur, want het zijn zij die nu ook daadwerkelijk deze straf een ruime toepassing zullen moeten geven, willen ze de bedoeling van de werkgever niet naast zich neerleggen.

473 P. HELSEN, “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, (189) 189-190

91

3) HERSTELBENADERING

De herstellende functie van de werkstraf werd ten overvloede benadrukt tijdens de voorbereidende werken van de wet van 17 april 2002. Er werd gesproken over een “symbolisch herstel van de schade die elk misdrijf aan de maatschappij toebrengt”474. Dit lijkt in de praktijk van de werkstraf ook effectief het geval te zijn. Doordat de arbeid enkel mag verricht worden bij overheidsdiensten en instellingen met een niet-winstgevend oogmerk komt het werk ten goede aan de gemeenschap in het algemeen. Men kan zich wel de vraag stellen of deze klussen allemaal even nuttig zijn (aangezien het geen werk mag betreffen dat normaal door bezoldigde arbeiders uitgevoerd wordt), maar het is aannemelijk dat de samenleving een voordeel haalt uit de verrichte arbeid, zeker wanneer men dit vergelijkt met kostengenererende straffen zoals de gevangenisstraf.

De centrale focus van de restorative justice-benadering is evenwel niet het herstel tegenover de maatschappij maar tegenover het slachtoffer. Door velen wordt deze werkwijze gezien als dé manier bij uitstek om (strafrechtelijke) conflicten op te lossen. In verscheidene sectoren van het maatschappelijke leven heeft deze filosofie zich al doorgezet475. In de wetgeving omtrent de werkstraf ontbreekt deze benadering volledig. Er kan enkel bij de straftoemeting “rekening gehouden worden” met de belangen van slachtoffers476. In een rechtstreekse vergoeding van het slachtoffer wordt hoegenaamd niet voorzien477.

Dit blijkt trouwens een algemeen probleem te zijn betreffende de alternatieve afwikkeling van strafzaken in België. De filosofie achter de meeste van deze regelingen gaat uit van de dader als centrale focus. Het slachtoffer komt slechts indirect in beeld en wordt zoveel mogelijk genegeerd, op een paar uitzonderingen na478.

Het opnemen van direct herstel tegenover het slachtoffer is nochtans niet geheel ongebruikelijk, zoals blijkt uit binnen- en buitenlandse voorbeelden. In het Nederlandse jeugd(straf)recht blijkt een werkstraf in het rechtstreekse belang van het slachtoffer wel mogelijk te zijn. Art. 77h lid 2 van het strafwetboek bepaalt dat een werkstraf kan bestaan uit het verrichten van arbeid tot herstel van de door het strafbare feit aangerichte schade479. In België kan de bemiddeling in strafzaken aangehaald worden als voorbeeld. Hierbij is het herstel van de bij het slachtoffer aangerichte schade zelfs een conditio sine qua non om tot een akkoord te komen en de bemiddeling te doen slagen480.

474 Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001, p. 4 475 H. DOMINICUS, “Alternatieve sancties en vormen van afdoening. Beleidsontwikkelingen en knelpunten” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, (31) 39-40 476 Art. 37ter §3 Sw. 477 Het slachtoffer kan zich natuurlijk wel tot de burgerlijke rechter wenden, maar deze eis verloopt volgens volledig andere regels (zo is de regeling van de hoedanigheid van slachtoffer volledig anders dan in het strafrecht) en heet niets te maken met de werkstraf op zich. 478 R. MARTEIN, “Alternatieve gerechtelijke maatregelen en straffen, binnen en buiten justitie. De rol van de justitiehuizen en de Vlaamse Gemeenschap” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, (47) 53 479 J. A. C. BARTELS, Jeugdstrafrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 52 480 H. DOMINICUS, “Alternatieve sancties en vormen van afdoening. Beleidsontwikkelingen en knelpunten” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, (31) 39

92

Men kan zich daarom terdege de vraag stellen waarom dit slachtoffergericht herstel niet in de Belgische regelgeving inzake de werkstraf is opgenomen. Juridisch gezien lijkt niets een dergelijke bepaling in de weg te staan en ook de praktijk levert op het eerste gezicht geen onoverkomelijke problemen op.

93

CONCLUSIE

De werkstraf in België heeft een hoofdzakelijk retributieve doelstelling. Ze verschilt met de dienstverlening door de nadruk op dit aspect, eerder dan op resocialisatie en rehabilitatie. Toch is de rehabilitatieve component zeker aanwezig: de werkstraf blijkt één van de instrumenten bij uitstek te zijn om via het strafrecht de dader effectief te behandelen. Ook andere utilitaristische doelen zijn van belang bij de werkstraf, zoals afschrikking en communicatie met de bevolking. In de parlementaire voorbereiding van de wet werd tenslotte de nadruk gelegd op het herstelrechtelijke aspect van deze straf.

Uit verschillende elementen blijkt dat de werkstraf een sterke retributieve component heeft. Toch is het leedtoevoegend karakter ervan beperkt. Té lange en zware werkstraffen zijn immers niet effectief, zodat er een bovengrens bestaat inzake het leed dat effectief kan opgelegd worden. Dat de werkstraf ook voor ernstige feiten bedoeld is levert hier daarom mogelijke conflicten op tussen doel en regelgeving.

Het feit dat veelal hoge vervangende straffen worden opgelegd levert ook een gevaar op voor de retributieve doelstelling, meer bepaald voor de proportionaliteit. Aangezien het quasi onmogelijk is om alle werkstraffen daadwerkelijk uitgevoerd te krijgen zullen een aantal misdrijven sowieso té zwaar bestraft worden. Een aanpassing op dit punt (bijvoorbeeld de vervangende straf achteraf opleggen) lijkt wenselijk. Verder is de werkstraf eerder een vrijetijdsberovende dan een arbeidsintensieve straf en wordt zij niet op het uittreksel uit het strafregister vermeld. Het is belangrijk dat de actoren in de straf toemeting- en uitvoering hiermee rekening houden om een correcte retributieve werking te ontwikkelen.

Voor de afschrikkende en algemeen preventieve werking van de werkstraf is vooral van belang dat deze straf correct en genoeg uitgevoerd wordt (desnoods de vervangende straf) om het idee van straffeloosheid onder de bevolking niet aan te wakkeren. De recente mediabelangstelling voor de niet altijd uitgevoerde vervangende gevangenisstraf doet hier zeker geen goed aan. Ook om het publiek te vormen of tevreden te stellen is het belangrijk dat de werkstraf zoveel mogelijk uitgevoerd wordt, of minstens dat hierover juiste informatie verspreid wordt.

Rehabilitatie werkt vooral indien de dader goed en voldoende begeleid wordt. In die optiek dient de ‘kale’ werkstraf zoveel mogelijk vermeden te worden. Daarom is het belangrijk dat de diensten die bevoegd zijn voor de uitvoering van de straf over voldoende middelen en personeel kunnen beschikken. Ook dienen de prestatieplaatsen een betere structuur en omkadering te krijgen. Er moet zoveel mogelijk voor gezorgd worden dat de werkstraf uitgevoerd wordt in de gemeenschap en dat de werkgestrafte zijn leven buiten de straf kan behouden. In die zin moet worden vermeden dat er speciale werkplaatsen ontstaan waar enkel werkgestraften hun taak uitvoeren of dat verplicht kan worden de straf te ondergaan buiten de vrije tijd. Ook moet er zoveel mogelijk gebruik gemaakt worden van de maatschappelijke enquête en/of het beknopt voorlichtingsrapport. Deze instrumenten zorgen er immers voor dat de kans op slagen van de werkstraf groter wordt, zodat de reïntegratie en resocialisatie niet in het gedrang komen.

94

Wat betreft het subsidiariteitsbeginsel kan gerust gesteld worden dat de wetgever er alles aan gedaan heeft om de werkstraf als primaire straf te promoten. Het is nu aan het openbaar ministerie en de rechterlijke macht om deze wil van de wetgever om te zetten en de werkstraf daadwerkelijk als eerste straf te beschouwen, en de gevangenisstraf als het alternatief.

Inzake de herstelbenadering lijkt de wetgever daarentegen een steekje te hebben laten vallen. Tijdens de parlementaire voorbereiding wordt de herstelrechtelijke functie van de werkstraf sterk benadrukt. In de uiteindelijke regeling daarentegen is geen bepaling opgenomen inzake de vergoeding van het slachtoffer door middel van de uitgevoerde arbeid. Dit lijkt een gemiste kans, te meer aangezien in andere regelingen wel een dergelijke aandacht voor het slachtoffer aanwezig is, wat aantoont dat het zeker niet onmogelijk was.

Al bij al lijkt de werkstraf behoorlijk te voldoen aan haar doelen. Naar de huidige stand van het recht is er een voldoende uitgebalanceerde retributieve component. Er is aandacht voor de rehabilitatie van de delinquent en voor andere utilitaristische doelen. Toch dient er op een paar punten aan de werkstraf geschaafd te worden, nl. wetgevend in het kader van de herstelbenadering en op het vlak van uitvoering in het algemeen.

95

BIBLIOGRAFIE

1) WETGEVING

- Verklaring 10 december 1948 Universele verklaring van de rechten van de mens, BS 31 maart 1949

- Verdrag 4 november 1950 tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, BS 19 augustus 1955

- Internationaal Verdrag 19 december 1966 inzake burgerrechtenen politieke rechten, BS 6 juli 1983

- Gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994 - Wetboek van strafvordering 17 november 1808 - Strafwetboek 8 juni 1867, BS 9 juni 1867 - Wet 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering, BS 25

april 1878 - Wet 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, BS 17 juli 1964 - Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers

en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 17 juli 1964 - Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die

een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965

- Wet 10 februari 1994 tot wijziging van de wet van 29 juni 1964 betreffende de opschorting, het uitstel en de probatie, BS 27 april 1994

- Wet 10 februari 1994 houdende regeling van een procedure voor de bemiddeling in strafzaken, BS 27 april 1994

- Wet 22 juni 2005 tot wijziging van artikel 216ter van het Wetboek van strafvordering, teneinde de dienstverlening opnieuw in te voeren in het kader van de bemiddeling in strafzaken, BS 27 juli 2005

- Wet 17 mei 2006 houdende de oprichting van strafuitvoeringsrechtbanken, BS 15 juni 2006 - Wet 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een

vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, BS 15 juni 2006

- Wet 26 april 2007 betreffende de terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank, BS 13 juli 2007

- Wet 24 juli 2008 houdende diverse bepalingen (II), BS 7 augustus 2008 - KB 7 juni 2000 tot bepaling van de algemene principes inzake het gebruik van de

maatschappelijke enquête en het beknopt voorlichtingsrapport in strafzaken, BS 10 juni 2000 - Wet 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en

politiezaken, BS 7 mei 2002 - K.B. 18 juni 2003 tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van sommige bepalingen

van de wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en politiezaken, BS 17 juli 2003

- Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549001

96

- Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549002

- Amendementen 32-34 bij het Wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549006

- Verslag over het wetsvoorstel tot wijziging van het strafwetboek en tot invoering van de dienstverlening en de opleiding als gevangenisvervangende straffen, Parl. St. Kamer 2000-01, nr. 50K0549011

- Federale regeringsverklaring 14 juli 2003, Parl. St. Kamer B.Z. 2003, nr. 51K0020001 - Collectieve brief uitgaande van de FOD Justitie 29 maart 2004 betreffende de gevangenisstraf

ter vervanging van de werkstraf, nr. 78 - Ministeriële omzendbrief 17 januari 2005 inzake de voorlopige invrijheidstelling, nr. 1771 - Dienstorder 19 juli 2006 betreffende de rechtspositie van de werkgestrafte, nr. 2006/2 - Beleidsverklaring 20 maart 2008, Parl. St. Kamer 2007-08, nr. 52K0020002

2) RECHTSPRAAK

- Cass. 14 juli 1924, Pas. 1924, I, 473 - Cass. 4 december 1944, Pas. 1945, I, 59 - Cass. 30 juni 1949, Pas. 1949, I, 482. - Antwerpen 28 juni 2002, RABG 2003, nr. 6, 293 - Corr. Hasselt 10 oktober 2002, RABG 2003, afl. 6, 299 - Pol. Mechelen 28 november 2002, RABG 2003, afl. 6, 303 - Corr. Dendermonde 3 december 2002, RABG 2003, afl. 6, 306 - Cass. 8 januari 2003, A.R. P.2002.1314.F - Cass. 11 februari 2003, A.R. P.2002.1585.N - Cass. 12 februari 2003, A.R. P.2002.1530.F - Cass. 3 september 2003, A.R. P.2003.0515.F - Cass. 27 april 2004, A.R. P.2004.0049.N - Cass. 19 mei 2004, A.R. P.2003.1550.F - Corr. Brugge 15 april 2005, T.G.R. 2005, 362 - Cass. 11 oktober 2005, A.R. P.2005.0988.N - Cass. 31 mei 2006, A.R. P.2006.0403.F - Arbitragehof 11 januari 2007, nr. 2/2007 - Arbitragehof 11 januari 2007, nr. 4/2007 - Hoge Raad (Ned.) (straf) nr. 01940/06, 20 februari 2007, NJB (Ned.) 2007, afl. 12, 694 - Cass. 20 juni 2007, A.R. P.2007.0176.F - GwH 21 januari 2009, nr. 13/2009

3) RECHTSLEER

AERTSEN, I., “Strafdoelen en sancties: voorstellen van de Commissie Straftoemeting” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, 15-30

ANDENAES, J., Punishment and deterrence, Ann Arbor, University of Michigan press, 1974, 189 p.

ARNOU, P., “De vervangende straf” in F. VERBRUGGEN, R. VERSTRAETEN, D. VAN DAELE en B. SPRIET, Strafrecht als roeping: liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, 265-285

97

BARTELS, J. A. C., Jeugdstrafrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 198 p.

BEIRNAERT, K. en INSEL, B., “Arbitragehof gaat bevoegdheden te buiten”, Juristenkrant 2007, afl. 147, 1 en 8

BENTHAM, J., An introduction to the principles of morals and legislation, Londen, Printed for W. Pickering and R. Wilson, 1823, 279 p.

BEYENS, K., “Werken en leren als straf”, Juristenkrant 2000, afl. 15, 13

BEYENS, K., Straffen als sociale praktijk. Een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUBPress, 2000, 526 p.

BEYENS, K., “De werkstraf als hedendaagse straf”, Panopticon 2006, nr. 4, 7-18

BINDER, G. en SMITH, N. J., "Framed: Utilitarianism and Punishment of the Innocent", Rutgers Law Journal 2000, afl. 32, 115-224

BLOCH, A., VERMEIREN, G., MAES, J.en VERHAEGHE, P., “De praktijk van de autonome werkstraf: de gerechtelijke wereld aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, 63-70

BLOCH, A., “De werkstraf. Enkele bedenkingen uit de praktijk van een rechter”,

http://www.gent.be/docs/Departement%20Stafdiensten/Dienst%20Lokale%20Preventie%20en%20Veiligh

eid/WERKSTRAF%20door%20Alain%20Bloch.doc (consultatie 4 augustus 2009), 9 p.

BOND, E. J., Ethics and human well-being: an introduction to moral philosophy, Cambridge, Wiley-Blackwell, 1996, 270 p.

BOONE, M., “De ontwikkeling van de werkstraf in het licht van het verbod op dwangarbeid”, in C. H. BRANTS, C.

KELK en M. MOERINGS (red.), Er is meer. Opstellen over mensenrechten in internationaal en nationaal perspectief, Arnhem, Gouda Quint, 1996, 213-224

BOONE, R., “Werk- en leerstraf moeten meer structureel omkaderd worden”, Juristenkrant 2007, afl. 158, 5

BOTTOMS, A., “The Philosophy and Politics of Punishment and Sentencing” in C. M. V. CLARKSON en R. MORGAN (eds.), The Politics of Sentencing Reform, Oxford, Oxford University Press, 1995, 17-49

BOUTELLIER, H., “Veiligheidsutopie” in E. R. MULLER (red.), Veiligheid: studies over inhoud, organisatie en maatregelen, Alphen aan den Rijn, Kluwer, 2004, 125-151

BRAITHWAITE, J. en PETTIT, P., Not just deserts: a republican theory of criminal justice, Oxford, Clarendon press, 1990, 229 p.

BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge, Cambridge university press, 1989, 226 p.

CARLSON, P. M. en GARRETT, J. S., Prison and jail administration: practice and theory, Gaithersburg, Aspen publishers, 1999, 498 p.

CAVADINO, M. en DIGNAN, J., The Penal System: An Introduction, Londen, SAGE Publications, 2007, 474 p.

CHRISTIE, N., “Conflicts as property”, The British Journal of Criminology 1977, vol. 17, n° 1, 1-15

CHRISTIE, N., Limits to pain, Oxford, Robertson, 1982, 121 p.

98

CLARKE, D. H., “Justifications for punishment”, Contemporary Crises 1982, afl. 1, 25-57

CLOSE, F., “La motivation du refus d’appliquer la peine de travail” (noot onder Cass. 12 februari 2003), Rev. dr. pén. 2003, vol. 83, nr. 6, 925-929

COHEN, A. K., Delinquent boys: the culture of the gang, New York, The Free Press, 1959, 198 p.

COLEMAN, J. en MURPHY, J., Philosophy of Law: An Introduction to Jurisprudence, Boulder, Westview Press, 1990, 240 p.

CORSTENS, G. en PRADEL, J., Het Europese strafrecht, Deventer, Maklu, 2003, 574 p.

CROSS, A.R.N., The English sentencing system, Londen, Butterworths, 1975, 213 p.

CURRAN, D. en RENZETTI, M., Theories of crime, Boston, Ally and Bacon, 1994, 324 p.

DAEMS, T. en ROBERT, L. (red.), Zygmunt Bauman. De schaduwzijde van de vloeibare moderniteit, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2007, 232 p.

DANCKAERT, L., MAES, E., MOENS, N., VAN DE VYLE, J. en VERHULST, K., “De praktijk van de autonome werkstraf: de projectplaatsen aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, 83-88

DAYEZ, B., “La peine de travail”, Journ. Jur. 2001, nr. 4, 6

DE BRUYN, D., De magistraat aan het woord: een verkennend onderzoek naar de opvattingen van magistraten over hun functioneren in justitie en samenleving, Antwerpen, Maklu, 2006, 297 p.

DECAIGNY, T., “Het laattijdig vaststellen van een voortgezet misdrijf: feit of fictie?”, T. Strafr. 2006, nr. 6, 338-339

DE KEIJSER, J. W., “Straftheorieën en de praktijk” in P. J. VAN KOPPEN e.a. (red.), Het recht van binnen: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2002, 855-870

DE LE COURT, P., “La loi du 17 avril 2002 instaurant la peine de travail comme peine autonome en matière correctionnelle ou de police”, RGAR 2002, nr. 13604

DE LE COURT, P., “La peine de travail autonome (PTA): un CHANTIER", Rev. dr. pén. 2004, nr. 1, 5-30

DEMANET, G. en BOSLY, H., “Evolution des peines et des mesures alternatives à la détention et à

l'amende” in H. BOSLY e. a. (eds.), Cent ans de publication de droit pénal et de criminologie. Le centenaire de la Revue de droit pénal et criminologie, Brussel, La Charte, 2007, 93-120

DE RUE, M. en WATTIER, I., “Une nouvelle peine correctionnelle et de police dans le Code pénal: la peine de travail”, J. dr. jeun. 2002, afl. 220, 12-28

DE RUYVER, B. en VANDER BEKEN, T., “Te gek om op te sluiten” in F. VERBRUGGEN, R. VERSTRAETEN, D. VAN

DAELE en B. SPRIET, Strafrecht als roeping: liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, 345-358

DEVETAK, R., BURKE, A. en GEORGE, J., An introduction to international relations, Cambridge, Cambridge university press, 2007, 439 p.

DOMINICUS, H., “Alternatieve sancties en vormen van afdoening. Beleidsontwikkelingen en knelpunten” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, 31-45

99

DOMINICUS, H., “De autonome werkstraf in België: een eerste stand van zaken”, Fatik 2004, afl. 103, 5-14

DOMINICUS, H., “De werkstraf in België. Eerste bevindingen en ervaringen vanuit de Dienst justitiehuizen”, Panopticon 2006, nr. 4, 34-62

DOUZINAS, C., “The many faces of humanitarianism”, Parrhesia 2007, afl. 2, 1-28

DUFF, R. A., Trials and Punishments, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, 320 p.

DU JARDIN, A., “Motivering van vonnissen en arresten in strafzaken” in Comm. Straf., Mechelen, Kluwer, losbl., 4

DUPONT, L., “De relatieve zwaarte van de werkstraf”, T. Strafr. 2002, afl. 4, 203-205

ELIAERTS, C. en BITOUNE, R., “Herstelrecht voor minderjarigen. Theorie en praktijk” in L. DUPONT en F. HUTSEBAUT (eds.), Herstelrecht tussen toekomst en verleden: liber amicorum Tony Peters, Leuven, Universitaire pers, 2001, 225-246

F.C., “L’échelon de la peine de travail. Historique et synthèse très partielle” (noot onder Arbitragehof 28

november 2007), Rev. dr. pén. 2008, nr. 4, 411-414

FEINBERG, J., “The expressive function of punishment”, The Monist 1965, afl. 49, 397-423

FLETCHER, G. P., Rethinking criminal law, Oxford, Oxford University Press, 2000, 898 p.

GIDDENS, A., The third way: the renewal of social democracy, Cambridge, Polity Press, 1998, 166 p.

GOODMAN-DELAHUNTY, J., FORSTERLEE, L. en FORSTERLEE, R., “Dealing with the Guilty Offender” in N. BREWER en K. D. WILLIAMS (eds.), Psychology and law: an empirical perspective, New York, Guilford Press, 2005, 445-482

GROSS, H., A theory of criminal justice, New York, Oxford University Press, 1979, 521 p.

GUILLAIN, L., “La peine de travail, peine autonome? Analyse de la loi du 17 avril 2002 instaurant la peine de travail comme peine autonome en matière correctionnelle et de police”, JT 2002, n° 6067, 641-649

HEGEL, G. W. F., WOOD, A.W. en NISBET, H.B., Elements of the philosophy of right, Cambridge, Cambridge University Press, 1991, 514 p.

HEGEL, G. W. F., Philosophy of right, Ontario, Batoche Books, 2001, 281 p.

HELSEN, P., “Hoe zwaar weegt de werkstraf? Nog (jurisprudentieel) werk aan de winkel.”, NJW 2002, afl. 4, 123-127

HELSEN, P., “De werkstraf: enkele kritische bedenkingen” in X. (ed.), 10e V.R.G.-alumnidag. Recht in beweging. 14 maart 2003, KULeuven, Leuven, 2003, 189-197

HOUGH, M., LEWIS, H. en WALKER, N., “Factors associated with ‘Punitiveness’ in England and Wales” in N. WALKER en M. HOUGH (eds.), Public attitudes to sentencing. Surveys from five countries, Aldershot, Gower, 1988, 203-217

HINES, D. J., “Restoring juvenile justice”, GPSolo Magazine 2008, vol. 25, n° 3, 22-25

HOYLE, C. en ZEDNER, L., “Victims, victimization, and criminal justice” in M. MAGUIRE, R. MORGAN en R. REINER, The Oxford handbook of criminology, Oxford, Oxford university press, 2007, 461-495

HUDELSON, R., Modern political philosophy, Armonk, M. E. Sharpe, 1999, 175 p.

100

HUDSON, B., “Beyond Proportionate Punishment: Difficult Cases and the 1991 Criminal Justice Act”, Crime, Law and Social Change 1995, vol. 22, n° 1, 59-78

HUDSON, B., Understanding justice: an introduction to ideas, perspectives and controversies in modern penal theory, Buckingham, Open University Press, 1996, 178 p.

HUDSON, J. en GALAWAY, B., “Introduction” in J. HUDSON en B. GALAWAY (eds.), Restorative justice: international perspectives, Monsey, Criminal justice press, 1996, 1-14

HUXLEY, A., Brave New World, New York, Londen, Chatton & Windus, 1932, 306 p.

JACOBS, A. en DANTINNE, M., “La peine de travail. Commentaire de la loi du 17 avril 2002”, Rév. dr. pén. 2002, 815-888

JACOBS, A., “La peine subsidiaire d’une peine de travail” (noot onder Cass. 19 mei 2004), Rev. dr. pén. 2004, afl. 11, 1089-1093

JOHNSTONE, G., Restorative justice: ideas, values, debates, Cullompton, Willan publications, 2002, 190 p.

JUNGER-TAS, J., “Vernieuwing en behoudzucht in het strafrecht. De ontwikkeling van alternatieven voor de celstraf” in WODC, Straffen in een moderne samenleving: Josine Junger-Tas Symposium, Arnhem, Gouda Quint, 1994, 22-46

KANT, I. en MERTENS, T., Fundering voor de metafysica van de zeden, Amsterdam, Boom, 1997, 132 p.

KANT, I., The philosophy of law: an exposition of the fundamental principles of jurisprudence as the science of right, Union, Lawbook Exchange, 2002, 265 p.

KEMSHALL, H., Understanding risk in criminal justice, Philadelphia, Open University Press, 2003, 191 p.

KONTOS, L. en BROTHERTON, D., Encyclopedia of gangs, Westport, Greenwood Press, 2008, 289 p.

LAUWAERT, K. G., “Verwettelijking van de strafdoelen bij de straftoemeting” in P. L. BAL, E. PRAKKEN en G. E. SMAERS (red.), Veiligheid of vergelding?, Deventer, Kluwer, 2003, 141-154

LENSING, H., “Resocialisatie en straftoemeting. Enkele opmerkingen” in Y. BURUMA, J. P. S. FISELIER, P. C. VEGTER e.a. (red.), Terugkeer in de samenleving. Opstellen voor Jan Fiselier, Deventer, Kluwer, 2005, 103-118

LESSIG, L., ”The Regulation of Social Meaning”, The University of Chicago Law Review 1995, afl. 62, 943-1045

LOMBROSO, C., Le crime: causes et remèdes, Parijs, Schleicher, 1899, 583 p.

LOMBROSO, C., GIBSON, M. en HAHN RAFTER, N., Criminal Man, Durham, Duke University Press, 2006, 424 p.

LÜNNEMANN, K., BEIJERS, G. en WENTINK, M., Werkstraffen: succes verzekerd? Succes- en faalfactoren bij werkstraffen van meerderjarigen, Utrecht, Verwey-Jonker Instituut, 2005, 149 p.

LUYPAERT, H., FRANÇOISE, C., BEYENS, K. en KAMINSKI, D., Werken en leren als straf. Onderzoek naar de uitvoering van werkstraffen en leermaatregelen in België, Brussel, VUBPress, 2007, 289 p.

MACKIE, J. L., “Retributivism: a test case for ethical objectivity”, in J. FEINBERG en H. GROSS (eds.), Philosophy of Law, Belmont, Wadsworth Pub., 1986, 780-787

101

MANSON, A., The law of sentencing, Toronto, Irwin Law, 2001, 412 p.

MARTEIN, R., “Alternatieve gerechtelijke maatregelen en straffen, binnen en buiten justitie. De rol van de justitiehuizen en de Vlaamse Gemeenschap” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (red.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven, Universitaire pers, 2004, 47-59

MARTINSON, R., “What works? Questions and answers about prison reform”, Public Interest 1974, afl. 35, 22-54

MATTINSON, J. en MIRRLEES-BLACK, C., Attitudes to crime and criminal justice: findings from the 1998 British Crime Survey, Londen, Home Office, 2000, 112 p.

MICHIELS, O. en DERRE, S., “Le point sur la peine de travail” in A. JACOBS (coord.), Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Luik, Formation permanente PUC, 2003-2004, 159-210

MILL, J. S., Utilitarianism, Londen, Parker, Son and Bourn, 1864, 95 p.

MILL, J. S., On liberty, Londen, Longman, Green, Longman, Roberts and Green, 1865, 68 p.

MINCKE, C., “Une peine de travail en droit belge”, Journ. Jur. 2002, afl. 14, 4-5

MOBERLY, W., The ethics of punishment, Londen, Faber and Faber, 1968, 386 p.

MORRIS, N., The future of imprisonment, Chicago, University of Chicago press, 1974, 144 p.

MORRIS, N. en TONRY, M., Between prison and probation : intermediate punishments in a rational sentencing system, New York, Oxford University Press, 1990, 283 p.

NEWBURN, T., Crime & Criminal Justice Policy, Harlow, Pearson education, 2003, 201-206

NOZICK, R., Philosophical explanations, Cambridge, Harvard University Press, 1981, 764 p.

PEPER, B., Sociale problemen en de moderne samenleving: een cultuursociologische beschouwing, Amsterdam, Het Spinhuis, 1998, 201 p.

PETERS, T., “Probleemoplossing en herstel als functies van de straf”, Panopticon 1996, nr. 6, 555-569

PIERS, A., “Dienstverlening” in W. MEYVIS, D. MARTIN, S. DESMET e. a. (coords.), Alternatieve maatregelen en straffen, Heule, UGA, 1997, 177-216

PRADEL, J., “Travail d’intérêt général et médiation pénale. Aspects historiques et comparatifs” in PH. MARY (red.), Travail d'intérêt général et médiation pénale : socialisation du pénal ou pénalisation du social?, Brussel, Bruylant, 1997, 31-51

PRINS, H. A., Criminal behaviour: an introduction to criminology and the penal system, New York, Tavistock Publications, 1982, 309 p.

RAWLS, J., A Theory of Justice, Cambridge, Belknap Press of Harvard University Press, 1971, 607 p.

RAWLS, J. en LEHNING, P. B., Een theorie van rechtvaardigheid, Rotterdam, Lemniscaat, 2006, 664 p.

RACHELS, J., "Punishment and Desert" in H. LAFOLLETTE (ed.), Ethics in practice: an anthology, Londen, Blackwell Publishers, 1997, 466-474

REX, S. en TONRY, M., “Reconsidering sentencing and punishment in England and Wales” in S. REX en M. TONRY (eds.), Reform and punishment : the future of sentencing, Cullompton, Willan Publishing, 2002, 1-17

102

REX, S., “What works in theories of punishment” in W. H. CHUI en M. NELLIS, Moving probation forward: evidence, arguments and practice, New York, Pearson/Longman, 2003, 38-55

ROBINSON, G., “Risk Management and Rehabilitation in the Probation Service: Collision and Collusion”,

The Howard Journal of Criminal Justice 1999, afl. 4, 421-433

ROMBAUT, J., VANBAELEN, L. en DE VALCK, S., “De praktijk van de autonome werkstraf: de justitiehuizen aan het woord”, Panopticon 2006, nr. 4, 71-82

ROMBAUT, J., “De werk- en leerstraffen, een toepassing boven de boomgrens? Een visie op, en de toepassing van gerechtelijke alternatieve maatregelen” in L. ARNOU e.a., Straf Recht? – Strafrecht: Actuele tendenzen, Antwerpen, Maklu, 2000, 113-133

ROODHOOFT, J., Praktisch burgerlijk recht, Antwerpen, De Boeck, 2005, 217 p.

ROSEN, F., Classical Utilitarianism from Hume to Mill, Londen, Routledge, 2003, 289 p.

ROZIE, M., “De werkstraf als nieuwe hoofdstraf” in A. DE NAUW (red.), Strafrecht van nu en straks, Brugge, Die

Keure, 2003, 159-179

ROZIE, M., “Een eerste kennismaking met de autonome werkstraf (Wet van 17 april 2002 – B.S. 7 mei 2002)” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2001-2002, Antwerpen, Maklu, 2002, 105-114

ROZIE, M., “Geen concrete invulling van de werkstraf door de rechter”, RABG 2003, afl. 6, 297-299

ROZIE, M., “Werkstraf met geheel of gedeeltelijk (probatie-)uitstel”, RABG 2003, afl. 6, 311-313

ROZIE, M., “Gevangenisstraf en werkstraf mogen samen worden opgelegd bij meerdaadse samenloop” (noot onder Corr. Gent 4 oktober 2002), RABG 2003, afl. 6, 317-318

ROZIE, M., “De zwaarte van de werkstraf afgewogen tegen de zwaarte van de gevangenisstraf en de geldboete”, RABG 2003, afl. 6, 292-293

ROZIE, M., “Ook het Hof van Assisen kan een werkstraf opleggen” (noot onder Cass. 8 januari 2003), RABG 2003, nr. 6, 291

ROZIE, M., “De voorstellen van de subcommissie Straftoemeting”, in I. AERTSEN, K. BEYENS, S. DE VALCK &

F. PIETERS (eds.), De Commissie Holsters buitenspel? De voorstellen van de commissie Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerde en straftoemeting, Brussel, Politeia, 2004, 21-25

SCHAUER, F. en SINNOTT-ARMSTRONG, W. (eds), The Philosophy of Law: Classic and Contemporary Readings with Commentary, Harcourt Brace College Publishers, 1996, 1002 p.

SCHLESINGER, A., The cycles of American history, Boston, Houghton Mifflin, 1999, 498 p.

SCREVENS, R., “Le travail d’intérêt général, sanction pénale”, Rev. dr. pén. 1992, vol. 72, n° 1, 5-11

SIDGWICK, H., The methods of ethics, Indianapolis, Hackett, 1981, 528 p.

SMART, J. J. C. en WILLIAMS, B., Utilitarianism for and against, Cambridge, Cambridge University Press, 1973, 155 p.

103

SPRIET, B., “Recente ontwikkelingen inzake straffen: werkstraf en bijzondere verbeurdverklaring”, in D. VAN DAELE en R. VERSTRAETEN, Themis Straf(proces)recht, Brugge, Die Keure, 2004, 75-108

SUGGNOMÈ VZW, Waarom? Slachtoffer-daderbemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, 269 p.

VAN CAUWENBERGHE, K., “Werkstraf vaak vrijgeleide naar straffeloosheid”, Juristenkrant 2007, afl. 152, 3

VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, Strafprocesrecht & Internationaal Strafrecht: in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2003, 1314 p.

VANDER BEKEN, T. en FLAVEAU, A., “Hard Labeur. Een eerste analyse van de Wet van 17 april 2002 tot invoering van de werkstraf als autonome straf in correctionele zaken en in politiezaken”, T. Strafr. 2002, afl. 5, 241-257

VANDER BEKEN, T., “De werkstraf als mildere straf. Roma locuta, causa finita?”, T. Strafr. 2003, 261-262

VAN DER LAAN, P. H., “Over straffen, effectiviteit en erkenning, De wetenschappelijke onderbouwing van preventie en strafrechtelijke interventie”, Justitiële Verkenningen 2004, afl. 5, 31-48

VAN DER LAAN, P. H. en SLOTBOOM, A. M., “Wat werkt?” in P. J. VAN KOPPEN, D. J. HESSING, H. L. G. J. MERCKELBACH en H. F. M. CROMBAG (eds.), Het recht van binnen: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2002, 963-976

VAN DIJK, A. A., Strafrechtelijke aansprakelijkheid heroverwogen: over opzet, schuld, schulduitsluitingsgronden en straf, Apeldoorn, Maklu, 2008, 481 p.

VANDROMME, S., “Werkstraf”, Comm. Straf., afl. 46, 193-230

VANDROMME, S., “De werkstraf, de nieuwste aanwinst in het Belgisch straffenarsenaal”, R.W. 2002-2003, afl. 13, 481-496

VANDROMME, S., “Voor welke misdrijven kan een werkstraf worden opgelegd?”, T. Strafr. 2003, afl. 3, 150-154

VANDROMME, S., “Rechter kan voor werkstraf slechts één vervangende straf opleggen”, Juristenkrant 2004, afl. 94, 6

VANDROMME, S., “Werkstraf milder dan gevangenisstraf”, Juristenkrant 2003, afl. 64, 1 en 12

VANDROMME, S., “Kan bij toepassing van art. 65, tweede lid, Sw. nog een werkstraf als bijkomende veroordeling worden uitgesproken?”, T. Strafr. 2004, 300-302

VANDROMME, S., “Werkstraf en voorlopige hechtenis” (noot onder Antwerpen 11 mei 2005), T. Strafr. 2005, 481-482

VANDROMME, S., “Overzicht van rechtspraak: straffen en straftoemeting (2001 – maart 2006)” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (eds.) , CBR jaarboek 2005-2006, Antwerpen, Maklu, 2006, 341-408

VANDROMME, S., “Cumul werkstraf en opsluiting kan voor laattijdig vastgesteld collectief misdrijf”, Juristenkrant 2006, afl. 137, 9

VANDROMME, S., “De zwaarte van de werkstraf t.o.v. de geldboete: het standpunt van het Hof van Cassatie

op een onverwacht moment” (noot onder Cass. 11 oktober 2005), R.W. 2006-2007, afl. 10, 445-446

104

VANDROMME, S., “Wie bij verstek werd veroordeeld tot een correctionele geldboete, behoudt het recht om op verzet te worden veroordeeld tot een correctionele werkstraf”, VAV 2008, nr. 1, 1-4

VAN KALMTHOUT, A. M. en TAK, P., Sanctions-systems in the member-states of the Council of Europe : deprivation of liberty, community service and other substitutes, Deventer, Kluwer, 1988, 361 p.

VAN KALMTHOUT, A. M., “De werkstraf in vergelijkend perspectief“, Panopticon 2006, nr. 4, 19-33

VANNESTE, F., “De motivering van de weigering tot het opleggen van een werkstraf” (noot onder Cass. 11 februari 2003), R.W. 2004-2005, afl. 15, 589

VEGTER, P. C., “Vormen van detentie” in E. R. MULLER en P. C. VEGTER (red.), Detentie: gevangen in Nederland, Alphen aan den Rijn, Kluwer, 2005, 41-69

VERPLAETSE, J., For the sake of argument. Argumentatieleer voor juristen en ethici, Antwerpen, Maklu, 2004, 200 p.

VON HIRSCH, A., Past or future crimes: deservedness and dangerousness in the sentencing of criminals, Manchester, Manchester University Press, 1986, 220 p.

VON HIRSCH, A., “Censure and Proportionality” in A. DUFF en D. GARLAND (eds.), A Reader on Punishment, Oxford, Oxford University Press, 1994, 112-132

VON HIRSCH, A., “The Project of Sentencing Reform” in M. TONRY en R. S. FRASE (eds.), Sentencing and Sanctions in Western Countries, Oxford, Oxford University Press, 2001, 405-420

WACQUANT, L., Straf de armen. Het nieuwe beleid van de sociale onzekerheid, Berchem, EPO, 2006, 359 p.

WALGRAVE, L., “Herstelrecht. Van coherent model naar consequent beleid”, Alert 2002, nr. 2, 10-28

WALKER, N., Punishment, danger and stigma, Oxford, Blackwell, 1980, 206 p.

WALKER, N., Why Punish? Theories of punishment reassessed, Londen, Oxford university press, 1991, 168 p.

WARTNA, B. S. J., KALIDIEN, S. N., TOLLENAAR, N. en ESSERS, A. A. M., Strafrechtelijke recidive van ex-gedetineerden. Uitstroomperiode 1996-2003, WODC-recidivestudies Fact sheet 2006-6, http://www.wodc.nl/images/FS06-6_volledige_tekst_tcm44-59485.pdf (consultatie 6 augustus 2009), 7 p.

WILSON, W., Criminal law, Londen, Pearson Education, 2003, 640 p.

X., “[De wet op de werkstraf]. Het zware weekend van Guy”, Juristenkrant 2002, afl. 48, 4YOUNG, J., The vertigo of late modernity, Los Angeles, Sage, 2007, 231 p

YOUNG, R. en HOYLE C., “New, Improved Police-Led Restorative Justice?” in A. VON HIRSCH, J. ROBERTS, A. E. BOTTOMS, K. ROACH en M. SCHIFF (eds.), Restorative justice and criminal justice : competing or reconcilable paradigms, Oxford, Hart, 2003, 273-291