Te Ipu Kähui Rangi | Te Papa Education Team

He mea tautoko ä-pütea nä Te Taura Whiri i te Reo Mäori, Mäori Language Commission

He Rauemi Ako

He whakamārama 3

Ngā kōrero arataki mō te rauemi 3

Ngā hononga marautanga 4

Akoranga 1: Te huinga o Matariki 5

Hekōrero 5

Heimahimāteākonga 7

Akoranga 2: Ngā kai o Matariki 8

Hekōrero 8

Heimahimāteākonga 9

Akoranga 3: Taonga puoro 10

Hekōrero 10

Heimahimāteākonga 12

Akoranga 4: Ngā kākahu o Matariki 13

Hekōrero 13

Heimahimāteākonga 15

Akoranga 5: Kākahu huruhuru pepa 16

2

Ngā ngohe

Ngohe1:Tehangapātakaorikami 18

Ngohe2:Tetāpikitiapātaka 20

Ngohe3:Tehangaporotiti 23

He Rauemi Āwhina 24

Ngāwhakaahuaongātaonga 26

Te Rārangi upoko

He whakamāramaTēnā koe,

IhangaiatēneirauemiheihikiiāuākongameōrātoumātaurangaepāanakiaMatariki.Keitehāngaitēneirauemikingāākongakeingātau0–8,hehonongaānakingāmaraupērāiteTikanga-ā-Iwi,itePūtaiaohoki.Keitehāngaingākōrerokingāmātaurangaotewā,ā,hewhaihuangāmahimāteākonga.Hemahipānuiā-pukapuka,ā-ataata,ā-puorohokiehāngaianakingātaumataoāuākonga.Kamutu,kotātemahiwhakamutungahekohikohiingāhuruhurumaiingākurahurinoaitemotu–kahangaiatētahikākahuheiwhakaatuatukitemotuikonei, iTePapaTongarewa!

3

Ngā kōrero arataki mō te rauemi

Tuatahi –Whakaakonangāakoranga1–4.

Tuarua–Whakamahiatetauirahuruhuruheiwhakaakoiteakoranga5.Tāruatiatetauirahuruhurukirungapepawhaikano.

Tuatoru–Tukunamaingāhuruhuru pepakiTePapa:

The Education Team | Te Ipu Kāhui Rangi Te Papa Tongarewa PO Box 467 Wellington

Tuawhā–Tukunatēneikaupapa kiētahiatukuraheimahimārātou

Tuarima–Iawiki,tirohiatekākahukuawhatuakiōkoutouhuruhuru,keitewhārangiFlickraTePapa!

4

Ngā hononga marautanga Wāhanga Ako Taumata Hononga marau

Akoranga 1

Akoranga 2

Akoranga 3

Akoranga 4

Akoranga 5

Te Reo Pākehā 1–4 Ngātikangamengārautaki

1–4 NgāAriā

1–4 Ngāāhuatangareo

1–4 Ngāwhāingamengāhungamārātoungātuhinga

Tikanga ā Iwi 1 Kawhakamāramaingāāhuatangatūturumengāāhuatangaahureaotētahiwāhi.

Tikanga ā Iwi 2 Kawhakamāramaingāahureamengātukuihotangaotōnaakeiwi,meōētahiatuiwihoki.

3

Kawhakamāramaingāhuarahiewhiwhiai, ekaweaihoki,tekaiarahiitōnatūranga.

Kawhakamāramaitewhakaawengaongāwhakaaromengāmahiatetangataiteoranga oētahiatuingāwāomua.

4 Katautohuingāpūtakemengāotingaongātūāhuakuawaihangaiteorangaotetangata.

3

Ranginui,KaātatirotirokiaTama-nui-te-rā, temarama,mengāaorangiekiteaā-kanohi, ā,kaakohaereitewhānauaTama-nui-te-ra, teamiorangihorihorimetehaerekiteātea.

Ngā Reo Tetūhonohonokiētahiatuahureaemōhiotiaana

Matariki tāpuapuaHe kōreroKaarāaketekāhuiwhetūoMatarikiingāmaramamātaotaootehōtoke,otirāitemutungaoHaratua,itetīmatangarāneioPipiri.NātematikaakeoMatarikikamāramaotātoutīpunakuataemaitetauhoukiteaoMāori.KoinātētahiāheingamatuaoMatariki.Heoi,nāngāwhetūneiiaratakiōtātoumātuatīpunakiAotearoanohoai,tareahokietekāhuineitewhakaaraaraitetohungakōkōrangikingāāhuatangaotetaukeimua.Ingārāomua,itepātatangamaiotemutungaoHaratua,kaātatirotirongātīpunaiteatapōkiakitetuatahiiaMatariki.Inatīramarawatekitenga

AKORANGA 1: TE HUINGA O MATARIKI

5

tuatahi,kamōhiongātīpunahetaumahanakeitehaere.Inanekeneke,kimokimorāneiteāhuaoMatariki,hetohutēneikiarātoumā,hetaumātaotao,hetauwhīroki,hemaramarahokingākaiotetaueheke mainei.

KawhakanuiatekitengatuatahioMatarikietetohungameānakarakiaheihikiitetapu,heiwhakamaumaharahokikiarātoumākuahipakituaoteārai.IAotearoa,kawhakatakotoētahiiwiitētahihāngīpakupakuheiwhakanuiitearangamaiotekāhuinei.Ekīiaana,mātemāoaotekaiteiwineiemōhiokiteāhuatangaotetaukeimua.

ErimaraungāwhetūotekāhuiMatariki,engariewhitunoangāwhetūekiteawhānuitiaanaetewhatutangataiAotearoanei.HeingoataketakekuatapainamōMatarikiengāiwihurinoaiteao.AhakoakiteaaMatarikiingāwārerekēotetau,kiwhenuakērānei,pūmautonutekaupapaoMatariki,hewhaipāngakitewhakatipumārakaikatahi,kamutuhewhakamaharaiatātoukiarātoumākuarirokiPaerau.

EaikingāwhanaungaoHāmoa,koMatali’iteingoakarangamōtekāhuinei,ā,kiteaaMatarikiingāahiahioteWhiringa-ā-nuku.IētahiwhenuapērāiaTiapani,eonongāwhetūkakiteaetewhatutangata,ā,koSubarutōrātouingoakarangamōMatariki.

KarereaMatarikiiterangimōngāmaramaotehōtoketaerawaatukitemaramaoPoutūterangi.Kahokitekāhuiwhetūkitemoemōngāmaramaerua.Koianeitewāotengahuru.Hewāpaitēneimōtepatumanu,heihuahuamōtehōtoke.KataerawamaiaHaratua,aPipirirāneikakiteanōtātouiaMatarikiiteatahāpara.

Ngā whetū e whitu o MatarikiMatariki Ururangi Waitī Waitā Waipunarangi Tipuanuku Tipuarangi

Ngā Ingoa o Matariki mai i Te-Moana-nui-a-KiwaMatariki KukiAirani Matali’i Hāmoa Makali’i Hawai’i Mataliki Tonga Mataiki Marquesas

kāhui whetū

matika

hōtoke whatu

tohunga kōkōrangi

whenua

Hapāna

6

Ka kitea a Matariki, ka rere te korokoro

Kupu āwhina

Ngā tau Hei mahi mā te ākonga

Whakarongo 1–3 WhakarongokitewaiataMatarikii bit.ly/matariki-waiata KeitēneiwaiatangāingoaongāwhetūewhituoMatariki.Akona,waiataatukitētahiatu akomanga,kitōkurarānei.

Whakarongokia–Matariki(Live)’atyoutube.com Rārangihia,matapakiangātakeewhakanuiaiaMatarikieMaiseyitēneiwaiata.

Mātakitaki 3–8 MātakitakiTeHuihuingaoMatariki(TheSevenStarsofMatariki)nāToniRolleston-Cummins ki wcl.govt.nz/kids/downloads/seven-stars-of-matariki

HemeahanganoatēneipūrākaumōtearangaakeoMatariki,heitauiraotētahikōrerowhetū heitūhonohonokingāhinengarotuwheraatetamariki.

Pānui 3–5 PānuitiaTeHuihuingaoMatariki(TheSevenStarsofMatariki)nāToniRolleston-Cummins.

Urupounamu: HepēheatanawhakaatuatuiaMatariki? KapēheatōwhakaatuatuiaMatariki?

Tuhituhi 4–8 Kamutuanatōmātakitaki,tōpānuirāneiiTeHuihuingaoMatariki,tuhiatāuakekōrerowhakamārama itetakeikakeaingātuāhinetokowhitukingārangi.

Kōrero 6–8 RangahauatearawhetūiārahimaiingātīpunakiAotearoa.Ewhaiakeneiētahipaetukutukuhei āwhinaiakoe.Kōrerohiaōwhaingakitōakomanga.

•teara.govt.nz–Canoenavigation–TeWhakatereWaka •sciencelearn.org.nz–Heitirohangakingāmahiwhakatereongātīpuna

Hei mahi mā te ākonga

7

He kōreroTākinamaitehuihuingaoMatarikiiteatahāpara,koiatewāwhakangahau,tewāwhakanuiitenohokotahitangaotewhānau.Karekauhengahauituaatuitehākari.

Ingārāonehe,tūaitepātakaoteMāoriheiwharetiakiingākaimōtetaengamaioMatariki.Hangariteneitepātakakitewharenui,tewharetipunarānei.Engarikāoreitāraiamōtenohootāuatetangata,herahikēatutewharetipunaitepātaka.Katokonatepātakakingāpouteiteikiakoreaiakioremeonāhoahamuhamuewhakapaukatoaingākai.Hetauritepeakitepouakamātaokaioāianeikitepātakaongārāomua.

KotenuingaongākaiotehākariwhakanuioMatarikiikohikohia,ihauhakea,ipatuarāneiitemaramaoPoutūterangi,nā,ihuahuatiakirotoitepōhā,itehuerānei.Kanohongākaineikirotoitepātakakai,tāriatewākatūtehākariwhakanuiitekitengaoMatariki.Hekūmara,heikapāwhara,hemanumōmonaētahiongākai,ā,kotehāngīanōtētahikaikuarāngonawhānuitiaitewāoMatarikiputanoaitemotu.

AKORANGA 2: NGĀ KAI O MATARIKI

taurite

pātaka

hauhake(a)

Poutūterangi

huahuatia

hamuhamu

8

Hauhake tū, ka tō Matariki Kupu āwhina

Ngā tau Hei mahi mā te ākonga

Whakarongo 5–8 Ātawhakarongokitōkaiakoiaiaepānuianaingātohutohuwaihangapātakaorikami(keingäwhārangi18–19 otēneirauemi).Whāiangātohutohuheiwaihangaitōpātakakitepepa.Tērārānei,whāiangātohutohuheitāpikitia otētahipātakamengākaioMatariki.

Pānui 3–5 Pānuihia,matapakiaēneikōrerotukuihomōtekūmara.

TeTakengaMaioteKūmarakiAotearoabythelatePineTaiapa(NgātiPorou)andEthelMacpherson KotōTeTaiRāwhitikōreromōtetakengamaiotekūmara.HepukapukareoMāoriitāruatiakitereoPākehāhoki.

HaumiaandhisKūmarabyRonBacon HekōreropakitēneimōHaumia,heuauatewhakatupuitanamārakūmara.NōManukau,otirā,nōteroheoTainui.

Mātakitaki 1–8 MātakitakihiangāataataoTalesFromTePapakitalesresource.tepapa.govt.nz Matapakiangāpātaimōēneiataatakeitepaetukutuku:

•TeTakingaPātaka – bit.ly/Pataka

•ASeaweedPantry–bit.ly/seaweedpantry

Kōrero 4–8 Mātōkaiakokoutouewāwāhikingārōpūerima.Kotemahimāiarōpūherangahauitētahimahirokirokikaiāngātūpuna.Kotepaetukutukuoteara.govt.nztōpunarangahau.Keirotoingāreu()ngākupukimierārangimaiana:

•Tewhakamahiiterimurapaheipōhātītī,pērāitepūkorokōtui(Traditionaluseofseaweeds)

•Kotewhakamahiitehueheikorotutumanu(Tetāheremanu–birdcatching)

•Tewhakamahiitewhataheipāwharaiteikametemangō(Māoriandsharks–pāngiatewhakaahua ‘Dryingsharks’)

•Tewhakamarakai,heitukangarokirokikai(Māorifreightand

Mekōreroā-rōpūkiteakomangamōtetukangarokirokikaiirangahauaekoutou.Heiwhakawhānuiitetoronga otēneitūmahi,whakatauritehiangātukangarokirokionehekingātukangarokirokikaionāianei,pērāitekirihou, tepouakamakariri,tekāpatakaimetewhakamarokekaipērāingāhuarākau

Tuhi 1–8 HangaiatāuaketakakaiheihākariwhakanuiiaMatariki.Kiawhā,kiarimarāneingākaiMāorieuruatuaikitōhākari.

Hei mahi mā te ākonga

9

He kōrero

Pūtātara Whakamahiawhānuitiaaitetaongapuoronei,arā,tepūtātarakingātōpitootemotuneikitewhakararaitehungaetatarianamōtearangaōMatariki.Iahumaitepūtātara,tepūmoanarāneiitewhānauoTangaroa.Rangonawhānuitiangākōreromōtepūtatarairotoingāpūrākauonehe. Iēneirākotepūtātarahereowhakahuitāngata, hewhakaaraiteope,hereomaiohakitepēpikātahianōkawhānaumai,ā,hetaongapuoro kakiteairungaiteatamiraoTeMatatini.

10

AKORANGA 3: TAONGA PUORO

Tāne-nui-a-rangi

Eaikiētahipūrākautahito,nāTānetonuipiki kingāRangitūhāhākitetikiingāketemātaurangaetoru.KakakeatuaTānekingārangingahurumārua,taerawaakeaia,kawhakatangiingāpūtātaraeruakiarongoaiōnatuākanakuaeatekaupapaotānahaerenga,otirākoHāururangirāuakoRangiWhakaaraarangāingoaoauapūtātara.

Tēnā ngā kanohi kua tikona e Matariki

Kupu āwhina

Hine Mokemoke HekōrerotēneinōteWharekāhika,TeTaiRāwhiti.Eaikingāpakiwaitaraotehungahaoika,iteatatūkahaererātoukitehaoika.Ireirarongoairātauitētahireohotuhotu,pēraitōtewahineepātatamaianakitewaka.Kāorerawatehunganeiikiteiahumaitauareoihea.Nāwairā,kakumeatekupengahaoikakirotoitewaka.Rokohangaatuepirianaheangawahanuikingātahataha otekupenga.Nāreiraikīiaai,kotereotērāoHineMokemoke.

Te Pūrerehua me te Porotiti

HetaongapuorohopuhopuitereooTāwhirimāteatepūrerehuameteporotiti.EaikingākōrerootetohungaaHiriniMelbourne, iakoeewhakatangitangi,ehurihurianaitōtaonga,kapikitōwairuametōmauriitetaura,māreiraeputaaitereohōhonuo tepūrerehuameteporotiti.IngārāomuawhakamahiaaiteporotitiheitaongatākaromātetamaitiwāwāhitahāmōtenohoakoakoitewāoMatariki,arā,kotātereooteporotitihewhakatauitewairuaotetamaitihaututū.Kawhakatauitōnahinengarokiapaitewhakatōingāakoakorangakirotoiaia.

11

atamiraTe Matatini

mātauranga

pūrākau

kupenga

ata tū

mauri

Ngā tau Mā te ākonga

Whakarongo 1–8 WhakarongokingātaongapuoroitepaetukutukuoTeReoIrirangioAotearoa(bit.ly/GDoJ3J),kitekōpaepuoro rāneioTeKūTeWhē.Whakamāramahiangāmomotangiatēnā,atēnātaongapuoro.Eāheianakoetetāutuko ēwheatetangiateporotiti?

Mōētahiatupārongo,whātoroatukitepaetukutukuoRichardNunns– richardnunns.net.nz

Whāiangātohutohuotetūmahi‘Tehangaporotiti’heiwaihangaitāuaketaongapuoro.

Mātakitak 1–8 Mātakitakihiateputanga119,ko‘MusictoMāoriEars’maiiterārangiataataoTalesfromTePapaki talesresource.tepapa.govt.nz

Matapakiangāpātaimōēneiataatakeitepaetukutuku.

Pānui 3–8 Kaotitemātakitakiiteataataorungaakenei,pānuihia,matapakiatekōreropūrākau,HinemoaandTūtānekainā HeporaYoung.NōNgātiWhakauetēneikōrerotukuiho.Mekī,ewhakaatuanaiItemanaotetaongapuoro.

Kōrero 4–8 WhakarongokitewhakarāpopototangaotekōreromōTāne-nui-a-Rangiirungaakenei.Ātēnā,hangaiatētahi ‘pakipūmeka’mōtanakakengakingārangitūhāhākitetikiingāketeotemātauranga.Whakamahiaōhoahei kiriatapēneinā:koWhiro,koTāwhirimātea,koTāne-nui-a-Rangi,rātoukoIoMatuaKore.Uiuitiaēneiatuaānōnei hekairipoatakoenōNativeAffairs.earotahitekaupapakitenuiwhakaharaharaotepūtātara.Heahatewhaipānga otepūtātarakitearaaTāne?

Keitēneihonongaā-ipurangiteroangaatuotekōreromōTāne-nui-a-Rangi– bit.ly/GFzHpQ

Tuhi 1–3 Tūhuratiangāmomotaongapuorokeitepaetukutukuewhaiakenei,tuhiahepikitiaongātinotaongapuorokiakoe,tuhiateingoametētahipakukōreromōtetaonganā–bit.ly/tangitangi

Hei mahi mā te ākonga

12

He kōrero Ngā Kākahu whakapaipai o MatarikiHekākahuwhakapaipai,ā,hekākahuwhakarangatiraitetangatatekorowaioteaotawhito.WhakamauaaitekorowaieterangatiraheiwhakanuiitearangaoMatariki.Hemahangātūmomokorowairerekēkakiteaetemotuitewāhirahiranei,pēnāpeaiteWikiWhakaaturangaKākahu.Itenuingaotewākatapainatekākahukitōnaingoa,nā,hekōreromotuhaketōiakākahu,hekōreroitākinaetekaiwhatuiaiaerarangaana.Eharatēneiitetaongamemeha,hetaongatukuihokingāreanga,ā,eoratonuanangātikangaotewhatukākahuingāiwiputanoaitemotu.Inakeiakoetēneipūkenga,hepūkengarangatira,tawhitorawatāu,ā,hemanamotuhaketōukuaahumaiingāmātuatīpuna,iaTānemairāanō.

Ngā Korowai o Ranginui rāua ko PapatūānukuInatitiroaketetangata,kakiteiaitekorowaitīramaramaoRanginui.Katitiroanōtetangatakitewhenuangāherehereoteaohurihuri,koiatekorowaimātotoruoPapatūānuku.ItewehengaoRangirāuakoPapa,iwhakaaroarohanuiaTānekiōnamātuaenohotahangaana.NāreiraaTāneiwhakakākahuiōnamātua.Kongāwhetū,kotemarama,meterāhokimōRangietūihonei.KoTeWaonui-ā-TanetekorowaiwhakamahanaoPapaetakotoakenei.

AKORANGA 4: NGĀ KĀKAHU O MATARIKI

13

Matariki hunga nui

14

reangamemeha

mātotoru

waiwaiā

kaupapa

tauira

Kahu Kurī

KāoretekahukurīekiteaiēneirānātekorehāhāotekurīMāorioAotearoa,engarikeirunganoaatuterangatiratangaotekahukurī.Iwhakamauatekahukurīeterangatiraingāwāotepakanganātetinomātotoruotekaupapa,otirāhetohurangatiramanaanōhoki.KongāhuruhururoroaotewhioreotekurītewāhangamarihioteMāori,nātewainenehokiongāhuruhururā.

Kaitaka (parawai)

Hekākahuātaahuarawatekaitaka,koteparawaitētahiingoaanōmōauamomokahunōngāiwioWhanganui.Eharaitemeakuawhakapaipaitekaitakakitehuruhurumanu,kurīrānei.Ewhakaatumaianatewaiwaiāotonahangaingāpūukengaotekaiwhatukitewhakatakotokaupapa,kitewhatuingātauiratānikokakiteaingātahatahaotekaitaka.

Kahu Huruhuru

Whakaataahuatiatekākahuneikingāhuruhuruongāmanu,ngātamarikiaTāne.Kātahianōtekākahurangatiranātetokomahaongāmomohuruhurukiteairungaingākākahuneiheihuruhuruwhakamanapērāitekiwi,tekākā,tekererūmeterūrūhoki.KuatinoratateiwiMāorikingāmomokahuhuruhuruiēneirā,kakiteawhānuitiakingāhuihuingaMāori,kirungaiteatamiraoTeMatatini,ā,taeatukingāwhakapōtaetangaingāwharewānangahurinoaitemotu.

Kupu āwhine

Ngā tau Mā te ākonga

Whakarongo 1–3 Whakarongo,matapakiatekōrero,TāneandtheStarsnāRonBaconmeManuSmith(WaiataruaPublishers)kiamāramaaiteahungamaiongākōrerotukuihomaiingāwhetūotepō.

Pānui 4–8 Pānuihia,matapakiatekōrero,HeKahurerenāEstherTamehana,kiamāramaaiteahungamaiongākōreroitewhatukākahu.

Mātakitaki 1–8 MātakitakihiangāputangaoTalesfromTePapakeiraroihoneiki talesresource.tepapa.govt.nz Matapakiangāpātaikeitepaetukutukueiriana.(kataeapeaengāākongapakeketetirometewhakautuiarātouemātakitakiana.):

•ACapeofStars–bit.ly/GDHM0Q

•CloakofProtection–bit.ly/cloakofprotection

•FeatherSignatures–bit.ly/feathersignatures

Kōrero 1–8 Memahitakitahi,ā-ohurāneiheihangakākahumetanakōrero.Hekōreroiahumaiiakoe,itōwhānau,hemeahanganoarānei.Eruangāarakataea:Kotetuhikākahuahu-2,kotewaihangakākahurāneimaiingārawakeitōakomanga.Kaotitōkākahutehanga,whakamāramahiangātauiraotōkākahukitōakomanga.

Tuhi 5–8 Mātōkaiakoehoatungāwhakaahuameētahipārongomōētahikākahuetorukiakoe.Koiatōpunarangahau.Tuhiatētahikōreromōēneikākahuetoru.Ātawhakaaroitemomokōrerokatuhiaekoe(hepakiwaituhi,hepūrongonūpepa,hekōreropakirānei)

Hei mahi mā te ākonga

15

Matika mai rā Matariki e Nā,kuatūhuratiangātikangawhakanuiiaMatariki,tukunarātoukiaātawhakaaromōngāmātaurangakuamauiarātou.Heahaēneimātauranga?

Ātawhakamāramaatukiarātou,kamahitahirātoumeētahiatutamarikinōtemotuwhānuitonuheiwaihangaitētahimahitoi,nuiwhakaharahara.Koia

Ngā tau Mā te ākonga

Kōrero, Tuhia, Hangaia, Tukuna!

1–8 Matapakiā-akomangamōngāmātaurangahoukuamauiakoutou.1.

Whakairotiaēneimātaurangahoukitehuruhurupepakuatukunaetōkaiakokiakoe. 2.Whakarākeitiatōhuruhuru,keiakoetetiakanga,hepenekarakara,hepeita,hekāpiarikorikorānei.

Mātōkaiakongāhuruhurupepaatōakomangaetukuā-pōhiki:3.

The Education Team | Te Ipu Kāhui Rangi Te Papa Tongarewa PO Box 467 Wellington

Kawhatuangāhuruhurupepakitētahiangawaeahangakākahunei.Taumaianahehuruhurupepa maiitēnā,maiitēnākurahurinoaitemotu,hekākahuhuruhurukahanga.

ItewāoMatariki,katonoatumātoukingākuramengāmanuhirikataumaikiTePapakia waihangaiārātouakehuruhurupepa,kawhatuakitekākahunei.

KakiteatewhatungaotēneikākahuitewhārangiflckroTePapa.Kakiteatōhuruhurupepa?4.

Akiakinatētahiatuakomangaotōkura,kiakuhumaikitēneikaupapa!5.

tētahikākahukawhakairihiakiTeHukaā-Tai–hetaiwhangatamarikikeikonei,keiTePapaTongarewa–kakiteaetetinimetemanotāngata.

Imuaitemahingaotēneitūmahi,whakamahiatetauirahuruhuruheihangaingāhuruhurupepamāōākonga.

AKORANGA 5: KĀKAHU HURUHURU PEPA

16

17

He tauira huruhuru

Whakarākaitia tō pātaka ki ngā kōwhaiwhai. Tāngia ētahi kaitiaki ki tō pātaka rānei. Tērā pea, he pai ake te whakarākai i tō pātaka i mua i te whakapiringa ki te pia.

Whētuia te pepa i ngā wāhi kono. Whētuia tō pātaka, whāia ngā rārangi. Pania ngā kono ki roto, ki te pia, ka tū tika tō pātaka.

18

Ngā tohutohu Tapahia te tauira pātaka, whāia ngā rārangi iraira.

Ngā Rawa• He tāruatanga o te tauira pātaka• He kutikuti, he marihi Stanley, he rūri, he pene rākau, he pene kanorau rānei, he kāpia

Ngohe 1: Te hanga pātaka orikami

1.

2.

3.

19

KōwhaiwhaiKo te tauira o tënei köwhaiwhai, ko te pätiki. Koia ko te tohu o te manaakitanga.

He tauira pātaka

Ngohe 2: Te hanga i tētahi pātaka (puritanga kai)

1. Katīmataitekokongawhakarungaitetahamauī,katuhiia Tamanuiterā,kiaporohita,kianui.

2. Metuhitētahiawanuierereanamaiitetahamauīkitetahamataui waenganuiitōwhārangi.

3. Metuhiētahitunaeruaeterewhakarungaana,iteawa.Tapaina teingoaotōawa,katuhiaiirarotonuingātuna.

4. Tuhiahehīnakikitetahamāuioōtuna,irungatonuiteawa.

5. ItetahamatauoTamanuiterāiwaenganui,itetahawhakarunga hokiotewhārangi,tuhiahepātakanui.

6. Itetahamauīotōpātaka,tuhiakiatorungākete,kītonuitekūmara.

7. Itetahamatauotepātaka,tuhiakiatorungāhue.Whāiaterārangi ireirakingātahatahaorarooteawa,katuhiaiiētahiatuhueetoru.

8. Irungaiteawa,itāwāhitonuingāhue,tuhiakiawhāngāhako,ā,tuhia hetāhekeiteawa.

9. Kiahokikirungaitewhārangi,iwaengaitehuemetehako,tuhiahe mārakaitapawhārite,kiarimahokingārārangikūmaraetupuanairoto.

10. Iraroitewhārangi,itetahamauī,tuhiahengahere,kiakotahikiwi,kia ruangākererū,kiawhāhokingāpūkekoehunaana.

20

Tam

anui

terā

aw

a tu

na

hīna

ki

pāta

ka

kete

hue

hako

m

āra

kai

ngah

ere

mau

ī m

atau

KUPU

ĀW

HINA

21

22

Tamanuiterā

awa

tuna hīnaki pātaka kete

hue hako m

āra kai ngahere m

auī m

atau

KUPU ĀWHINA

Ngā Rawa• He maramara pepa mārō mātotoru (kia rite pea ki te kapu mō te kawhe)

• 1 mita aho (he pai rawa te nylon mātotoru)

Ngohe 3: Te mahi porotiti (he taonga puoro nā te Māori)

Ngā tohutohu

1. Pokainakiaruangākōwhaokiwaenganuipūoteporohitapepamārō, kotahihenimitatetawhitiotētahiitētahi.

2. Kuhunateahokirotoingākōwhao.Hereangāpitokianohongātahi, kiaputahokihekorunuitonu.

3. Kuareritōporotitiināianei!

Te whakamahi i tō porotiti

1. Puritiangāpitoongākoruerua.

2. Hoatuteporotitikiwaenganuipūoteaho,katīmataaikitepōkaikai, kiatīmatatemirooteaho,kiamārōaihoki.

3. Kiatinomārōrawateaho,torowhakawahoōringaringa, kawhakarongoaikitereoātaahuaotōporotiti!

Heiwhakaputaitētahimomotangirerekē,kaāheikoekitepupuhiitehaumaiitetahakirotoitōporotitihurihuri.Engari,kiatūpatokitōmāhunga!

23

He ngāwari noa te hanga i tāu ake porotiti, he ngahau anō hoki.

He Rauemi Āwhina Ngā rauemi ipurangiKākahu tepapa.govt.nz/maoricloaks–karitetēneipaetukutukumaiiPipiri2012Taonga puoro richardnunns.net.nz Ngā whakaahua tawhito mp.natlib.govt.nz

Ngā rauēmi pukapukaTe Papa Press booksTaonga Māori, Icons from Te Papa (ngāwhārangi23,31,41,43,47,59,61,63,81,93)Whatu Kākahu | Māori Cloaks nāAwhinaTamarapaiētita

Other booksHaumia and his Kūmara nāRonBacon,WaiataruaPublishingHe Kahurere | Roimata’s Cloak (Englishtranslation) nāEstherTamehana, HuiaPublishers,2000Hinemoa and Tūtānekai nāHeporaYoungMyths and Legends of Aotearoa nāAnnieRaeTeAkeAke(whārangi18)Ngā Tai Kōrero | Traditional Māori Legends nāWarrenPohatu(ngāwhārangi12,22)Te Huihuinga o Matariki | The Seven Stars of Matariki (hewhakapākehātanga) nāToniRolleston-CummingsTe Takenga Mai o te Kūmara ki Aotearoa nāPineTaiaparāuakoEthelMacpherson(kuawhakapākehātiahoki)

24

Tales from Te Papa talesresource.tepapa.govt.nz Kei te rangatū Tales from Te Papa ētahi paki pūmeka-poto i hangaia hei whakaatu i te āhua o ētahi o ngā taonga ahurei, taonga whakahirahira kei Te Papa Tongarewa e puritia ana, hei taonga mā te motu. Kei ia paki he ataata poto, me tētahi whārangi rauemi, ā, kei ia whārangi ngā kaupaap e whai ake nei:

Ngāwāhangamarautangamengātaumata.Kataeangāpakitetūhonokiētahiwāhangaako •oTeMarautangaoAotearoa,hemahahokingātaumata.Hemeawhakarārangiēneikitepito whakarungaanōoiawhārangi.

TewāhangaotekohingaoTePapanōreiramaitepakiwaitara•

Hetātauirapātaitai,hewhakautuhoki,māngāākonga.Kataeatewhakamahiheitakewhakautu •māngātāngatatakitahi,māngārōpūrānei.Hemeaātahoahoaheiakiakiingāākongakiamatapakiingāāhuatanga,heitūhura,heirangahau,heiwhakahokikōreroanōhoki

NgāhonongakingārauemiwhaipāngaitepaetukutukuoTePapa,meētahiaturauemimātauranga •ehāngaiana.

25

Kimihia ēnei wāhanga e whai ake nei Music to Māori Ears, 2011 series, episode 119 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/119.html

Te Takinga Pātaka, 2009 series, episode 33 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/033.html

A Seaweed Pantry, 2010 series, episode 100 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/100.html

A Cape of Stars, 2010 series, episode 77 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/077.html

Cloak of Protection, 2010 series, episode 71 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/071.html

Child’s Wrap, 2009 series, episode 46 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/046.html

Feather Signatures, 2009 series, episode 17 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/017.html

Kahu Kurī, 2009 series, episode 3 talesresource.tepapa.govt.nz/resource/003.html

Tahä huahua (gourd on stand), 1800s, maker unknown, New Zealand, wood, harakeke (New Zealand flax). Te Papa (ME008661)

Kahu huruhuru (feather cloak), 1860–1900, maker unknown, New Zealand, muka (flax fibre), feathers of käkä, kererü, tüï, pükeko, käkäriki, ruru, peacock, and pheasant. Te Papa (ME011987)

Kahu kurï (dog-skin cloak), early 1800s, attributed to Te Äti Awa iwi (tribe), muka (flax fibre), dog skin, dog hair, natural dye. Gift of W Leo Buller 1911. Te Papa (ME002053)

Pütätara (shell trumpet), 1800s, maker unknown, New Zealand, shell, feather, muka (flax fibre), wood. Te Papa (ME003937)

Korowai (tasselled cloak), 1900–50, maker unknown, New Zealand, wool, feathers, cotton. Gift of the Right Honourable the Lady Rowley, 1980. Te Papa (ME014371)

Pürerehua (bull roarer), 1900–50, maker unknown, New Zealand, wood, cotton. Gift of Alexander Turnbull, 1913. Te Papa (ME003638)

26

Kahu kiwi (kiwi-feather cloak), 1800s, maker unknown, New Zealand, muka (flax fibre), brown-kiwi feathers. Te Papa (ME001378)

Ngā whakaahua o ngā taonga

Tono mai, whakapä mai ränei ki a mätou

Waea: (04) 381 7087 Wheke: (04) 381 7170

Imëra: reservations@tepapa.govt.nz tepapa.govt.nz/learning