Hane’lerden Numaralı Ev’lere Osman Nuri Ergin’den 1927 İstanbul’u Bina ve Arazi Cetvelleri

İstanbul’a hizmet ibadettir…

İstanbul’ un Cadde ve Sokak isimlerinin bir kısmı tarihten gelmektedir, bir kısmı da Osman Nuri Ergin’in İstanbul’a hediyesidir…

Her daim eksikliklerini duyduğum babam Kore Gazisi Mehmet Ercüment Ölçer ve annem Sevim Ölçer’in aziz hatıralarına.

Erol Ölçer

HANE’LERDEN NUMARALI EV’LEREOsman Nuri Ergin’den 1927 İstanbul’u Bina ve Arazi Cetvelleri

Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 36

Yayın Danışmanı Ömer Arısoy

Koordinasyon Erdem Z. İskenderoğlu Veli Koç

Hane’lerden Numaralı Ev’lereOsman Nuri Ergin’den 1927 İstanbulu Bina ve Arazi Cetvelleri

Erol Ölçer

Editör Ali Adem Yörük

ISBN 978-605-65818-0-9

TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 20640

1. Baskı

İstanbul, Temmuz 2015

Görsel Malzeme Erol Ölçer Sokak Tabelası ArşiviAtatürk Kitaplığı Harita ArşiviEncümen ArşiviEyüp Belediyesi ArşiviAra Güler ArşiviİETT ArşiviBaşbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)

Kitap Tasarım Salih Pulcu

Tasarım Uygulama Recep Önder

Baskı-Cilt Seçil Ofset MatbaacılıkYüzyıl Mh. Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar İstanbulSertifika No: 12068

444 1984

www.zeytinburnu.bel.tr

HANE’LERDEN NUMARALI EV’LEREOsman Nuri Ergin’den 1927 İstanbul’u Bina ve Arazi Cetvelleri

EROL ÖLÇER

Kıymetli okurlar;

Bilindiği gibi tarih konusundaki çalışmalar bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de giderek gelişiyor ve çeşitleniyor.

Özellikle sosyal tarih çalışmaları, geçmiş hayatımızın kökenlerine eğilerek bizlere her gün yeni bilgiler getiriyor. Bizler, o bilgilerle bugünkü hayatımızın niteliğini ve gelişim çizgisini daha net görebiliyoruz.

Bugün burada olan hayatımızın, nerelerden geçip buraya kadar geldiğini bütün canlılığıyla tespit edebi-liyoruz. Böyle olunca, hayatımızın bundan sonra nasıl ilerleyebileceğine dair fikirler ve projeksiyonlar da geliştirebiliyoruz.

Zeytinburnu Belediyesi olarak bizler, kültür yayıncılığımızın önemli bir unsuru olan sosyal tarih çalış-malarımızı daima bu perspektifle ele aldık. Bu alanda artık hacimli bir kütüphaneye doğru ilerliyoruz.

İstiyoruz ki, geçmişimizin renkli hayat safhaları tarihin tozlu raflarında kalmasın. Gün yüzüne çıksın. Sosyal tarihimizin ulaşılabilen en derin noktalarını bulup gün yüzüne çıkaralım ve kültür-sanat kamu-oyunun dikkatine sunalım. Bu arada akademi hayatımızın da kaynak birikimine katkıda bulunalım.

1927 yılında ilk kez gerçekleştirilen nüfus sayımında, sayımın önemli bir unsuru olan evlerin numara-landırılması çalışması aynı zamanda oldukça ilginç toplumsal ve kentsel manzaralar da içeriyor.

Bu çalışmada, dönemin ünlü siması “Mektupçu Osman Bey”olarak tanınan Osman Nuri Ergin’in üst-lendiği görev kritik bir öneme sahip. Ekibiyle birlikte bütün İstanbul’u, bu arada Zeytinburnu’nu da gezerek sokakları ve binaları kayıt altına alan Mektupçu’nun çalışmaları, sıra dışı bir kültür tarihi yol-culuğu anlamına gelmektedir.

Zeytinburnu Belediyesi olarak kütüphanemize önemli bir kaynak eser kazandırmanın gururunu yaşar-ken, okurlarımızı bu renkli ve maceralı yolculuğa davet ediyoruz.

Bu vesileyle çalışmanın sahibi Sn. Erol Ölçer beyefendiye minnettarız.

İyi okumalar.

MURAT AYDINZeytinburnu Belediye Başkan

TAKDİM

İstanbul’un, çocukluğumun geçtiği, bazı mekanları bende pek çok derin izler bırakmıştır. Baba evimin bulunduğu Ayvansaray’daki Yatağan Hamam Sokak, anneannemin evinin bulunduğu Zincirlikuyu’daki Büyükdere Caddesi, kayınvalidemin şu anda dahi oturduğu Samatya’daki Sancaktar Tekkesi Sokağı, ailemin Eminönü’nde alışverişe gidip geldiği Mısır Çarşısı ve Yemiş İskelesi civarı, Unkapanı yolu ha-yalimde hâlâ hoş anıları olan yerlerdir. Bugün bu mekanlara baktığımda pek çok değişiklikler oldu-ğunu, hatta bazı yerlerin yok olup gittiğini görüyorum. Benim için en acı olanı ise çeşitli nedenlerle yok edilen sokak ve caddelerdir. İstanbul’da oturanların mutfak erzakı, aşurelik ve kuruyemiş aldığı Eminönü Meydanı, Yemiş İskelesi ve civarı sokakları bugün yoktur, hiç uğruna yok edilmiştir. 1940’lı yıllarda rehabilitasyon adı altında yol ve meydan çalışmalarında sokaklar yok edilmiş, sokakta bulunan tüm binalar, tarihi eserler de yitip gitmiştir. Örneğin Eminönü Balık İskelesi civarında, Peynirci Akif Sokağı’ndaki Balık İskelesi Mescidi (İzzet Paşa Mescidi) yol genişletme çalışmaları adı altında yok yere yıkılmıştır. Peynirci Sokağı 1985 senesinde tüm binalarıyla yıkılıp tarihe gömülmüştür. Bugün arsası otopark olarak kullanılmaktadır.

1985 yılındaki 1. Haliç Nazım Planı ile Haliç kıyıları temizlenecek denilerek, bütün Haliç kıyıları yıkıl-mış, 1 milyon kilometrekare alan açılmıştır. Aynı zamanda Haliç’le özdeşleşmiş birçok tarihi eser ve bina yıkılmış, sokaklar yok edilmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 1985 yılına kadar İstan-bul Sokak envanterinde yerini almış, bu arada ismi değişmemiş birçok sokak 1985 yıkımlarına kurban gitmiştir. Bu sokaklarda doğup büyüyen, iş hayatı olan, bir şekilde bu sokaklarda yaşanmışlıkları bulu-nanların adeta hafızaları boşaltılmıştır. Peynirci Akif Sokağı, Yoğurtçu Hüseyin Sokağı, Yemiş İskelesi Sokağı, Çardak Caddesi, Soğancıbaşı Sokağı, Duygu Sokağı, Demiryol Sokağı, Tuğlacı Rüstem Sokağı, Parmak Üzümü Sokağı, Yavuz İskelesi Sokağı, Cibali İskelesi Sokağı, Fener İskele Caddesi, Simitçi Veli Sokağı, Balat Kayık İskelesi Sokağı, Karabaş Hüseyin Sokağı, Marangoz Rüştü Sokağı, Karbon Sokağı, Cacık Sokağı ve Abdülvedut Çeşmesi Sokağı bu sokaklardan sadece birkaçıdır.

Son dönem Osmanlı tarihi ve Cumhuriyet tarihi, İstanbul’daki imar faaliyetleri bakımından incelendi-ğinde buna benzer sayısız örnek bulunacaktır. Bu aynı zamanda şehrin hafızasının silinmesi demek-tedir. Günümüzde de kentsel dönüşüm çalışmaları veya başka şekillerde şehrin dokusunu etkileyecek faaliyetlerin bu bakımdan tekrar düşünülmesi, ciddiyetle tartışılarak ondan sonra adımlar atılması önümüzde duran tarihi bir vecibedir. “Sokaklar şehirlerin hafızasıdır” hakikatini tekrar hatırlamalı ve akılda tutmalıyız.

ÖNSÖZ

Bende İstanbul’a ilişkin hassasiyetlerin doğması çocukluk yıllarına kadar geri gitmektedir; ancak Os-man Nuri Ergin’in eserleriyle tanıştıktan sonra bu konularda ciddi seviyede bilgi sahibi olmanın gerek-liliğini hemen anladım. Gençlik yıllarımdan itibaren, Osman Nuri Ergin’in eserleri ve çalışmalarının izini hayranlıkla sürdüm. Son yıllarda bu gayretlerim meyve vermeye başladı. İstanbul’un eski ve yeni sokak adlarına dair çalışmamı Şehir Sokak Hafıza- Kuyulu’dan Biçkiyurdu’na Osman Nuri Ergin’le İstanbul Sokak Adları adıyla yayınlamak nasip oldu. Elinizdeki kitap ise, yine Osman Nuri Ergin’in büyük emek-leriyle gerçekleştirilmiş olan, 1927 senesi İstanbul bina sayımına ait istatistikleri konu almaktadır.

Çalışmamızın ana kaynağı, 1927 Nüfus Tahriri hazırlık çalışmaları kapsamında İstanbul’da yapılan nümerotaj esnasında, başında Osman Nuri Ergin’in bulunduğu Şehremaneti Nümerotaj Hey’eti’nin hazırladığı bina ve arazi istatistik cetvelleridir. Bu cetvellerde 90 mıntıka, 6.800 küsur sokak ve cadde-de bulunan binalar mahiyet, kat adedi ve yapı türü bakımından sıralanmıştır. 1928 yılında, İstatistik Umum Müdürü Camille Jacquart, “esas müfredât cedâvili semt, mıntıka ve sokak itibariyle Emanet-i aliy-yeleri tarafından tab ve neşr edilirse çok kıymetdâr ve müfîd bir hizmet ifa edilmiş olacaktır”, “bu cedvellerdeki metodik tedkikat mahsulü olan malumat-ı adediye; İstanbul şehrinin topoğrafyası, sıhhî şerâiti, inkişâfı ve idaresi ile alakadâr olan her nev‘ teşkilat ve erbâb-ı ilm için pek yüksek bir ehemmiyet arz eder” ifadeleriyle bunların İstanbul araştırmaları bakımından önemine dikkat çekmiş ve basılmasının gerekliliğine işaret etmişti. Jacquart’ın dileği 87 yıl sonra yerini bulmaktadır.

Çalışmamız esas itibariyle bu istatistik cetvellerinin yeni harflere aktarılmasından ibarettir. “İstanbul Bina Kütüğü’ne Dair Birkaç Söz” başlıklı giriş yazısında, kaynağımızın güvenilirliğini ispat sadedinde cetvellerin hazırlanma süreci anlatılmış ve çalışmamızda takip edilen usulle ilgili hususlar sıralanmış; nümerotaj ve Osman Nuri Ergin’le ilgili önemli vesikalara yer verilmiştir. Giriş yazısından sonra, kro-nolojik olarak nüfus tahriri çalışmalarının aşamalarını belirten gazete haberleri gelmekte; peşi sıra ki-tabın gövdesini oluşturan, 90 mıntıkaya ait istatistik cetvelleri teker teker sıralanmaktadır. Eski sokak levhaları, haritalar; çeşme, cami, karakol, hamam, mezarlık veya sokağın genel görünümünü veren eski ya da yeni fotoğraflarla bu bölümü renklendirmeye çalıştık.

Bu çalışmamıza da tamamlayıcı nitelikte bazı eklerin konulmasını uygun gördük. Tahrir Memurlarına Mahsus Mufassal Talimatname ve İstanbul Şehremaneti’nden gönderilmiş istatistiki verilerin 1928 yılına ait İhsâî Yıllık’ta yer alan hulasaları, 1927 nümerotaj çalışmaları çerçevesinde önem taşıyan vesikalardır.

İstatistik cetvellerindeki kayıtlar esas alınarak ve mümkün mertebe bugünkü durumları da belirtile-rek hazırlanmış 1927 senesi itibariyle İstanbul hamamları ve İstanbul karakollarına ait listeler, be-

nim özel ilgimden kaynaklanmaktadır. Cetvellerdeki ev, ahır, baraka, bekar odası, dükkan gibi bina-ların günümüzde takibi neredeyse imkansızdır veya uzun soluklu özel çabalara muhtaçtır. Cami, han ve mektepler ise tüketici olmamakla beraber çeşitli çalışmalara konu olmuştur. İstatistik cetvellerine göre 1927 yılında İstanbul’da 140 hamam, 143 karakol bulunmaktaydı. 1928 yılına ait İhsâî Yıllık ile 1934 tarihli İstanbul Şehri Rehberi’nde de aynı sayılar verilmiştir. İstanbul hamamları listesini hazır-larken Hamamcı Şinası lakaplı Şinasi Akbatu (“İstanbul Hamamları”, 1967 ve 1973 İstanbul İl Yıllığı) ile M. Nermi Haskan’ın İstanbul Hamamları (İstanbul, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1995) çalışmalarını istatistik cetvellerinden çıkardığım kayıtlarla karşılaştırdım. İstanbul karakolları konu-sunda Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü’nden Doç. Dr. Aynur Çiftçi Hanımın yardımlarını gördüm. Kendisi yüksek lisans tezi ile çeşitli ansiklopedi ve dergilerde yazdığı yazıları paylaştığı gibi sözlü bilgiler de verdi. Ahşap, kargir veya yarı kargir olarak yapılan karakol binalarının bir kısmı zaman içerisinde yıkılmış, aynı yere yine karakol yapılmıştır. Bazı karakolların isimleri ve polis karakolu mu, belediye zabıta karakolu mu, nokta karakolu mu olduğu bilinmemektedir.

Eklere İstanbul’un imar meselesiyle ilgili ufuk açıcı birkaç yazıyı da aldık. Bunlar, Mimar Kemaleddin Bey’in “Eski İstanbul ve İmar-ı Belde Belâsı” ve “İmar-ı Belde Fikrinin Yanlış Tatbikinden Mütevellid Tahribat” başlıklı kıymetli yazıları ile Celal Esad Bey’in (Arseven) “Yarınki İstanbul: İstanbul’u Nasıl İmar Etmeli” başlıklı kıymetli tefrikasıdır.

Kitabımızın son eki Osmanlı Devleti döneminde, İstanbul’da bina numaraları ve sokak levhalarıyla ilgili yapılmış çalışmalara dair muhtelif arşiv vesikalarından oluşmaktadır: Mösyö P. Duran’ın 1854 yılındaki tarihi girişiminin bütün ayrıntıları, çıkan sorunlar, sokak levhası muharrirlerinin haftalıkları, yıpranan levhaların değiştirilmesi, merkezi Viyana’da bulunan Emaillirwerke adlı şirketin teklifi; Selanik, İzmir, Beyrut, Suriye ve Bağdat vilayetleri merkez kazalarındaki müsakkafatın tahrir ve tahmini…

Şehir Sokak Hafıza adlı kitabımızın devamı niteliğindeki İstanbul Bina Kütüğü’nü hazırlarken çok büyük bir zevkle çalıştım. Bildiğim, yaşadığım yerlere ait kısımlarda hissettiğim mutluluğun tarifi mümkün değil!. Ümidim odur ki, İstanbul Bina Kütüğü İstanbul sevdalılarının hafızasını canlandıra-caktır. Hele o sokaklarda hatıraları olan insanların gözlerindeki ışıltıyı şimdiden görebiliyorum. Tüm İstanbul sevdalılarına bir nebze hizmette bulunabildimse ne mutlu bana!

Camille Jacquart’ın da belirttiği gibi, İstanbul Bina Kütüğü; İstanbul’un topoğrafyası, sıhhî şartları, inkişafı ve idaresi ile alakadar her tür kurum ve bilim adamı için büyük öneme sahiptir. İstanbul Bina Kütüğü’nün İstanbul araştırmaları için temel başvuru kitaplarından biri olacağına inanıyorum.

Cumhuriyetin ilk yıllarında, İstanbul sokaklarıyla ilgili çalışmaların en önemli şahsiyeti İstanbul’a tarifsiz pek çok hizmeti bulunan Osman Nuri Ergin’dir. Hangi kaynağa uzansanız, hangi gazeteyi karıştırsanız, hangi arşivi yoklasanız, hangi sokağın başına varsanız eğer katman katman İstanbul’a bakmayı öğrenmişseniz karşınıza Mektupçu Osman Bey çıkacaktır. Çalışmalarının bir kısmını anlat-maya çalıştığım Şehir Sokak Hafıza’da belirttiğim gibi, adeta İstanbul sokaklarına imzasını atmıştır. İstatistik cetvellerinin hazırlanmasında da onun fikirleri ve emeklerinin ilk sırada sayılması gerekliliği her türlü izahtan varestedir. Şehir Sokak Hafıza’dan sonra, onun büyük emekler verdiği başka bir fa-aliyetin neticesinde ortaya çıkmış bina kütüğünü de yayınlamaktan büyük bir kıvanç duymaktayım. İstanbul’a hizmetlerini minnet ve şükranla yad ediyorum. Ruhu şâd ü handan olsun. Her daim rahmet-le anılsın.

Kitabın bu haliyle ortaya çıkması birçok İstanbul muhibbinin yardımlarıyla mümkün olmuştur. İstatistik cetvellerinden beni haberdar edip çalışmaya başlamama vesile olan Sinan Sümbül’e ve Sela-hattin Öztürk’e, teşviklerinden dolayı Gökhan Yörük’e, İstanbul karakollarına dair bilgilerini paylaşan Doç. Dr. Aynur Çiftçi Hanım’a, kitabın adı konusundaki kanaatimizi pekiştiren Serhat Aslaner’e teşek-kürü borç bilirim.

Her türlü desteğinden dolayı bir Osman Nuri Ergin sevdalısı olan İsmail Kara’ya, Av. Ömer Arısoy’a, elinizdeki kitaba benimle birlikte emek veren Ali Adem Yörük’e, mizanpaj aşamasındaki emeklerinden ötürü Salih Pulcu ve Recep Önder’e müteşekkirim.

Tabii ki son olarak, hayatımda bulunduğu her zaman tüm çalışmalarımda olduğu gibi, bu çalışmamda da desteğini benden esirgemeyen, varlığı ile güç aldığım eşim Güneser’e minnetdarlığımı ifade etmeli-yim. Her birine sonsuz teşekkürler.

Erol Ölçer

29 Ekim 2014, İstanbul.

Başlangıç: İstanbul Bina Kütüğü’ne Dair Birkaç Söz 20

1. Mıntıka • İstanbul Mıntıkası 64















16. Mıntıka • Sur Harici Balıklı Takkeci ve Civarı Mıntıkası 388

17. Mıntıka • Kazlıçeşme Mıntıkası 392

18. Mıntıka • Bakırköy Mıntıkası 398

19. Mıntıka • Osmaniye Mıntıkası 406

20. Mıntıka • Yeşilköy Mıntıkası 408

21. Mıntıka • Yeşilköy - Rami Arası Mıntıkası 414

22. Mıntıka • Küçükköy Mıntıkası 416

23. Mıntıka • Alibeyköyü Mıntıkası 418

24. Mıntıka • Silahtarağa Mıntıkası 424

25. Mıntıka • Kağıthane Köyü Mıntıkası 426

26. Mıntıka • Darülaceze - Abide-i Hürriyet Civarı Mıntıkası 428

27. Mıntıka • Beyoğlu - Galata Mıntıkası 430










37. Mıntıka • Mecidiyeköyü Mıntıkası 552

38. Mıntıka • Boğazın Rumeli Ciheti Sırtları Mıntıkası 554





43. Mıntıka • Yıldız’la Nişantaşı Arasındaki Dikilitaş Mıntıkası 586

44. Mıntıka • Galata Mıntıkası 588

45. Mıntıka • Ortaköy Mıntıkası 590

46. Mıntıka • Kuruçeşme Mıntıkası 600

47. Mıntıka • Arnavutköy Mıntıkası 602

48. Mıntıka • Bebek Mıntıkası 608

49. Mıntıka • Rumelihisarı Mıntıkası 610

50. Mıntıka • Boyacıköy - Emirgan Mıntıkası 614

51. Mıntıka • İstinye Mıntıkası 618

52. Mıntıka • Yeniköy Mıntıkası 620

53. Mıntıka • Tarabya Mıntıkası 626

54. Mıntıka • Kireçburnu - Kefeliköy Mıntıkası 630

55. Mıntıka • Büyükdere Mıntıkası 632

56. A Mıntıka • Sarıyer Mıntıkası 636

56. B Mıntıka • Sarıyer Maden Mıntıkası 640

57. Mıntıka • Yenimahalle Mıntıkası 642

İÇİNDEKİLER

58. Mıntıka • Rumeli Kavağı Mıntıkası 644

59. Mıntıka • Anadolu Kavağı Mıntıkası 646

60. Mıntıka • Beykoz Mıntıkası 648

61. Mıntıka • Akbaba - Dereseki Köyleri Mıntıkası 656

62. Mıntıka • Paşabahçesi Mıntıkası 658

63. Mıntıka • Çubuklu Mıntıkası 662

64. Mıntıka • Kanlıca Mıntıkası 664

65. Mıntıka • Anadoluhisarı Mıntıkası 666

66. Mıntıka • Kandilli Mıntıkası 670

67. Mıntıka • Vaniköy Mıntıkası 674

68. Mıntıka • Çengelköy Mıntıkası 676

69. Mıntıka • Beylerbeyi Mıntıkası 680

70. Mıntıka • Kuzguncuk Mıntıkası 684

71. Mıntıka • Üsküdar Mıntıkası 688









80. Mıntıka • Çamlıca Mıntıkası 744

81. Mıntıka • Kadıköy Mıntıkası 750




85. Mıntıka • Kalamış - Göztepe Mıntıkası 776

86. Mıntıka • Erenköy - Bostancı Mıntıkası 782

87. Mıntıka • Kınalıada Mıntıkası 790

88. Mıntıka • Burgazada Mıntıkası 792

89. Mıntıka • Heybeliada Mıntıkası 794

90. Mıntıka • Büyükada Mıntıkası 800

İstanbul Bina Sayımı Mıntıkalar Yekünü 810

İstanbul Bina Sayımı • 1. Grup Mıntıkalar Yekünü 816








İstanbul Bina Sayımı • Grup Mıntıkalar Yekünü 832

E K L E R

EK 1: Tahdid ve Tahrir Talimatnamesi 836

EK 2: Tahrir Memurlarına Mahsus Mufassal Talimatname 851

EK 3: Coğrafi Mıntıkalar İtibariyle İstanbul Şehremaneti Binalar İstatistiği 859

EK 4: Osman Nuri Ergin’in “İstanbul Hamamları”nı anlattığı ansiklopedi maddesi ve 1927 yılı itibariyle İstanbul Hamamları 862

EK 5: 1927 İstanbul Bina Kütüğü’nde İstanbul Karakolları 872

EK 6: Mimar Kemaleddin Bey’in “Eski İstanbul ve İmar-ı Belde Belâsı” ve “İmar-ı Belde Fikrinin Yanlış Tatbikinden Mütevellid Tahribat” başlıklı yazıları 890

EK 7: Celal Esad Bey’in (Arseven) “Yarınki İstanbul: İstanbul’u Nasıl İmar Etmeli” başlıklı kıymetli tefrikası 897

EK 8: Osmanlı Devleti döneminde, İstanbul’da bina numaraları ve sokak levhalarıyla ilgili çalışmalara dair muhtelif vesikalar 902

Hane’lerden Numaralı Ev’lere Osman Nuri Ergin’den 1927 İstanbul’u Bina ve Arazi Cetvelleri

Documents

Transcript of Hane’lerden Numaralı Ev’lere Osman Nuri Ergin’den 1927 İstanbul’u Bina ve Arazi Cetvelleri