HAZRETi MEVLANANIN RESiMLERi HAKKINDA Prof. Dr. A. SOHEYL IJNVER

Tıb tarihi enstitüsü Direktörii

Mevlllnayı sevmeyen ve ona hörmet etmeyen bi~ Türk tasavvür edemem. O yalnız Türk münevverlerinin değil herkesin sevgilisidir. Zira o ince . ruhlu büyük insan kendi mesleğine slllik olanlarda incelik aramıştır. Ç~nkü ruhun en d~rin ve hassas noktalarından

·gelen bu meziyeti sözlerinden hallerinden anlamak., kabildir. Eğer mü­teakip asırlarda onun resmini yapanlar biltün eserlerini okusalar mu­hakkakki onu rasgele bir sakallı ve yaşlı bir insan şeklinde göstermez­ler, rubundaki inceliği fırçalarından akıtai"ak resimlerinde de gösterebi­lirlerdi. Eskidenberi eserlerinden anladıklarımızı resimlerinden de anla­mak ister ve resimlerini toplamağa heves ederdik.

Nihayet 1341 (1925) senesinde MilU ıİıecmuanın 42 - 48 sayılarında Mevıa.na'nın aramızda yaşayan aslından gelen her veçhile hörmete ve sevilmeğe lllyık torunlarmdan Şababettin (Uzluk) un «Türk nakış tari­hinde mevleviler» makaleleri silsilesi imdadımıza yetişdi. Mevla.na'nın resjmleri m ahiyelini oradan öğrendik. Biz de araşdırmalanmıza devam ettik. Ancak bahsettiği resimlerin kısmen asıllarını görebildik. Bulduk­ıarına ve yazdıklarına mru.esef yeni bir şey ilave edemedik. Yalnız ma­kalelerinden bahs mevzuu olan ve buraya renkli olarak (1) konan Mev­lana resmini Osman Erginle beraber Beyazıt medresesinde kurulan şehir ve inkilllp vesikaları müzesine aldırınağa o zama:n müzenin idare heye­tinde bulunmamız dalayısile yesile olduk. Türk minyatürü üzerine 7 se­nedir güzel san'atlar akademisi Minyatür talebesile devam eden araş­

brmalarımız ·bize 2 tane <;le Şenis Tibrizi'nin resmini kazandırdı. Bunlar­dan birisini tarihimize koyuyoru"z. Tarihimize daha yüksek maltlmat katamazsak ancak yüksek mimar ve şehirci Şahabettin Uzfuğun yazdık­larım sıralamış olacağız. Bunu bildiğimiz içindirki kendilerinden müsŞ.­de aldık. Lllkin bu ıİıevzuun kendi kalemlerinden çıkmasını beklerdik. Bunu da bize bıraktılar (El emrü fevkaledep) diyerek söze başlıyorum.

Zihnimi kurcalayan bir nokta vardı? acaba Mevlana'nın hayatında ya­pılmış resmi yokmu diyorduk; zira bu açık fikirli, ince ruhlu şllir ve mutasavvıfımızın resmi olmalı idi. O herşeyi kalemile tasvir edip durur­ken neden bir fırça onu nakşetmesin? İslam Türk devletlerinin illiası asırlarında resim yapdırlJ!ağa bir mllnt yoktu. Konyanın o asırlarda Konya kalesinin kapı ve kuleleri bile sUsleri arasına İnsan resmini ko­yuyo.rdu, İnsan şeklinde mel,ek resmi yapıyorlardı. Kitaplarda da İnsan resimleri buluyorduk. İstanbul kütüphanesinde de resimli Selçuk eserleri sayabiliriz. Böyle serbest düşüneeli itilll. devi.rlerinde resinileri miz kayb olması hes'abile elimize az gelmiştir. Mevlana'nın yaşadığı asırda birçok

(1) Renkli yaptırılnmadı.

77

ressamlar da vardı. Kendi muasırlarından.. "Aynüddevl~i Rumt, yi (I) buluyoruz. "Resim yapmak, da ikinci mani addolunuyordu.

Menakıbül Arifine göre Aynüddevle, Mevlan'İıın bir kağıt Uzerine ga­yet güzel resmini yapm~k istiyor.. Me'{lana da eğer k~adirse resmimi yapsın diyor. AynUddevle 'eline kağıdı alıyor. Mevlana ayaktadır. Nak­kaş bakarak latif bir surette resmini yapıyor. Lakin onu benzet~miyor. Bir kağıt daha istiyerek tekrar resmini yapıyor. Yine başka bir şekilde görüyor, Her sefer ayrı bir halde olunca 20 defa yapıyor, biç biri diğe­rine ve aslına benzemiyor, Ressam kendinden geçerek, kalemlerini kırı­yor, Mevlana bunun üzerine : .

Ah bi rengü bi n işan ki menem ki bih binet mera çünan ki menem ... (Divanı kebir)

Gazelini iyrade başlıyor. Aynilddevle yaptığı resimleJ:i beİızetemediği­p.e giryan otarak huzurdan çıkıy?r. Bu resimli kağıtları hizmet (gilrcü) hatuna götürüyorlar. O ·da hepsini bir sandığa koyarak saklıyor ve ne­reye giderse göttlrilyor. Bu gürcü hatun Mevlanaya .mensuptu. Onun şevki ateşile yanardı. Mevlana'nin resmini elde etmek istemişti (2).

Bir arada saklı olan bu 20 resimdEm hiç birisi ele geçmemiştir. ~esimde Mevlana ayak üzerinde . ~urmuştur. Bunlar bu ·gun nered.edir, ne olmuştur bilinemiyor, lakin bir giln bu tavsif iyi bilinecek olursa belki eski bir albüm ve kitap içinde bu kabil bir resim çıkabilirse

ilim ve san'at aleminde her halcie büyük bir M.dise olur. Bug~ bu re­~imlerden maalesef mahr_um bulunuyoruz. Mesneviyi ibda' eden bu yük­sek adamın bugün elimizde bir resmi olmalı idi. Her ne kadar k~iı.di Mesnevi'si yaşayan ve ölmez bir Mevlana ise yani nasıl ta kendisi ise resmi de onun. ta kendisi olmalı idi. Mevla'nanın şimdi asıl resmi olma­yınca sıra ile yazacağımız resimler başkalarıri~n M.evlana'ya atfile mes­nevi yazmalarına benzer. Her hangi bir mesnevi nasılki Mevlana'nın

olamazsa elde mevc·ut resimler de maalesef onun değildir.

Mevlananın resmini yapanlar bir defa o'ndan bahseden (Mep.akib)i olsun okumamışlar veyahut resmini yaptıracak olanlar onu iyi' tavsif etmemislerdir. Binaenaleyh altına "MevHlna., yazılan her hangi bir · resim ona izafe edilmiştir. Bu resimlerde Mevla'nayı hatırlatan ancak onun is-midir. (3) . ·

Şimdi Mevlana'ya ait olduğu rıvayet edilen resimlere gelelim: I: Tabran'da Şah'ın hususi müzesinde bulunan Mevlana resmi. Bunun bir fotoğra!~ İhsap. Mahvi beyde çıkmıştır. Resim ·deri üzerine boya ile ya pılmıştır.

(I) Rumi tabirinden bu ressamın Anadalulu olduğunu anlıyoruz. Rum, Anadolu demek olduğundan Rumi de Anadotulu mannsına gelir.

(2) Şahabettin Uzluğun te~ld!4erine göre: <7ürcü hatun ikinci Gyasüttin Keyhüsre- · ~n kızı ve Muinilddin Pervane'nin haremi idi. ·

(3) Gönül arzu ederki Mevlana'nın resminin yapılmasına yarayacak bir tavsifi neşredilsin .

78

Mevlana bu resimde çömelerek oturmuş bir vaziyette sol eli yüzün­de, sağ elile dizini tutuyor. Arkasında kollu bir bırka, başında sivrice bir külah. üzerinde önden yanıara doğru genişleyen de!?tar sarılıdır. Düşüneeli bir tavır gösteriyor. Kaşları hafif ve uzun, gözleri büyükçe­dir, Bıyık ve sakalı seyrek ve uzundur. Karşısında Şems Tebrizi var. Levhada, dere, ağaÇlıklar arasında ev ler ve ufukla· biten dağla~ gÖrülüyor~

IT : Bayezid'de Umumf kütüpanede, Bezmi-Alem Valide sultan tara­fından vakfedilen kitaplar meyanında resimli ve . müstesna güzellikte bir ·Mesnevi nüshası vardır .. 1266 (1849) da vakfedi:len bu kitap 1018 (1609) da yazılmış ve binaenaleyh resimleri de bu tarihd!=ln pek az sonra ya­pılmıştır. Tıb tarihi enstit üsü fotogrefile; bu-ndan 5 sene evvel mezkür kütüphanenin fazıl ve allame hafızı-kütübü İsmail Saib efendi hoca de­laletile resiinierini aldık. Uk resim Mevlananındır. Baştadır ve etrafın­da ince ve klasik bir tezhip vardır. Mevlana burada bir-bahçede yük-

. sekçe bır sedir Uzerinde oturmaktadır. Arkada ağaçlı bir bahçede, bah­çeyi, oturulan taşlıktan ayıran bir parmaklık görülüyor. Tam Mevlana­n~n arkasına bir çınar ağacı, önünE? de 8 köşe bir havuz teadüf edi­yor. Havuzda bir ördek ve etrafında da Mevlana'yı dinleyen birçok insan var. Mevlana'nın başında sarık sarılı, Dalyasanı sol omuzuna sarkmış. Bu resim de Mevlana'nın malO.m olan şemailine, yani Mevlana'ya benze­mez, (resim (I).

III: Yine Bayezid kütüphanesinde 5017 N. ·Mevlana'nın ve Ş.ems Teb­rizi'nin bir al bUm içinde resimlerini buluyoruz. Bunları da bize üstad İs­mail Saib Sencer gösterdi. Bu resim Ahmet' Kemaleeldin paşanın Tahran sefirliği zamanında İran nakkaşlarından ·birisine yaptırılmıştır. Bu da Bezmi-Alem Valiele sultan vakfındandır. Nakkaşın isn:ı,i malum değildir .

. Mevlana'nın şernailine yani kendisine benzemez. Mevlana oturmuş ve sol tarafa iğilmiştir. Destarlı sik~e; omuzlarını aşaca_k kadar saçlı ve uzun sakallıdır. Sakalları siyah ve arkasında Tennure mevcut. Resim muş·amba ü.zerine yağlı boya gibi yapılmış ve üzeri ci~alanmıştır. Bu ci­hetıe· resmini alamadık ve bu yazım ıza koyamadık. Mevlana resimde bir seyyah tarzında göşterilmistir. Değil Meylana'yı · gösterrpesi· hatta (Yeşil ağaçlar aıtında sevişen bir aşıkı, ne. de mütefekkir bir ~mmı tasvirden) de uzaktır. ·

1

Mevlana'nın resmini bu albümden çıkarmadık. L'akin Şeros-Tebrizinin resmini verebileceğiz. O da bu albümdedir. Mevlana bu·rada dizlerini di-

. kerek yere çömelmiş: Arkasında basit bir entari var. Sakal ve · bıyıkları' muntaza~, saçları uzamış, başında bir takke görülüyor. (Resim 2). Şems­Tebrizi'nin Topkapı sarayında hazine kütüphanesinde (Rev an odası 408 N. ) bulunan albümde Şems'in bir resmi daha var. Şems burada ayakta, saka! ve bıyiksız bir genç halinde gösterilmiştir. Şems'e benzer hiç bir tarafı olmı:ıdığından buraya koym3:dık. Lakin (Hazreti Şems-Tebrili Kud­dise Sirruh) yazısı üzerinde okununca resim üzerinde biraz duruluyor. Bir TUr k minyatürüdür. Başında tavsüi güç, uzun taç · gibi. bir takke vardır.

79

IV: Konyada Mevlana kUtUpanesinde saklı resimdir. Millt mecmuada (N. 44. 1341) neşrolunmuştur. 1255 (1839) da Halep mevlevi Şeyhi Ab­dülgani dede İstanbul'da bulunurken Topkapı sarayındaki hazmeyi ziya:­retinde Mevlana' nın. bir resmini görüyor, on n istiyor. A bdülmecid'in ha­zine muhafızı tarafından hediye ediliyor. 1284 (1867) de tran'dan Halep 'mevlevihanesine misafir inen bir nakkaşın delAletile örneği alınıyor ve Konya'ya gönderiliyor. Bunu üstad Şahabettin Uzluk görmüştür. Halen Konya'da klltüpanede emanetler · arasında saklı bulunmaktadır. Bayezid kütüpanesindeki resme biraz benzer, Sulu boya ve renklidir. Burada Mev­Hina yere oturmuş ve dizleri kalkı~ olarak gösterilmiş ve ellerini dizleri üzerinde kavuşturmuştur.

V: Bu yazımıza renksiz olarak konan resimdir. (*)'(resim 3) Yenikapı Mevlevibanesinde Şeyh Osman efendiye sultan Abdülmecit tarafından hediye edilmiştir. Bu resim enson, derga.bın Şeybi Abdülbaki efendiye in­tikal ediyor . . Vefatından sonra küçüls: bir macera geçiren resim bugün İstanbul şebrine mAledilmiş bulunmakta~ır, ' (1). Bayezid'de şepir ve in­!ölap eserleri müzesinde teşhir olunmaktadır. Ressamı. malilm değildir. Astı renklidir. Zamanını da tayin güçtür. Resmi makaleye koyduğ'u­muzdan tavsif ·etmiyoruz. Sol yukarı köşede Reyhani sülüsle (Hazreti . Molla HünkA.rın tasviri-şerifleridir) cümlesini buluyoruz.

V~: Mevlana'nın diğer bir resmini cArnold. W T. S. nin (2) Painting · in İsHim» eserinde buluyoruz, (Şekil 4). Zerkub-ü-Konevi (Konyalı Altın döğücü) nün dükkanı önünde Mevlana'yı ayaklarında k~panan bir za'f ile beraber görüyoruz. Resim aslında renklidir. Safei'lere mahsus sarığı harnil birisinin resmedildiğille göre o devirde yapılmış resimlerdendir.

Resimlerin izahı :

Şekil 1 - Baye~ıd Umumi kütüpanesinde Mesnevi nüshası başında Mevlana'nın resmi.

Şekil 2- Şems-Tebrizi (Bayezıd Umumi küttipanede 5017 N. resim mecmuası)

Şekil 3 - Bayezıd'de Şehir ve İnkilap eserleri müzesind·e Mevlana'­nın minyatürü.

Şekil.4 - MevUlnı;ı. ZerkO.bü-Konevt dükkanının önünden geçerken (Arnauld eserinde)

( ~) Resmin aslı renklidir

(I) Bu resim renkli olarak "Dr. Sülıeyl Ünver-Türk minyatüründe tarihi simal.a­rımız . Güzel s:ın'atlar !'l. 2. 1940, ı;eukli ilii.ve edilmiştir,

(2) Ünü,resite kiltüpanesi nüslıası.

80 .

:

.. ,

-