HAWAIIAN LANGUAGE GUIDELINES FOR HAWAIIAN...

28
Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner 1 HAWAIIAN LANGUAGE GUIDELINES FOR HAWAIIAN IMMERSION Grades K and 1 Final Report to the Office of Hawaiian Education State of Hawaiÿi DOE Project: ÿÖlelo Ola Dr. Sam L. Noÿeau Warner Department of Hawaiian & Indo-Pacific Languages and Literatures University of Hawaiÿi at Mänoa E hele i ka papa kuhikuhi analula (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua) This report sets out the basic guidelines as to the grammatical structures and features that should be acquired by children in the Hawaiian Immersion grade-K and grade-1 classrooms. While no claim is made that the goals set out herein are all encompassing, based on the research and experience gained in child language acqisition of Hawaiian, they are fundamental goals that the children should be able to acquire over the course of the first two years of Hawaiian immersion (grades K-1). Further, they will provide a sound foundation of the children’s Hawaiian language for further acquisition of Hawaiian. It should be noted, that the goals provided herein are substantial and will take time for teachers to modify their curriculum and teaching practices to achieve them all. As language acquisition is long process, these guidelines are provided in the hope that grade-K and grade-1 teachers will target them in their teaching. Teachers should not view these guidelines as subjects to “cover” (i.e., to teach a certain number of times and claim that their job is done). The proof in language acquisition is in the children’s ability to use the language, not in the teachers’ ability to document that they spent one or more lessons on each grammatical feature targeted. These guidelines are not intended as a manual to teach Kula Kaiapuni teachers grammar. The assumption is that the typical Kula Kaiapuni teacher will know the majority of the grammatical features presesnted within these guidelines. However, examples are provided when deemed necessary. An index is being provided which sets out the metalinguistic terms for each grammatical feature in Hawaiian and English given the relatively recent advent of the current grammatical descriptive terms in Hawaiian the diversity in which Hawaiian is taught across the state.

Transcript of HAWAIIAN LANGUAGE GUIDELINES FOR HAWAIIAN...

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

1

HAWAIIAN LANGUAGE GUIDELINESFOR HAWAIIAN IMMERSION

Grades K and 1

Final Report to the Office of Hawaiian EducationState of Hawaiÿi DOE

Project: ÿÖlelo Ola

Dr. Sam L. Noÿeau WarnerDepartment of Hawaiian & Indo-Pacific Languages and Literatures

University of Hawaiÿi at Mänoa

E hele i ka papa kuhikuhi analula (ÿaoÿao ÿekahi)(ÿaoÿao ÿelua)

This report sets out the basic guidelines as to the grammatical structures and features that should be acquired bychildren in the Hawaiian Immersion grade-K and grade-1 classrooms. While no claim is made that the goals setout herein are all encompassing, based on the research and experience gained in child language acqisition ofHawaiian, they are fundamental goals that the children should be able to acquire over the course of the first two

years of Hawaiian immersion (grades K-1). Further, they will provide a sound foundation of the children’sHawaiian language for further acquisition of Hawaiian. It should be noted, that the goals provided herein are

substantial and will take time for teachers to modify their curriculum and teaching practices to achieve them all.As language acquisition is long process, these guidelines are provided in the hope that grade-K and grade-1teachers will target them in their teaching.

Teachers should not view these guidelines as subjects to “cover” (i.e., to teach a certain number of times andclaim that their job is done). The proof in language acquisition is in the children’s ability to use the language,not in the teachers’ ability to document that they spent one or more lessons on each grammatical featuretargeted.

These guidelines are not intended as a manual to teach Kula Kaiapuni teachers grammar. The assumption isthat the typical Kula Kaiapuni teacher will know the majority of the grammatical features presesnted withinthese guidelines. However, examples are provided when deemed necessary. An index is being provided whichsets out the metalinguistic terms for each grammatical feature in Hawaiian and English given the relativelyrecent advent of the current grammatical descriptive terms in Hawaiian the diversity in which Hawaiian is

taught across the state.

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

2

The guidelines are highlighted in two colors. Red indicates grammatical structures or features that the author ofthis report generally believes need work in most Kula Kaiapuni K-1 classrooms. There may be K-1 Kaiapuniclassrooms, however, in which these structures have already been mastered by most or all students. Kaiapuni

teachers should use the target guidelines as they apply to their own students and classrooms. Teachers shouldalso look carefully at the examples presented in red, as they often include specific structures or features that areproblematic for the Kula Kaiapuni students.

The blue highlights indicate targets that should be viewed with caution. While it suggested that teachers

themselves use these structures communicatively and grammatically in speaking with their students, thestudents themselves may not be able to do so initially. The caution is that some or all students may not bedevelopmentally/cognitively ready to acquire some of these concepts. Thus, trying to force children to acquireconcepts such as the difference between kinoÿö and kinoÿä possessives, or determiners ke and ka, or certainterms related to time before children have adequately developed concepts related, for example, to time may

prove frustrating to the students (and therefore the teacher and parent as well). Still the teacher is encouragedto provide good models of these features as appropriate.

As always, more research is needed to answer some of these questions and to further develop the guidelines anddirection of the program.

The following two pages presents a Table of Contents in Hawaiian. The terms for each Hawaiian structure orfeature focused upon was originally developed in Nä Kai ÿEwalu by Wilson and Kamanä (1977). Someadaptations have been made by Warner and Laiana Wong at UH Mänoa.

TO USE:To access specific structure or feature presented in these guidelines in the Papa Kuhikuhi Analula below, simply

click on the appropriate heading.

E hele i ka papa kuhikuhi analula (ÿaoÿao ÿekahi)(ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

3

PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi)

Pepeke ÿAike ÿOHola ÿEhia?Pepeke ÿAike HeI mea aha këia?I KIKINO naÿuPepeke He… kä/koPepeke ÿAÿohe OÿaPepeke ÿAÿohe Oÿa (PAPANI)Pepeke Helu Oÿa

Pepeke Helu Oÿa (PAPANI) Pepeke Henua

Kälele HenuaKälele NonoÿaKälele KümuaKälele HoahanaNä MEMEÿA

HAMANIHEHELEÿAÿANOÿIAEKIKINO

Pepeke PainuNä Mäka Painu (ÿIke loa)Nä Mäka Painu (Höÿole)

Pepeke Painu AkulaPainu Nonoÿa IhoÿAkahi a PAINUKälele ÿÄkena

Nä Mäka Painu (ÿIke loa)Nä Mäka Painu (Höÿole)

Kälele Külana PainuNä Mäka PainuNä Nïnau

Pepeke + Kuÿa…a hiki i…Pepeke Henua PainuNä PAINU KIKOÿÏ E Makaÿala Ai

HAMANIHEHELEÿAÿANO

Hele a ÿAÿANOHe Keu AkuKokokeÿAneÿaneÿAÿANO no ka hoÿohälikelike ÿana

\ ÿOi akuLike (me)Like a like (me)ÿAno like (me)ÿOkoÿa PIKO. ÿOkoÿa PIKO

PAINU e like meMe he MEA alaNä Kähulu

Kähulu Hua ÿÖlelo (KIKINO)Kähulu Hua ÿÖlelo (PAINU)Kähulu ÿAwe Hoahana (PAINU)

Kähulu Pepeke Painu…Piko Hou ÿOle…Piko Hou

KÄHULU PEPEKE PIKO HOU KikoÿïHe aha käu i PAINU ai?ÿEhia MEA a Kapua i PAINU ai?ÿEhia äna MEA i PAINU ai?ÿAÿohe MEA a ka wahine i PAINU ai.ÿAÿohe aÿu MEA e PAINU ai.(He) Nui nä MEA a ke kumu i PAINU ai.

E hoÿomau i ka ÿaoÿao ÿelua.

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

4

PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿelua)

Kähulu Pepeke NonoÿaKiÿa Pepeke

Paÿakikï / MaÿalahiMäkaukau

E pili ana i/iä… I kahi ÿë Maliÿa paha, PEPEKE Inä Akä

A laila No laila No Ka Mea A A ME Iÿoa Henua

IÿOA HENUA: E MakaÿalaIÿoa Henua + Oÿa HupuaMäka Piko no ka Iÿoa Henua (ÿo)

Hoakäka Nä ÿAmi

ÿAmi Henua: ma, i, iäÿAmi Hoahana: meÿAmi Kümua: maiÿAmi Kümua: maiäÿAmi Nonoÿa: noÿAmi Nonoÿa: naÿÄkena ÿIae: eÿAmi ÿÄkena ÿAÿano: i , iäÿAmi Lauka: i, iäÿAmi hea: e

Nä MäkaMäka Oÿa: oMäka Oÿa: aMäka Piko: ÿo

Mäka Piko: ø

Nä PAPANINä PAPANI + IÿOA/KIKINO

Iÿoa Maÿuli/Paku + mä Helu ÿEhia ÿEhia Mea Ka Mea Helu ÿEhia Ka Mua O Ka Mea

Nä Mea ÿEhia Päkahi Ma kahi o ka # Nä Kaÿi

KikoÿïKikoÿï ÿole

Nä Kaÿi OÿaKinoÿöKinoÿä

NÄ MANAWAkëia MANAWA aÿekëlä MANAWA aku neika MANAWA neikëia MANAWAka lä ma nehineika lä ÿapöpö

Nä Lä O Ka Pule Nä Mahina O Ka Makahiki Nä Pö Mahina Hune ÿAÿau

Pepeke, ÿAÿole Anei? Pepeke, ÿeä Ka ÿOhana

Nä Mea Like ÿOle

E hoÿi i ka ÿaoÿao ÿekahi.

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

5

NÄ PAHU HOPU ÿÖLELO HAWAIÿINo Ka Papa Mälaaÿo A Me Ka Papa ÿEkahi O Ke Kula Kaiapuni Hawaiÿi

Pepeke ÿAike ÿOÿIke loa: ÿO Kauÿi ke kumuHöÿole: ÿAÿole ÿo Kauÿi ÿo ke kumu.Nïnau: ÿO wai ka inoa o kou makuahine?

ÿO wai këlä mokupuni?

ÿO wai këlä hale ÿaina?ÿO wai këlä puke?ÿO wai këlä iÿa?ÿO wai këia pö?

ÿO ka mea hea ke kumu?ÿO ka Pöÿahia këia?ÿO ka lä ÿehia këia?ÿO ka mahina hea këia?

ÿO ka makahiki hea këia?

Hola ÿEhia?Nïnau: Hola ÿehia këia?ÿIke loa: Hola ÿewalu këia.

Hapalua hola ÿewalu këia.

Pepeke ÿAike HeÿIke loa: He manini këia.Höÿole: ÿAÿole këia he manini.Nïnau: He aha kënä?

He aha käu hana?He aha ke ÿano o këlä iÿa? (He manini ke ÿano o këlä iÿa.)He aha ka inoa o këlä iÿa? (He manini kona inoa.)

I mea aha këia?Nïnau: I mea aha këia?Pane: I mea e käkau ai.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi)(ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

6

I KIKINO naÿuNïnau: I haukalima näu?ÿIke loa: I haukalima naÿu, ke ÿoluÿolu.

Pepeke He… kä/koÿIke loa: He kalo kaÿu.Nïnau: He aha käu?

Pepeke ÿAÿohe OÿaHöÿole: ÿAÿohe kälä a Keola.Nïnau: ÿEhia päpale o këlä wahine?

Pepeke ÿAÿohe Oÿa (PAPANI)Höÿole: ÿAÿohe oÿu kaikuaÿana.Nïnau: ÿEhia äu puke?

Pepeke Helu OÿaÿIke loa: Hoÿokahi hale o ke käne.

Nïnau: ÿEhia hale o ke käne?ÿEhia makahiki o ke keiki?

Pepeke Helu Oÿa (PAPANI)ÿIke loa: ÿElua äna puaÿa.

ÿElima oÿu makahiki.Nïnau: ÿEhia äna puaÿa?

ÿEhia ou makahiki?ÿEhia ona makahiki?

Pepeke HenuaÿIke loa: Aia au ma ke kula.

Eia au ma ka hale.

Aia nö ia iä ÿoe.Aia käu kälä iaÿu.

Höÿole: ÿAÿole au ma ke kula.ÿAÿole iaÿu käu kälä.

Nïnau: Aia i hea ÿoe?Aia iä wai kaÿu kälä?

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

7

Kälele HenuaÿIke loa: Ma ke kula ÿo ia

I ka lä ÿäpöpö ka päÿina.Iaÿu nä kikiki.

Höÿole: ÿAÿole ÿo ia ma ke kula.ÿAÿole ka päÿina i ka pö nei.‘A’ole ia’u nå kikiki.

Nïnau: Ma hea ÿo ia?I hea?I ka manawa hea?Ma ka “ÿäina” hea?I ka Pöÿahia?

I ka hola ÿehia?I ka makahiki hea?I ka mahina hea

Iä wai?

Kälele NonoÿaÿIke loa: Naÿu këia mea.

No Lei kënä päpale.Höÿole: ÿAÿole naÿu kënä mea.

ÿAÿole no Lei këia päpale.

Nïnau: Na wai ka ÿïlio ÿeleÿele?No wai këia mau hale?

No wai ke kuleana?No wai ka hewa?No hea mai ÿoe?No ke aha këlä päÿina?

Kälele KümuaÿIke loa: Mai Niÿihau mai ka moku.Höÿole: ÿAÿole mai Niÿihau ka moku.Nïnau: Mai hea mai ka moku?

Mai ka hale küÿai hea mai këia lole?Maiä wai mai këia makana?

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi)(ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

8

Kälele HoahanaÿIke loa: Me Lei ÿo ia.

Me këia ka hana.Höÿole: ÿAÿole ÿo ia me Lei.Nïnau: Me wai läkou?

Me ke aha ka hana?Pehea ka hana?

Pane: Me këia ka hana.Penei ka hana.Me këlä ka hana.Pëlä ka hana.Me kënä.

Nä MEMEÿA HAMANI HAMANI PIKO ÿAWE LAUKA

Inu ÿo Kaipo i ka wai

HEHELE HEHELE PIKO ÿAWE HENUAHele ÿo ia i ke kula.

ÿAÿANO ÿAÿANO PIKO ÿAWE ÿÄKENA ÿAÿANOHauÿoli ka mämä i ke keiki.

ÿIAE ÿIAE PIKO ÿAWE ÿÄKENA ÿIAE

ÿIke ÿia ke kumu e nä haumäna.

KIKINO KAÿI KIKINO KÄHULUka wahine uÿi

Pepeke PainuÿIke loa: HAMANI ÿAi ÿo Lani i ka poi.

Nä Mäka Painu (ÿIke loa)ø PAINUUa PAINUUa PAINU aku nei Ua hoÿi mai nei ke koa i Hawaiÿi.

Ke PAINU neiE PAINU ana I nehinei, e hiamoe ana au i ka hola ÿekolu.E PAINU ana ÿApöpö, e hiki mai ana ka mokulele i ka hola ÿumi.E PAINU

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

9

Pepeke Painu (Hoÿomau ÿia)Höÿole: ÿAÿole ÿai ÿo Lani i ka poi.Höÿole (PIKO PAPANI): ÿAÿole ÿo ia ÿau i ka poi.

Nä Mäka Painu (Höÿole)ÿAÿole ø PAINU

ÿAÿole i PAINUÿAÿole i PAINU aku neiÿAÿole e PAINU neiÿAÿole e PAINU ana I nehinei, ÿaÿole au e hiamoe ana i ka hola ÿekolu.ÿAÿole e PAINU ana

ÿAÿole e PAINUMai PAINU

Nä Nïnau: E aha ana ÿoukou?

Pepeke Painu AkulaUa PAINU akula Ua kü ÿo Kalei a puka akula i waho.

Painu Nonoÿa IhoÿIke loa: Ua hana au noÿu iho.

ÿAkahi a PAINUÿIke loa: ÿAkahi a kipa ÿo Kahiwalani i kona kupuna wahine.

ÿIke loa: (PIKO PAPANI) ÿAkahi ÿo ia a kipa i kona kupuna wahine.

Kälele ÿÄkenaÿIke loa: HAMANI Naÿu e häÿawi i ka iÿa iä ÿoukou.ÿIke loa: HEHELE Naÿu e hele e kiÿi iä ia.

Nä Mäka Painu (ÿIke loa)i HAMANI/HEHELEe HAMANI/HEHELE neie HAMANI/HEHELE anae HAMANI/HEHELE anae HAMANI/HEHELE

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

10

Kälele ÿÄkena (Hoÿomau ÿia)Höÿole: HAMANI ÿAÿole naÿu e häÿawi i ka iÿa iä ÿoukou.Höÿole: HEHELE ÿAÿole naÿu e hele e kiÿi iä ia.

Nä Mäka Painu (Höÿole)ÿAÿole i HAMANI/HEHELE

ÿAÿole e HAMANI/HEHELE neiÿAÿole e HAMANI/HEHELE anaÿAÿole e HAMANI/HEHELE anaÿAÿole e HAMANI/HEHELE

Kälele Külana PainuÿIke loa: Ma Kauaÿi i hele ai ke kumu.

Nä Mäka Painui PAINU ai

e PAINU neie PAINU ana

e PAINU ana Ma ka hale ÿaina ÿo ia e ÿai ana. .

A I ÿOLE ana e PAINU ai Ma ka hale ÿaina ana ÿo ia e ÿai ai.e PAINU ai

Nä NïnauManawa: Ähea

InäheaI ka manawa hea

I ka makahiki heaMai ka makahiki hea

Ma ka mahina heaI ka PöÿahiaI ka lä ÿehiaI ka hola ÿehia

Kahi: I heaMa heaMai hea maiMaiä waiMe wai

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

11

Kälele Külana Painu (Hoÿomau ÿia)Nä NïnauHoahana: Pehea

Ma ke ÿano heaMe ke ahaMe wai

Kumu No ke ahaI ke aha

Pepeke + Kuÿai PAINU PIKO E hele mai i ÿike pono au i kou mau maka.

i ÿole e PAINU PIKO E hana i ka haÿawina i ÿole e huhü ke kumu iä ÿoe.

o PAINU PIKO Mai hana pëlä o ÿeha kou lima i ka pahi.

a PAINU PIKO E kali ÿoe a kani ka pele.

ke PAINU PIKO I koÿu wä kamaliÿi, ke huhü ÿo Päpä, makaÿu mäkou.

…a hiki i…a hiki i KIÿA E hele ÿoe a hiki i ke kahawai.

a hiki i KIÿA PEPEKE E hele ÿoe a hiki i ka pau ÿana o ke kula.

Pepeke Henua PainuÿIke loa: Aia ÿo ia ke ÿai nei.

Nä PAINU KIKOÿÏ E Makaÿala AiHAMANI

haÿalele Ua haÿalele ke keiki iä Oÿahu no Kauaÿi.

HEHELEhele Ua hele ke keiki mai Oÿahu i Kauaÿi.

kü Ke kü nei ÿo ia i luna.*Ke kü i luna nei ÿo ia.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

12

Nä PAINU Kikoÿï E Makaÿala Ai (Hoÿomau ÿia)ÿAÿANO

Loaÿa

ÿIke loa: Ua loaÿa ÿo ia i ka mäkaÿiHöÿole: ÿAÿole ÿo ia i loaÿa i ka mäkaÿi.

LiloÿIke loa: Ua lilo kaÿu kälä i këlä keiki nui.Höÿole: ÿAÿole i lilo kaÿu kälä i këlä keiki nui.

LiloÿIke loa: Makemake ÿo ia i lilo i pailaka mokulele.

Höÿole: ÿAÿole ÿo ia makemake e lilo i pailaka mokuele.Hiki (+ HAMANI/HEHELE)

ÿIke loa: Hiki iaÿu ke kökua iä ÿoukou.Höÿole: ÿAÿole hiki i ke kumu ke hele me ÿolua.

Hiki (+ ÿAÿANO/ÿIAE)

ÿIke loa: Hiki ke wela kou lima i ke ahi.Höÿole: ÿAÿole hiki ke ÿai ÿia këia ÿano melehune.

Maopopo

ÿIke loa: Maopopo iaÿu ke kumu o kona make ÿana.Höÿole: ÿAÿole maopopo iaÿu kona inoa.

Pau

ÿIke loa: Ua pau ka haÿawina (iaÿu).Ua pau kaÿu haÿawina (iaÿu).

Höÿole: ÿAÿole i pau ka haÿawina (iaÿu).Puni

ÿIke loa: Ua holo nä keiki a puni ka hale.Höÿole: ÿAÿole läkou i hele a puni këlä ÿäina.

Koe

ÿIke loa: Ua hana mäkou i nä mea a pau, koe këia.Höÿole: ÿAÿole i koe hoÿokahi kanaka.

Hele a ÿAÿANOÿIke loa: Ua hele a huhü loa ke kumu iä mäkou.Höÿole: ÿAÿole ÿo ia i hele a huhü loa iä mäkou.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

13

He Keu AkuÿIke loa: He keu aku këia keiki a ka ÿoluÿolu.

KokokeÿIke loa: Ua kokoke e pau ka manawa.

Ua kokoke ka hale i ke kulanui.

ÿAneÿaneÿIke loa: ÿAneÿane e hoÿi läkou.

ÿAÿANO no ka hoÿohälikelike ÿanaÿOi aku ÿOi aku këlä ma mua o këia.

ÿAÿANO aÿe Ua nui aÿe këlä ma mua o këia.

Like (me) Ua like këlä me këia.

Like a like (me) Ua like nö a like këlä me këia.

ÿAno like (me) Ua ÿano like këlä me këia.

ÿOkoÿa PIKO. ÿOkoÿa PIKO ÿOkoÿa ke Kepanï. ÿOkoÿa ka Hawaiÿi.

PAINU e like meÿIke loa: Ua hana ÿo ia e like me aÿu.

Me he MEA alaÿIke loa: Ua lele ka lupe me he manu lä.

Nä KähuluKähulu Hua ÿÖlelo (KIKINO)

…ka wahine uÿi…

Kähulu Hua ÿÖlelo (PAINU)Ua hele ÿäwïwï läkou.Ua hele koke ÿo ia.

Kähulu ÿAwe Hoahana (PAINU)me ka ÿAÿANO Ua hele ÿo ia me ka ÿäwïwï.me ke KIKINO ÿole Ua hele ÿo ia me ka lole ÿole!

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

14

Kähulu Pepeke Painu…Piko Hou ÿOle

…ka wahine i PAINU…i PAINU ÿO ia ke käne i koe.e PAINU nei He Kepanï ka mea e lawe ÿia nei i ka haukapila.e PAINU ana ÿO ia ke käne e hiamoe ana i nehinei.

e PAINU ana Ua ÿike au i ka mea e mele ana i ka pö ÿapöpö.e PAINU Ma hea ka wahine e hula.

…Piko Hou…ka wahine aÿu i HAMANI / HEHELE ai……ka ÿäina i ÿAÿANO / ÿIAE ai au…

i PAINU ai ÿO këia ka hökele i make ai ÿo Kaläkaua.

e PAINU nei He aha ke kumu e lawe ÿia ai ÿo Nani i ka haukapila?e PAINU ana Äkea ka ÿäina a Nälani e hele ana i nehinei.

e PAINU ana Aia ka iÿa aÿu e ÿai ana ma ÿö.e PAINU ai Nui nä ÿeke poi a käkou e halihali ai.

KÄHULU PEPEKE PIKO HOU Kikoÿï(Like nö nä Mäka Painu me ko nä KP PIKO HOU ÿOLE o luna)

He aha käu i PAINU ai? He aha käu i hana ai i nehinei?He aha ka mea äu i hana ai?

ÿEhia MEA a Kapua i PAINU ai? ÿEhia lei a Kapua i küÿai aku ai?

ÿEhia äna MEA i PAINU ai? ÿEhia äna iÿa i ÿai ai?

ÿAÿohe MEA a ka wahine i PAINU ai. ÿAÿohe lei a ka wahine i hana ai.

ÿAÿohe aÿu MEA e PAINU ai. ÿAÿohe aÿu mea e hana ai.

(He) Nui nä MEA a ke kumu i PAINU ai. He nui nä iÿa a ke kumu i kaha ai.

He nui kaÿu mau iÿa i ÿai ai.

Kähulu Pepeke Nonoÿa…ka mea nona… Ma hea ka wahine nona ka lei ÿilima?

…ka mea näna… ÿO wai ke käne näna ka ÿïlio pupuka?

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

15

Kiÿa PepekeKIÿA PEPEKE + hunekuhi …kona ÿai ÿana aku i ka poi…

PAINU KIÿA PEPEKE Maikaÿi ka hele ÿana i kahakai.i + KIÿA PEPEKE i ka ÿai ÿana mai o ke kumu i ka poima hope/ma mua o + KIÿA PEPEKE ma hope o koÿu ÿai ÿana iho i ka iÿano + KIÿA PEPEKE no ka hoÿomoÿa ÿana i ka pipi kü

ÿAÿANO: E makaÿalaKüpono *Küpono ÿOle

Paÿakikï / MaÿalahiPaÿakikï ka hana ÿana i ka päpale lau hala. *Paÿakikï e hana i ka päpale lau hala.Maÿalahi ka hana ÿana i këia. *Maÿalahi ka hana ÿana i këia.

MäkaukauUa mäkaukau mäkou no ka hele ÿana. *Ua mäkaukau mäkou e hele.

E pili ana i/iä…e pili ana i He puke këia e pili ana i ka poÿe Kepanï.e pili ana iä Ua lohe ÿoe e pili ana iä Kawelo?

I kahi ÿëÿIke loa: E hele ÿoe i kahi ÿë!ÿIke loa: Ua lilo kona noÿonoÿo i kahi ÿë.

Maliÿa paha, PEPEKEÿIke loa: Maliÿa paha, ua hele ÿo Kahulu i kahakai.

Maliÿa paha, he käne ÿo ia.

Inäinä PEPEKE ÿAÿole maopopo inä ua hele ÿo ia.

Akäakä, PEPEKE ÿAÿole au i hele. Akä, ua hui mua mäua.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

16

A lailaa laila, PEPEKE Ua höÿea läkou. A laila, ua häliÿi ÿo ia i ka moena.

No lailano laila, PEPEKE Ua lohe ÿo ia i ka nühou, no laila, ua hoÿi mai ÿo ia i ka hale.

No Ka Meano ka mea, PEPEKE Ua hoÿi ÿo ia no ka mea ua lohe ÿo ia i ka nühou.

Aa + PEPEKE ÿO ÿoe a ÿo au nä kumu.

He iÿa këia a he ÿïlio këlä.

Ua kü a hoÿi aku ÿo ia i ka hale.

Hoÿokahi iÿa a ÿelua puhi a Kaipo.

A MEa me + MEMEÿA ÿO Lei a me Nani nä kumu.

Ua ÿike au i ÿelua iÿa a me ÿekolu maiÿa.

Ua hele ÿo Kale a me ke kumu.

Maikaÿi ka ÿau ÿana a me ka heÿe nalu ÿana.

Iÿoa Henualunalalo

muahope

waho

lokowaenawaena konuukakailailaÿö

ÿIke loa: Aia nä keiki ma luna o ka moena.Eia mäkou i mua o ka hale i këia manawa.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

17

Iÿoa Henua (Hoÿomau ÿia) Iÿoa Henua + Oÿa Hupua

ma luna oÿu

ma hope ouma kai ona

IÿOA HENUA: E Makaÿalai loko nei.ma ÿö ala.ma luna ponoma ÿö akuma ÿaneÿi mai

ma ÿö a ma ÿaneÿimai ÿö a ÿö

Mäka Piko no ka Iÿoa Henua (ÿo)POÿO ÿo Iÿoa Henua. Wela ÿo loko.

HoakäkaPiko: Ua hele mai ke kumu ÿo Kalaekea.ÿAwe Lauka: Ua ÿike mäkou i ke kumu iä Kalei.

Nä ÿAmiÿAmi Henua: ma, i, iä

Kikino ma ka haleKikino i ke kula

Iÿoa Paku i NiÿihauIÿoa Henua i muaIÿoa Maÿuli iä LeiPapani iä läkouPapani iä iaPapani (küÿë lula) iaÿu

ÿAmi Hoahana: meKikino me ke kumuIÿoa Paku me NiÿihauIÿoa Maÿuli me KaÿiulaniPapani me läkou

Papani me iaPapani (küÿë lula) me aÿu

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

18

Nä ÿAmi (Hoÿomau ÿia)ÿAmi Kümua: mai

Kikino mai ke kula

Iÿoa Paku mai NiÿihauIÿoa Henua mai uka

ÿAmi Kümua: maiäIÿoa Maÿuli maiä LeiPapani maiä läkouPapani maiä iaPapani (küÿë lula) mai aÿuPapani (nïnau) maiä wai

ÿAmi Nonoÿa: noKikino no ke kumuIÿoa Paku no NiÿihauIÿoa Henua no ukaIÿoa Maÿuli no Nani

Papani no läkouPapani (hupua) noÿuPapani (hupua) nou

Papani (hupua) nona

ÿAmi Nonoÿa: naKikino na ke kumu

Iÿoa Maÿuli na NaniPapani na läkouPapani (hupua) naÿu

Papani (hupua) näuPapani (hupua) näna

ÿÄkena ÿIae: eKikino e ke kumuIÿoa Maÿuli e NaniIÿoa Paku e NounouPapani e ÿoePapani e iaPapani (küÿë lula) e aÿu

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

19

Nä ÿAmi (Hoÿomau ÿia)ÿAmi ÿÄkena ÿAÿano: i , iä

Kikino i ka lä

Iÿoa Maÿuli iä LeiPapani iä läkouPapani iä iaPapani (küÿë lula) iaÿu

ÿAmi Lauka: i, iäKikino i ke käneIÿoa Maÿuli iä LuaahiIÿoa Henua iä laila

Iÿoa Paku iä NiÿihauPapani iä ia

Papani (kuÿë lula) iaÿu

ÿAmi hea: eKikino E ke kumu, pehea ÿoe?

Iÿoa Maÿuli E Keola, pehea ÿoe?Iÿoa Paku E Hawaiÿi, e kuÿu one hänau ePapani E ia nei, pehea ÿoe?

Papani E läua nei, pehea ÿolua?Papani E läkou nei, pehea ÿoukou?

Nä MäkaMäka Oÿa: o

Kikino ka hale o ke keiki

Iÿoa Paku ke one o NiÿihauIÿoa Henua ka wai o ukaIÿoa Maÿuli ka inoa waena o NaniPapani (küÿë lula) ka hale oÿuPapani (küÿë lula) ka lei ouPapani (küÿë lula) ka makuahine ona

Mäka Oÿa: aKikino ka puaÿa a ke keiki

Iÿoa Maÿuli ka keiki a NaniPapani (küÿë lula) ka penikala aÿuPapani (küÿë lula) ka ÿïlio äu

Papani (küÿë lula) ka wahine äna (ÿaoÿao ÿekahi)(ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

20

Nä Mäka (Hoÿomau ÿia)Mäka Piko: ÿo

Iÿoa Paku Nani ÿo Kauaÿi

Iÿoa Henua Wela ÿo laila.Iÿoa Maÿuli Ua hele ÿo Kaliko.Papani Ua hele ÿo ia.

Mäka Piko: øKikino Ua hele ka haumäna.Papani Ua hele läkou.Papani Ua hele ia.Papani Ua hele au.

Nä PAPANIau 1

käua 2käkou 3

mäua 2 (ÿaÿole ÿoe)mäkou 3 (ÿaÿole ÿoe)ÿoe 1ÿolua 2

ÿoukou 3ia 1

läua 2läkou 3

Nä PAPANI + IÿOA/KIKINOmäua ÿo Kauhimäua me Kauhi

ÿolua ÿo ke kumuÿolua me ke kumuKaleikoa läua ÿo KaheleMaui läua me Oÿahu

Iÿoa Maÿuli/Paku + mäIÿoa Maÿuli Eia ÿo Kaipoÿi mä.Iÿoa Paku Ua hele läkou i Niÿihau mä.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

21

Helu ÿEhia0-9,999 ÿole, ÿekahi, ÿelua, ÿekolu, a i ke kaukani

ÿEhia Mea0-9,999 ÿAÿohe iÿa

Hoÿokahi ÿelepaniÿElua kaÿaÿEiwa ÿïlioÿUmikümäiwa makahikiHoÿokahi haneli mokuleleHoÿokahi kaukani puaÿa

Ka Mea Helu ÿEhia…ka hale ÿekahi……ka hale mua…

…ke keiki ÿelua……ke keiki ÿeono……ke keiki ÿeiwa……ka ÿïlio ÿumi

…ka ÿïlio ÿumikümäkahi

Ka Mua O Ka Mea…ka mua o ka hale…

…ka mua o ka hale……ka lua o ke keiki…

…ke ono o ka ÿiole……ka iwa o ka puaÿa……ka ÿumi o ka ÿïlio……ka ÿumikümäkahi o ka manö…

Nä Mea ÿEhiaNïnau: nä hale ÿehia?ÿIke loa: …ka hale hoÿokahi…

…nä hale ÿelua……nä hale he ÿumi……nä hale he nui…

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

22

Päkahipäkahi, pälua, päkolu, päÿumi, pähaneli, päkaukani,…

ÿIke loa: Ua hele pälua läkou.Ua hui au me läkou päkahi a pau.

Pälua këia i këlä.Nïnau: Pähia?

Ma kahi o ka #ÿIke loa: Aia ma kahi o ka ÿewalu ÿelepani ma ÿö.

Ma kahi o ka ÿeono paona kona kaumaha.

Nä KaÿiKikoÿï

ke/ka Eia ka hale o Kaipo.nä Ua küÿai ÿo ia i nä hale ÿelua o Lani

kekahi Ua ÿike au i kekahi ÿïlio mäkuÿe.kekahi (mau) Ua ÿike ÿo ia i kekahi mau ÿïlio pupuka.këia Nani këia.

këia (mau) Pupuka këia mau ÿïlio.këlä Makemake au i këlä kaÿa.kënä He aha kënä?këlä MEA këia MEA Ua hiki mai këlä kanaka këia kanaka.

këlä me këia MEA Ua hiki mai këlä me këia kanaka.

Kikoÿï ÿoleke/ka ÿOno au i ka hau kalima.

Makemake au i ka heÿe nalu.he He pöpoki käna.he (mau) He mau pöpoki käna.i KIKINO (ÿAwe Lauka) Ua küÿai ÿo ia i puaÿa.i mau KIKINO (ÿAwe Lauka)Ua küÿai ÿo ia i mau puaÿa.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

23

Nä Kaÿi OÿaKinoÿö

koÿu (hale)

koukona

ko mäkouko Leiko Niÿihauko lailako ke kumu

ko koÿu kupuna

Kinoÿäkaÿu (puaÿa)käukäna

kä läkoukä Kauÿikä nä haumäna

kä koÿu kupuna

NÄ MANAWAka lä

ke aoke kakahiakake awakea

ka ÿauinaläke ahiahika pöka puleka mahinaka makahikika makahiki 2003

këia MANAWA aÿekëia pule aÿekëia mahina aÿekëia makahiki aÿe

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

24

këlä MANAWA aku neikëlä lä aku neikëlä pule aku neikëlä mahina aku neikëlä makahiki aku neikekahi lä aku nei

ka MANAWA neika pö neike kakahiaka neike awakea nei

ka ÿauinalä neika hopena pule nei

këia MANAWAkëia läkëia pö

këia kakahiakakëia makahiki

këia manawakëia manawa ÿänö

ka lä ma nehineiPiko: ÿo nehinei

ÿAwe Henua: i nehinei+ 1 lä i nehinei a i ia lä aku

ka lä ÿapöpöPiko: ka lä ÿapöpöÿAwe Henua: i ka lä ÿapöpö

ÿapöpöka pö ÿapöpöke kakahiaka ÿapöpöke awakea ÿapöpöka ÿauinalä ÿapöpöke ahiahi ÿapöpö

+ 1 lä ÿapöpö a i ia lä aku+ 1 lä i ka lä ÿapöpö a i ia lä aku+ 1 kakahiaka i ke ao ÿana aÿe i kekahi lä

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

25

Nä Lä O Ka PuleNïnau: ka PöÿahiaNä lä: ka Pöÿakahi

ka Pöÿaluaka Pöÿakoluka Pöÿahäka Pöÿalima

ka Pöÿaonoka Läpuleka pö Pöÿakahike kakahiaka Läpuleke awakea Pöÿaono

ka ÿauinalä Pöÿaluake ahiahi Pöÿakolu

Nä Mahina O Ka MakahikiIanualiPepelualiMalaki

ÿApelilaMeiIune

IulaiÿAukakeKepakemapaÿOkakopaNowemapa

Këkëmapa

Nä Pö MahinaHiloHoakaKükahiKülua

KükoluKüpau

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

26

Nä Pö Mahina (Hoÿomau ÿia)ÿOlekükahi

ÿOleküluaÿOlekükoluÿOlepauHunaMohalu

HuaAkuaHokuMähealaniKülua

LäÿaukükahiLäÿauküluaLäÿaupau

ÿOlekükahiÿOleküluaÿOlepau

KäloakükahiKäloaküluaKäloapauKäneLonoMauli

Muku

Hune ÿAÿaunö

ÿIke loa: Ua ÿai ÿoe? Ua ÿai nö.Höÿole: ÿAÿole nö ÿo ia i ÿai.

läÿIke loa: Aia lä i hea ÿo Nani?

Höÿole: ÿAÿole lä ÿo ia ma ÿö.kä

ÿIke loa: ÿO ÿoe kä këia!Höÿole: ÿAÿole kä ÿo ia ÿo ke kumu.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

27

Hune ÿAÿau (Hoÿomau ÿia)naÿe

ÿIke loa: Pupuka ka ÿïlio. Ua küÿai naÿe mäkou iä ia.Höÿole: ÿAÿole naÿe ÿo ia i küÿai.

hoÿi

ÿIke loa: Ua ÿau a heÿe nalu hoÿi mäkou.Höÿole: ÿAÿole i ÿau. ÿAÿole hoÿi ÿo ia i heÿe nalu.

nö hoÿiÿIke loa: He Hawaiÿi a he Päkë nö hoÿi ÿo ia.Höÿole: ÿAÿole ÿo ia he Hawaiÿi. ÿAÿole nö hoÿi he Päkë.

hoÿi häÿIke loa: E hele hoÿi hä käkou!

paha

ÿIke loa: E hele ana paha ÿo ia.Höÿole: ÿAÿole paha ÿo ia e hele ana.

nö paha

ÿIke loa: Hiki nö paha iä läkou ke kipa mai?Höÿole: ÿAÿole nö paha hiki iä läkou ke kipa mai.

anei

ÿIke loa: Ua hele anei ÿo ia?Höÿole: ÿAÿole anei ÿo ia i hele.

Pepeke, ÿAÿole Anei?Ua hele ÿo ia, ÿaÿole anei?

Pepeke, ÿeäUa hele ÿoe, ÿeä?

Ka ÿOhanakaikuaÿanakaikainakaikuaÿanakaikuahineka hiapo/makahiapo

ka muli loa

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)

Hawaiian Language Guidelines K-1, Kula Kaiapuni Sam L. Noÿeau Warner

28

Nä Mea Like ÿOlePainu pü Ua hele pü läua.Kikino ÿO ke kumu pü kekahi?

Painu loa Maikaÿi loa ke aliÿi.

Kikino loa He ala loa këia.

Painu maoli Ua wela maoli.

Kikino maoli He kanaka maoli ÿo ia.

Painu wale Ua kiÿi wale ÿo ia me ka nänä ÿole.

Poÿo Helu wale nö Hoÿokahi wale nö ona makahikiPainu wale nö Ua ÿai wale nö läkou. ÿAÿole i hana. ÿAÿole i kökua.

nä mea ÿë aÿe Makemake ÿo ia i nä mea ÿë aÿe.nä mea a pau Ua ÿai ÿo ia i nä mea a pau.nä mea ÿë aÿe a pau Ua nänä pono ÿo ia i nä mea ÿë aÿe a pau.

nä ÿano mea like ÿole a pau Ua hiki mai nä ÿano mea like ÿole a pau.

a pëlä aku Ua ÿike ÿo ia i nä honu, nä manö, a pëlä aku.

ÿO ia hoÿi, Kamaÿäina läkou, ÿo ia hoÿi nä kumu o këlä kula.

ÿO, ÿo, ÿo ia!

“Püanaÿï,” i ÿï maila PIKO “E hämau,” i ÿï maila ÿo Keola.

E HOÿI I KA PAPA KUHIKUHI ANALULA (ÿaoÿao ÿekahi) (ÿaoÿao ÿelua)