JULIAN BALDICK

Hayvan ve Şaman Orta Asya'nın Antik Dinleri

Hayvan ve Şaman

JULIAN BALDICK

Julian Baldick lisans, yüksek lisans ve doktora derecelerini Oxford Üniversitesi'nden aldı; ayrıca Sorbonne Üniversitesi'nde öğrenim gördü. Temel öğretim ve ilgi alanları tasavvuf ve İslam, İran, Hint ve Orta Asya'nın din tarihidir. Hayvan ve Şaman'dan önce Mis­ tik İslam: Sufizme Giriş adlı kitabı Türkçede yayımlanmıştır (Birey Yay., 2002). Yazarın Homer and the Indo-Europeans: Comparing Mythologies (Londra: I. B. Tauris & Co Ltd., 1994), Imaginary Mus­ lims: Ihe Uwaysi Sufis of Central Asia (Londra: I. B. Tauris & Co Ltd., 1993) ve Black God: Ihe Afroasiatic Roots of the Jewish, Ch­ ristian and Muslim Religions (Londra: I. B. Tauris & Co Ltd., 1997) adında üç eseri daha bulunmaktadır.

� YAYIN

büyükparmakkapı sk., no:3/5 beyoğlu, İstanbul, türkiye

www.hilyayin.com tel: (90) (212) 230 09 62

faks: (90) (212) 219 42 92 e-posta: editor@hilyayin.com

hayvan ve şaman: orta asya'nın antik dinleri

yazar: julian baldick kitabın özgün adı: animal and shaman:

ancient religions of central asia

ingilizceden çeviren: nevin şahin editör: bahadır vural

redaksiyon: cem zamur

iç düzen: hil yayın _kapak tasarımı: cem zamur

baskı: mega basım cihangir malı. güvercin sok. no:3/ l

haramidere avcılar istanbul t�l: (212) 412 17 00 faks: (212) 422 11 51

sertifika no: 12026

isbn: 978-975-7638-46-9 1. baskı, hil yayın şubat 2011

© julian baldick 2000 © hil yayın 2010, türkçe yayım için

bu kitap, eserin yayın haklarının sahibi julian baldick ve kitabın özgün yayımcısı i.b. tauris ile anlaşmalı olarak, kitabın

2000 tarihli baskısı temel alınarak yayımlanmıştır. tanıtım amacıyla kullanılacak kısa alıntılar dışında, hiçbir bölümü

hil yayının izni olmaksızın çoğaltılamaz, kullanılamaz.

hil yayın pandora yayın ve bilgisayar ltd. şti:nin yayın markasıdır.

t.c. kültür bakanlığı yayıncı sertifika no: 13371

Hayvan ve Şaman Orta Asya'nın Antik Dinleri

JULIAN BALDICK

u'woA°ci ÖNIVOROiT'ool' !{ÜTÜPHANGSI

231.2/i)FrL

Türkçeleştiren:

Nevin Şahin

� YAYIN

Amire, Dilu'ya ve Bangladeş'teki tüm ailemize

İçindekiler

Teşekkürler 9

Giriş 11

1. Erken İç Avrasya 26

il. Türkler 51

ili. Moğollar 11 o

iV. Tunguzlar ve Mançular 147

Sonuçlar 174

Notlar 198

Kaynakça 220

Dizin 224

Teşekkür ler

Jean-Paul Roux'nun Türki ve Moğol dini üzerine bu alanda yapılacak tüm araştırmaların temelini atan öncü nitelikteki ça­ lışmasına minnettar olduğumu teslim etmem gerekir. Bana üc­ retli izin hakkı tanıyan London King's College'e ve yokluğumda görevlerimi üstlenen Sergei Andreyev ile Brian Horne'a teşekkür borçluyum. Yararlı bilgilerle katkıda bulunan pek çok biliminsa­ nına, Oleg Akimushkin'e, Nick Allen'a, Didier Bouillon'a, Gerard Colas'a, Simon Digby'ye, John Penney'ye, Alexis Sonderson'a, Ser­ gei Turkin'e ve Stephanie West'e de teşekkürlerimi ifade etmem gerekir. Son olarak, I.B. Tauris ekibine, özellikle de Anna Enayat'a; bilişim teknolojisi alanındaki yardımlarında dolayı oğullarıma ve herkesten önce, sabrı ve yardımları için eşime teşekkür etmeli­ yim.

Giriş

Bu kitap Orta Asya'nın yerel dinlerinin karşılaştırmalı bir in­ celemesini sunmaktadır. Savunulan görüş, Orta Asya' da yaşamış ya da oradan göçen çeşitli kavimlerin (İskitler, Hunlar, Türkler, Moğollar, Tunguzlar, Mançular, Finler ve Macarlar) dinlerinde or­ tak bir miras olduğudur. Bu ortak miras mitlerde, ritüellerde ve efsanelerde bulunabilir: Günümüz antropologlarının gözlemledik­ leri, Antikçağ tarihçileri tarafından çalışılmış bir geçmişe dayanır. Ben bu ortak mirası "iç Avrasyalı" olarak adlandırıyorum ve Doğu edebiyatında olduğu kadar Avrupa edebiyatı çalışmalarında da bu­ nun son derece önemli olduğunu savunuyorum.

Bu yüzden bazı sorularla başlamalıyız: "iç Avrasya" ve "iç Avras­ yalı" kavramlarından kasıt nedir? Bu terimlerle coğrafyası ve dini mirası belirlenen çeşitli kavimler kimlerdir? Onların dinlerini in­ celerken hangi yöntem ve kavramlar kullanılmıştır?

İ ç Avrasya

İç Avrasya, Avrasya kara parçasının tarihte Avrupalı, Ortadoğu­ lu, Hint ve Çinli uygarlıklarca çevrilmiş olan kısmı olarak tanım­ lanabilir. Yani "İç Avrasya'' terimi coğrafi olduğu kadar tarihsel ve kültüreldir. İç Avrasya'nın hiçbir zaman onu tanımlayabilecek sabit siyasal sınırları olmamıştır. Buna karşın, "Orta Asya'' çağdaş siyasal coğrafyanın bir terimidir: Bazen Hazar Denizi etrafındaki beş eski Sovyet cumhuriyetinden bahsederken kullanılır, bazense Kuzeyba­ tı Çin ve Afganistan da terime dahil edilir. Ama "Orta Asya' terimi,

12 JULIAN BALDICK • HAYVAN V E ŞAMAN

geniş bir bölgeye yayılan göçebe ve barbar kültürüyle batıda eski Yugoslavya ve Macaristan'dan doğuda Büyük Okyanus'a ve ku­ zeyde Laponya ile Bering Boğazı'ndan güneyde Hayber Geçidi'ne kadar uzanan İç Avrasya bölgesinin bütünlüğünü ve çeşitliliğini kapsamaz.1

"iç Avrasya" coğrafi olmaktan çok kültürel bir terim olsa da, aynı zamanda büyük ölçüde fiziksel coğrafyanın sert gerçeklerinin bir yansımasıdır. İç Avrasya'nın büyük bölümü tarım için, dolayısıyla da yerleşik bir uygarlık için uygun değildir. Kışları olağanüstü so­ ğuk, yazları genelde ılık ve sıcak olan, yani dünyadaki en yüksek sıcaklık farkının görüldüğü, aşırı derecede kurak iklim yüzünden nüfus yoğunluğu azdır. Göller ve nehirlerin ulaşım için kullanıl­ ması pek de mümkün değildir. Suları vahalara dökülen dağlar özel­ likle göze çarpar. En kuzeyde, Kuzey Kutbu kıyılarında, tundra böl­ gesi yer alır; zayıf bitki örtüsüyle sadece rengeyiği yetiştirilmesine ve tilki ile yaban sıçanı avlanmasına uygun çorak bir bölgedir. Bu­ nun güneyi orman arazisidir, batıda Norveç ladini, çam ve köknar, doğuda karaçam ve güneyde huş ağacı bulunur. Avcılar burada Ka­ nada geyiği, ayı ve kaplan gibi daha büyük hayvanlar bulur. Daha da güneyde zengin yeşillikleri ve beş çeşit hayvanın atlayabileceği (sığır, koyun, keçi, at ve deve) kara toprağıyla bozkırlar yer alır. Son olarak, bölgenin güneydoğu ucunda Hazar'dan Moğolistan'a uzanan çöller vardır. Bu çöllerin yarattığı zorluklar, dağların kar ve buzullarıyla sulanan mükemmel topraklara sahip vahalar sayesin - de bir ölçüde aşılır.2

Bu coğrafi özellikler din, mit, ritüel ve destanda çok önemlidir. Dünyanın başka yerlerinde tarımı teşvik eden bereket törenleri baskın olsa da önceliğin çiftlik hayvanlarının beslenmesine ve avda başarıyı sağlayacak törenlere verildiği bu coğrafyada öyle değildir. Başka yerlerde doğa güçlerinin ürünlerin yetişmesi için birlik edi­ şini simgeleyen kadın-erkek karşıtlığı hakimken İç Avrasya' da bu­ nun yerine yaz-kış karşıtlığına bir vurgu vardır. Ağaçlar İç Avras­ ya dininde özellikle belirgindir çünkü yeri tepelerinin ait olduğu

GİRİŞ 13

Gök'e bağlama görevi görürler. Ancak hayvanlar İç Avrasya'nın ye­ rel dinlerinde en önemli öğeyi oluşturur: Avlansın ya da beslensin, hayvanlar insanların rehberi, kurtarıcısı, atası, totemi ve kurbanı­ dır. At ana ulaşım şeklidir ve Yunan efsanelerindeki gemiye karşılık gelir, tıpkı bozkırın denize karşılık geldiği gibi. Dağ, su ve toprak bir üçlü oluşturur: Dağın zirvesi, ağaçta olduğu gibi göktedir ve ortada yer alan ırmak aşağılardaki çayırlara akar.

İç Avrasya ikliminin ortaya çıkardığı fakirlik bölgenin tarihini belirlemiştir: Nüfus, bölgeyi çevreleyen zengin yerleşik uygarlıkları kıskanan aç göçebelerden oluşurdu. Bu yüzden İç Avrasyalı bar­ barlar zengin komşuları için sürekli bir tehdit unsuru oluşturdu ve İç Avrasya'nın soğuğa dayanıklı, beslenmede kanaatkar ve müthiş rakamlarda üreyebilen atının olağanüstü gücüyle bu tehdit büyü­ dü. Savaşta İç Avrasya atı hep galip geldi ve sürülerinin devasa bü­ yüklüğü sahiplerinin her savaşçıya üçten on sekize kadar hayvan kullandıran bir nöbet sistemi geliştirmesini mümkün kıldı. Sonuç, bfrliklerin hareketindeki sıradışı hız ve kendine özgü İç Avrasya "savaş makinesi"ydi. 3

Bu askeri geçmiş de İç Avrasya dininde çok önemlidir. Savaşçılar gerçekleştirdikleri soykırımların Gök'ün "baskısından'' kaynaklan­ dığına ve öldürdükleri düşmanların öbür dünyada onlara hizmet edecek kölelere dönüşeceğine inanıyordu. Atlar ve silahlar ölen sahipleriyle birlikte gömülür ya da yakılırdı çünkü sahiplerinin ölüler diyarına yolculuğunda ve oradaki yaşamında bunlara ihtiya­ cı olacağına inanılırdı. Kılıçlar, oklar ve sancaklar, fatih liderlerin mezarlarına saygının yanında, İç Avrasya dinlerinde yol gösteren unsurlar olmuştur.

İ ç Avrasya'da Tarih Öncesi

İç Avrasya'nın avcılık ve hayvanlarla meşguliye