Hc 32 a presentatie kant-determinisme -autonomie

24
www.humanistischecanon.nl Vensters uit de Humanistische Canon Bespreking: 1 november 2016 Inleider: Peter de Wit Humanistische Canon over Kant determinisme en autonomie Heb de moed om je van je eigen verstand te bedienen Onderdeel van het Venster De Verlichting Het licht van de rede gaat schijnen Tijdsperiode 18e eeuw Eigentijdse denkers Van Ruler: determinisme en vrije wil Duyndam: massagedrag in de huidige tijd Kunneman: het verbonden zijn met anderen

Transcript of Hc 32 a presentatie kant-determinisme -autonomie

Page 1: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 1 november 2016 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

Kant – determinisme en autonomie Heb de moed om je van je eigen verstand te bedienen

Onderdeel van het Venster

De Verlichting Het licht van de rede gaat schijnen

Tijdsperiode 18e eeuw

Eigentijdse denkers

Van Ruler: determinisme en vrije wil Duyndam: massagedrag in de huidige tijd Kunneman: het verbonden zijn met anderen

Page 2: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

doel van de Canon

2. Vrije wil en determinisme tot de tijd van Kant Een historisch overzicht Han van Ruler

3. Determinisme en genbiologie gastspreker Johan van den Berg

4. De Humanistische Canon over Kant De praktische rede van determinisme naar autonomie

Wat is Verlichting ? durf te denken !

5. Autonomie in de postmoderne tijd Voorbij Kant Joachim Duyndam

Diepe autonomie Harry Kunneman

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

Page 3: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

Page 4: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje Humanistische Canon

35 vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ? Website HV

in het humanisme o staat de mens en de menselijke ontwikkeling centraal o het vertrouwt op de eigen kracht van mensen

dat ieder individu zelf kan nadenken zelf kan oordelen en binnen de mogelijkheden het eigen leven inhoud kan geven

motto: zelf denken – samen leven !

Page 5: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

5

De vrije wil Perspectieven op een heikele kwestie

Hoezo vrije wil ? (redactie Maureen Sie, Lemniscaat 2011) is er sprake van een wil ? – zo ja: een vrije wil ?

Bijdragen vanuit verschillende wetenschappen strafrecht verantwoordelijkheid

o is de daad met opzet – willens en wetens ? o verminderde toerekeningsvatbaarheid ?

politiek beleid gaat uit van wilsbekwame burgers o wat bevordert gewenst gedrag ?

psychologie het vermogen tot zelfcontrole o zelfbeheersing kan uitgeput raken

neurowetenschap hersenen bereiden een handeling voor o het beperkte zicht op de determinanten van gedrag

evolutie biologie het handelen op basis van redenen o keuzes maken biedt evolutionair voordelen

De vrije wil van Homerus tot Kant - auteur: Han van Ruler wanneer is de vrije wil een vraagstuk geworden ?

Page 6: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

6

De vrijheid van wil Tot 16e eeuw geen discussiepunt

De filosofen in de klassieke oudheid veronderstellen een ordening in de natuur (kosmos)

o alles in de natuur heeft een oorzaak en een bedoeling de wetmatigheden achterhalen de vroege Griekse filosofen waren natuurkundigen - natuurfilosofen

de mens en de menselijke samenleving is meer dan alleen natuur o is natuur en cultuur tezamen

de natuur zorgt voor zijn passionele aard de cultuur bereikt hij met zijn rede

de wil is belangrijk om de (moreel juiste) beslissingen te nemen o de vraag in die tijd was niet: ben ik vrij in mijn willen ? o de vraag was: wat lukt me ? waarom lukt iets niet ? Ken uzelf !

Plato: het menselijk culturele kan het natuurlijke aanvullen Aristoteles: passies kunnen het zicht op een goede afweging ontnemen Stoa: met een goede opleiding kan de mens zijn redelijkheid ontwikkelen

Geen discussie of de wil vrij is wel: de krachtsverhouding tussen de passies en de rede

Page 7: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

7

Het vroege christendom Van onwetendheid naar genade

Augustinus (+ 350-430 n.Chr.) de ‘wijze’ mens van de klassieke filosofen bestaat sinds Adam niet meer

o de mens kan wel een oordeel vormen over goed en kwaad

MAAR: vanwege de zondeval niet in staat tot het goede o de mens is de sturing over zijn lichaam kwijt (zondige impulsen)

een pessimistisch mensbeeld o de onmacht van de wil

zijn oplossing: niet: met de rede zoeken naar waarheid wel: de ervaring van religieuze verbondenheid

Thomas van Aquino (+ 1225-1275) God helpt

o de natuurlijke dingen in hun werkzaamheid (als Eerste Oorzaak) o de mens met zijn genade uit de staat van gevallen zijn

een positief mensbeeld o door de genade kan hij niet anders dan met God mee willen doen

De vroege christelijke filosofie blijft uitgaan van de vrijheid om te doen wat je behoort te doen

Page 8: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

8

De eerste deterministische geluiden De spanning rond de vrije wil loopt op

Reformatie – 16e eeuw

Luther (+ 1480-1550)

o als je gelovig bent zit God al in je ziel het is God zelf (zijn genade) die verkiest of verwerpt

Calvijn (+ 1510-1565) o dubbele predestinatie

alles in de wereld is afhankelijk van Gods eeuwige raadsbesluit En toch: predestinatie zien zij SAMEN GAAN met vrije wil

de mens is vrij van aard, maar door de zonde onmachtig we kunnen geen goed gebruik van maken van onze vrijheid

René Descartes (+ 1600-1650) – 17e eeuw de natuurlijke wereld is één mechanisch geheel – als een uurwerk

o huidige toestand is het gevolg van eerdere ontwikkelingsstadia

afzonderlijke dingen hebben geen eigen initiatief o het proces van de natuur is alles bepalend

En toch: het is evident dat onze wil absoluut vrij is we móeten kiezen, ook als inzichten nog niet helder zijn scheiding van lichaam en geest

Page 9: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

9

De mechanische visie op natuur De vrije wil gaat kopje onder

Thomas Hobbes (+ 1590-1680) de mens kan zich niet buiten de wereld van de materie bewegen

o vrijheid is niet gedwongen worden en onbelemmerd handelen

er is géén vrije wil o we zijn wel vrij om te doen wat we willen

maar niet om te willen wat we willen o wat we willen is het resultaat van een innerlijke strijd

de sterkste drang komt bovendrijven

Benedictus de Spinoza (+ 1630-1680) nam de mechanische visie op de natuur van Descartes over

MAAR rekent ook het geestelijke tot de Natuur o de Natuur is géén door een God aangezwengelde natuur

alles is onderhavig aan de werking van de Natuur of God

alles in de Natuur vindt plaats in ketens van oorzaak en gevolg o zowel het materiële als ook het geestelijke

Van een vrije wil kan géén sprake zijn onze hartstochten zijn natuurverschijnselen

Page 10: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

10

Observaties en nog wat tegengas De natuurwetenschap ontwikkelt zich verder

Isaac Newton (+ 1645-1725) de drie bewegingswetten

o in het heelal en op aarde gelden dezelfde natuurkundige regels van de zwaartekracht

op basis van observatie en wiskundige berekeningen o geen verklaring op basis van denkexperimenten (zoals bij Hobbes) o of wiskundige logica (zoals bij Spinoza)

in een mechanisch universum géén ruimte voor een vrije wil

Nog een metafysicus

Gottfried Leibnitz (+ 1645-1715) als de mens zo krachteloos wordt – dat kan niet

o dan wordt God oorzaak en verantwoordelijk voor alle zonden

ontwerpt nieuwe visie o WE ZIEN: aan de buitenkant de dingen mechanisch geordend o MAAR: aan de binnenkant zitten metafysische substanties

Leibnitz stond alleen met zijn individuele krachten = wel vrije wil

Page 11: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

11

De vrije wil gaat nu echt onder Het Franse materialisme

Voltaire (+ 1700-1780) de wil is bepaald door voorafgaande oorzaken

o vrijheid bestaat alleen uit niet gehinderd worden

Baron d’Holbach (+ 1720-17980) de menselijke wil valt samen met de modificaties van de hersenen

o en wordt uitsluitend bepaald door voorafgaande oorzaken

Markies de la Place (+ 1750-1830) afwijkende planetenbanen in het zonnestelsel zijn het gevolg van onderlinge gravitatie

o Napoleon vraagt: waar is God in dit systeem ? ‘Die hypothese had ik niet nodig.’

universeel causaal determinisme o stelling: alles wat er gebeurt vloeit noodzakelijk voort uit fysische oorzaken

verlangen, motieven, beslissingen, keuzes zijn niets meer dan fysische processen in de hersenen

Géén ruimte voor de vrije wil in het deterministisch wereldsysteem

Page 12: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

12

Uiteindelijk een praktische oplossing Van scepsis naar keuzevrijheid

David Hume (+ 1710-1780) op de eerste plaats: scepticus

o menselijke kennis is gebaseerd op indrukken en ervaringen daar leiden we ideeën uit af

o ideeën die niet uit ervaringen afleiden zijn ongefundeerd en onzeker

er is geen wet van oorzaak en gevolg o het noodzakelijk verband tussen oorzaak en gevolg kunnen we niet aanwijzen o het is alleen een verwachting op basis van ervaring

de mens is een gewoontedier o als filosoof: moet je twijfelen aan metafysische voorstellingen o MAAR als mens: moet je in de dagelijkse praktijk uitgaan van een vrije wil

Immanuel Kant (+ 1725-1800)

determinisme en vrije wil gaan wel samen - ook theoretisch o de wereld zoals die we waarnemen determinisme o de wereld vanuit de handelende persoon vrije wil

Straks meer over de praktische oplossing van Kant nu eerst: is er sprake van determinisme in de biologie ?

Page 13: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

13

Geen determinisme in de biologie Overerving is aan een aantal regels gebonden

Gastspreker: Johan van den Berg, bioloog/geneticus

Overerving geschiedt via DNA de eigenschappen van de ouders gaan meestal op de

nakomelingen over

Bij de duplicatie van het DNA kunnen een gering aantal variaties/mutaties optreden

o deze variaties zijn voor het grootste gedeelte volstrekt willekeurig o de gevolgen van de variaties zijn sterk afhankelijk van de omstandigheden

dit proces herhaalt zich o in een constante omgeving kunnen kleine veranderingen toch grote gevolgen hebben o onder andere omstandigheden zijn de gevolgen ook anders

ook bij multicellulaire processen o door "tipping points" kunnen de uitkomsten verschillend zijn

DUS: het uitgangspunt /-materiaal is meestal zeer belangrijk

het proces van verandering is willekeurig

en de gevolgen zijn afhankelijk van de (willekeurige) omstandigheden

Dit lijkt determinisme in de biologie uit te sluiten

Page 14: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

14

De Canon: Immanuel Kant (+ 1725-1800) Determinisme én vrije wil gaan samen

Zijn drie kritieken 1) de zuivere rede

geen kennis over dingen die de zintuiglijke ervaring te boven gaan o zoals over onsterfelijkheid van de ziel, bestaan van God o MAAR: we kunnen het ook niet weerleggen

2) de praktische rede

voor het praktisch handelen moet we uitgaan van postulaten o we moeten er vanuit gaan dat we vrij zijn o en: dat er een God bestaat die ons moreel handelen beloont

de Canon noemt dit laatste: de hunkering bij de mens naar het transcendente 3) het oordeelsvermogen

deze verbindt de natuur met de vrijheid o de mens heeft gevoel/vermogen voor het schone en het verhevene o dat oordeelsvermogen maakt dat de mens ontvankelijk is voor het morele gevoel

We nemen determinisme in de natuurlijke werkelijkheid waar MAAR: bij ons praktisch handelen gaan we uit van een vrije wil

PdW: hiermee laat ik de discussie over determinisme verder rusten

Page 15: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

15

Autonomie bij Kant Het motto van de Verlichting in: Beantwoording van de vraag: Wat is verlichting ? (1784)

Durf te denken ! Verlichting is het ontkomen van de mens aan de onmondigheid

waaraan hij zelf schuldig is

je bent zelf schuldig aan deze onmondigheid o als die niet veroorzaakt wordt doordat het je ontbreekt aan verstand o maar door een gebrek aan de vastberadenheid en de moed

het gaat er om je van je verstand te bedienen zonder de leiding van een ander ‘Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen!’

anders kunnen anderen zich gemakkelijk tot voogden opwerpen

De Canon een schitterende passage - die je opwekt tot intellectuele zelfstandigheid - die je het vertrouwen geeft dat je die zelfstandigheid ook aan kunt

Page 16: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

16

Vormgever van het moderne mensbeeld Grote invloed op de latere filosofie twee belangrijke facetten

De zoektocht naar het wezen van de mens wetenschap is slecht één manier om naar de mens te kijken

o wegbereider voor een visie met meerlagen - fenomenologie o.a. existentialisme van Sartre

De autonome mens de mens draagt de morele autonomie in zich

o de mens kan zijn morele daden vanuit zichzelf verantwoorden

Kant plaveide de weg voor de autonome, godloze mens o vandaag de dag een vertrouwde verschijning

Nietzsche heeft Gods overlijdensakte getekend Kant heeft God uitgehongerd

De autonome mens Kant: vormgever van de moderne visie op de mens

PdW: MAAR we leven in een postmoderne tijd is de mens wel zo autonoom?

o een nieuw vraagstuk

Page 17: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

17

Autonomie Is de mens wel zo autonoom ?

De autonome mens (redactie Esther Wit e.a. , 2007) nieuwe visies op gemeenschappelijkheid

bijdragen vanuit verschillende invalshoeken o is autonomie wel nastrevenswaardig ?

zo ja: hoe dan ?

Kritiek op de liberale autonomie leidt tot een doorgeschoten individualisme

leg meer nadruk op verbondenheid in sociale relaties

teveel nadruk op vrij zijn van dwang het gaat om positieve vrijheid: jezelf vormgeven

individualisme lijkt teveel een Westers product het is een meetlat voor belemmerende structuren

het gaat niet om economische keuzevrijheid zet in op sociaal-economische gelijkheid

Leg meer nadruk op het eigene in het gemeenschappelijke zonder starre noties

Page 18: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

18

De autonome mens bij Kant Autonomie (Joachim Duyndam in: De autonome mens, 2007)

Beginvraag: wat moet ik doen om goed te handelen ? in Kant zijn tijd zochten mensen het antwoord bij kerk, staat, traditie

o dan schrijven anderen je de wet/ normen voor: hetero - noom

Kant als redelijk wezen kan je ook zelf bedenken wat goed is

o dan schrijf je jezelf de wet/normen/ gewoonten voor: auto - noom o het vermogen zich door regels/normen te laten leiden

zijn er algemene regels m.b.t. handelen ? o hoe kan ik de goede norm vaststellen ?

JA: door een beroep te doen op redelijke kennis

je hebt de keuze tussen: als je iets belooft o subjectieve regels als ik in mijn eigen belang wil handelen,

dan mag ik mijn belofte verbreken o objectieve regels gelden altijd: je moet je aan je belofte houden

handel volgens de stelregel dat wat je nu doet als algemene wet kan gelden

Met je rede kan je zelf bedenken wat moreel goed handelen is Kant: grondlegger van de ‘moderne’ visie op de mens

Page 19: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

19

Autonomie in onze postmoderne cultuur De postmoderne tijd gaat Kant voorbij (Duyndam)

Geen objectieve en universele redelijkheid

de rede is bij ieder mens plaats en omstandigheden gebonden

universele waarden uitdrukking van westerse suprematie

een absolute ethiek kan je niet volhouden moet je altijd de waarheid spreken, wat de gevolgen ook zijn ?

Terug naar de beginvraag: wat moet ik doen om goed te handelen ? ook in de 21e eeuw zoeken mensen het antwoord bij anderen

het krachtigst: o via de media informatie en voorbeeldfiguren o via de markt keuzes uit levensstijlen: banen-, huizen-, super-, vrijetijdsmarkt

de media en de markt propageren de autonome consument die kan kiezen o MAAR: de markt stimuleert massagedrag (heteronomie)

wordt zelfbeschikking zo gereduceerd tot kiezen wat de markt aanbiedt ?

Deze autonomie staat ver weg van Kant’s ethiek Duyndam pleit voor een andere autonomie o gebaseerd op de gulden regel en het gevoel van het geweten

Page 20: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

20

Humanisme en autonomie Dikke en diepe autonomie (Harry Kunneman in: De autonome mens, 2007)

Het hedendaagse humanisme legt sterke nadruk op het samen gaan van

1) persoonlijke autonomie de vrijheid van het individu om keuzes te maken

2) met maatschappelijk engagement streven naar rechtvaardigheid en solidariteit rationaliteit is daarbij belangrijk

dit staat in de traditie van het moderne denken

Dikke autonomie MAAR: teveel nadruk op het zelf leidt tot dikke autonomie

o legt nadruk op: consumeren, concurreren, presteren

dit is een liberale opvatting van autonomie o zonder verantwoordelijkheid te nemen voor andere mensen en de planeet

autonomie mag echter niet ontaarden in egoïsme

Kunneman pleit voor een postmodern humanisme diepe autonomie

Page 21: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

21

Diepe autonomie Individu - gemeenschap

We zijn géén autonome individuen hameren op een morele plicht tot engagement

o onderstreept de kloof: individu-gemeenschap

het liberale autonomiebegrip is defensief o ieder individu beklimt zijn verdedigingswallen

roept zijn eigen overtuiging is niet bang voor negatieve consequenties

Niet het vermogen tot zelfsturing als uitgangspunt o te rationeel - dan blijft de ander er naast staan

ondanks het benadrukken van de sociale relaties

Vertrek vanuit het verbonden zijn met anderen we zijn emotioneel en existentieel verbonden met anderen

we hebben geen rationele controle o niet over onszelf - en niet over anderen

Het relationele weefsel gaat dieper emotionele verbondenheid heeft een inspirerend vermogen tot humaniteit

Page 22: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

22

Autonomie bij Humanistisch Verbond

Zelf denken, samen leven al jaren de slogan van het HV

Website HV: wat is humanisme ? een levensbeschouwing welke vertrouwt op de eigen kracht van mensen o dat ieder individu zelf kan nadenken o zelf kan oordelen o en binnen de mogelijkheden het eigen leven inhoud kan geven

het humanisme heeft twee belangrijke inspiratiebronnen o het ideaal van een menswaardig bestaan voor allen o het ideaal van autonomie:

individuele vrijheid én het ontwikkelen van het vermogen zelf na te denken

Ontwikkel je denken ! PdW: daarmee staan we weer dicht bij het ideaal van de Verlichting

Page 23: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

23

De hamvraag Vrije wil - tussen determinisme en autonomie

Is het probleem opgelost ? in de oudheid ken uzelf !

o vrijheid van de wil was geen probleem

vroege christendom de mens is vrij van aard o maar is door zondeval onmachtig

in 17e en 18e eeuw determinisme o alles in de natuur (ook de mens is natuur) vindt plaats volgens wetmatigheden

Kant –moderne mensbeeld determinisme én vrije wil gaan samen o als redelijk wezen kan de mens zelf bedenken wat goed is durf te denken !

postmoderne tijd vraagtekens bij de autonome mens o de rede is bij ieder mens plaats en omstandigheden gebonden

Duyndam de markt stimuleert massagedrag o ga uit van en de gulden regel en van je gevoel

Kunneman diepe autonomie o ga niet uit van de rede, maar van de emotionele en existentiële verbondenheid

Humanistisch Verbond ontwikkel je denken !

het humanistisch ideaal van de Oudheid en de Verlichting

Page 24: Hc 32 a presentatie  kant-determinisme -autonomie

HV-Midden-Holland

24

Tot slot

Dank voor uw komst en uw inbreng

De penningmeester vindt een financiële bijdrage niet nodig

volgende Humanistische Canon dinsdag 6 december 2016

thema Vrije wil en het ontwikkelen

van je capaciteiten

pdw/november-2016