Harita ve Grafik Analizleri

Dr. Onur ÇALIŞKAN

20016-2017

2

HARİTA VE GRAFİK ANALİZLERİ ............................................................................................................... 3

1. GİRİŞ ............................................................................................................................................................. 3 2. HARİTA VE HARİTACILIĞIN TARİHÇESİ .......................................................................................... 4 3. HARİTANIN TANIMI VE BİLEŞENLERİ ............................................................................................. 14

3.1. Kuşbakışı Görünüm ............................................................................................................................. 14 3.2. Harita Başlığı ....................................................................................................................................... 15 3.3. Çizim Alanı .......................................................................................................................................... 15 3.4. Projeksiyonlar ...................................................................................................................................... 15 3.4.1. Projeksiyon Türleri ........................................................................................................................... 16 3.5. Coğrafi Koordinatlar ........................................................................................................................... 19 3.5. Harita İşaretleri (Lejant) ..................................................................................................................... 20 3.6. Ölçek .................................................................................................................................................... 22

4. HARİTA TÜRLERİ ......................................................................................................................................... 24 4.1. Ölçeklerine göre haritalar ................................................................................................................... 24 4.2. Konularına Göre Haritalar ................................................................................................................. 25 4.3. Kullanım Alanlarına Göre Haritalar .................................................................................................. 25

5. EŞ YÜKSELTİ EĞRİLERİ İLE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ .................................................... 31 5.1. Tepe ...................................................................................................................................................... 31 5.2. Vadi ...................................................................................................................................................... 31 5.3. Boyun ................................................................................................................................................... 31 5.4. Sırt ........................................................................................................................................................ 32 5.5. Yamaç ................................................................................................................................................... 32 5.6. Delta ..................................................................................................................................................... 32 5.7. Birikinti konisi ve yelpazesi ................................................................................................................. 33 5.8. Plato ..................................................................................................................................................... 33

6. HARİTALAR ÜZERİNDE GERÇEKLEŞTİRİLEN HESAPLAMALAR ................................................................. 34 6.1. Harita Ölçeği Hesaplama .................................................................................................................... 34 6.2. Gerçek Uzunluk Hesaplama ................................................................................................................ 35 6.3. Harita Uzunluğunun Hesaplanması ................................................................................................... 36 6.4. Harita Alanı Hesaplama ...................................................................................................................... 36 6.5. Yüzölçümü Hesaplama ........................................................................................................................ 36 6.6. Eşyükselti aralığı (Eküdistans) Hesaplama ........................................................................................ 39 6.7. Eğim hesaplama................................................................................................................................... 40 6.7. Profil Çıkarma ..................................................................................................................................... 43

3

HARİTA VE GRAFİK ANALİZLERİ

1. GİRİŞ

Zamanın akışının bir yerlerinde bilginin aktarımı, çoğaltılması ve paylaşılması için özel

yöntem ve teknikler ortaya çıkmış, yaratılmıştır. Doğal güçler ve süreçler karşısında ‘nesne’

durumunda olan insanoğlu, giderek söz sahibi olmaya, yaşadığı ortamdan etkilendiği kadar

ekilemeye de başlamıştır. Doğa karşında insanoğlunun var oluş ve duruş probleminin bir

yerinde doğanın kendisinin nasıl algıladığı, anlaşıldığı, yorumlandığı ve aktarıldığı

yatmaktadır. Çok yakın zamanların ‘yabanıl doğa ve onun karanlık güçleri ile mücadele’

kavramı, yerini ‘süründürülebilir kalkınma’ nosyonuna bırakmakta, ‘doğaya boyun eğdirme’

eylem ve söylemlerinin yerini ‘doğayla barışık yaşama’ anlayışı almaktadır. Dolayısıyla

insanoğlunun anlayışındaki değişimler, bilimden sanata, sağlıktan eğitime hayatın her

alanındaki değişimlere de ön ayak olmuştur. İnsanlık yaşadığı mekânın anlaşılması için pek

çok araç kullanmıştır. Bunların en eskilerinden biri haritadır. Harita tarihöncesi çağlardan

günümüzü hayati önemi olan, nesilden nesile aktarılan, insanlığın gelişiminde önemli paya

sahip olan bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Haritacılığın başlangıcından bugüne kadar geçirdiği değişimler, etkilediği ve etkilendiği

olgu ve bilimler, kullanılmış ve terk edilmiş ya da hali hazırda kullanıla gelen teknik ve

yöntemler nelerdir. Haritaların yapılış ve kullanılış amaçlarındaki gerek tarihsel gerekse de

bölgesel farklılıklar nelerdir. Harita ve haritacılıkta ortaya çıkan bu değişimlerin nedenlerini

anlamak, bir yerde insanın yaşadığı ve bu sebeple anlamaya çalıştığı doğayı algılama boyutu

ve şeklindeki değişimleri de gözler önüne sermektedir.

Eğitimin her aşamasındaki, bunun yanı sıra yaşam boyu öğrenmede de, harita ve grafikler

en çok kullanılan ve verimli kullanıldıklarında oldukça etkili olan araçlar olarak karşımıza

çıkmaktadır. Bu noktada harita ve grafiklerin etkili bir şekilde öğretilmesi için gereken

donanım ve becerilerin nasıl elde edilebileceği önemli bir problem olarak karşımıza

çıkmaktadır. Bahsi geçen becerilerin kazınılması için gerekli materyal ve çalışma

yöntemlerinin uygulanması ve geliştirilmesi oldukça önemlidir.

4

2. HARİTA VE HARİTACILIĞIN TARİHÇESİ

azının bulunmadığı tarihöncesi çağlarda yeryüzünde avcı-toplayıcı olarak var olan

insanların yaşam mücadelesi için coğrafi bilgileri oldukça önemlidir. Genellikle

mağara ve geçici konaklama yerlerinde yaşadığı bilinen bu insanların harita olduğu

varsayılabilecek çeşitli çizimler kullandığı düşünülmektedir. Bu çizimlerin genel amacının

yaşamak için gerekli sulak alanların, hayvanların göç yollarının belirlenmesi olduğu

düşünülmektedir. Gerçekten de arkeolojik çalışmaların yapıldığı pek çok mağarada

hayvanların temsil edildiği birçok çizim bulunmaktadır (Şekil 1). Gerçekleştirilen son

antropolojik çalışmalar sonucunda bu çizimlerin

somut olguları değil daha çok dinsel olguları

işaret ettiği, bir

takım ruhani ritüeli temsil ettikleri

düşünülmektedir. Bu çizimler harita olarak

kullanılmak yerine ilkel bir inanç sisteminin

parçası olarak algılanmaktadır.

Şekil 1. Günümüzden 30.000 yıl önce çizildiği hesaplanan mağara resmi. Chauvet Mağarası/Fransa.

Günümüzde dahi tarihöncesi çağlardaki yaşam tarzını sürdüren kimi topluluklar

bulunmaktadır. Bu topluluklarda yazının olmamasına rağmen mağara duvarlarına ya da kaya

blokları üzerine çeşitli çizimler yaptıkları görülmektedir (Şekil 2). İnguutlar, Eskimolar ve

Bushmanlar bu toplulukların en çok

bilinenleri ararsındadır. Genellikle ekonomik

faaliyet olarak avcılık ve toplayıcılık yapan

bahsi geçen toplumlarda, çok kısa bir zaman

dilimine kadar dış dünyadan izole, oldukça

arkaik bir hayat tarzı hâkimdir. Bu

topluluklardan Bushmanlar kaya duvarlarına

Şekil 2. Bushman kaya çizimi Antbear/Güney Afrika.

yaptıkları çizimleri harita olarak değil, dini birer simge olarak kullandıkları

gözlemlenmektedir. Bu çizimleri avın bereketli geçmesi, kötü

ruhlardan korunmak ya da yaşam alanlarının yabani

avcılardan korunması amaçlı efsunlar olarak kullanmaktadır.

Tüm bunların yanı sıra bahsi geçen bu topluluklar harita

Şekil 3. Fok kemiğine bıçakla kazılarak yapılmış bir Eskimo haritasının illüstrasyonu.

5

diyebileceğimiz kimi bazı araçlar kullanmaktadır. Özellikle Eskimoların fok bağırsakları ya

da kemiklerinden yaptıkları ve yaşam alanı çevresinde bulunan av sahalarındaki kıyı şeridini

ve koyları gösteren haritalar ilginçtir (Şekil 3). Bushmanlar ise av esnasında uzun mesafeler

kat etmekte, gruplar halinde yayan avlanan bu insanların, taş ve çubukları kullanarak toprak

üzerine geçici haritalar kullandıkları görülmüştür. Dolayısıyla ilk haritaların avcılık-

toplayıcılık amaçlı kullanılan bu haritalara benzediğini söylemek yanlış olmayacaktır. İlk

haritaların kullanımında tamamıyla insanların yiyecek ihtiyaçlarını gidermek (ekonomik)

temellerin bulunduğunu söylemek mümkündür.

Dünya üzerinde bilinen en eski harita benzeri çizim Çatalhöyük'te bulunan ve yerleşmenin

planı olduğu sanılan duvar çizimidir (Şekil 4). Çatalhöyük'te bulunan bu çizim yerleşmenin

planını ve burada inşa edilen 80 evin

konumunu vermektedir. Bu çizim

kazılar sonucu ortaya çıkarılan antik

yerleşmeyle örtüşmektedir. Çizimin

üzerinde bulunan şeklin, ikiz konileri

bulunan bir volkanik yapı olduğu

düşünülmektedir. Bu volkanik yapının

Hasan Dağı olduğu iddia edilmektedir. Bu haritanın kullanım amacı konusunda kesin bir bilgi

bulunmamaktadır. Bu çizimin daha çok günümüz tapu kadastro haritaları gibi kullanıldığı

düşünülmektedir.

Yazının bulunmasının ardından insanların tüm diğer bilimsel çalışmaları ile birlikte coğrafi

bilgilerini de yazıya döktüğü görülmektedir. Tarihteki en eski harita kil tablet üzerine çivi

yazısıyla oluşturulmuş Akadlardan kalma (MÖ 2200) Ga-sur Haritasıdır. Günümüzde Kerkük

yakınlarında bulunan Nuzi köyünde bulunmuştur. Fırat olması muhtemel bir akarsuyu,

doğusu ve batısında bulunan dağları resmetmektedir. Daire içine alınan semboller yönleri

göstermektedir. Akarsu üç kola ayrılarak bir delta

oluşturmaktadır (Şekil 5). Haritanın çizim amaçlarından

birinin Ga-sur kentinin coğrafi konumunun belirlenmesi

olduğu düşünülmektedir. Yer bulduru haritasında bulunması

gereken, başlıca yer şekilleri, coğrafi yönler ve yerleşmenin

bunlara olan uzaklığı tam olarak verilmeye çalışılmıştır.

Şekil 5. MÖ 2200 yılından kalma bir kil tablet üzerinde bulunan Ga-sur Kenti Haritasının illüstrasyonu.

Şekil 4. Çatalhöyük'te (Konya) bir evin duvarında bulunan ve kasabanın evlerini gösteren çizimin illüstrasyonu. MÖ 6200.

6

Mezopotamya uygarlığında gelişen gözlem ve becerilere bağlı olarak haritacılığında

geliştiği görülmektedir. Bağdat yakınlarında ele geçen başka bir kil tablette Nippur adı verilen

bir yerleşmenin haritası betimlenmiştir. Oldukça tahrip olmuş bu haritanın şehrin savunması

amacıyla çizildiği iddia edilmektedir. Bu harita üzerinde yerleşmenin yanından geçen bir

akarsu ve buradan şehrin kuzeyinden ve merkezinden geçen iki

kanal çizilmiştir. Kentin surları ve bu surlar üzerinde bulunan 7

adet kapı gösterilmektedir. Kentin etrafındaki topografik

şekillere betimlenmişse bile tabletteki tahribattan dolayı fark

edilememektedir. (Şekil 6).

MÖ 700–600 yıllarına ait çivi yazılı bir kil tablet üzerinde

bulunan ve “Dünya”yı betimleyen bir harita’da, Babil Şehri

dünyanın merkezinde çizilmiştir. Disk şeklindeki dünyanın

etrafı acı su (okyanus) çevirmektedir. Dünyanın tamamını

resmeden ilk harita olma özelliği gösteren bu harita da okyanusun gerisinde 7 adet ada olduğu

belirtilmektedir (Şekil 7).Haritanın bitişiğindeki çivi yazılı metinlerde bilinen ve haritada

betimlenen dünya hakkında bilgiler verilmektedir. Ayrıca bu metinlerde okyanusun

gerisindeki adalara giden “kahramanların” anlatımlarına

bağlı kalarak bu yerler hakkında çeşitli bilgiler

verilmektedir. Bu haritanın çiziminde gerçek bir takım

tanıklıkların kullanıldığı gösteren pek çok gerçek

bulunmaktadır. Örneğin beşinci adada kimsenin hiçbir şey

görmediği, güneşin bulunmadığı bir karanlık diyar olduğu

anlatılmaktadır. Burası kuzey kutup dairesi yakınlarda bir

yer olmalıdır. Daha güneyde bulunan 7. ada güneşin

doğduğu ve her zaman ışıkla parlayan bir yerdir. 6. Ada da

tasvir edilen inek bu bölgenin Hindistan dolaylarında bir yer olabileceğini akla getirmektedir.

Tüm bu bilgiler ışığında Tüm Dünyayı aktaran ilk harita olma özelliğini fazlasıyla hak

etmektedir.

Mezopotamya Uygarlığında olduğu gibi Mısır Uygarlığında da çeşitli amaçlarla papirüs

üzerine haritalar çizilmiştir. Bunlara güzel bir örnek “Torino Papirüsü” olarak bilinen

haritadır (Şekil 8). 1874 yılında bulunan bu papirüs, adını bulunduğu Torino Egzio

Şekil 7. Nippur Haritası illüstrasyonu. MÖ 1500.

Şekil 6. Babil Haritasının illüstrasyonu.

7

Müzesinden almaktadır. Harita büyük bir olasılıkla MÖ 1150 yılında hazırlanmış olup, Nil

Deltasının güneyini içine alan bir alanı

gösterilmektedir. Haritanın her iki yanında bulunan

dağ sıraları buranın günümüzdeki Rift Vadisi olduğu

izlenimi vermektedir. Haritanın hazırlanması

esnasında ciddi ve dikkatli arazi ölçümleri yapıldığı

anlaşılmaktadır. Haritanın hazırlanmasından önce de

özellikle vergilendirme amaçlı arazi ölçümleri

yapıldığı bilinmektedir. Tarım alanlarının taksim

edilmesi, sınırların belirlenmesi ve bu alanlar

üzerinden vergi alınması amaçlı pek çok plan ve harita çizildiği düşünülmektedir. Haritada

ilgi çeken bir diğer özellik sınırların, topografyanın yanı sıra madencilik faaliyetlerinde

kullanılmak üzere jeolojik yapının da gösterilmesidir. Mısır Uygarlığında çizilen haritaların

maden yataklarını göstermesi, vergilendirme için toprak taksimatlarını içermesi haritanın

günümüzdeki kullanımlarına denk bir takım işlevler gördüğünü ortaya çıkarmaktadır.

Yunan uygarlığında felsefe ve bilim alanında ortaya çıkan gelişmeler yanında coğrafya

biliminde de önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Bu ilerlemeler çizilen haritalara da yansımıştır

(Şekil 9). Dünyayı anlamak ve açıklamak için filozoflar ve kaşifler çeşitli akıl yürütmelerde

bulunmuş ya da deneyler yapmışlardır. Dünyanın küre şeklinde olduğu ispatlanmış, çevresini

hesaplamak için çeşitli ölçümler yapılmıştır. Kürenin eksenindeki eğiklik fark edilmiş ve

eksen eğikliği de hesaplanmıştır. Dünyadaki matematik iklim kuşakları belirlenmiştir.

Anaksimandros dünyayı silindirik prizma olarak

düşünmüş ve bir dünya haritası çizmiştir. Anaksimenes ise

dünyayı denizlerle çevrilmiş bir dikdörtgen olarak tasvir

etmiştir. Hekatos dünyayı düz bir disk olarak betimlemiş

ve çevresinin okyanuslarla çevrili olduğunu iddia etmiştir.

Yunanlıların komşu diğer uygarlıklarla geliştirdikleri

ilişkiler sonucunda dünyayı doğuda Çin, batıda ise

Kanarya Adalarına kadar bildikleri ortaya çıkmaktadır.

Kuzeyde İskandinavya, güneyde Kızıldeniz’i

yerleştirmişlerdir. Dünyanın küre şeklinde olduğunu ilk

olarak Pisagor’un MÖ 600 ortaya attığı genel bir kabul

Şekil 8. Torino Papirüsünün illüstrasyonu.

Şekil 9. Eski Yunan'da çeşitli bilim insanları tarafından çizilmiş Dünya haritaları. Soldan sağa (Homeros, Hekatos, Eratostenes, Batlamyus).

8

görür. Pisagor gerek astronomik gözlemlere dayanarak gerekse de kürenin geometrik olarak

bir mükemmel bir şekil olmasından dolayı bu teoriye sıkı sıkı sarılmıştır. Aristo yaptığı çeşitli

gözlemler, deniz (üzerindeki gemi, ay tutulması, çeşitli yıldızların kuzey yarımkürede

görülmemesi…) küresel dünyayı bilimsel bir gerçeklik haline getirmiştir. Coğrafi bilgilerin ve

haritacılığın gelişmesinde yunanlı gemicilerin katkısı büyüktür.

Yunan uygarlığında en önemli coğrafyacılarından biri Amasyalı Strabon’dur. Haritalarında

mümkün olduğu kadar detay vermeye çalışmış, haritalarında insan-çevre ilişkisini, tarih ve

gelenekleri, farklı fiziki özellikleri

yansıtmaya çalışmıştır (Şekil 10). Yapılacak

en doğru haritaların “model bir küre”

üzerinde yapılabileceğinin bilincine

varmıştır. Bu model kürenin çapının en az 3

metre olması gerekmektedir. Haritanın

düzlem üzerine yapılması gerektiğin de ise

önemli yer adlarının belirtilmesi için en az

6m2 olması gerektiğini vurgulamıştır. Bu

haritada meridyenler ve paralel belirtilmeli, bunların yanı sıra matematiksel iklim kuşakları da

belirtilmelidir.

Haritacılık konusunda Eski Yunanda bilimselliğin zirvesi Batlamyus’tur. Ne yazık ki

hazırladığı hiçbir harita günümüze erişememiştir. Kürenin düzlem üzerine aktarılabilmesi için

matematiksel bir takım hesaplamaların yapılması gerektiğini ortaya koymuştur. Günümüzde

projeksiyon yöntemi olarak bilinen bu tekniğin mucidi ve ilk kullanıcı Batlamyustur. Daireyi

360 dereceye, her bir dereceyi ise 60 dakikaya, dakikayı ise 60 saniyeye bölmüştür. Bu

ayrımlar MS 160’dan beri kullanılmaktadır. Yaptığı ölçüm ve haritalar 14. yüzyıla kadar

kullanılmıştır. Ayrıca bilinen dünyayı 26 bölüme ayırmış ve her bir bölüm için ayrı bir

haritanın bulunduğu bir kitap yazmıştır (Geographike Hyphegenis). Batlamyus’a göre

dünyanın çapını 28.980 km’dir. Batlamyus’un bu ölçümleri kendinden sonraki tüm

coğrafyacılar tarafından uzunca bir süre mutlak doğru olarak kabul edilmiştir. Bu ölçüme

güvenen Kristof Kolomb beklediğinden çok daha uzun bir yolculuk yapmıştır.

Batlamyus’tan sonra haritacılık sürekli bir düşüş içine girmiştir. Romalılar coğrafya

bilimine, harita için yapılacak ölçümlere oldukça ilgisiz kalmışlardır. Bunun yerine askeri ve

pratik uygulamaları olan haritalar yarattılar. İyon uygarlığından kalma disk haritaların kendi

Şekil 10. Strabon'un Dünya Haritası.

9

amaçları için daha uygun bulmuşlardır. Roma İmparatorluğu dışında kalan alanları önemsiz

gösteren bu haritalar, imparatorluk tarafından yapılan ve kullanılan yolları göstermek dışında,

bilimsel bir amaç taşımamaktaydılar.

Şekil 11. Batlamyus'un Dünya Haritası. Bu haritada Asya ve Avrupa 180° fazla bir enlem derecesine sahip olduğunu (hâlbuki 130° derecedir) göstermektedir. Konik projeksiyonla çizilmiştir.

Romalılar zamanında çizilen haritaları iki grupta incelemek mümkün olmaktadır. Birincisi yer

kursu anlamına gelen Orbis Terranum, diğeri ise sadece İmparatorluk yollarını gösteren

30cm X 6,5 metre olan Pötinger Tablosudur. Romalıların bilimsel gerçeklik göz ardı

edilerek çizdiği haritalar, özellikle pratik amaçlar göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır.

Şekil 12. Roma döneminde çizilmiş ve en çok kullanılan iki harita. Solda Orbis Terranum, sağda ise Pötinger Tablosu. Bir papaz tarafından 4. yüzyıldan kalma orijinallerinden 7. yüzyıldan kopyalanan bu haritalarda ayrıntılı yer isimleri ve aralarındaki mesafeler kaydedilmişti.

10

Ortaçağa gelindiğinde diğer tüm bilim dallarında olduğu gibi coğrafya ve haritacılıkta büyük

bir karanlığın içine girmiştir. Haritaların özellikle Avrupa’da haritacılığın amaç ve işlevinden

uzaklaşıldığı, yapılan çizimlerin sadece dini anlamlar barındıran

sembollerden başka bir şey olmadığı görülmektedir. Bu

dönemde yaygın olarak yapılan TO haritaların, Romalıların

Orbis Terranum’undan taklit edilerek doğu eksenli olduğu

görülür (Şekil 13). Bu haritalarda dünya okyanuslarla çevrili düz

bir disk olarak gösterilmektedir. Dünyanın merkezi Kudüs’tür

ve cennet doğudadır. O zamanki bilinen dünyanın sınırlarını

çevreleyen okyanusların oluşturduğu alan bir “O” harfini,

Akdeniz’e kavuşan Don ve Nil nehirleri ise “T” harfini

şekillendirirlerdi. Bu haritalara TO haritası denilmesinin nedeni budur.

Ortaçağda coğrafi bilimlerin ana merkezi Yunan Uygarlığından bayrağı devralan Doğu

Uygarlıkları (Çin, İslam Alemi) olmuştur. Bu topraklar üzerinde dikkati çeken pek çok

coğrafyacı ve haritacı ortaya çıkmıştır. Batlamyus’un haritaları ve haritacılığını benimseyen

pek çok Arap, Türk ve İranlı coğrafyacı birçok değerli ve bilimsel harita yaratmışlardır. Dini

amaç ve sembollere takılıp kalan Avrupalı coğrafyacıların aksine, üzerinde koordinat

sistemleri olan ve alan ölçmelerine dayanan bu haritalar Coğrafi Keşiflerin gerçekleşmesinde

çok önemli roller üstlenmişlerdir. Tüm bunların yanı sıra başlı başına birer hazine değerinde

olan bu haritalar, dünya haritacılığı için çok büyük bir değer olan Batlamyus’un haritacılık

tekniği ve coğrafi mirasını günümüze taşınmasında en büyük paya sahip olan haritalar olarak

karşımıza çıkmaktadır.

Ortaçağın sonralarına doğru özellikle deniz ulaşımının önem kazanmasına bağlı olarak

kılavuz kitaplar ve bu kitaplara ek olarak hazırlanan Portalan (gemi kılavuzu) Haritaları

oluşturulmaya ve haritacılık eski ‘bilimsel’ kimliğine kavuşmaya başlamıştır. Özellikle İpek

Yolu boyunca ticari ilişkiler geliştiren Avrupalı tüccarlar, doğu uygarlıklarından harita yapımı

konusunda da etkilenmişlerdir. İlk önce sadece Akdeniz Limanlarını gösteren bu haritalar,

keşiflerle artan bilgiler doğrultusunda haritaların gösterdiği alanlarda genişlemiştir. Portalan

haritaları esasında dünyayı açıklamak ya da yorumlamak yerine gayet pratik amaçlar güden

grafiklerdir. Limanların uzaklığı, hâkim rüzgâr yönlerini gösteren rüzgârgülleri bulunmakta,

liman gerisinde bulunan ülkelerin öne çıkan özellikleri gösterilmekteydi. Bu dönemde

haritacıların genellikle denizcilerin (kaptanların) dâhil olduğu bir topluluktan oluşması

şaşırtıcı değildir. Denizcilik babadan oğula geçtiği için haritacılıkta aile mirası olarak babadan

Şekil 13. TO haritası.

11

oğula geçmekteydi.

Portalan haritalarının en güzel örneklerinden günümüze kadar gelebilmiş iki tanesi Piri

Reis’in çizdiği haritalardır. İlkinin yapım yılı 1513, ikincisinin ise 1528’dir.Her ikisi de

ceylan derisi üzerine renkli olarak çizilmiş olan haritalardan ilki Avrupa ve Afrika'nın batı

kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterilmektedir. 1513 yılında Mısır’da

bizzat Yavuz Sultan Selim’e sunulmuştur. Hakkında

pek çok spekülasyonun ileri atılmıştır. Piri Reis

“Kitabül Bahriye” isimli kitabında haritanın

hazırlanması ve kaynakları konusunda ayrıntılı bilgiler

vermiştir. Haritada Antartika kıtası ve üzerindeki

sıradağların çizilmiş olması ve Sahra Çölü üzerinde

Würm döneminde olduğu ispatlanmış göllerin

resmedilmiş olması pek çok farklı teorinin ortaya

atılmasına neden olmuştur (Şekil 14). İkincisinde ise

Orta Amerika'nın yeni keşfedilmiş kıyılarını,

Florida'yı, Kanada'nın kuzeydoğu köşesini, ve

Grönland'ı gösterir. Bu harita Kanuni Sultan

Süleyman’a verilmiştir.

Yeniçağ’da ortaya çıkan Reform Hareketleri ve

Rönesans ile birlikte coğrafi bilimler ve tabi ki haritacılıkta yüzyıllarca süren uykusundan

uyanmıştır. Yeniçağ haritacıların gerçekleştirdiği en büyük devrim Batlamyus’u “yeniden

keşfetmektir”. Orijinali Grekçe olan Batlamyus’un “Geographia”sı Latinceye çevrilmiş, bu

eserden yararlanarak hazırlanmış Arapça metinlerde Batı dillerine kazandırılmıştır. Bu

kaynaklardan elde edilen verilerden yararlanarak yeni haritalar hazırlanmıştır.

Gerçekleştirilen coğrafi keşifler, harita baskı tekniğindeki gelişmeler bu dönemde coğrafi

bilimler ve haritacılık konusundaki gelişmelerin temelini oluşturmaktadır. Bu dönemde

haritacılıktaki gelişmelerin doruğu, Gerard Merkatordur (1512 – 1594). Coğrafi haritacılıkta

Batlamyus’tan sonra en çok bilinen bilim insanlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Model küre ve alet imalatçısı olarak eğitim alan Merkator, yerkürenin tamamını gösteren

haritalar yapmadan önce farklı arazilerin (Filistin, Kuzey ve Güney Amerika, Avrupa)

Şekil 14. 1513 yılı yapımı Piri Reis Haritası.

12

haritalarını hazırlamıştır. MS 200 yılından beri haritacılıkta kullanılan bilgi ve tekniklerin

artık geçerli olmadığını fark ederek, yeni yöntemler ve ölçümler kullanarak haritalarını çizer.

Merkator haritacılığı Batlamyus’un bıraktığı yerden alarak daha ileriye taşıyan

coğrafyacılardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Haritalarını hazırlarken geniş sahalara

geziler düzenlemekte, hâlihazırda bulunan bilgi ve verileri derlemekteydi. Bununla

yetinmeyen Merkator haritasını çizeceği alan için daha önceden hazırlanmış çalışmalara ve

haritalara eleştirel bir gözle bakıyor ve haritaları tüm bu çalışmaların sonucunda kendine has

tekniğiyle çiziyordu (Şekil 15). Öyle ki harita çiziminde kullandığı yöntem günümüzde dahi

kullanmaktadır. Farklı haritaların Atlas başlığı altında bir araya toplayan da Merkator

Şekil 15. Merkator'un konik projeksiyonla çizdiği dünya haritası. olmuştur. Bu dönemde çeşitli ülkelerden birçok haritacı ayrıntılı haritalar yaratmışlardır.

13

Özellikle kolonicilik faaliyetlerinin yoğunlaşmasına bağlı olarak coğrafi bilimler ve yanı

sıra haritacılık çalışmaları merkezi yeniden Avrupalı bilim insanlarının eline geçmiştir.

Kolonizasyon faaliyetlerinin hızla arttığı dönemlerle birlikte Avrupalı haritacılar ele geçirilen

her toprak parçasının ayrıntılı çizimlerini yapmışlardır. Haritalar ekonomik, sosyal ve siyasi

bir takım ihtiyaç ve faaliyetlere hizmet etmesi, bu alanlarda işlev görmesiyle beraber,

sömürgecilikle ortaya çıkan savaşlar yüzünden, askeri amaçlar için de haritalar hazırlanmış ve

kullanılmıştır. 18. Yüzyıl ortalarından itibaren dünyanın çeşitli ülkelerinde bulunan ordular

kendi ihtiyaçları ve hedeflerine bağlı olarak kendi harita servislerini, bölümlerini kurmuştur.

Savaş koşullarına göze alınarak çizilen özel haritalar için farklı arazi ölçümleri ve haritacılık

teknikleri kullanılmaya başlanmıştır.

19. Yüzyıldan itibaren Dünya’da bilinmeyen ve tabiî ki haritası çizilmeyen yer yok

denecek kadar azdır. Haritalar bilim ve teknolojilerde gelişmelere bağlı olarak çeşitlenmeye

ve daha fazla detayla süslenmeye başlamıştır. Gösterilmek istenen özelliklere bağlı olarak

coğrafyanın pek çok farklı alanına özgü haritalar ortaya çıkmıştır. Biocoğrafya, iklim,

meteoroloji, jeoloji, osenoğrafya, yerleşme, nüfus konularında ayrıntılı haritalar çizilmiş,

bunların okullarda yaygın kullanılması gündeme gelmiştir.

Yirminci yüzyıldan itibaren artık her ülkenin Kendi ulusal haritacılık kurumları oluşmuş.

Tüm dünyanın 1/25.000 ölçekli (oldukça detaylı) haritaları yapılmaya başlanmıştır. Özellikle

hava fotoğrafları ve uydu görüntülerinin haritacılıkta kullanılması ile artık harita üzerinde

gösterilen detayların artması ve uzun saatler alan çizim aşamasının iyice kısalmasına neden

olmuştur. Bu noktadan itibaren temel haritalardan yararlanarak arazi hakkında çeşitli

analizlerin, ölçümlerin yapılması olanakları doğmuştur.

Son yıllarda oldukça gelişme kaydeden Coğrafi Bilgi Sistemleri, temelde haritaların

kullanılmasıyla pek çok farklı alan ve amaçla yeni haritaların, analiz sonuçlarının

üretilebilmesini gündeme getirmiştir. Özellikle bu konuda işlev görmek için tasarlanan birçok

bilgisayar yazılımı bulunmaktadır.

14

3. HARİTANIN TANIMI VE BİLEŞENLERİ

eryüzünde yaşayan insanlar halı üzerinde dolaşan karıncalara benzeten P.E. James

“İnsan yakınındaki sahanın doku tarzını bilebilir, fakat genel patern (doku) onun

görüş sahasının ötesindedir. Yeryüzünün bu geniş paternini (şebekesini) bir bakışta

görebilmek için coğrafyacı harita kullanılır” demiştir. Haritacılık yerkürenin çeşitli

bölümlerindeki paternlere ait ölçümleri ve malzemeyi toplayarak onları analiz etmek ve

sonrada bunların patern unsurlarının rahatça görülebileceği bir ölçeğe indirerek grafik yolla

göstermektir.

İnsanlar yeryüzü ve uzayla ilgili karışık problemleri daha etraflı bir şekilde anlamak için

başka unsurlar yanı sıra haritan da yararlanmak zorundadır. Harita sayesinde insanlar görüş

alanlarının dışına çıktıkları gibi, daha geniş bölgelerin belli başlı özellikleri hakkında da fikir

sahibi olurlar.

Tüm bunların ışığında; yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı

görünümünün belli bir ölçeğe göre küçültülerek bir düzlem üzerine aktarımlaş haline,

harita denmektedir.

Herhangi bir çizimin harita olarak dikkate alınması için belli başlı bir takım özellikleri

olmak zorundadır. Bu özellikler harita bileşenleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Harita

bileşenleri Şöyle sıralanabilir:

• Kuşbakışı görünüm

• Harita başlığı

• Projeksiyon

• Koordinatlar

• İşaretler

• Ölçek

3.1. Kuşbakışı Görünüm

Bir çizimin harita sayılabilmesi için en basit özelliklerinden biri görünümün kuşbakışı olması

gerekliliğidir. Kuşbakışı görünüm nesnelerin tam üzerinden 90 derecelik bir bakışla elde

edilen görünümün adıdır (Şekil 16).

15

Haritaların kuşbakışı ile

çizilmesinin temel nedeni, haritaya

konu olan arazi üzerindeki bütün

ayrıntıların tamamıyla

gösterilmesidir. 90 derecelik açıyla

yani tam tepeden bakılmadan bütün

ayrıntıların görülmesi ve gösterilmesi

mümkün değildir. Kuşbakışı

görünümde perspektif yoktur,

dolayısıyla yerşekillerin boyutlarında,

şekillerinde ve birbirlerine göre

uzaklıklarında değişmeler bulunmamaktadır. Kuşbakışı görünüm sayesinde yerşekillerinin

birbirini gölgelemesi, birinin diğeri ardında kalması da engellenmiş olmaktadır.

3.2. Harita Başlığı

Haritaları tamamlayan özelliklerinden biri de harita başlığıdır. Haritanın çizimi esnasında

nereyi ve buranın ne gibi özelliklerini veya ayrıntısının olduğunu ortaya koyan bir başlığını

bulunmalıdır. Bu başlık kısa bir ifadeyle haritanın tamamını anlatan bir özellik taşımalıdır.

Yeryüzünü üzerinde nereyi ve hangi ayrıntıları içerdiğini ortaya koyan harita başlığı gerek

haritacı gerekse de kullanıcı için kolaylık sağlamalıdır.

3.3. Projeksiyonlar

Haritacıların karşılaştığı temel bir sorun haritaların bir düzlem olmasına rağmen, dünyanın

düz olmamasıdır. Dünya düz veya disk şeklinde olmadığı gibi, tam bir küre şeklinde de

değildir. Kutuplardan basık, ekvatordan şişkin olan bu şekil elipsoiddir. Dünyanın

Ekvatordaki çapı 12756,27 km iken kutuplardaki çapı 12713,5 km2dir. Yapılan bu

ölçümlerde yeryüzü üzerindeki farklı yerşekilleri hesaba katılmamaktadır. Oysaki bu

özelliklerin yanı sıra Dünyanın kendine has bir şekli bulunmaktadır. Ekvatordan şişkin ve

kutuplardan baskın olmasıyla beraber üzerindeki kabartma (rölyef) ya da topografya da her

yerde aynı değildir. Dünyanın bu şekline Geoid denilmektedir (Şekil 17).

Şekil 16. Nemrut Kalderası.

16

Şekil 17. Dünyanın şekli.

Yeryüzünün tamamı ya da bir bölümünün belirli bir ölçek oranında küçültülmüş tam bir

gösterimi ortaya çıkarmak için kullanılacak en ideal yöntem model bir küre yapmaktır. Doğru

yapıldığında bu model küreler yeryüzüne ait uzaklık ve yönleri doğru olarak vermektedir.

Bunların yanı sıra model kürelerin bir takım dezavantajları bulunmaktadır. Kürelerin

ebatlarına bağlı olarak gösterdikleri ayrıntı sınırlıdır. Taşınmaları zordur, üzerlerinde ölçüm

yapmak oldukça zordur. Maliyetleri yüksektir.

Düz bir yüzey taşıma, saklama, koruma, baskıyla çoğaltma ve üzerinde ölçüm yapma

konularında kürelerden çok daha fazla kullanışlı ve avantajlıdır. Bunların yanında dünyanın

bir düzlem üzerine sıfır hata yani tüm özellikleriyle doğru olacak şekilde aksettirilmesi olası

değildir. Haritacılığın bu sorunu aşma yöntemi olarak kullandığı çözümler ortaya

projeksiyonları çıkarmaktadır.

Projeksiyonun kelime karşılığı ışığı yansıtma olarak anlaşılabilir. Buradan Dünyanın

şeklinin bir düzleme yansıtıldığı fikri akla gelmelidir. Geoid şeklinde olan dünyanın bir

düzlem üzerime mükemmel olarak ya da bir diğer söyleyişle tamamıyla aynı olarak

aktarılması imkânsızdır. Bu yüzden coğrafyacılar ve haritacılar projeksiyonları belirledikleri

özelliklerin düzleme doğru olarak aktarılması için kullanırlar.

3.3.1. Projeksiyon Türleri

3.3.1.1. Yansıtıldıkları şekle göre projeksiyonlar

Projeksiyonlar ışığın yansıtıldığı şekle göre üçe ayrılmaktadırlar; konik, silindirik ve düzlem

(azimuthal) projeksiyonlar. Bu üç şekilde açıldıkları zaman bir düzlem oluşturan şekillerdir,

17

projeksiyonlar tercih edilirken bu özellikleri dikkate alınmıştır. Geoidin düzleme

aktarılmasına sağlamaktadırlar (Şekil 18).

Şekil 18. Şekle göre projeksiyon türleri.

3.3.1.1.1. Konik Projeksiyonlar

Konik projeksiyonlardan ışığın uzaydan bir yerden dünyaya yansıtıldığı düşünülmektedir.

Dünyanın tamamını gösterebilmektedir. Meridyenler düz, paraleller eğri çizgilerdir. En doğru

şekilde standart paralel

çevresini gösterir. Yön,

alan ve şekil bozulmaları

bu meridyenden

uzaklaşıldıkça artar

(Şekil 19).

Şekil 19. Konik projeksiyon. Haritanın çok kısıtlı bölümlerindeki yön ve alanlar doğru şekilde korunmaktadır. Doğu-

batı uzanışları, kuzey güney uzanışlarından daha uzun olan yerlerde kullanılmaktadırlar.

Standart paralellerin tersinde bozulmalar sonsuzdur. En çok kullanılan konik projeksiyonlar,

Albers, Lamber Konik, Polikonik, Merkator Konik projeksiyonlar.

3.3.1.1.2. Düzlem (Azimuthal) Projeksiyonlar

Işık uzaydan bir yerlerden ya da dünyanın merkezinden geliyormuş olarak varsayılır.

Meridyenler düz veya eğri, paraleller eğri çizgiler olarak gösterilmektedir. Dünyanın sadece

yarısını gösterirler. Paralelleri boyunca uzunluk koruyabilmektedirler. En sık olarak

okyanusların gösteriminde kullanmaktadırlar (Şekil 20). En çok kullanılan düzlem

projeksiyon, Lambert Azimutal projeksiyondur.

18

3.3.1.1.3. Silindirik Projeksiyonlar

Bu projeksiyon sisteminde dünyanın tamamını göstermektedir. Işık dünyanın merkezinde

dairesel bir ışık huzmesi geldiği varsayılmaktadır. Paraleller ve meridyenler düz çizgilerdir ve

dolayısıyla birbirlerini 90 derecelik açıyla kesmektedirler (Şekil 21). En doğru verileri

standart paralel yukarıdaki

çizimde ekvator çevresi için

vermektedir. En Çok

kullanılan silindirik

projeksiyonlar, Peters,

Merkator Silindirik,

Transversal Merkator projeksiyonlar.

3.3.1.1.4. Karışık Projeksiyonlar

Bu projeksiyon türlerinde ışık huzmesinin bir yerden değil faklı yerlerden geldiği hayal

edilmektedir. Dolayısıyla sabit ve basit bir koordinat sistemi oluşturulmaktadır. Dünya

haritası çizimlerinde kullanılmaktadırlar. En çok kullanılan karışık projeksiyonlar, Robinson,

Goode, Sinusidial, Werner, Clarke projeksiyonlar

3.3.1.2. Koruma Özelliklerine Göre Projeksiyonlar

Projeksiyonların yapılış amacı yeryüzünün düzleme aktarılması esnasında olabildiğince doğru

bir şekilde aktarılmasıdır. Projeksiyonlar bu beş unsurun hepsini birden koruyamazlar. Ama

birden fazla koruma özelliği olan projeksiyonlar olabilir. Projeksiyonların koruma

özelliklerine göre:

• Alan Koruyan (eşdeğer)

• Uzunluk Koruyan

Şekil 20. Düzlem projeksiyon.

Şekil 21. Silindirik projeksiyon.

19

• Şekil Koruyan (konformal)

• Açı Koruyan

• Yön koruyan projeksiyonlardır.

3.3.1.2.1. Alan Koruyan Projeksiyonlar

Alan koruyan projeksiyonlarda temel mantık paraleller arasındaki uzunlukların her yerde aynı

olacak şekilde ayarlanmasıdır. A ile B noktası ile ‘A’ ve ‘B’ arasındaki alan her zaman eşit

olacaktır ne yazık ki şekilleri bozulacaktır (Şekil 22). Alan

koruyan projeksiyonlar genellikle kadastro, planlama, askeri

ve ekonomik haritaların yapımında kullanılmaktadır.

3.3.1.2.2. Uzunluk Koruyan Projeksiyonlar

Uzunluk koruyan haritalarda şekil ve açı bozulmasına rağmen

uzunluk her zaman doğru olarak gösterilir. Dolayısıyla

uzunluk koruyan bir yol

haritasının ayrıca yönü de

koruması beklenmemektedir (Şekil 23).

Özellikle su ve hava yolu haritaları gerek uzaklık koruma

gerekse de dünya üzerindeki en kısa yolları gösterme

özelliklerine sahiptirler.

3.3.1.2.3. Şekil Koruyan Projeksiyonlar

Merkator projeksiyonu ile yapılan haritalar hava yollarının en

çok kullandıkları haritalardır. Hem şekil hem de dünya

üzerindeki en kısa yolları göstermektedir.

3.4. Coğrafi Koordinatlar

Coğrafi koordinatlar yeryüzünde herhangi bir yerin konumunu 2 veya 3’lü eksen üzerinde

gösteren ölçümlerdir. Coğrafi koordinatlarının temelini Ekvator çizgisi ve başlangıç

meridyeni oluşturmaktadır. Ekvator çizgisine paralel çizildiği varsayılan 90 Kuzey Yarım

Kürede, 90 da Güney Yarım Kürede olmak üzere 180 çizgiye Paralel, başlangıç meridyeni

çizgisine paralel çizildiği varsayılan 180 Doğu Yarım Kürede, 180 de Batı Yarım Kürede

olmak üzere 360 çizgiye Meridyen denilmektedir.

Şekil 23. Lambert Azimutal projeksiyonla çizilmiş Dünya Haritası.

Şekil 22. Azimutal Eküdistans Projeksiyon.

20

Tablo 1. Meridyen ve Paralelerin temel özellikleri.

Paraller Meridyenler

Paraleller enine çizgilerdir. Meridyenler boyuna çizgilerdir

Dünyanın her yerinde paraleldirler Kutuplarda birleşirler.

1° her zaman 111 km’dir. 1° 0° paralellinde 111,3 km

45° paralellinde 78,5 km

90° paralellinde 0 kmdir.

Elipsoid şekilden dolayı ekvatorda

110,6 kutuplarda 111,7 olarak

değişmektedirler.

Coğrafi koordinat sistemleri de enlem ve boylam değerleri kullanılarak oluşturulmaktadır.

Enlem, yeryüzündeki bir noktanın ekvatora uzaklığının açı cinsinden değeridir. Boylam,

yeryüzündeki bir noktanın başlangıç meridyenine uzaklığının açı cinsinden değeridir. Yer

ölçümleri ve enlem-boylam hesaplamaları koordinat sistemlerin temel verileri olarak

algılanabilir (Şekil 24).

Özellikle haritanın ölçeği büyüdükçe enlem ve boylam

değerleri konum belirlemek için yeterli olmamaktadır.

Burada devreye coğrafi koordinat sistemleri girmektedir.

Yeryüzünün daha fazla ayrıntısının konu alan büyük

ölçekli (1:200.000 ve daha büyük ölçekli olan

haritalarda)haritalarda koordinat sistemleri zorunlu hale

gelmektedir. Bu tip koordinat

sistemleri ayrıntın artmasına bağlı olarak koordinat değerlerinin daha fazla ayrıntı verecek

şekilde ayarlanması olarak özetlenebilir.

3.5. Harita İşaretleri (Lejant)

Çizilen ilk haritalarda belli başlı işaretlemelerin çizim alanı içine yapıldığı görülmektedir

(Şekil 25). Haritaların gösterdikleri ayrıntı niteliği ve niceliği arttıkça çizim alanı üzerinde

işaretlenemeyecek hale gelmiştir. Bu noktada devreye harita işaretleri (lejant) girmektedir.

Şekil 24. Paralel ve meridyenler, enlem ve boylam.

21

Şekil 25. Kristof Kolomb’un keşiflerini gösteren bu haritada bitki örtüsü, yerleşmeler çizim alanı üzerine işaretlenmiştir.

Harita işaretleri bir noktayı, bir çizgiyi ya da bir alan olarak hazırlanabilir. Akarsular,

yollar gibi nesneler çizgilerle, yerleşmeler noktalarla, bir coğrafi özelliğin dağılışın sınırlarını

gösteren işaret ise poligon (alanla) gösterilebilmektedir. Geldiğimiz bu noktada çizim

alanındaki gösterimlerle işaretlerin (lejantın) haritanın anlaşılabilir olması için son derece

önemli olduğunu vurgulamamız gerekir.

Bir takım haritalarda gösterimler ve dolayısıyla işaretler hususunda ulusal ya da uluslar

arası standartlar olabilir, örneğin 1/25.000’lik topografya haritalarındaki tüm gösterimler ve

işaretler standarttır, değişmez. Örneğin, yeşil renk orman örtüsünü gösterir.

Jeoloji haritalarındaki gösterimler uluslar arası standartlardadır. Buradaki renkler

formasyonların yaşlarını göstermektedir.

Bu anlatılanlara ek olarak haritanın çizim alanını, buradaki gösterimleri ve bu

gösterimlerden yola çıkarak harita lejantını tayin edecek kişi haritacının kendisidir. Çoğu

haritada ulusal ya da uluslar arası bir standart olamayabilir. Gerek haritanın göze hoş gelmesi

22

(sanatsal ifadesi) gerekse de kolay anlaşılabilmesi açısından seçilecek gösterim türleri ve

kullanılan işaretler oldukça önemlidir.

Harita işaretleri arasında vazgeçilmez olan, diğer bir deyişle çizilen her haritada bulunması

gereken kuzey okudur. Bu işaretin dekoratif özellikleri haritacının tercihine göre

değişebilmektedir.

3.6. Ölçek

Bir çizimin harita olabilmesi için en önemli bileşenlerinden biri ölçektir. Ölçeği bulunmayan

çizimler genellikle kroki ya da taslak olarak adlandırılır. Haritalar yeryüzünün tamamının ya

da belli bir bölümünün çeşitli işaretlerle düzenlenmiş bir grafiği olarak nitelenmektedir, bu

grafiğin bir küçül(t)me oranı olması gerekir. Bu küçülteme oranına ölçek denilmektedir.

Ölçek bir diğer deyişle, harita üzerindeki belli iki nokta arasındaki uzunluğun, arazi

üzerinde aynı iki nokta arasındaki gerçek uzunluğa oranıdır.

Ölçek = Harita uzunluğu / Gerçek uzunluk

3.6.1. Ölçek Çeşitleri

3.6.1.1. Kesir Ölçek

Harita uzunluğunun pay, gerçek uzunluğun ise payda olarak gösterildiği bir kesirli sayıdır.

Böylece harita üzerindeki uzunluk ile arazi üzerindeki (gerçek) uzunluk en basit şekli ile

orantılanmış olacaktır.

Ölçek payı her zaman “1” sayısıdır. Paydayı oluşturan sayı haritanın ayrıntı gösterme

oranına göre değişkenlik gösterir. Bu sistem sayesinde bir parçanın kaç eşit parçada

küçültüldüğü ifade etmektedir. Kesir ölçekte dikkat edilmesi gereken unsurlardan biri pay ve

paydanın birimlerin aynı olmasıdır.

3.6.1.2. Çizgi Ölçek

Harita üzerindeki uzunluğun arazi üzerinde ne kadar olduğunun bir çizim üzerine

işaretlenmesinden oluşur. Sıfırın solunda kalan bölüm daha küçük uzunlukların hesaplanması

için kullanılır (Şekil 26).

Şekil 26. Çizgi ölçek.

23

Çizgi ölçek, haritanın boyutların değiştirilmesi sonucunda ortaya çıkabilecek uzunluk

değişimlerinin hesaplanması için oldukça basit ve kullanışlı bir araçtır. Harita büyütülse ya da

küçültülse dahi, kendisi de bir çizim olan “çizgi ölçek” de değişecektir.

24

4. Harita Türleri

aritaları birbirinden ayırt eden belli başlı üç kıstas bulunmaktadır. Bunlardan ilki

haritaların ölçeğidir. Ölçek haritanın gösterdiği ayrıntının niceliği ve niteliğini ortaya

koyması yanı sıra haritanın kullanım amacı hakkında da bir bilgi vermektedir.

4.1. Ölçeklerine göre haritalar

4.1.1. Büyük ölçekli haritalar

Bu tip haritalara; yol inşaatları, dolgular, yarmalar,tünel inşaatları, köy tanzim planları, şehir

imar planları,kadastro haritaları. Birinci sınıf topografya haritaları, turizm haritaları, büyük

ölçekli jeoloji haritaları örnek verilebilir.

Tablo 2. Büyük ölçekli haritalarda kullanılan ölçekler.

Büyük ölçekli haritalar

1/1.000 1/50.000

1/2.000 1/80.000

1/5.000 1/100.000

1/10.000 1/125.000

1/25.000 1/200.000

4.1.2. Orta Ölçekli Haritalar

Bu tip haritalara; ikinci sınıf topografya haritaları, hava uçuş haritaları, orta ölçekli jeoloji

haritaları, birtakım coğrafi haritalar örnek olarak gösterilebilir.

Tablo 3. Orta ölçekli haritalarda kullanılan ölçekler.

Orta ölçekli haritalar

1/250.000

1/400.000

1/500.000

1/800.000

4.1.3. Küçük Ölçekli Haritalar

Bu tip haritalara; coğrafya haritaları, genel jeolojik haritalar, atlas haritaları, duvar haritaları

örnek verilebilir. 1/ 800.000 daha küçük ölçekli haritalardır.

25

4.2. Konularına Göre Haritalar

Haritaların birbirinden farklılaşmasına neden olan bir diğer ayrım haritaların konusunu

oluşturan olguların genel ya da özel olması durumudur.

4.2.1. Genel Haritalar

Yeryüzünün tamamı ya da belli bir bölümünün genel özelliklerine bağlı olarak çizilmiş

haritalardır. Örneğin, topografya haritaları, idari bölünüş haritaları, hipsometrik haritalar.

4.2.2. Özel haritalar

Yeryüzündeki belirli bir özelliği konu alan haritalardır. Örneğin jeoloji, hidrografya, toprak

varlığı, bitki örtüsü, jeomorfoloji, nüfus dağılışı haritaları.

4.3. Kullanım Alanlarına Göre Haritalar

Her harita belli bir amaç, belli bir kullanım alanı dikkate alınarak yapılmaktadır. Bu

kullanıma göre haritaları tematik haritalar ve topografya haritaları olmak üzere ikiye ayırmak

mümkündür.

4.3.1. Tematik Haritalar

Tematik haritalar bir topografik altlık üzerinde o bölge ile mekansal referanslı olan her

konuda bilgi aktaran kartografik ürünlerdir. Mekansal referanslı konu olarak sayısız örnekten

bir kaçı burada sayılabilir. Jeoloji, ulaşım, taşımacılık, hava sıcaklığı, hava basıncı, tarım,

madencilik, ekonomi, üretimler, denizcilik, hava ve toprak kirliliği, turizm v.b.

Tematik haritalar yeryüzünün tamamını ya da haritacının belirlediği bir alan üzerinde

(harita bileşenlerinin tamamını içermek koşuluyla) doğal ya da beşeri özelliklerin gösterimi

için kullanılır.

4.3.2. Topografya Haritaları

Yeryüzünün doğal ve kültürel özelliklerini gösteren ayrıntılı ve güvenilir bir grafiğidir. Arazi

kabartısını (rölyef) belirli yöntemler kullanılarak bir düzlem üzerine aktarılmasıdır.

Topografya haritalarında yeryüzünün genel bir görüntüsü verilmektedir. Akarsular, göller

binalar, genellikle orman örtüsü, rölyef (kabartı) ve haritada gösterilen nesnelerin isimleri

bulunur. Topografya haritasındaki gösterimlerin farklılaşmasına bağlı olarak birkaç çeşidi

bulunmaktadır.

26

4.3.2.1. Tarama Yöntemi ile Çizilen Topografya Haritaları

Yeryüzündeki kabartmanın gösteriminin en eski yöntemidir. 18. Yy J. G. Lehmann tarafından

rölyefi ayırmak için kullanılmıştır. Eğim boyunca taramalar gerçekleştirilir, eğimin dikliğine

göre taramanın kalınlığı değişmektedir.

Yamaçların eğim derecesine bağlı olarak taramanın alınlığı değişmekte ama birim alana

çizilecek tarama sayısı sabit kalmaktadır.

Kalınlık değiştikçe taramalar arasındaki

boşluk azalmaktadır, böylece eğimi fazla

olan alanlar karanlık, az eğimli alanlar daha

aydınlık olarak belirmektedir (Şekil 27).

Tarama yönteminde hazırlanmış

topografya haritalarında işaretler bölümünde

taramanın gösterdiği eğim dereceleri

gösterilmelidir. Tarama yöntemi dağlık

sahalarda oldukça güzel grafikler ortaya

çıkarırken, düz alanlarda görece daha

gösterişsiz grafikler hazırlanmaktadır. Düz ya da az eğimli yerlerde tarama yapılamamaktadır.

4.3.2.2. Gölgelendirme Yöntemi İle Çizilen Topografya Haritaları

Arazi üzerine belli bir yönden ışığın geldiği varsayılarak hazırlanan haritalardır. Böylelikle

yüksek alanların gerisinde kalan kısım gölgeli olarak işaretlendirilerek, rölyefin gözler önüne

serilmesi gerçekleştirilir.

Gölgeleme yöntemini tek başına

kullanmak oldukça güçtür. Yükseltinin

bir hayli fazla olduğu alanlarda

gölgelenen alanın da fazla olması bu

kısımlara yerleştirilecek işaretleme ve

yazıları zora sokmaktadır. Günümüzde

gölgelendirme haritaların daha iyi ve

anlaşılır bir tarzda gösterilmesi için

kullanılmaktadır (Şekil 28).

Şekil 27. Tarama yöntemi ile hazırlanmış bir topografya çizimi. İki zirvesi bulunan bir dağ, iki tepe arasında bir boyun görülmektedir.

Şekil 28. Gölgelendirme ve izohipslerin kullanıyla çizilmiş topografya haritası.

27

4.3.2.3. Renklendirme Yöntemi ile Çizilen Topografya Haritaları

Yeryüzü dokusunun farklı yükselti basamaklarına farklı renk tonları verilerek gösteriminden

ibarettir. Ulusal ya da uluslar arası bir standardı bulunmamakla birlikte mavi, yeşil, sarı,

kahverengi tonları ve beyaz renk kullanılır. Siyah beyaz haritalarda ise gri tonları

kullanılmakta, işaretler bölümünde kullanılan tonların hangi yükseltiye karşılık geldiği

belirtilmektedir (Şekil 29).

Renklendirme yöntemi ile çizilen topografya haritaları görsel açıdan zengin olmalarına

karşın, üzerinde gerçekleştirilecek çeşitli ölçümler ve diğer çalışmalar açısından bir takım

kısıtlılıklar barındırmaktadır. Bu yüzden küçük ve orta ölçekli topografya haritalarında

kullanılmaları daha sağlıklı sonuçlar verecektir.

4.3.2.4. Kabartma Yöntemi ile Çizilen Topografya Haritaları

Yeryüzü kabartısının bir benzeri belli oranlar dâhilinde küçültülerek bir üç boyutlu model

Şekil 29. Afrika kıtasının rölyefini gösterir harita.

28

üzerinde gösterilmektedir. Bu tip haritalar kabartının anlaşılması için en kullanışlı haritalardır.

Rölyefin birebir aynısı olma özelliği taşımaktadırlar. Maliyetinin oldukça yüksek olması,

1/250.000’den büyük ölçeklerde taşınmasının ve saklanmasının bir hayli zor olması bu tip

haritaların kullanımı sınırlandıran etkenlerden sadece bir kaçıdır.

Özellikle bilişim teknolojilerinde yaşanan son gelişmeler nedeniyle bu tip haritaların yerini

düzlem üzerinde üç boyut gösterme özelliği olan haritalar almaktadır. Coğrafi bilgi sistemleri

yazılımları bu efekti sağlamaktadırlar. Bu tip üç boyutlu haritalar, kabartma haritalar kadar

olmasa da topografyanın gösteriminde oldukça etkili bir şekilde kullanılabilmektedir (Şekil

30).

Şekil 30. Bir birikinti konisinin üç boyut efekti ile hazırlanmış grafiği.

4.3.2.5. Eşyükselti Eğrileri (İzohips) Yöntemi ile Çizilen Topografya Haritaları

Deniz seviyesine bağlı olarak eş yükseltiye sahip noktaların birleştirilmesiyle oluşan eğrilerin

çizilmesiyle yapılan topografya haritalarıdır. Topografya haritalarında en çok kullanılan

yöntemdir. Bu yöntem ile rölyef üzerinde aynı yükseltiye sahip olan noktalar değerleriyle

29

birlikte belirtilmiş olur. Farklı yükseltilerdeki noktaları birleştiren eğrilerin dağılımının sık

veya seyrek olması rölyefin özelliklerini harita üzerinde açıkça gösterilmesini sağlar. Eş

yükselti eğrileri belli bir seviyeden başlayarak, belirli aralıklarla çizilir. Eş yükselti eğrileriyle

çizilen topografya haritalarında “0” metre eğrisi deniz kıyılarını çevrelemektedir (Şekil 31).

Eşyükselti Eğrilerinin Temel Özellikleri

1. İç içe kapalı eğrilerdir, birbirlerini kesmezler.

2. Yeryüzü şekillerinin biçimlerini ve yükseltilerini gösterirler.

3. En geniş izohips eğrisi en alçak yeri, en dar izohips eğrisi en yüksek yeri gösterir.

4. Bir eğrinin geçtiği her noktada yükselti aynıdır.

5. Ardışık iki eğri arasındaki yükselti farkı haritanı tamamında birbirine eşittir. İzohipsler

eşit yükselti aralıklarıyla çizilir. Buna Ekidistans ya da Eküdistans denir.

6. Sıfır metre eğrisi kıyı çizgisini gösterir.

7. Çukur alanlar dışında her izohips kendisinden daha yüksek izohipsi çevreler.

8. Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohips eğrisinin yükseltisi aynıdır.

9. İzohips eğrilerinin sık geçtikleri yerde eğim fazla, seyrek geçtikleri yerde ise eğim azdır.

10. İzohips eğrileri akarsu vadilerinde yükseltinin arttığı yöne doğru ‘V’ şeklini alırlar.

11. Akarsuların ya da kuru dere yatakları vadilerinin her iki yanındaki izohipslerin

yükseltileri aynıdır.

12. Çukur yerler genellikle ok (→) işareti ile gösterilir ya da izohips içi taranır.

Eşyükselti eğrileri kullanılarak çizilen topografya haritalarının kolay okuna bilmesi için

eğrileri üç farklı kategoride değerlendirmek mümkündür. Bunlar:

Şekil 31. Eşyükselti eğrileri kullanılarak çizilmiş topografya.

30

• Ana eğri

• Eğri

• Ara eğridir (Şekil 32).

Eş yükselti eğrileri kullanılarak çizilen topografya haritalarında sıfır metreden başlayarak

her beşinci (50 ya da 100 metrede bir) daha koyu, kalın çizilen ve üzerine yükselti değeri

yazılan izohipse “ana izohips” (ana eğri) denilebilir. Böylesi bir gösterimin temel sebebi

yükselti hesaplama da kolaylık sağlamasıdır.

Bunun dışında eğer haritacı gerek duyarsa eş

yükselti aralığının (eküdistansın) yarısı kadar olan

yükseltileri de kesik çizgilerle gösterir. Bu gösterim yer

şekillerinin daha belirginleştirilmesine hizmet

etmektedir. Kesik çizgilerle gösterilen bu izohipse ara

izohips ya da ara eğri denilebilir.

Bu ikisi dışında kalan tüm eşyükselti eğrileri ise eğri

olarak adlandırılabilir.

Şekil 32. İzohips türleri.

31

5. Eş Yükselti Eğrileri İle Yeryüzü Şekillerinin Gösterilmesi

5.1. Tepe

İç içe kapalı eğrilerin zirve noktasına kadar sürekli bir eğim güderek yükseldikleri

gözlemlenmektedir (Şekil 33). Genellikle harita

üzerinde tepenin zirvesi bir nokta ile gösterilir ve

yükselti değeri yazılır.

5.2. Vadi Eş yükselti eğrileri vadilerde V şeklini alırlar. V’nin kök bölümü yükseltinin arttığı yönü

gösterir (Şekil 34). “V” vadi (genç vadi) denilen vadilerin topografya haritasında

bulunmasında her hangi bir sorun yaşanmaz

genellikle “U” vadi (tabanlı vadi) fark edilmesi

zordur.

5.3. Boyun

Su bölüm çizgisinin iki tepe arasında kalan en alçak yeridir (Şekil 35). Bel, belen, geçit, aşıt

olarak da bilinmektedir. Topografya haritası

üzerinde iki zirve arasında eş yükseltiye sahip iki

komşu izohipsin ortasından geçer.

Şekil 33. İzohipslerle bir tepenin gösterilmesi.

Şekil 34. İzohipslerle vadinin gösterilmesi.

Şekil 35. Boyunun izohipslerle gösterimi. A-B noktaları iki tepe ve C noktası bir boyundur.

32

5.4. Sırt

İki yamacın birleştiği yüksek kesimleridir. Su bölüm çizgisini oluşturlar. Vadiler gibi harita

üzerinde “V” şeklini oluşturlar, “V”nin ağzı yükseltinin arttığı yöne doğrudur (Şekil 36).

5.5. Yamaç

İki düz alan arasındaki eğimli arazidir. Bu alanlarda eşyükselti eğrilerinin sıklaşmasıyla

kendilerini göstermektedirler (Şekil 37).

Şekil 37. X ve Y iki farklı yamaçtır. X daha dik Y ise görece daha az eğimlidir.

5.6. Delta

Akarsuyun ağzından denize doğru çıkıntı yapan yeryüzü şekilleridir. İsmini yunanca Δ

harfinden almaktadır. Yapısal bir takım şekillerle

karıştırılmamalıdır. Bu delta şeklinin arkasında bir

akarsu aranmalıdır (Şekil 38).

Şekil 36. İzohipslerle sırtın gösterimi. A-B noktaları arasında kalan alan bir sırttır.

Şekil 38. Bir deltanın izohipsler kullanılarak gösterimi.

33

5.7. Birikinti konisi ve yelpazesi

Akarsuların eğimli bir araziden daha az eğimli (görece düz) bir alana ulaştığı ya da yan kolun

ana akarsuya ulaştığı alanlarda oluşan yelpaze şekilli birikimlerdir. Eğim aşağı “V” şeklinde

giden izohipslerin delta şeklinde açılması olarak topografya haritasına yansır (Şekil 39).

Şekil 39. Birikinti konisinin izohipsler kullanılarak gösterimi.

5.8. Plato

Akarsu vadileri tarafından çevrelenen görece düz alanlar olarak karşımıza çıkan platolar,

izohipslerle çizilmiş topografya haritalarında görece düz ve çevresindeki vadilerin ortasında

bir kabartı olarak gösterilmektedir (Şekil 40).

Şekil 40. Platonun, eşyükselti eğrilerikullanılarak gösterimi.

34

6. Haritalar Üzerinde Gerçekleştirilen Hesaplamalar

aritaların kullanım amaçlarına uygun olarak üzerlerinde pek çok hesaplama ve

analizi yapılabilmektedir. İster makro ölçekte olsun sterse de mikro ölçekte olsun

yeryüzünün insan faaliyetleri açısından sağlıklı bir şekilde kullanımı açısından

harita üzerinde gerçekleştirilecek uzamsal analizlerin gerekliliği tartışılmazdır. En

basitinden harita üzerinden gideceğimiz yeri ve yönü bulma ya da yaşadığımız yerin dünya ve

Türkiye’de nerede olduğunu, bu alanının neden bir yaşam alanı olarak karşımıza çıktığını

sorgulamak amacıyla harita üzerinde bir takım analizler ve hesaplamalara ihtiyaç

duymaktayız.

Harita üzerinde bir takım çıkarımlar yapabilmek için temel bazı ölçümleri gerçekleştirmek

gerekmektedir. Burada haritalar üzerinde gerçekleştirilecek temel bir takım hesaplamalar

üzerinde durulacaktır.

6.1. Harita Ölçeği Hesaplama

Yukarıda harita ölçeği konusunda ayrıntılı bilgiler ve örnekler verildiğinden dolayı burada bir

kez daha yinelemeye gerek duyulmamaktadır (bak. S.21). Tüm haritalar belli bir oranda

küçültülerek çizilmiştir ve bu oran harita uzunluğunun gerçek uzunluğa bölünmesi yoluyla

bulunabilmektedir.

Ölçek = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

Dolayısıyla gerçek uzunluğu bir mesafenin haritada ne kadar bir uzunlukla gösterildiği

ölçülerek elimizdeki haritanın ölçeğini hesaplamak zor olmayacaktır. Bu anlatılanları bir

örnekle açıklayacak olursak;

Örnek: Bir Türkiye Fiziki Haritasında Sinop Burnu ve İğne Ada Burnu arası 30 cm ile

gösterilmektedir. Bu mesafenin gerçek uzunluğu (kuş uçuşu) 300 km olduğuna göre bu

haritanın ölçeği kaçtır?

Harita Ölçeği = HU/GU

= 30 / 30.000.000

= 1/ 1.000.0000

35

6.2. Gerçek Uzunluk Hesaplama

Çoğu zaman insanlar çok kullandıkları yolların ne kadar uzunlukta oldukları bilmektedirler.

Bunun yanı sıra bilimsel bir takım araştırmalar, analizler ya da en basitinden rekreasyon

(dinlenme), gezip görme amaçlı gerçekleştirilen seyahatlerde gideceğimiz yerin uzaklığı gibi

birtakım hesaplamalar haritalar üzerinde yapılabilmektedir.

Gerçek uzunluk = Harita uzunluğu X Ölçek paydası

Bu noktada haritalarda doğrular şeklinde ölçülmesinde sakınca olmayan kuş uçuşu

mesafelerde her hangi bir zorluk yaşanmamaktadır. Bu noktada bir cetvel kullanımı ile harita

uzunluğu ölçülmekte, ölçek paydası ile çarpılması sonucu gerçek uzunluk bulanabilmektedir.

Örnek: 1/25.000 ölçekli bir jeomorfoloji haritasında, 7,75 cm ile gösterilen bir buzul

vadisinin uzunluğu ne kadardır?

Gerçek uzunluk = HU X Ölçek paydası

= 7,75 X 25.000

= 193.750 cm

= 1,9375 km

Bu tip ölçümlerde asıl sorun yaratan konular eğri

oluşturan mesafelerdir. Burada kullanılabilecek

birkaç yöntem bulunmaktadır. Bunlardan ilki bir ip

ya da tel kullanılarak bu eğrinin üzerinden geçerek

harita uzunluğunun hesaplanmasıdır. İkinci ise bir

Curvimetre (kürvimetre) kullanmaktır. Bu alet

haritalar üzerinde eğriler şeklindeki mesafelerin

ölçümü için kullanılmaktadır (Şekil 41). Bir

eğrinin harita uzunluğu ölçmekteki bir diğer yöntem bunu daha küçük doğru parçalarına

bölerek bu parçaların uzunluğunu toplanması olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu parçaların bir

pergel aracılığıyla ölçülmesi sonucu uzunlukları bulunacaktır. Eğrilerin ölçülmesi esnasında

dikkat edilmesi gereken nokta hem gidiş hem de geliş için ayrı ölçümler yapılması ve bu

sayede doğruluğunun kontrol edilmesi gerekmektedir.

Şekil 41. Curvimetre.

36

6.3. Harita Uzunluğunun Hesaplanması

Gerçek uzunluğunun bilindiği ve harita ölçeğinin bilindiği alanlarda harita uzunluğunun

ayrıca başka bir araç kullanılarak hesaplanmasına gerek yoktur. Özellikle harita çizimleri

esnasında çizim alanımızın ayarlanması gibi bir takım düzenlemeleri yapmamızda kolaylık

sağlamaktadır.

Harita uzunluğu = Gerçek uzunluk / Ölçek paydası

Örnek: Gerçek uzunluğu 125 km olan bir akarsuyun 1/800.000 ölçekli bir hidrografya

haritasında ne kadarlık bir eğri ile gösterilmesi gerekmektedir?

Harita uzunluğu = Gerçek uzunluk / Ölçek paydası

= 12.500.000 / 800.000

= 15,625 cm

6.4. Harita Alanı Hesaplama

Gerçek yüzölçümü bilinen her hangi şeklin ya da alanın harita üzerinde ne kadar bir alan

kapladığını hesaplamak içim:

Harita alanı = Gerçek yüz ölçüm / (Ölçek paydası)2

formülü kullanılır. Bu hesaplamada dikkat edilmesi gereken alanın yüzölçümü ile ölçek

paydasının aynı birim olmasıdır.

Örnek: Gerçekte 100 km2 yüzölçümü olan kızılçam ormanları 1/500.000 ölçekli bir bitki

örtüsü haritasında kaç cm2 olarak gösterilir?

Harita alanı = Gerçek yüz ölçüm / (Ölçek paydası)2

= 10.000.000 / 500.0002

= 4 cm2

Unutulmaması gereken bir konuda bu alanın mutlaka geometrik bir şekilde olmayacağıdır.

Yeryüzünde kusursuz geometrik şekli olan yerşekli sayısı yok denecek kadar azdır. Örneğin

orman yangınlarından etkilenen bir alanının harita üzerinde gösterilmesi gerektiğinde

sınırlarında çok iyi bir şekilde bilinmesi gerekmektedir.

6.5. Yüzölçümü Hesaplama

37

Haritada kapladığı alan bilinen bir yerin gerçekteki yüzölçümünü hesaplamak için

kullanılacak formül:

Gerçek alan = Harita alanı X (Ölçek paydası)2

olarak karşımıza çıkmaktadır.

Örnek: 1/25.000 ölçekli bir topografya haritasında, 4 cm2 olarak gösterilen bir gölün gerçek

alanı ne kadardır?

Gerçek alan = Harita alanı X (Ölçek paydası)2

= 4 X 25.0002

= 2.500.000.000 cm2

= 25.000 km2

Yüzölçümü hesaplamasında asıl zor olan nokta haritadaki alanın ölçülmesidir. Daha öncede

belirttiğimiz gibi gerek yeryüzü şekilleri gerekse de diğer bir takım coğrafi (beşeri ve

ekonomik coğrafya) unsurlar kusursuz geometrik şekilleri olarak karşımıza çıkmamaktadır.

Örneğin herhangi bir idari bölünüş haritasında çizilmiş bir ilçenin şekli tam bir kare ya da

daire gibi geometrik şekillerden oluşmayacaktır. Burada hatırlanması gereken idari sınırların

yerşekilleri kullanılarak çizildiğidir. Su bölüm çizgileri, akarsu vadileri gibi yerşekillerine

bağlı olarak sınırlandırılan alanların haritada kapladığı sahayı ölçebilmek için çeşitli

tekniklere ihtiyaç bulunmaktadır.

6.5.1. Kare Yöntemi ile Yüzölçümü Hesaplama

Bu yöntemde harita alanı hesaplanmak istenen alan karelere bölünür ve kapladığı kare sayısı

toplanarak hesaplanır (Şekil 42). Bu yöntemde şeffaf milimetrik kağıtlar kullanılması en

uygun yöntemedir.

38

Şekil 42. İznik gölünün kare yöntemiyle ölçülen harita alanı. Bu ölçümle yapılan hesaplama sonrasında İznik Gölünün yüzölçümü 308 km2 bulunmuştur. 6.5.2. Şerit Yöntemi ile Yüzölçümü Hesaplama

Ölçülmek istenen alan birbirine paralel şeritler kullanılarak bölünür (Şekil 43). Oluşturulan

dikdörtgenlerin hesaplama yapmakta kolaylık sağlaması gerekliliği göz önünde

bulundurulmalıdır. Örneğin 1/100.000 ölçekli bir harita da şeritlerin eninin 1 cm olması her

bir şeridin eninin 1 km.lik bir gerçek uzunluğa denk geldiğini göstermekte bu da oldukça

kolay bir hesaplamaya olanak sağlamaktadır. Şeritlerin uzunlukları ölçülerek alanları bulunur.

Toplamları harita alanını verecektir.

6.5.3. Geometri Yöntemi ile Yüzölçümü Hesaplama

Bu yöntemde ölçülmek istenen alan kenarlarda mümkün olduğu kadar az yer bırakılarak

geometrik şekillere bölünür. Bu şekillerin hesaplanması ile alanın yüzölçümü hesaplanır

(Şekil 44).

Şekil 43. İznik Gölünün şerit yöntemiyle ölçülen harita alanı. Bu ölçümle yapılan hesaplama sonrasında İznik Gölünün yüzölçümü 302 km2 olarak bulunmuştur.

39

Şekil 44. İznik Gölünün yüzölçümü 301 km2 olarak hesaplanmıştır. 6.6. Eşyükselti aralığı (Eküdistans) Hesaplama

Eşyükselti aralığı genellikle topografya haritalarının işaretler bölümünde gösterilmektedir.

Bunun yanı sıra kimi topografya haritalarında eküdistans için standartlar bulunmaktadır

(Tablo 4). Bunların dışında eğer harita üzerinde eküdistansa dair her hangi bir bilgi yok ise

hesaplamanın iki yolu bulunmaktadır.

Tablo 4. Farklı ölçekli topografya haritalarında kullanılan eküdistans.

Ölçek Eküdistans Ölçek Eküdistans

1: 1000 0,5-1m 1:50.000 20-25 m

1:5000 2,5-5 m 1:100.000 25-50 m

1:10.000 5-20 m 1:200.000 30-50 m

1:25.000 10-20 m 1:800.000 100-250 m

Birinci yükseltisi harita üzerinde gösterilen iki eşyükselti eğrisi (ana eğri) bulunur.

Birbirlerine olan yükselti farkları hesaplanır. Bunlar arasında kalan izohips sayısı toplanarak 1

çıkartılır ve yükselti farkına bölünür.

40

İkinci olarak yine yükseltisi harita üzerinde gösterilen iki eşyükselti eğrisi (ana eğri)

bulunur. Yükselti farkı hesap edilir. Bu iki izohips arasında kalan boşluklar (yükselti

basamakları) toplanır ve yükselti farkına bölünür.

Şekil 45

Örnek 1: Aşağıda verilen haritada okla gösterilen ana eğrilerden yüksektekinin değeri 2.200

metre, daha alçakta olanın yükselti değeri ise 2.150 metredir. Öyleyse bu iki eğri arasında

2.200 – 2.150 = 50 metre yükselti farkı vardır. Her iki eğri arasında kalan yükselti

basamaklarını saydığımızda (eğriler arasındaki boşlukları) 5 olduğunu görürüz. Dolayısıyla

50 / 5 = 10 metre olduğunu göre bu haritanın eküdistansı 10 metredir.

6.7. Eğim hesaplama

Genellikle yeryüzü şekilleri üzerine ulaşımla ilgili ve/veya ekonomik faaliyetler

gerçekleştirilmeden önce bu faaliyete konu olan sahanın eğim haritaları çıkarılmak

Şekil 45

41

zorundadır. Gerek yer tercihlerinde gerekse de fayda-maliyet analizlerinde bu tip haritalara

ihtiyaç duyulmaktadır. Bu haritaların çiziminde kullanılan formül ise:

E = ( h/l ) X 100

burada E eğim, h iki nokta arasındaki yükseklik farkı, l ise iki nokta arasındaki kuş uçuşu

uzaklıktır (Şekil 46).

Şekil 45.

h’nin ölçülmesi için topografya haritasındaki eşyükselti eğrilerinin yükselti değerleri ya da

harita üzerinde belirtilmiş yükselti değerleri kullanır. l’nin hesaplanması ise aynı topografya

haritasında gösterilen uzaklığın ölçülmesi ile gerçekleşir.

Eğimin yüzde cinsinden verilmesi kuş uçuşu 100 metre gidildiğinde yükseltinin kaç metre

artacağını ya da azalacağını göstermektedir.

Eğer eğim açı cinsinden hesaplanmak isteniyorsa iki nokta arasındaki yükseklik farkının

(h), iki nokta arasında kuş uçuşu uzaklığa bölünmesi ve ortaya çıkan

rakamın bir trigometrik cetvel ararcılığıyla

tanjantının bulunması gerekmektedir.

Üçgende bir açının karşı dik kenarının, komşu

dik kenara oranı açının tanjantına eşittir (Şekil

46).

tan α = h / l

Şekil 46.

42

Örnek: Aşağıda verilen 1/25.000 ölçekli topografya haritasında (Şekil 47) Yüksekeşme Tepe

ve Avaraslar Deresi arasındaki eğim ne kadardır?

h = 2192 – 1870 l = 4 cm

= 322 m = 4 X 25.000

= 100.000 cm

= 1000 m

E = (322/1000) X 100 E = h / l

Şekil 47.

43

= % 32,2 = tan 0,322

= 18°

6.7. Profil Çıkarma

Eşyükselti eğrileri ile çizilen topografya haritalarında yerşekillerine dair bir takım yorum ve

analizlerin yapılabilmesi için uygun sahaların profilinin elde edilmesi gerekmektedir.

Çıkarılacak profiller sayesinde topografyanın ana karakteri ortaya konmaya çalışılacaktır.

Profil kelime anlamı olarak yandan görünüş karşılığına gelmektedir. Coğrafi anlamda

profilden bahsettiğimizde dikey bir düzlemin topografya yüzeyi ile kesiştiği noktalardan

geçen bir hat olarak algılanabilir.

Topografya haritalarından elde edilen profiller yeryüzü şekilleri konusunda ayrıntılı bilgi

sahibi olmamızı sağlamaktadır. Çıkarılan profil eğer yumuşak hatlara sahip olmasının yanında

çok fazla girinti çıkıntı yapmıyor ise, bu alanın daha engebesiz, daha düz bir alan olduğunu

anlarız. Bunun tersi durumlarda ise oldukça engebeli ve fazlaca süreç yaşanmış bir alanın

topografya haritasına sahip olduğumuzun bilincine varırız. Bu açıklamadan da anlaşılacağı

gibi profil topografya şekillerinin yandan bakıldığındaki görünüşünü bize vermekte ve arazi

hakkında temel bir izlenim yaratmaktadır. Profil çıkarırken izlenecek yollar şunlardır (Şekil

48):

1. Profil çıkarmanın ilk işlemi bu iş için en uygun hat ya da hatların tercih edilmesidir.

Tercih edilen bu hat harita üzerine çizilir.

2. Harita üzerindeki hat uzunluğunda bir kâğıt şerit oluşturulur. Üzerinde işaretleme

yapmaya uygun bir genişliğinin olmasına dikkat edilir. Şerit halindeki kâğıt haritadaki

hattın üzerine konur ve soldan başlayarak izohipslerin kâğıdı kestiği noktalar

çentiklerle işaretlenerek, izohipslerin yükselti değerleri yazılır.

3. Milimetrik kâğıda haritada seçmiş olduğumuz hat uzunluğunda bir çizgi çizilir. Bu

profilimizin ufuk düzlemi oluşturacak şekilde yatay çizilmelidir. Topografyanın en

yüksek ve alçak yeri ve ayrıca yükselti basamakları dikkate alınarak bir yükseklik

ölçeği belirlenir. Buna göre bir dikey çizgi çizilir.

44

4. Kâğıt şerit yatay çizginin üzerine konulur. Her bir izohipsin karşılık geldiği çentik

yüksekliğine bağlı olarak noktalar koymak yoluyla milimetrik kâğıda aktarılır.

Milimetrik kâğıt üzerinde farklı yükselti değerlerine karşılık gelen noktalar oluşacaktır.

5. Ortaya çıkan noktaları hafif eğimli olarak birleştirilir. Kırık hatlardan ve keskin

çizgilerden kaçınılır. Bir profil elde edilmiş olunur.

6. Eğer profil hattı üzerinde vadi, tepe ya da mevki isimleri var ise bunlar profil üzerine

yazılır. Profilin iki ucuna yönleri yazılır.

Şekil 48.

45

8.Grafikler

Grafik kelimesi Yunanca tasvir etmek, çizerek anlatmak anlamına gelen “Graphien”

kelimesinden gelmektedir. Ülkemizde kullanımı daha çok istatistikî bilgilerin yorumlanması

amaçlı hazırlanan çeşitli çizimleri içermektedir. Özellikle günümüzde olguların

değerlendirmesi, her türlü sosyal, ekonomik ve bilimsel faaliyetin gerçekleştirilmesi esnasında

ortaya pek çok değişken ve bu değişkenlerle ilgili pek çok veri çıkmaktadır. Bunların

derlenmesi ve düzenlenmesi için istatistik bilimine ihtiyaç duyulmaktadır. Verilerin

toplanması, derlenmesi, düzenlenmesi ve bilimsel bir takım yöntemler kullanılarak anlamlı bir

sonuca ulaştırılması işi istatistiğin çözmeye çalıştığı problemlerin özünü oluşturmaktadır.

Tüm bu elde edilen verilerin sonuçlarının ortaya konması iki şekilde olabilir. Bunlardan

biri tablolar diğeri de grafikler yardımı ile sonuçların ilgililere aktarılmasıdır. Tablolarla

aktarım sadece kelimelere dayalıdır ve hacmi fazla olan verilerin sonuçların aktarılmasında

kullanımı daha çok tercih edilmektedir. Bunun yanı sıra sonuçların daha çok görselliğe dayalı

ve dolayısıyla daha etkin aktarımında grafikler iyi bir tercih olacaktır. “Bir resim bin kelimeye

bedeldir” sözü grafikle gösterim konusunda oldukça geçerlidir.

8.1. Grafik Özellikleri

Grafiklerin gerek hazırlanması esnasında gerekse de hazır bir grafiğin okunması (analiz

edilmesi) sırasında dikkat edilmesi gereken bir takım unsurlar bulunmaktadır.

8.1.1. Eksenler

Grafikler 2 ya da 3m boyutlu olarak hazırlanabilir. 2 boyutlu grafiklerde 2 eksen

bulunmaktadır. Genellikle bunlara “x” ve “y” ekseni denilmektedir (Şekil 49). x eksenine

genellikle serbest değişkenleri (ör; zaman birimleri), y eksenine ise bağlı değişkenleri

yerleştirmek gerekmektedir (boy, kilo, sıcaklık, yağış).

Şekil 49. X ve y eksenlerinin yapısı

46

8.1.2. Grafik ölçeği

Grafiğin anlaşılır olması ve kolay okunabilmesi açısından seçilecek ölçek oldukça önemlidir.

Verilerin özelliğine bağlı olarak en uygun ölçeğin seçilmesine dikkat edilmelidir (Şekil 50).

Ankara Mİ Ortalama Sıcalığı

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık

Aylar

C d

erece

Ankara Mİ Ortalama Sıcalığı

-40

0

40

Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık

Aylar

C d

erece

Şekil 50. iki farklı düşey çlçekle çizilmiş Ankara ortalama sıcaklık grafiği.

X ve y eksenlerinde hangi noktaların işaretlenmesi gerektiği bu ölçek tarafından

belirlenecektir. Ölçeğin oluşmasında çeşitli istatistiki değişkenlerden (ortalamalar, satandart

sapma) yararlanabilinir.

8.1.3. Verilerin grafiklere aktarılması

Seçilen grafik türüne bağlı olarak verilerin gösterimi de farklılaşmaktadır. İki eksenli bir

grafikte bağlı değişkenlerin y eksenine bağımsız değişkenler x eksenine aktarılmalıdır.

Ör: Aşağıdaki tabloda Ankara İli Meteoroloji İstasyonunun 1930-2002 yılları arasında

ölçülen aylara göre ortalama sıcaklık değerleri verilmektedir.

Tablo 5 Ay Sıcalık Co

Ocak 0

Şubat 1,5

Mart 5,6

Nisan 11,1

Mayıs 15,8

Haziran 19,8

Temmuz 23,2

Ağustos 23

Eylül 18,5

Ekim 12,8

Kasım 7

Aralık 2,4

Bu verilerden zamanı gösteren birimler (aylar) x eksenine, sıcaklık değerleri de y eksenine

aktarılmalıdır (Şekil 51).

47

Eğer bunun tersine bağımlı değişkenler x, bağımsızlar y eksenine aktarılacak olursa ortaya

anlamsız bir tablo çıkacaktır (Şekil 52).

0

2

4

6

8

10

12

14

0 1,5 5,6 11,1 15,8 19,8 23,2 23 18,5 12,8 7 2,4

Seri 1

Şekil 52. X ve y ekseninin yanlış kullanımı.

Bunun dışında daire ve pasta grafik gibi bir bütünün içinde belli verilerin ne kadarlık paya

sahip olduğunu gösteren grafikler de verilerin gösterilmesinde farklı bir yöntem

kullanılmaktadır.

Ankara Mİ Uzun Yıllık Ortalama Sıcaklık (1930-2002)

0

5

10

15

20

25

Aylar

C

Ortalama Sıcaklık

Ortalama Sıcaklık 0 1,5 5,6 11,1 15,8 19,8 23,2 23 18,5 12,8 7 2,4

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Şekil 51. Ankara Meteoroloji İstasyonunun çok yıllık ortalama sıcaklık

48

Bu durumda ilk önce bütünün matematiksel değeri hesaplanmalı ve tek tek diğer verilerin bu

bütün içindeki payı (genellikle yüzde cinsinden) hesaplanmalıdır. Daha sonra bu yüzdelik

değerlerin açı cinsinden neye karşılık geldikleri bulunmalıdır. Bir iletki kullanılarak daire

içine bu açılar işaretlenmelidir.

Ör: 2003 yılı ÖSS sınavına 1.517.000 aday katılmış, bunların sonuçları ise aşağıdaki tabloda

verilmiştir.

Tablo 6. 2003 ÖSS'de adayların durumu. Yerleşemeyen 910200 Açık Öğretim 288230 Önlisans 151700 Lisans 166870

Buna göre adayların yüzde cinsinden durumu aşağıdaki tabloya aktarılabilir.

Tablo 7. 2003 ÖSS'de adayların durumu. Yerleşemeyen 60 Açık Öğretim 19 Önlisans 10 Lisans 11

Dolayısıyla bu yüzdelik dilimleri açı cinsinden yazacak olursak aşıdaki tabloya ulaşırız.

Tablo 8. 2003 ÖSS'de adayların durumu.

Yerleşemeyen 216

Açık Öğretim 68,4

Önlisans 36

Lisans 39,6

Bir daire çizerek elde ettiğimiz açı cinsinden değerleri bunun üzerine işaretleyebiliriz.

Merkeze çizgiler çizerek ayırdığımız dilimleri farklı tarayarak ya da boyayarak daire

grafiğimizi ortaya çıkarırız (Şekil 53).

49

Yerleşemeyen60%

Açık Öğretim19%

Önlisans10%

Lisans11%

Şekil 53. 2003 ÖSS'de adayların elde ettiği sonuçlar.

8.2. Grafik Türleri

Burada özellikle gerek bilimsel çalışmalarda gerekse de günlük hayatımızda sıkça

karşılaştığımız bir takım grafiklerin belli başlı özellikleri ve hazırlanış şekilleri ortaya

konacaktır.

8.2.1. Basit Grafikler

Sadece bir tür değişkenin gösterildiği grafiklere basit grafik denilmektedir.

8.2.1.1. Çizgi Grafik

Çizgi grafik genellikle belli bir bağımsız değişkenin içerisinde (zaman) bağımlı değişkenlerin

ne tür bir eğilimlerinin olduğunu göstermek için kullanılmaktadır. Bir x bir de y eksenine

sahiptir. Sadece verilerin zaman içinde ne tür (olumlu-olumsuz) değişimler gösterdiğini ortaya

koymaktadır. Genellikle sıcaklık, döviz kurları, borsa işlemleri gibi oldukça değişken verilerin

gösteriminde oldukça basit ama kullanışlı bir grafiktir (Şekil 54).

50

Şekil 54. Türkiye'de enflasyon.

8.2.1.2. Sütun Grafik

Süreğen olmayan, belli bir neden sonuç ilişkisine dayanmayan ya da bu ilişki bariz bir şekilde

açıklanamayan, niteliksel verilerin gösteriminde kullanılmaktadır. Yağış, insanların boş

zamanlarını geçirme alışkanlıkları, boyları, kiloları gibi verilerin gösteriminde özellikle

oldukça kullanışlıdır (Şekil 55).

Haritanın işevi

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Yol bulma Yer bulma Topografya analizi Sosyo-ekonomik coğrafya

Haritanın işevi

Şekil 55. SBÖ II. sınıf öğrencilerine göre haritanın işlevleri (2007).

51

8.2.1.3. Daire-Pasta Grafik

Bir bütünü oluşturan parçaların ne karlık payı olduğunu izah etmek için kullanılan bir grafik

türüdür. Seçim sonuçları, sektörlerin üretimdeki payı gibi verilerin gösterilmesi sıkça

başvurulan bir grafik türüdür (Şekil 56).

Bu dersi isteyerek mi seçtiniz?

7; 39%

11; 61%

Evet Hayır

Şekil 56. SBÖ öğrencilerinin Harita ve Grafik Analizleri dersini seçme şekilleri (2007).

8.2.2. Bileşik Grafikler

Birden fazla verinin bir arada gösterildiği grafik türleri olarak karşımıza çıkmaktadır (Şekil

57). X ve y eksenlerinde iki farklı ölçek kullanımı bu tip grafiklerin anahtar noktalarından

biridir. Ölçekler iki farklı aralıkla belirlenmeli ve grafik ona göre hazırlanmalıdır.

52

İzmir Mİ Çok Yıllık Ortalama Yağış ve Sıcaklık

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

ocak şubat mart nisan mayıs haziran temmuz ağustos eylül ekim kasım aralık

Aylar

mm

0

5

10

15

20

25

30

C

Ortalama yağış Ortalama sıcaklık

Şekil 57. İzmir Meteoroloji İstasyonunu çok yıllık ortalama sıcaklık ve yağışının bileşik grafiği.