Hanefî Fakîhlerin Muhaddisler Tarafından Zayıf Hükmü Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri...
-
Upload
mahmud-esad -
Category
Documents
-
view
57 -
download
7
description
Transcript of Hanefî Fakîhlerin Muhaddisler Tarafından Zayıf Hükmü Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri...
-
T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
SLAM HUKUKU BLM DALI
HANEF FAKHLERN
MUHADDSLER TARAFINDAN ZAYIF HKM
VERLEN HADSLER KULLANMA NEDENLER
(el-HDYE RNE)
Mahmud Esad ERKAYA
YKSEK LSANS TEZ
Danman:
Prof. Dr. Orhan EKER
Konya 2009
-
II
T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
BLMSEL ETK SAYFASI
Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel etie
ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik
davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez
yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden
yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.
Mahmud Esad ERKAYA
-
III
T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU
Mahmud Esad ERKAYA tarafndan hazrlanan Hanef Fakhlerin Muhaddisler
Tarafndan Zayf Hkm Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri (el-Hidye rnei)
balkl bu alma 21 / 05 / 2009 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda
oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi
olarak kabul edilmitir.
Prof. Dr. Orhan EKER (Bakan) mza
Prof. Dr. Saffet KSE (ye) mza
Prof. Dr. Zekeriya GLER (ye) mza
-
IV
NSZ
Snnet, slm hukukunun kaynaklar arasnda, Kurandan sonra ikinci srada
yer almaktadr. Snneti byk oranda bize ulatran ise Hz. Peygamberden rivyet
edilen hadislerdir. Bundan dolay Hanef fakhler, tpk dier fakhler gibi Hz.
Peygambere aidiyetine inandklar hadislere dayanarak hkmler vermi, bylece
fkha dair telif edilen eserler, hadis bakmndan zengin bir muhtevaya sahip olmutur.
Fakat fkh kaynaklarnda yer alan baz hadisler zaman zaman shhat bakmndan
tenkitlere uram, bir ksmnn zayf olduu ynnde hkmler verilmi, bazlarnn
ise hadis kaynaklarnda yer almad ifade edilmitir. Bu deerlendirmeler
karsnda, Hanef fkhnn muteber eserlerinden biri olmas ve hkmlerin
delillerine yer vermesi sebebiyle Mergnnnin el-Hidye isimli eseri zerine birok
tahric almas yaplm, kullanlan baz hadislerin zayf olduu bu almalarda da
belirtilmitir.
Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen hadisleri kullanma
sebeplerini aratrdmz bu almamzda, kullanlan hadislerin Hanefler tarafndan
zayf grlp grlmedii, onlar tarafndan da zayf olduklar kanaati paylalyorsa,
hangi sebeplerle kullanlm olduu tespit edilmeye allm, bu tespitler yaplrken
el-Hidyede kullanlm olan hadisler aratrma konusu olarak seilmitir.
Aratrmamz, giri blm hari iki blmden olumaktadr. Giri blmnde
tezin muhtevas, amac, nemi, metodu, zayf hadisin ne olduu, Mergnnnin
hayat ve eserleri, el-Hidyenin fkh literatrndeki yeri ve el-Hidyede kullanlan
hadislerin shhat durumlar hakknda bilgiler verilmitir.
Birinci blmde, Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen
hadisleri kullanma sebepleri arasnda yer alan, hadislerin zayf olduunu kabul
etmeme baka bir ifadeyle bu rivayetleri makbul grme sebepleri zerinde
durulmutur.
kinci blmde ise, Hanef mezhep imamlarnn zayf olduunu kabul ettikleri
baz hadisleri buna ramen hangi sebeplerle kullanm olabilecekleri konusundaki
ihtimaller ele alnmtr. Nitekim Hanef mezhebi imamlarnn, istidll ettikleri
-
V
hadislerin shhatleri hakknda herhangi bir aklamada bulunmam ve baz istisnalar
dnda hadisleri kullanma sebeplerini aklamam olmalar, bu blmdeki
tespitlerin ihtimallere dayanmasn gerekli klmtr.
almalarm esnasnda danmanlm stlenen saygdeer hocam Prof. Dr.
Orhan EKER Beye; tez konusu belirlemede deerli fikirlerini esirgemeyen Prof.
Dr. Bnyamin ERUL Beye; almalarm sresince madd ve manev ynden
desteini aldm eim A. Hmeyra ERKAYAya; ayrca almamn ekillenmesi ve
tashihi hususundaki katklarndan dolay Dr. Abdurrahman CANDAN, Dr. Huriye
MARTI, Salih ENGEZER, Yusuf TRKER ve Konulu Hadis Projesindeki dier
mesai arkadalarm ve hocalarma teekkrlerimi sunuyorum.
Mahmud Esad ERKAYA
Ankara - 2009
-
VI
T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
ZET
rencinin
Ad Soyad Mahmud Esad ERKAYA Numaras : 064244031004 Ana Bilim / Bilim Dal
Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal / slam Hukuku Bilim Dal
Danman Prof. Dr. Orhan EKER
Tezin Ad Hanef Fakhlerin Muhaddisler Tarafndan Zayf Hkm Verilen Hadisleri Kullanma Nedenleri (el-Hidye rnei)
alma, Hanef fakhlerin, muhaddisler tarafndan zayf olarak deerlendirilen
hadisleri hkm istidllinde kullanma sebeplerini konu edinmektedir. Bata Eb
Hanife ve talebeleri olmak zere daha sonraki asrlarda yaam Hanef fakhlerin
zayf hadis kullanma sebeplerini tespit etmeyi amalayan bu almada
Mergnnnin el-Hidye isimli eserindeki hadisler temel alnmtr.
Aratrmamz, giri blm hari iki blmden olumaktadr. Giri blmnde
tezin mahiyeti, zayf hadisin ne olduu ve el-Hidyede kullanlan hadislerin shhat
durumlar hakknda bilgiler verilmitir.
Birinci blmde, Haneflerin, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen
hadisleri kullanma sebepleri arasnda yer alan, hadislerin zayf olduunu kabul
etmeme baka bir ifadeyle bu rivyetleri makbul grme sebepleri zerinde
durulmutur.
kinci blmde ise, Hanef mezhep imamlarnn zayf olduunu kabul ettikleri
baz hadisleri buna ramen hangi sebeplerle kullanm olabilecekleri konusundaki
ngrlerimiz sunulmutur.
Anahtar Kelimeler: Hanef, Fakh, Zayf Hadis, stidll, el-Hidye.
-
VII
T.C. SELUK NVERSTES Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
SUMMARY
rencinin
Ad Soyad Mahmud Esad ERKAYA Numaras: 064244031004 Ana Bilim / Bilim Dal
Temel slam Bilimleri / slam Hukuku
Danman Prof. Dr. Orhan EKER
Tezin ngilizce Ad Reasons of Hanafi Jurists Using of Hadiths Commented Weak by Muhaddiths, as a Proof (al-Hidayah Example)
The study is concerned -as its subject- with the reasons which have brought
Hanaf jurists to use the prophetic traditions commented as weak by muhaddiths, as
their proof. We have based our study on the Prophetic Traditions found in
Mergnns work called al-Hidayah, aiming to determine the reasons why Ab
Hanfah firstly and then his pupils along with Hanaf Jurists throughout Islamic
Jurisprudence history have used weak hadiths in their works.
Our study consists of two main chapters excluding introduction section. In
introduction section, we have given information about essence of the thesis, and what
does weak hadith mean, and the authenticity of hadiths used in al-Hidayah.
In the first section, we have dealt with the reasons why Hanaf Jurists dont
admit these hadiths commented weak by muhaddiths as weak in other words see
them usable in their works as evidence.
In the second section, we have discussed the reasons why Hanaf School
Imams used some hadiths which commented weak by muhaddiths, despite
confirming them weak, too and have given our assumptions about that.
Keywords: al-Hanaf, Jurists (Fakh), Weak Hadith, Deduction, al-Hidyah.
-
VIII
NDEKLER
BLMSEL ETK SAYFASI .................................................................................... II
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU .........................................................III
NSZ ...................................................................................................................... IV
ZET ......................................................................................................................... VI
SUMMARY ............................................................................................................ VII
NDEKLER ..................................................................................................... VIII
KISALTMALAR ...................................................................................................... X
GR
ALIMANIN MAHYET,
ZAYIF HADS VE EL-HDYE
I. ALIMANIN MAHYET .......................................................................................... 2
A. Muhtevas .......................................................................................................... 2
B. Amac ve nemi ................................................................................................ 2
C. Metodu ve Kaynaklar ....................................................................................... 2
II. ZAYIF HADS ............................................................................................................... 4
A. Zayf Hadisin Rivyet Edilmesi ........................................................................ 9
B. Zayf Hadis ile Amel ....................................................................................... 11
III. el-HDYE .................................................................................................................. 12
A. el-Hidyenin Mellifi: Mergnn .................................................................. 12
B. el-Hidye ve Fkh Literatrndeki Yeri ......................................................... 13
C. el-Hidyede Hadis Kullanm......................................................................... 16
1. Hadislerin Sevk Edili Biimi ............................................................... 16
2. Kullanlan Hadislerin Sbt Durumu.................................................... 19
BRNC BLM
ZAYIF HKM VERLEN BAZI HADSLERN HANEFLER
TARAFINDAN MAKBUL GRLME SEBEPLER
I. RVAYETN SIHHATNE YNELK DEERLENDRMELERN CTHD OLMASI ...................................................................................................................... 22
-
IX
II. HADSLERN SENEDLER LE LGL SEBEPLER ............................................... 27
A. Mrsel Haberin Deeri .................................................................................... 27
B. mamlarnn Kendi eyhlerinin Rivyetlerini Daha Makbul Grmeleri ......... 34
C. Zayf Hkm Verilen Birok Hadisin Hasen Derecesinde Olduu Kanaati ... 37
III. HADSLERN MUHTEVASI LE LGL SEBEPLER ............................................. 53
A. Hadisleri Daha ok Metin tibariyle Deerlendirmeleri ................................. 53
B. mmetin/limlerin Makbul Telkk Ettii Zayf Hadisler ............................. 66
C. Zayf Hadislerin Baka Rivyetlerle Desteklenmesi ....................................... 77
IV. MEZHEP MAMLARINA DUYULAN GVEN VE ONLARI TAKLT ................. 93
V. MAMLARIN DELLLERNN BZE ULAMAMI OLMA HTMAL ............. 102
A. Fkh Kitaplarndaki Hadislerin Mezhep mamnn Delillerini Tam Olarak Yanstmad Kanaati .................................................................................... 102
B. Hadisin Daha Kuvvetli Bir Tarkten Elde Edilmi Olma htimali ................ 103
KNC BLM
HANEF FAKHLERN MUHADDSLER TARAFINDAN ZAYIF HKM
VERLEN HADSLER KULLANMA SEBEPLER
I. SIHHAT BAKIMINDAN DAHA KUVVETL HADSLERE ULAAMAMI OLMALARI HTMAL ........................................................................................... 109
A. Hadisleri Tedvn ve Tasnf Srecinin Henz Tamamlanmam Olmas ....... 111
B. Daha ok Kfe Rvlerine Ulalm Olmas ............................................... 116
II. REY VE KIYAS KARISINDA ZAYIF HADS ..................................................... 118
A. Taabbud Konulardaki Hkmleri Hadislerden karma Gereklilii ........... 118
B. Zayf Hadisin Rey ve Kyasa Tercih Edilmesi .............................................. 123
III. AMELLERN FAZLETLER KONUSUNDA ZAYIF HADS KULLANIMI ....... 132
A. Tevik Etme................................................................................................... 135
B. Sakndrma .................................................................................................... 138
IV. HTYATA DAHA UYGUN OLAN ZAYIF HADSLERN KULLANIMI ........... 140
V. TERCH SEBEB OLARAK ZAYIF HADS KULLANIMI ................................... 147
SONU .................................................................................................................... 150
KAYNAKLAR ....................................................................................................... 154
ZGEM ............................................................................................................ 165
-
X
KISALTMALAR
(ra) : radiyallahu anh
(sas) : sallallahu aleyhi ve selem
a.g.e. : ad geen eser
AF : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
b. : bin/ibn
Bkz. : baknz
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
DB : Diyanet leri Bakanl
Hz. : Hazreti
no. : hadis numaras
s. : sayfa
rh : rih
TDV : Trkiye Diynet Vakf
thk. : tahkik eden
trc. : tercme eden
ty. : tarih yok
v. : vefat tarihi
Y. : Yaynevi/Yaynlar
yy. : basm yeri yok
-
GR
ALIMANIN MAHYET,
ZAYIF HADS VE EL-HDYE
-
2
I. ALIMANIN MAHYET
A. Muhtevas
alma, Hanef fakhlerin, birok muhaddis tarafndan zayf hkm verilen
hadisleri kullanma sebeplerini konu edinmektedir. almada, zayf olarak
deerlendirilen hadislerin Hanefler tarafndan da zayf grlp grlmedii, zayf
grlmyorsa bunun sebepleri ve zayf olduu Hanef fakhler tarafndan da kabul
ediliyorsa, bu hadislerin hkm istidllinde kullanlma sebepleri ihtimaller
dorultusunda ele alnmtr.
almada zayf hadis kullanma sebepleri aratrlrken Eb Hanfe, onun
talebeleri Eb Ysuf ve Muhammed eybn, onlardan sonraki asrlarda yaam
Serahs, Semerkand, Ksn ve Mergnn gibi fakhler ele alnmtr. Mezhep
imamlar ifadesi ile Eb Hanfe, Eb Yusuf ve Muhammed kastedilmitir.
almada incelenen hadisler ise el-Hidyede kullanlm olan hadislerdir. Bu
hadisler ierisinde muhaddisler tarafndan zayf olduklarna dair kanaat belirtilen
hadisler tespit edilerek Hanef fakhlerin bunlar kullanma sebepleri aratrlmtr.
B. Amac ve nemi
Hanef fakhlerin hkm istidllinde kullandklar hadisler arasnda
muhaddislerin zayf grd birtakm rivayetler de yer almaktadr. almada bu
rivyetlerin Hanef fakhler tarafndan kullanlma sebeplerinin tespit edilmesi
amalanmtr. Bu ama dorultusunda yaplan almayla muhaddisler tarafndan
zayf hkm verilen birok hadisin Hanef fakhlerce de zayf grlp grlmedii
ortaya karlacak, el-Hidye gibi asrlar boyu el kitab olarak medreselerde okutulan
ve eitli vesilelerle okutulmaya devam eden bir eserde kullanlm hadislere kar
duyulan gvenin veya yneltilen tenkitlerin hakl olup olmad bu alma
dorultusunda ksmen de olsa aa karlm olacaktr.
C. Metodu ve Kaynaklar
almada zayf hadis kullanma sebepleri tespit edilirken, ncelikle el-
Hidyede kullanlm olan hadislerin shhat durumlar aratrlmtr. Bu yaplrken
-
3
de el-Hidyede bulunan 1085 civarndaki hadisin her birinin shhati ynnde
tespitlerde bulunmak almann snrlarn aaca iin her hadisin shhati konusunda
ayrca aratrma yapmak yerine el-Hidye zerine yaplm tahrc almalarndan
edinilen veriler dorultusunda almann esas konusunu tekil eden zayf hadis
kullanma sebepleri aratrlmtr. almada el-Hidyedeki hadislerin konu
edilmesinin en byk sebebi, zerine muhtelif tahrc almalar yaplm olmasdr.
Hadislerin zayf olduu ynndeki hkmler, Zeylanin Nasbur-Rye ve bn
Hacerin ed-Dirye isimli eserlerinde tespit edildii kadaryla baz muhaddisler
tarafndan yaplm deerlendirmelerdir. Bu deerlendirmeler dorultusunda
almada, haklarnda herhangi bir lim tarafndan sahh veya hasen hkm verilmi
hadisler incelenmemi, mrsel haberlerin dnda, sz konusu tahrc eserlerinde
nakledildii kadaryla, hibir lim tarafndan zayf olmad kanaati dile getirilmemi
hadisler incelenmitir. Bu hadislerin says ise yaklak 60 civarndadr. Bu hadisler
aratrlmak sretiyle almann balklar tespit edilmi, ilgili balklar altnda konu
ilendikten sonra, rnek olarak el-Hidyede bulunan ilgili hadisler ele alnmtr.
Tespit edilen sebepler ihtimallere dayanmas sebebiyle, her hadis farkl sebeplerle
kullanlm olabilecei iin balklar altnda verilen hadislerin kullanlma sebepleri
kesinlik arz etmeyip en kuvvetli ihtimal gz nnde bulundurularak ilgili balk
altna yerletirilmitir.
Hadislerin kullanlma sebepleri incelenirken bata Serahs ve Pezdevnin
Uslleri olmak zere Hanef usl eserleri taranm, ardndan fra dair yazlan
eserlere geilmitir. zellikle Serahs, Semerkand, Ksn gibi Hanef fakhlerin
fura dair yazm olduklar eserler taranmtr. el-Hidye zerine yazlan erhler ve
zellikle hadisler zerindeki deerlendirmeleriyle dikkat eken bnl-Hmmn
Fethl-Kadr isimli eseri ayrntl bir ekilde incelenmitir. bnl-Hmmn bu
eserinde, muhaddislere kar mezhebinin delillerini savunma niteliinde olduunu
syleyebileceimiz aklamalar vermesi asndan almada sk sk atfta
bulunulmutur. Her ne kadar yaplan aklamalarn Hanefler asndan geerlilii ve
balaycl tartlabilirse de, bnl-Hmmn bu eseri hadislerin kullanlma
sebepleri konusunda ipular vermesi bakmndan nemlidir.
-
4
Konumuzla dorudan ilgisi olan bir almaya rastlayamamakla birlikte genel
olarak zayf hadis ile amel konusunda baz almalar yaplmtr. Bunlarn en
nemlisi Leknevnin el-Ecvibetl-Fdla li-Esiletil-Aratil-Kmile ve Zaferl-
Emn bi-erhi Muhtasars-Seyyidi-erf el-Crcn f Mustalahil-Hads isimli
eserlerinin ilgili blmleridir. Bu eserde birok muhaddis ve fakhin zayf hadisle
amel konusundaki grleri nakledilmitir. Yine bu konuyla ilgili olarak Tnevnin
Kavid f Ulmil-Hads isimli eserinde satr aralarnda nemli mlmt bulunmakta,
ls-Snen isimli eseri ise Haneflerin istidll etmi olduklar hadisleri derlemesi,
tahric etmesi ve muhaddislere kar savunmas bakmndan nemlidir. Trkede ise
Selahattin Polatn Hadis Aratrmalar isimli eserinde yer alan Zayf Hadisle
Amel makalesi ve A. Esra ahyarn Zayf Hadis Rivyeti isimli doktora tezi zayf
hadis konusunda yaplm almalar arasndadr.
Bu almalar, genel olarak zayf hadislerle amel konusunda birok limin
grlerine yer vermekle birlikte zellikle Haneflerin bu konudaki kanaatlerine ok
fazla deinmemilerdir. Bizim almamzda ise Haneflerin kendi kullandklar
hadislerden hareketle, kullanma sebepleri ve zayf hadisle amel konusundaki
grleri tespit edilmeye allmtr.
II. ZAYIF HADS
Haneflerin fkha dair yazm olduklar eserlerde bulunan pek ok hadisin
shhati konusundaki deerlendirmeler, muhaddisler ve fakhler asndan farkllk arz
etmektedir. Bu adan ncelikle zayf hadisin ne olduu ve fakhler asndan
deerinin ne olabilecei meselesine deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz.
Hanef fakhlerin usle dair yazm olduklar eserlere bakldnda, snneti ele
aldklar blmlerde zayf hadis terimine yer vermedikleri grlmektedir. nk
zayf hadis terimi muhaddislere ait bir terimdir. Hanef fakhler ise hadisleri
shhatlerine gre snflandrrken byle bir snfa yer vermemilerdir. Bundan dolay
Hanef fakhler, eer zayf hadis terimini kullanmlarsa, muhaddislerin stlahndaki
anlamyla kullanm olduklar sylenebilir. Fakat her ne kadar Hanef fkh usl
eserlerinde zayf hadis terimi yer almasa da, bn Hazmn (456/1064) el-hkm f
Uslil-Ahkm isimli eserinde Eb Hanfenin zayf hadisi rey ve kyasa tercih
-
5
ettiine dair bilgilere rastlanmaktadr. bn Hazm, Eb Hanfenin yle sylediini
nakletmektedir:
Eb Hanfe yle demitir: Raslllahdan (sas) gelen mrsel ve zayf
haber kyastan evldr. Byle bir haber bulunduunda kyas yapmak caiz
deildir. Yine demitir ki: Sahbe arasnda kendisine muhalefet edildii
bilinmeyen bir sahbden gelen rivyet kyastan nceliklidir. Yine
demitir ki: Keffretler, hadler ve mukaddert hususunda kyasla hkm
vermek caiz deildir.1
Eb Hanfenin zayf hadisi rey ve kyasa tercih ettiine dair nakledilen bu
rivyet, Hanef fkh kaynaklar yerine bir zhir fakh olan bn Hazmn eserinde yer
almaktadr. Bugn bize ulaan ilk dnem Hanef usl eserlerinde bu konuya
deinilmemi olmas, bu ifadenin Eb Hanfeye aidiyetinde phe olduunu
gstermektedir. Bununla birlikte, Hanef fr kaynaklarna bakldnda, baz
hadislerin Hanef fakhler tarafndan kyasa tercih edilmi olduu ve kyasa tercih
edildii belirtilen hadislerin pek ounun birok muhaddis tarafndan zayf grlen
rivayetler olduu anlalmaktadr. Hanef fakhlerin bu rivayetleri kullanrken
muhaddisler gibi zayf grm olabilecekleri dnldnde, zayf hadisi kyasa
tercih etme uygulamasnn bn Hazmn belirttii gibi Eb Hanfeye ait olma
ihtimali kuvvet kazanmaktadr.
bn Hazmn bu rivyetinin Eb Hanfeye ait olduunu dndmzde ise,
Eb Hanfenin rivyetleri kyasa tercih ederken muhaddislerin anlad ekliyle mi
yoksa kendi uslnce zayf grd rivyetleri mi kyasa tercih ettii konusunda
kesin bir ey sylemek pek mmkn gzkmemektedir. nk zayf hadis terimi,
Eb Hanfeden yarm asr sonra ortaya kmtr.2
Eb Hanfenin kullanm olduu ne srlen zayf hadis tabirinin ne anlama
geldiini anlayabilmek iin, ncelikle bata zayf hadis terimi olmak zere hadis
stlahlarnn ilk kullanldklar dnemlere gz atmann faydal olaca kanaatindeyiz:
1 bn Hazm, el-hkm, VII/54. Bu rivyeti daha sonralar, bn Kayyim (751/1350) (lml-
Muvakkn, I/77.), Zerke (794/1391) (el-Bahrul-Muht, IV/31; en-Nket, II/319), Aliyyl-Kr
(1014/1605) (Mirkt, I/41.) gibi limler de eserlerinde nakletmilerdir. 2 Bkz. Polat, Hadis Aratrmalar, s. 124.
-
6
Hadisleri, birtakm deerlendirmelerle sahhini sahh olmayanndan ayrarak
kullanma faaliyetinin I/VII. asrdan itibaren balad sylenebilir.3 Nitekim hicr ilk
asrda yaam limlerin ifadelerinden bu ak bir ekilde anlalmaktadr. Rebi b.
Huseym (65/684) hadislerin sahhini sakminden u ekilde ayrdn belirtmektedir:
Hadislerin bir ksmnda gn gibi aydnlk vardr, (bununla sahh
olduunu) anlarsn; bazlarnda ise gece karanl gibi karanlk vardr (bu
sebeple) onu tanyamazsn.4
brhim en-Neha (96/714) de hadislerin ancak alnabilecek olanlarn aldn
belirtir:
Hadisi iitir, alnabilecek olanlarn alr, geri kalann terk ederim.5
Bu ifadelerden de anlald gibi daha I/VII. asrda hadislerin sahhini
sakminden ayrma faaliyeti bulunmaktadr. Ayn ekilde II/VIII. asrda da hadisleri
deerlendirmeye tabi tutarak alma faaliyeti devam etmektedir. Sfyn es-Sevrnin
(161/778) u aklamalar bunun bir rneidir:
Hadisi ekilde alrm. Hadisi kimilerinden dinlerim, onu kendime dini
bir ilke edinirim. Kimilerinden duyarm, onun zerinde tevakkuf ederim.
Kimilerinden de duyarm, hadisini nemsemem ama o hadisi bilmek
houma gider.6
Hicr ilk asrda hadislerin sahhini sakminden ayrma ynnde birtakm
faaliyetler olmakla birlikte sahh hadislerin mstakil eserlerde cem edilmesi ve shhat
asndan deerlendirilmesi faaliyeti en geni biimde III. asrda olmutur. Bu
bakmdan II. Asrda, sahh, sakm, mevz ve baz zayf hadislerle ilgili tabirler
mevcut olmakla birlikte hadislerin shhat ve zayflk derecesini belirten terimlerin
ou III. asrda ortaya kmtr.7
3 Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 157. 4 Fesev, el-Marife vet-Trh, II/327. 5 Fesev, el-Marife vet-Trh, II/347. 6 Badd, el-Kifye, I/402. 7 Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 158.
-
7
Sahh hadis teriminin hadis literatrnde ilk kullanm Yahy b. Sad el-
Kattna (198/813) ait olmasna ramen, hadisin sahh olabilmesi iin gerekli artlar
ilk defa eserinde toplayan kimsenin mm fi (204/819) olduu ifade
edilmektedir.8
Hasen terimi, II/VIII. asrda kullanlmakla birlikte, Tirmiznin (279/892)
yaygn bir ekilde kulland grlmektedir.9
Zayf hadis kelime anlamyla II. asrda kullanlmakla birlikte terim olarak en
erken III/IX. asrn ortalarnda kullanlmtr. bn Sad (230/844), Ahmed b. Hanbel
(241/855), Mslim (261/874), Eb Dvd (275/888), Tirmiz zayf terimini deiik
vesilelerle kullanmaktadrlar.10
Muhaddislerin taksimiyle zayf hadis eitlerinin ilk kullanld dnemlere
baktmzda ise: Hicr ilk asrda daha ok senedi muttasl olmayan tm haberler
iin kullanlan mrsel tabiri, terim anlamn birinci asrn sonlarnda kazanmtr.11 lk
defa finin kulland munkat teriminin III. asrda senedi muttasl olmayan tm
rivyetler iin kullanld ifade edilmektedir.12 Abdullah b. mer (73/692)
tarafndan kelime anlamnda kullanlan mudal terimi, ilk olarak Ali b. Medn
(234/848) tarafndan tarif edilmitir.13 II. Asrdan itibaren yaygn olarak kullanlan ve
ho karlanmad ifade edilen tedlis kavramn, ilk defa mm fi tanmlamtr.
II. Asrda ube b. Haccac ve Abdurrahman b. el-Mehd tarafndan kullanlan z
tabirini ilk defa fi tanmlamtr. Mnker terimini ise mnkerl-hads eklinde ilk
defa kullanan Yahy b. Sad el-Kattn olmutur. 14
Bu bilgiler nda Eb Hanfe ve talebelerinin yaam olduklar dnemde
uygulama olarak sahh hadisi, sakminden ayrma faaliyetleri olmakla birlikte,
muhaddislerin stlahndaki anlamyla zayf hadis tabirinin o dnemde henz ortaya
kmam olduu, bununla birlikte szlk anlamyla zayf hadis tabirinin kullanld
8 Ycel, a.g.e., s. 158; Polat, Hadis Aratrmalar, s. 123. 9 Tnev, Kavid, s. 106-8. Bkz. Tirmiz, Tahret, 1, 7, 11, 21 vd. 10 Polat, Hadis Aratrmalar, s. 124. 11 Polat, Mrsel, DA, XXXII/52. 12 Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, s. 158-170. 13 Ycel, a.g.e., s. 158-170. 14 Ycel, a.g.e., s. 158-170.
-
8
anlalmaktadr. Bu durum, Haneflerin kullandklar hadisleri deerlendirirken gz
nnde bulundurulmas gereken nemli bir ayrntdr.
Zayf hadis teriminin III/IX. asrda ortaya kt dnldnde, Eb
Hanfeye atfedilen bu ifadedeki, zayf hadis tabirinin terim anlamnda deil de
kelime anlamyla kullanlm olma ihtimalinin kuvvetlendiini syleyebiliriz. Fakat
Eb Hanfenin zayf hadis ifadesini szlk anlamyla kullandn dndmzde,
onun bu konudaki dncelerini bize aktaran bir eser olmamasndan dolay, bu
tabirden neyi kastettiini tespit etmek pek mmkn gzkmemektedir.
Hanef fakhlerin usle dair yazm olduklar eserlerde zayf hadis terimi yer
almasa da, onlarn da hadisleri deerlendirmede kendilerine has birtakm kriterleri
esas aldklar bilinmektedir. Onlar, rvde aradklar baz artlarn yannda,
rivyetleri, muhaddislerden farkl olarak arlkl bir ekilde metin ynnden de ele
almlardr. Fakat muhaddislerin stlahndaki zayf hadis kavramnn Haneflerin
uslnde neye tekabl ettiinin belirlenmesi ayr bir almada ele alnabilecek bir
konudur. Bundan dolay biz tezimizde, zayf hadisin Haneflerin uslnde neye
tekabl ettiini tespit etmek yerine, muhaddislerin genel olarak anlad ekliyle
zayf hadis kapsamna giren, Haneflerin de eserlerinde kullanm olduklar hadisleri
inceleyeceiz. Bu adan ilk nce muhaddislerin zayf hadis kavram ile neyi ifade
ettikleri konusuna deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz:
Muhaddislere gre zayf hadis, sahh ve hasen hadisin artlarn tamayan
hadistir.15 Sahh hadisin artlar unlardr: Rvnin adalet ve zabtnn tam olmas,
senedin muttasl olmas, hadisin az ve muallel olmamas. Hasen hadisin artlar ise,
zabt hari sahh hadisin artlar ile ayndr. Bir rivyetin sahh veya hasen olabilmesi
iin aranan bu artlardan birinin yahut birkann bulunmamas durumunda o rivyet
zayf olarak adlandrlr.
Muhaddisler, zayf hadisi eitli ksmlara ayrarak incelemilerdir. Bunlardan,
tbinin sahbeyi atlayarak Hz. Peygamberden rivyette bulunulmasna mrsel;
senedinden bir rv den veya mphem bir rv zikredilen hadise munkat;
senedinden birbiri ardnca iki rvnin dmesine mudal; rvnin muttali olduu
15 bns-Salh, Ulml-Hads, s. 25.
-
9
eyhten iitmeden yahut da musr olmakla beraber mlk olmad eyhten iitmi
gibi rivyet ettii hadislere mdelles; zhiren sahh olmakla beraber, bu shhati yok
edebilecek gizli bir illete sahip olan hadislere muallel; bazen bir, bazen de birden
fazla rvden, birbirine muhalif ekillerde rivyet edilen ve aralarnda rvlerin adalet
ve zabt ynlerinden eit derecelerde olmalar dolaysyla herhangi bir tercih
yaplamayan hadislere muztarib; isndnda bir veya birka rvnin isim veya
nesepleri yahut da metninde baz kelimeleri, bilerek veya bilmeyerek deitirilmi
hadislere maklb; hadis rivyetinde yalanclkla itham olunan yahut sz ve
fiillerinden fsk olduu anlalan veya vehim ve gafleti ok olan kimselerin rivyet
etmi olduklar hadislere ise metrk denilmektedir.16
Zayf hadisin muhaddisler asndan ne anlama geldii konusunun yannda,
zayf hadisin deeri ile ilgili olarak zayf hadis rivyeti ve zayf hadisle amel
konularnda muhaddislerin grlerine ksaca deinmenin faydal olaca
kanaatindeyiz.
A. Zayf Hadisin Rivyet Edilmesi
Zayf hadis rivyetinin, hadisleri, mtb ve hitlerini tespit ederek
desteklemek; zayf hadislerin illet ve zayflk sebeplerini aklamak; sahh tarkleri
tespit etmek; sahh rivyetler arasnda tercihte bulunmak; farkl tarklerin tespit
edilmesi suretiyle zayfl gidermek iin mevcut tm rivyetleri toplamak gibi
amalar ile yapld sylenebilir.17
Muhaddisler hadisleri tedvn ederken, snneti en ince ayrntsna kadar tespit
edebilmek iin, Hz. Peygambere ait olma ihtimalini dnerek, ok zayf veya
mevz olmamak artyla nlerine kan her rivyeti toplama gayreti ierisinde
olmulardr. Fakat zayf grdkleri hadisleri naklederken, rivyetin zayf olduunu
aklamak konusu zerinde nemle durmular, zaf aklamay zayf hadis
rivyetinin artlar arasnda zikretmilerdir. Bununla birlikte, baz limler fezil gibi
ahkm iermeyen konulara dair rivyet ettikleri hadislerin zayf olduu
belirtilmeksizin de rivyet edilmesini caiz grmler, ahkm konusunda ise bu
16 Koyiit, Hadis Usl, 98-117. 17 Bkz. ahyar, Zayf Hadis rivyeti, s. 63-104.
-
10
teshl gstermeyip yalnzca sahh hadislerin rivyet edilmesi gerektiini
vurgulamlardr.18 Nitekim Sfyn es-Sevr (161/777), Abdullah b. el-Mbrek
(181/749), Sfyn b. Uyeyne (198/813), Abdurrahman b. el-Mehd (198/813),
Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi birok lim amellerin faziletleri konularnda yapm
olduklar rivyetlerde teshl gsterdiklerini, fakat ahkm konusunda daha titiz
davrandklarn ifade etmilerdir.19
Zayf hadis rivyetinde dikkat edilmesi gereken dier bir husus ise hadislerin
senedleri zikredilmeyecekse, kesinlik ifade eden cezm siygas yerine zan ifade eden
temrz siygalarnn kullanlmasdr. bns-Salh, bir zayf rivyet senedsiz
nakledilecei zaman ( ) Raslllah yle buyurdu. eklinde kesinlik ifade
eden (cezm) lafzlarla deil de ( ) Raslllahtan rivyet edilmitir
ki gibi kesinlik ifade etmeyen (temrz) lafzlarla nakledilmesinin gerektiini ifade
etmektedir.20 nk rivyetin Hz. Peygamberden vrid olduu konusunda phe
vardr ve hadis ilmi hakknda yeterli bilgisi olmayan kimselerin o hadisi sahh
addetme ihtimli bulunmaktadr. Bundan dolay temrz siygalar kullanlmak
suretiyle hadisin zayf olduu belirtilmelidir.
Muhaddisleri zayf hadis rivyet etmeye sevk eden sebeplere bakacak olursak,
bunlarn banda, zayf hadisin de Hz. Peygambere ait olma ihtimali gelmektedir.
Mtevtir dndaki tm rivyetlerin Hz. Peygamberden sadr olmasnda phe
olduu dnlecek olursa, hadis zayf olsa bile, az da olsa Hz. Peygamberden
gelme ihtimalinin bulunmas, muhaddisleri zayf hadis rivyetine sevk etmitir. Zayf
hadisin rey ve kyasa tercih edilmesi ve fezil konularnda zayf hadis ile amelin caiz
grlmesi bu dncenin birer tezhrdr.21
Muhaddisleri zayf hadis rivyetine sevk eden bir baka sebep ise fakhlerin
mmetin uygulamalarn birer fkh delil olarak grp, bunlara uygun zayf hadisler
ile amel etmeleridir. Fakhlerin istidll ettii hadisler karsnda kaytsz kalamayan
18 Bkz. ahyar, a.g.e., s. 107-115. 19 Bkz. Leknev, el-Ecvibe, s. 36 vd. 20 bns-Salh, Ulml-Hads, I/60. 21 Bkz. ahyar, Zayf Hadis rivyeti, s. 10-16.
-
11
muhaddisler de bu zayf hadisleri rivyet etmek mecburiyetini hissetmiler ve
fakhlerin istidll ettikleri hadisleri cem etme gayreti ierisinde bulunmulardr. 22
Bunlardan baka; daha kuvvetli senedlere ulaamamak, li isnd daha makbul
olduu iin zayf da olsa l isnadn olduu rivyetin nakledilmesi, ihtiyata daha
uygun olmas, tedvn faaliyetleri ierisinde rical tertibinin esas alnmas, zayf
rivyetin ziyade iermesi gibi sebeplerle zayf hadisler rivyet edilmitir.
B. Zayf Hadis ile Amel
Zayf hadis ile amel konusundaki yaklamlar, hadislerin ahkm ve fezil
konularna dhil olmalarna gre farkllk arz etmektedir. Baz limler zayf hadisle
ameli, ahkm konusu olsun olmasn, hibir ekilde caiz grmezken23, bazlar ise
belli artlar dhilinde fezil hatta ahkm konusunda dahi zayf hadisle amel
edilebilecei kanaatindedir.24
limlerin byk bir blm zayf hadislerle ahkm konularnda amel
edilemeyecei kanaatinde olmasna ramen, baz limler, ahkm konularnda da
birtakm artlar dhilinde amel edilebileceini belirtmilerdir. Bu artlarn banda
zayf rivyetin baka rivyetlerle desteklenmesi gelmektedir. Bu, iki ekilde olur: Ya
kendisi gibi zayf rivyetlerle desteklenir ki, bu durumda zayf hadis, hasen
seviyesine kar. Ya da ayn mny ieren sahh rivyetlerle desteklenir. Ayrca baz
limler, mmetin/limlerin zayf bir rivyetin muhtevasyla amel etmesini o zayf
rivyet ile amel edilebilmesi iin kf grmlerdir.25
Zayf hadislerle ahkm dnda zellikle amellerin faziletleri konularnda amel
edilebilecei kanaati birok lim tarafndan dile getirilmitir.26 Daha ilk dnemlerden
22 ahyar, Zayf Hadis rivyeti, s. 36. 23 Zayf hadisle ameli mutlak olarak kabul etmeyenler arasnda u isimler saylmaktadr: Yahya b.
Man, Mslim, Eb me (665/1267), Eb Bekr b. Arab (543/1148), ihb el-Hafc (1069/1658).
Bkz. Polat, Hadis Aratrmalar, s. 134. 24 Bkz. Leknev el-Ecvibe, 36-58. 25 Bu konular tezimizin ilgili blmlerinde daha ayrntl bir ekilde ele alnacaktr. 26 Bu limler arasnda, Sfyn es-Sevr (161/777), Abdullah b. el-Mbrek (181/749), Sfyn b.
Uyeyne (198/813), Abdurrahman b. el-Mehd (198/813) ve Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi limler
saylabilir. Nitekim bu limler, zayf hadis rivyetinde tesahl gsterdiklerini ifade etmekte
dolaysyla bu konularda zayf hadislerle ameli de kabul etmektedirler. Nevev (676/1277), bn
-
12
itibaren pek ok muhaddis tarafndan fezil konularnda hadis rivyet edilirken
teshl gsterildiinin belirtilmesi, bu konularda zayf hadisle de amel edilebilecei
dncesinin olduu intiban uyandrmaktadr. Nevev (676/1277) ile birlikte ise
zayf hadislerle amel edilebilecei anlay yaygnlk kazanmtr.27
III. el-HDYE
A. el-Hidyenin Mellifi: Mergnn
Ebl-Hasen Burhneddn Al b. Eb Bekr b. Abdilcell el-Fergn el-
Mergnn, 8 Receb 511de (5 Kasm 1117)28 Mvernnehirde, Fergana blgesine
bal Mergnn ehrinin Ritn kynde domutur.
Hocalar arasnda; Serahsden ders alan anne tarafndan dedesi Eb Hafs mer
b. Ali ez-Zendermas, Necmeddin Eb Hafs mer en-Nesef, Sadrehd, Aleddin
es-Semerkandnin rencisi Ziyeddn Muhammed b. Hseyin el-Bendenc,
Serahsnin rencisi Osman b. Ali el-Bkend, Eb Muhammed Ziyeddin Sid b.
Esad el-Mergnn ve Kymddin Ahmed b. Abdrred el-Buhr gibi limler yer
almaktadr.29
Bata Fkh olmak zere Hadis, Tefsir, Arap Dili ve Edebiyat alanlarndaki
bilgisiyle tannan Mergnnnin, Hanef fakhlerinin byklerinden, hafz, mfessir,
muhakkik, edb bir mctehid olduu belirtilmektedir.30 Takprzde, kendisini
Hanef mezhebi ierisinde ashb- tercihten sayarken, Leknev onun mezhepte
mctehid kabul edilmesinin daha doru olacan, son dnem Osmanl limlerinden
Seyyid Bey ise kitaplarnn meselede mctehid olduuna ahitlik ettiini
belirtmektedir. 31
Receb (795/1392), Irk (806/1403), Sehv (902/1496) ve Aliyyl-Kr (1014/1605) gibi limler
ise zayf hadislerle amel edilebilecei kanaatinde olduklarn aka beyan etmilerdir. Bz. Leknev
el-Ecvibe, 36-58. 27 Bkz. Syt, Tedrbr-Rv, I/298. 28 Bu tarih, Leknevnin tespitlerine gredir. (bkz. Mergnn, el-Hidye, I-II/8) Ziriklye gre ise
530/1135dir. (Bkz. Zirikl, el-Alm, IV/266.) 29 Mergnn, el-Hidye, I-II/7; Koca, Mergnn", DA, XXIX/182. 30 Zirikl, el-Alm, IV/266. 31 Mergnn, el-Hidye, I-II/7; Koca, Mergnn", DA, XXIX/182.
-
13
Mergnnnin rencileri arasnda oullar Celleddin Muhammed ve
Nizmeddin mer yannda emsleimme el-Kerder, Celleddin Mahmd b.
Hseyin el-sren ve Talm1-Mteallim mellifi ez-Zernc gibi limler
saylabilir.
14 Zilhicce 593te (28 Ekim 1197) vefat eden Mergnnnin kabrinin
Semerkantta bulunduu belirtilmektedir.32
Eserleri: 1. Bidyetl-Mbted. El-Hidyenin metni olup birok defa
baslmtr. 2. el-Hidye f erhil-Bidye. 3. Mntekal-Fur. 4. el-Feriz. 5. et-
Tecns ve1-Mezd fil-Fetav. Klasik fkh kitaplarnn sistematiine sahip, vkt
tr hacimli bir eserdir. Baz yazma nshalar bulunmaktadr.33 6. Mensik1-Hac.
7. Muhtrtn-Nevzil. Fkha dair olan eserin ibadetlerle ilgili blm Mahmd
Muhammed smail tarafndan Medine el-Cmiatl-slmiyye Klliyyet-erada
yksek lisans tezi olarak nere hazrlanmtr.34
B. el-Hidye ve Fkh Literatrndeki Yeri
el-Hidye, Burhneddn Mergnnnin, Kudrnin el-Muhtasr ve
eybnnin el-Cmius-Sarinde mevcut meseleleri bir araya getirmek suretiyle
kaleme ald yine kendisine ait olan Bidyet1-Mbted adl eserinin erhidir.
Mergnn, el-Hidyeyi yazmadan nce Kifyetl-Mnteh adyla Bidyet1-
Mbtedye erh yazm fakat eser byk bir hacme ulanca okuyucuya bkknlk
verebilecei dncesiyle yeni bir erh yazmaya karar vermi, buna da el-Hidye
adn vermitir.35
Mergnn, eserinde, meseleleri ele alrken nce Eb Hanfenin, sonra da
talebeleri Eb Ysuf ve Muhammed b. Hasan eybnnin grlerini vermi, zaman
zaman Zfer b. Hzeylin grne de atfta bulunmutur. Bunlarn delillerini
verirken tercih ettii grn delilini dierlerine cevap olmas iin en sona
32 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032; Koca, Mergnn", DA, XXIX/182.
33 Sleymaniye Ktp., Sleymaniye, no. 587; Karaelebizde Hsmeddin, no. 194; ehid Ali Paa, no.
913; Damad brahim Paa, no. 680, 681; Lleli, no. 832. 34 Bkz. Zirikl, el-Alm, IV/266; Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 35 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032; Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471.
-
14
brakmtr. Genellikle Eb Hanfenin grne meyletmekle birlikte zaman zaman
Eb Ysuf ve eybnnin grlerini tercih ettii de olmutur. Ayrca, Hasan b.
Ziyd el-Ll, bn Sema, Tahv, Kerh, Cesss ve Serahs gibi Hanef limlerinin
grlerine de yer veren Mergnn, zaman zaman fi ve Mlikin grlerine de
deinmi, fakat Ahmed b. Hanbelin grlerine yer vermemitir.36 Onun, Hanef
mezhebi fakhlerinin grlerinin yannda dier mezheplerin grlerine de yer
vermesi, el-Hidyeyi, gerek mezhep ii grler arasnda gerekse mezhepler
arasnda mukayese yapmas sebebiyle fkh literatrnde ayr bir yere sahip klmtr.
Hanef fkhnn en tannm ve muteber eserlerinden biri olan el-Hidye,
yllarca medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Ayrca Mergnnnin Arap
Dili ve Edebiyatna olan vukfu sayesinde Buhrden sonra en fasih eserin el-
Hidye olduu37 ve Kuran gibi kendisinden nceki kitaplarn hkmn neshettii
yorumlarnn yaplmasna sebep olmutur.38
el-Hidyenin nshalarnn ve zerine yaplan erh, haiye ve talik gibi a-
lmalarn okluu ona verilen nemin baka bir gstergesi olup bu kadar rabet
grmesinin sebebi, gvenilirlii, muhtevasnn dolgunluu ve slbunun gzellii
olduu sylenebilir.39
el-Hidye zerine Yaplan almalar: el-Hidye zerine altm civarnda
erh ve haiye yazlm olup bunlarn en mehurlar unlardr: 1. el-Kifye f erhil-
Hidye. Habbznin (691/1292) erhi olup deiik isimler altnda ok sayda
yazmas bulunmaktadr. 2. en-Nihye. Sink tarafndan 700/1301 ylnda ta-
mamlanan bu erh zerine Cemleddin el-Konevnin Hulsatn-Nihye adl bir
muhtasar vardr. 3. Nihyet1-Kifye li-Diryeti1-Hidye. Tcera mer b.
Ahmed b. Ubeydullaha ait olup bir nshasnda yeminle ilgili blmnn aban
673te (ubat 1275) tamamlandna dair bir kayt bulunduu zikredilmektedir. 4.
Mircd-Dirye il erhil-Hidye. Kvmddin el-Kknin 21 Muharrem 745 (4
Haziran 1344) tarihinde tamamlad eserde dier Mezhep mamnn grlerine
36 Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 37 Zeyla, Nasbur-Rye, I/14. 38 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032. 39 Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471.
-
15
de yer verilmitir. 5. yetl-Beyn ve Ndiret1-Akrn f hiriz-Zamn. Emr
Ktib el-tknnin yazd bu erh yirmi alt yllk bir almadan sonra 747/1346da
tamamlanmtr. 6. el-Kifye f erhi1-Hidye. Celleddin el-Kurlnye (767/1366)
ait olup Aleddin bnt-Trkmnye (750/1349) nisbet edilen el-Kifye adl el-
Hidye muhtasaryla kartrlmamaldr. 7. el-nye. Bbert tarafndan yazlan bu
eser Anadoluda ok mehur olmutur. 8. el-Binye f erhil-Hidye. Bedreddin el-
Aynnin 817-850/1414-1446 yllar arasnda kaleme ald eser el-Hidyedeki
kapal ifadeleri amas, fkh konular derli toplu bir ekilde ele almas ve hadisleri
incelemesi bakmndan nemlidir.40 9. Fethl-Kadr. bnl-Hmma (861/1457)
ait olup daha ok hadisleri deerlendirmesi ve hkmleri istidll tarz bakmndan
dikkat eker. Telifine 829/1426 ylnda balanan ve mellifin vefatyla eksik kalan
eser Kitbl-Vekleden itibaren Kadzde Ahmed emseddin tarafndan
Neticl-Efkr f Kefir-Rumz vel-Esrr adl eserle tamamlanmtr.41
Baz limlerin el-Hidyede zayf hadislerle istidll edildiini ileri srmeleri
zerine eserdeki hadislerin tahrci iin muhtelif almalar yaplmtr. Bunlardan en
nemlisi, Cemleddin ez-Zeylanin (762/1360) Nasbur-Rye f Ehdsil-
Hidyesidir. Bu eserde, el-Hidyenin tertibine uyularak her babda geen hadisler
kaynaklar zikredilip shhat dereceleri bakmndan deerlendirilmekte, kayna bu-
lunamayanlar ise ayrca belirtilmektedir. bn Hacer el-Askaln (852/1448) bu eseri,
ed-Dirye f Tahrci Ehdsil-Hidye adyla ihtisar etmitir. Ayrca el-Hidye
zerine yaplan tahric almalarndan biri de Aleddin bnt-Trkmnnin
(750/1349) Tahrc Ehdsil-Hidye isimli eseridir.42 Bunlardan baka, Muhyiddin
Abdulkadir b. Muhammed el-Kurenin (775/1373) el-nye bi Marifeti Ehdsil-
Hidye isimli eseri ve Aluddin Ali b. Osman el-Mardnnin el-Kifye f Marifeti
Ehdsil-Hidye isimli eseri el-Hidye zerine yaplm tahric almalar arasnda
zikredilmektedir.43
40 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2032-9. Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 41 Bkz. Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2034; bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/11. 42 Kallek, el-Hidye, DA, XVII/471. 43 Ktip elebi, Kefz-Znn, II/2035.
-
16
C. el-Hidyede Hadis Kullanm
1. Hadislerin Sevk Edili Biimi
el-Hidye fkh hkmlerin delillerini zikretmesi bakmndan fkh
literatrnde nemli bir yere sahiptir. Bidyetl-Mbtedde zet olarak aktarlan
fkh konularn delilleri el-Hidyede tek tek zikredilmi, yer yer dier mezheplerin
delillerine de deinilmek sretiyle hadis asndan zengin bir muhtevaya sahip
olmutur. Fakat bu hadisler sevk edilirken muhaddislerden farkl bir slb
uygulanarak senedler zikredilmemi ve baz rivyetler mn ile nakledilmi, baz
rivyetlere ise sadece atfta bulunulmutur. Bu adan hadislerin sened itibariyle
deerlendirilmesi konusuda baz skntlar ortaya kmtr.
el-Hidye ve dier birok fkh kitabnda kullanlan hadisler, senedleri
zikredilmeksizin nakledilmitir. Fakhler iin hadisin senediyle birlikte rivyetinden
ok hadislerden karlan hkmlerin nemli olmas, baka bir deyile pratikte onlara
yarayan ksm nakletmeyi yeterli grmeleri, bu ekilde hareket etmelerinin en nemli
sebebi olduu sylenebilir.
Fakhlerin, hadisleri senedsiz nakletmi olmalar, onlar iin bir sorun tekil
etmese de, muhaddisler asndan dnldnde durum bundan farkldr. nk
muhaddisler hadisleri deerlendirirken, daha ok senede nem vermilerdir. Bu
adan muhaddislerin uslyle rivyetleri deerlendirebilmek ancak hadislerin
senedlerinin tespit edilmesi ile mmkn olabilir.
el-Hidyede bulunan hadislerin kaynaklarn tespit iin Zeyla (762/1360) ve
bn Hacer (852/1448) gibi limlerin yaptklar muhtelif tahric almalarnda44, her
ne kadar baz senedler tespit edilmi olsa da, Hanef fkh kaynaklarnda yer alan
hadislerin bu tarklerden elde edildiklerini kesin olarak sylemek pek mmkn
gzkmemekle birlikte, bu tespitler, en azndan fakhlerin kullanm olduklar bu
rivyetlere muhaddislerin de bir ekilde ulatklarn gstermesi bakmndan
nemlidir.
44 Bkz. s. 15.
-
17
el-Hidyede bulunan, muhaddisler tarafndan zayf hkm verilen baz
rivyetlere, aslnda Hanef imamlarn sahh bir tarkle ulam olmas muhtemeldir.
Ayn ekilde, muhaddislerin sahh tarklerle elde etmi olduklar rivyetlere, Hanef
imamlar zayf tarklerle ulam da olabilirler. O halde, tespit edilmi bu senedler
zerinden rivyetleri deerlendirmek her zaman bizi doru neticelere
ulatrmayabilir. Haneflerin kullandklar baz rivyetlerin zayf olduu sylenirken
bu hususun da gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.
el-Hidyede yer alan hadisler senedsiz nakledilmi olmakla birlikte, baz
rivyetlerin hangi sahbeden nakledildii belirtilmi, baz rivyetlerde ise kesinlik
ifade etmeyen () rivyet edildi. () rivyet olunur. gibi mehul siygalar
kullanlmtr. Fakat Mergnnnin mehul siygalar, muhaddislerin stlhndaki
temrz siygas mukabilinde kullanp kullanmad ok net bir ekilde
anlalamamaktadr. Nitekim mehul siygalarnn kullanld bu rivyetler
incelendiinde, kimisinin sahh, kimisinin zayf tarklerle bize ulat grlmektedir.
rnein;
Peygamberden (sas) rivyet olunduuna gre, o, olgunlancaya kadar
hurmay, beyazlancaya ve afetten emin olununcaya kadar baa satmaktan
nehyetti.45
eklinde geen rivyetin sahh;
Rivyet olunur ki: Peygamber (sas), Yahudilere kar baka Yahudilerden
yardm talebinde bulunduu zaman ganimetten hi bir eyi onlara vermedi yni
onlara pay ayrmad.46
45 Bkz. Buhr, Selem, 3, no. 2246, 2247, 2248, 2249, 2250; Mslim, By, 50, no. 3864, 3873; Eb
Dvd, By, 22, no. 3368, 3369 vd. 46 Mergnn, el-Hidye, I-II/439. Hadisi, Beyhak u ekilde rivyet etmitir: bn Abbs Miksam
el-Hakem el-Hasan b. mre Eb Ysuf e-fi er-Reb Ebl-Abbs
Abdullah ve Eb Sad Beyhak. ( ]^_ ` b^c ` ef ijkflmn lmop ln lmn stuv ixy]z em]| l^f } )
-
18
eklinde geen rivyetin ise zayf olduu baz muhaddisler tarafndan ifade
edilmektedir.
Mergnnnin baz hadisleri naklederken mehul siygalar kullanmas, eer
hadisin shhatine ynelik bir imada bulunuyorsa, kulland hadisleri muhaddislerden
farkl bir metotla deerlendirdii anlamna gelir. u durumda muhaddislerin sahh
grd baz rivyetler ona gre zayftr. Fakat Mergnnnin, mehul siygalar
kullanrken rivyetlerin shhatine ynelik bir mda bulunmam olmas da
muhtemeldir.
el-Hidyede yer alan hadisler, hadis kaynaklarnda bulunan rivyetler ile
karlatrldnda, Mergnnnin bu hadislerin bir ksmn mn ile naklettii
grlmektedir. Zira Zeyla ve bn Hacerin eserlerine bakldnda rivyetlerin
birounun ayn lafzlarla kaynaklarda bulunmadnn belirtildii grlmektedir.
Zeyla, yaklak 1085 civarndaki hadisin47 237 tanesinin ayn ekilde hadis
koleksiyonlarnda bulunmadn belirtmitir. Bunu, hadislerin 164 tanesi hakknda
(), 63 tanesi hakknda ( ), 16 tanesi hakknda ise ( ) ifadesini
kullanarak belirtmitir. Ayn ekilde bn Hacer de, 239 hadis hakknda ( ), 23
hadis hakknda ( ), 54 hadis hakknda ( ), 15 hadis hakknda
ise ( ) ifadesini kullanarak el-Hidyede bulunan hadislerin, hadis
kaynaklarndaki rivayetlere lafz itibariyle yaknlna gre snflandrmtr.
Zeyla ve bn Hacerin tespitlerinden de anlald gibi el-Hidyede
kullanlan hadislerin yaklak drtte biri lafzlara ok bal kalnmadan
nakledilmitir. Bundan dolay rivyetlerin kaynaklarda bulunmas, daha g bir hal
almtr. el-Hidyede kullanlan hadisler, ayn mny ieren rivyetlerin senedleri
zerinden deerlendirilmeye tabi tutulmutur. Bundan dolay shhatleri konusundaki
deerlendirmeler kesinlik arz etmemektedir.
Raslllah (sas) Kaynuka Yahudilerinden yardm istedii zaman onlara bir miktar mal verdi fakat
onlara (ganimetten) pay vermedi. Beyhak, Hasan b. mrenin teferrt ettiini ve metrk olduunu
ifade etmitir. (Beyhak, es-Snenl-Kbr, IX/93, no. 18476.) 47 Bu say, Askaln, ed-Diryedeki numaralandrmaya gredir.
-
19
2. Kullanlan Hadislerin Sbt Durumu
el-Hidyede bulunan hadislerin shhati zerindeki deerlendirmelerin
muhaddisler ve fakhler asndan farkllk arz edecei muhakkaktr. Fakat biz burada
hadislerin subutu derken, muhaddisler ve hadis kaynaklar asndan bir
deerlendirme yapacaz.
el-Hidyede bulunan hadislerin bir ksm hadis kaynaklarnda
bulunmamaktadr. Zeyla, 16 hadis hakknda ( ) ifadesini kullanarak bunu
belirtmi48, bn Hacer de ayn hadisler hakknda ( ) ifadesini kullanmtr.
Zeyla ve bn Hacerin hadis kaynaklarnda bulamadklarn ifade ettikleri bu
rivyetler, muhtemelen el-Hidyede mn ile nakledildikleri iin hadis
kaynaklarnda bulunamamaktadr. Fakat bu rivayetler ayrntl bir ekilde
aratrldnda mn itibariyle benzer hadislerin tespit edilmesi muhtemeldir.
Hadis kaynaklarnda bulunamayan bu hadisler genel olarak birok Hanef fkh
kaynanda yer almaktadr. Bu hadislerin fkh kaynaklarnda yer almas,
muhaddisler iin olmasa da, fakhler iin bir deer tamaktadr.49
Nasbur-Rye ve ed-Diryedeki tespitlerden anladmz kadaryla el-
Hidyede bulunan 1085 civarndaki hadisin, sahh tarklerle rivyet edilenler
dnda, bir ksm hem zayf hem de sahh tarklerden rivyet edilmi, bir ksm ise
sadece zayf tarklerden rivyet edilmitir.
el-Hidyede nakledilen 132 hadis, bn Hacerin tespit ettii kadaryla hem
zayf, hem de sahh olduu belirtilen tarklerden nakledilmitir.50 Sadece zayf
tarklerden rivyet edilen hadis ise 60 civarndadr. Bunlardan baka bir de mrsel
48 Zeylanin kaynaklarda bulamad rivyetler iin bkz. Zeyla, Nasbur-Rye, I/388, I/204, II/162,
II/440, III/51, III/60, III/83, III/99, III/228, III/339, III/408, III/475, IV/56, IV/166, IV/201, IV/227. 49 Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 342-3. 50 Hem zayf, hem de sahh tarklerden nakledildii ifade edilen baz hadisler iin bkz. Askaln, ed-
Dirye, no. 9, 36, 38, 42, 47, 48, 56, 59, 63, 72, 73, 76, 78, 103, 116, 118, 124, 136, 145, 149, 151,
154, 171, 186, 192, 196, 204, 207, 214, 215, 221, 237, 239, 244, 245, 250, 257, 258, 275, 279, 282,
300, 304, 306, 308, 309, 310, 317, 325, 327, 339, 344, 365, 370, 373, 385, 390, 398, 402, 413, 427,
458, 471, 472 vd.
-
20
rivyetler bulunmaktadr. Bunlarn says ise 300 civarndadr. Bu 300 hadis
ierisinde sadece mrsel tarkten nakledilmi hadisler olduu gibi, hem mrsel hem
muttasl senedlerle geldii tespit edilen hadisler de bulunmaktadr.
Zayf hkm verilen hadislere baktmzda; hem sahh hem de zayf
tarklerden gelen 132 hadisin 75 tanesi badetler, 57 tanesi ise dier konularda;
sadece zayf tarklerden gelen 60 rivyetin ise 35 tanesi badetler, 25 tanesi dier
konularda kullanlmtr.
Hadislerin zayf olduu ynndeki kanaatler, genellikle bn Ad (365/975),
Drekutn (385/995) ve Beyhak (458/1065) gibi fi muhaddislere aittir. Bu
hadislerin byk bir blm ile mm finin istidll etmemi olmas da ayrca
dikkat ekmektedir. Eb Hanfenin birtakm fi muhaddisler tarafndan cerh
edildii51 gz nnde bulundurulduunda, Hanef fakhlerin kullanm olduklar baz
hadislerin zayf olduuna ynelik deerlendirmelere mezhep mensubiyetinin
etkisinin olup olmad hususu da ayrca dnlmelidir.52
51 Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 219-64; Numn, mm- zam Eb
Hanfenin Hadis lmindeki Yeri, 121-31. 52 Bkz. nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 264.
-
BRNC BLM
ZAYIF HKM VERLEN BAZI
HADSLERN HANEFLER TARAFINDAN
MAKBUL GRLME SEBEPLER
-
22
ZAYIF HKM VERLEN BAZI HADSLERN HANEFLER
TARAFINDAN MAKBUL GRLME SEBEPLER
Hanef fakhlerin zayf hkm verilen hadisleri kullanma sebeplerinin ilki ve
belki de en nemlisinin hadisi zayf grmeme yahut da zayf olsa da birtakm
karineler ile o hadisleri makbul/istidlle uygun grme olduunu syleyebiliriz.
Nitekim hadislerin zayf olduu ynndeki deerlendirmeler muhaddislere aittir.
Hanef fakhler ise bu hadislerin birounu zayf grmeyerek istidllde kullanmak
konusunda herhangi bir tereddt duymamlardr. Bundan dolay tezimizin ilk
blmnde muhaddislerin zayf grdkleri baz hadisleri, Hanef fakhlerin
makbul/istidlle uygun grme sebeplerinden bahsedeceiz.
I. RVAYETN SIHHATNE YNELK
DEERLENDRMELERN CTHD OLMASI
Hadislerin shhatine ynelik yaplan deerlendirmeler muhaddislere ve
fakhlere gre farkllk arz etmekte olduu gibi, muhaddislerin kendi aralarnda da
hangi hadisin zayf olduu veya hangi hadisin sahh olduu konusunda hem fikir
olduklar her hadis iin sylenemez. nk muhaddislerin hadisler zerindeki
deerlendirmeleri genel olarak sened itibariyledir. Senedde bulunan rical hakkndaki
deerlendirmeler ise itihada dayal yarglardr. Bu adan hadislerin shhatleri
konusunda herkesin kabul ettii genel geer artlarn olduunu sylemek mmkn
deildir. Bu anlamda hadislerin shhatlerine karar vermek itihd bir meseledir.
Bununla birlikte zayfl veya shhati zerinde ittifak edilen hadislerin olduu da
gz ard edilmemelidir. Fakat tezimizin konusu itibariyle incelediimiz Haneflerin
kullandklar hadisler gz nnde bulundurulduunda, bu hadislerin birounun
shhati konusunda tartmalarn olduu grlmektedir.
Hadislerin shhatleri konusunda yaplan deerlendirmelerin itihd olduu
meselesi birok lim tarafndan ifade edilmitir. rnein, bn Teymiyye (728/1328)
imamlarn hadislere asla muhalefet etmeyeceklerini, muhalefet ediyorlarsa bunun
mutlaka hadisin shhati konusundaki phelerinden kaynaklandn belirtmitir.
nk hadisin shhati konusundaki deerlendirmeler itihaddir ve her mctehidin
-
23
rivyetler konusundaki kanaatlerinin farkl farkl olmas muhtemeldir. bn Teymiyye,
hadislerin shhatleri konusundaki ihtilaflarn riclin shhati konusundaki kanaatlerin
farkllndan kaynaklanmasnn yannda bir de mctehidlerin kendilerine zg
birtakm artlarnn olmasndan kaynaklandn da ifade etmektedir. rnein bn
Teymiyye, Kitab ve mehur snnete arz etme, asl prensiplere muhalefet etmeme,
rvnin fakh olmas gibi artlarn mctehidlere gre deiiklik arz ettiini
belirtmektedir.53
bn Hacer (852/1448) ise, imamlarn hadislerin talli konusundaki
deerlendirmelerinin zann- glibe dayandn, Filanca u hadiste hata etmitir.
dediklerinde, hakikatte hata yaptklar anlamna gelmeyeceini, bunun ancak
ihtimallerden birinin tercihi sonucunda verilmi bir hkm olduunu belirtir.54
bnl-Hmm (861/1457) da eserinde, hadislerin shhatleri konusundaki
deerlendirmelerin itihdlii zerinde durur. Ona gre rvler zerindeki
deerlendirmeler ve hadisin shhati iin ne srlen artlar itihaddir. Nitekim bir
limin ne srd art dier bir lim reddebilecei gibi, birinin sika dedii rvye
dier bir lim zayf diyebilir. Bundan dolay mctehid olmayan kimseler ounluun
ittifak ettii deerlendirmeleri esas alarak hadislerin shhati konusunda bilgi sahibi
olabilirler. Fakat mctehidlere gelince durum farkldr. Onlar, hadisin shhati
konusunda kendi artlar dorultusunda hareket ederek ictihadlaryla hadisin
shhatini belirlerler.55
el-Hidyedeki hadisler incelendiinde, muhaddislerin zayf grd birok
hadisin fakhler tarafndan zayf olarak alglanmad veya muhaddisler zayf deseler
bile bu hadislerin, birtakm karinelerle istidlle msait hale geldii anlalmakta, bu
husus zellikle bnl-Hmm tarafndan sk sk vurgulanmaktadr. bnl-Hmm
hadisleri savunurken genellikle muhaddislerin yntemlerini kullanm, onlarn
uslyle onlara cevap vererek zayf hkm verilen hadislerin aslnda zayf
olmadn kantlamaya almtr. el-Hidyede bulunan u hadisler bunun
rneklerinden birkadr:
53 bn Teymiyye, Reful-Melm, s. 19-22. 54 Askaln, Fethl-Br, I/585. 55 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/445-6.
-
24
1. Mergnnnin, kan akc olmayan bir hayvann iine dt bir svy
anlatrken, Peygamber Efendimizin yle buyurduunu nakletmitir:
Yenilmesi, iilmesi ve onunla abdest alnmas helaldir.56
Bu hadis, hadis kaynaklarnda u ekilde gemektedir:
Peygamber (sas) Selmn Sad b. Mseyyib Ali b. Zeyd Bir b.
Mansr Sad b. Eb Sad ez-Zbeyd Bakiyye b. el-Veld Yahy b. Osman b.
Sad el-Hms Eb Him Abdulaffr b. Selme el-Hms Drekutn.
Peygamber (sas) Selmn Sad b. Mseyyib Ali b. Zeyd b. Cdn
Bir b. Mansr Sad b. Eb Sad Bakiyye Babas Ahmed b. Eb el-Ahyel
el-Hms Muhammed b. Humeyd b. Sheyl Drekutn.
Peygamber (sas), Selmna: Ey Selmn! Kan olmayan bir canlnn iine
dp ld her yiyecek ve iecein yenmesi, iilmesi ve onunla abdest alnmas
helldir. buyurdu.57
Drekutn ve Beyhak, hadisi Bakiyyeden bakasnn merf olarak rivyet
etmediini ve ondan rivyet eden Sad b. Eb Sad ez-Zbeydnin zayf olduunu
nakletmilerdir. bn Ad de Sadin rivyetlerinin az ve yeterince gvenilir
olmadn syleyerek Sadin mrf olmadn ifade etmitir.58
Serahsnin de59 ayn ekilde eserinde yer verdii bu hadisi bnl-Hmm
deerlendirirken Drekutnnin ve bn Adnin hadisin shhati hakknda yapm
olduu yorumlar nakleder ve Sad b. Eb Sad ez-Zbeydnin zayf olmadna dair
aklamalarda bulunur. bnl-Hmm, Drekutn ve bn Adye cevaben unlar
syler:
56 Mergnn, el-Hidye, I-II/24. 57 Drekutn, Snen, I/36, (no. 80). Beyhak, es-Snenl-Kbr, I/347, (no. 1239) 58 bn Ad, el-Kmil f Duafir-Ricl, III/405. 59 Serahs, el-Mebst, I/51.
-
25
Bakiyye isimli rv aslnda bnl-Velddir ve ondan el-Hammdeyn,
bnl-Mbrek, Yezd b. Hrn, bn Uyeyne, Vek, el-Evz, shk b.
Raheveyh ve ihtiyatla karlasa da ube gibi imamlar rivyette
bulunmulardr. Yahynn sylediine gre: ube Badata geldiinde
Bakiyyeyi vmtr. Buhr dnda birok kimse ondan rivyette
bulunmutur. Sad b. Eb Sade gelince Hatb-i Bdd onun hakknda
unlar syler: Babasnn ad Abdulcabbrdr. Sid ise sika bir rvdir.
Bylece Sad hakknda iddia edilen cehalet ortadan kalkmtr.60
bnl-Hmmn bu aklamalarndan, rivyetin zayf olmad kanaatine
sahip olduu anlalmaktadr. Aslnda onun bu ifadeleri, muhaddislerin uslyle
kendi mezhebinin hadislerini savunma gayretinin ak bir gstergesidir. bnl-
Hmmn buradaki deerlendirmesi Drekutnnin rivyeti zerindendir. Ne var ki,
Hanef Mezhep imamlarnn bu hadisi kimden rivyet ettii bilinmemektedir.
Bununla birlikte her ne kadar Haneflerin dayandklar sened tam olarak bilinmese de
bu rivyete ynelik eletirilere bnl-Hmm cevap vermi ve rivyetin zayf
olmad kanaatine varmtr. Ayrca, Haneflerin hadisleri daha ok metin itibariyle
deerlendirdikleri ve mezhep imamlarnn daha kuvvetli bir tarkle ulam
olabilecei dnldnde, onlarn bu hadisin shhati konusunda bir phe
ierisinde olmadklar da dnlebilir.
2.
Peygamber (sas) Muz bn-i Cebeli Yemene gnderirken ona; Her iki yz
dirhem (gm)ten be dirhem ve her yirmi miskal (altn)dan yarm miskal al. diye
yazmtr.61
Peygamber (sas) Muhammed b. Abdillah b. Cah Eb Kesr (bn Cahn
Mevls) Muhammed b. Eb Yahy Htim b. smil Abdulcebbr b. Sad
Abdullah b. ebb el-Hseyin b. smil Drekutn.
60 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/83. 61 Mergnn, el-Hidye, I-II/125.
-
26
Peygamber (sas) Muz b. Cebeli Yemene gnderdiinde ona, her krk
dinara bir dinar, her iki yz dirheme be dirhem almasn ve be evsaktan aasna,
be zevdden aasna ve sebzelere zekat gerekmediini emretmitir.62
bn Hibbn, Abdullah b. ebbin haberleri deitirdii ve ald iin onunla
ihticac edilemeyeceini sylemitir.63
bnl-Hmm ise, Abdullah b. ebb hakkndaki iddialarn hadisin shhatine
zarar vermeyeceini belirtmekte ve rivyetin zayf olduunu kabul etmemektedir.64
3. : :
Peygamber (sas) iki rtl miktar olan bir md su ile abdest alr, sekiz rtl
miktar olan bir sa su ile de guslederdi.65
Hadisi, Drekutn, Enes b. Mlikten rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Enes b. Mlik Cerr b. Yezd smil b. Eb Halid
Abde b. Sleyman Eb Asm Ms b. Nasr el-Hanef Muhammed b. lib
Ahmed b. Muhammed b. Ziyd ve Ali b. el-Hasan es-Sevvk Drekutn.
Peygamber (sas) iki rtl (su) ile abdest alr, sekiz rtl miktar olan bir sa (su)
ile guslederdi. Drekutn, bu rivyette teferrd eden Ms b. Nasrn zafl-hads
olduunu belirtmektedir.66
bnl-Hmm bu rivyetin senedi zayf olsa da tamamen bir kenara
braklamayaca kanaatindedir. Bunu yle aklar:
62 Drekutn, Snen, II/94, no. 1886. 63 bn Hibbn, el-Mecrhn, II/47, no. 581. 64 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, II/209. 65 Mergnn, el-Hidye, I-II/141. 66 Drekutn, Snen, I/93, no. 309; II/152, no. 2113.
-
27
Hadisin senedinde zayflk varsa da, -zhirdeki (senedeki) bir zayflk
dnda- ravinin zayf olmas, asl itibariyle ondan faydalanmay (onu
kullanmamay) gerektirmez. nk zayf bir rvnin rivyet ettii her
haber yanl deildir.67
bnl-Hmmn bu ifadeleri, hadisin shhatinin sadece sened ile deil ayn
zamanda metin ile de tespit edilmesi gerektii, sadece senede baklarak yaplan
deerlendirmelerin her zaman iin doru sonulara ulatrmayaca kanaatinde
olduunu gstermektedir.
II. HADSLERN SENEDLER LE LGL SEBEPLER
A. Mrsel Haberin Deeri
Muhaddislere gre; en genel anlamda mrsel hadis, tbinin bir hadisi
Peygamber yle buyurdu. diyerek sahbeyi zikretmeksizin nakletmesidir.68
Mrsel kavram, hicr ilk asrda, isnda alternatif olarak rvnin senedsiz bir
ekilde Hz. Peygamberden naklettii haber iin kullanlrken daha sonraki asrlarda
tabinin Hz. Peygamberden rivyet ettii haber olarak alglanmaya balamtr.69
Hadisleri senedleriyle rivyet etme faaliyetinin henz tam olarak yerlemedii bu ilk
asrlarda, hadislerin aracsz bir ekilde Hz. Peygamberden rivyet edilmesinin ok
doal olduu takdir edilecektir.
lk dnem fakhlere gre de mrsel haber, senedinin neresinde olursa olsun
inkta bulunan, yni senedinde pe pee veya ayr ayr bir veya birden fazla rvinin
atlanm olduu haberdir.70 Bu anlamda muhaddislerin kategorisindeki munkat,
mudal, mdelles ve muallk gibi stlahlar, fakhlere gre mrsel kapsamna
girmektedir.71 Serahs ve Pezdevnin usllerinde de mrsel haberin yalnzca tabine
hasredilmedii, II/VIII., III/IX. ve hatta tm asrlar kapsad grlmektedir.72 Her
67 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, II/298. 68 bns-Salh, Ulml-Hads, I/31. Ayrca bkz. Polat, Mrsel Hadis, 51. 69 Bkz. Polat, Mrsel Hadis, 63; nal, Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 173-4. 70 bns-Salh, Ulml-Hads, I/31. 71 Bkz. Polat, Mrsel Hadis, 51. 72 Bkz. Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360.
-
28
asrdaki dil kimselerin mrsellerinden73 bahsedilmesi, mrselin muallk hadis ile
ayn mnda kullanldn gstermektedir.
Mrsel hadis, delil olma asndan muhaddisler ve fakhler tarafndan farkl
deerlendirilmitir. Mrsel hadisi, baz limler mutlak olarak delil sayarken74 baz
limler ise hibir ekilde delil kabul etmemilerdir.75 nc bir snf limler ise
belli artlar tayan mrsel haberlerle istidll etmilerdir.
Hadis limlerinin tamamna yaknna, fkh ve fkh usl limlerinin bir
ksmna gre mrsel hadis hkmen zayftr. Bundan dolay dini meselelerde huccet
saylmazlar. Bu limler, mrsel haberin zayf olduunu sylerken, hadisin senedinde
zikredilmeyen rvler arasnda adalet ve zabt ynlerinden kusurlu bir rvnin olma
ihtimaline dayanrlar.76
Hanefler ise, mrsel haberin makbul olduu kanaatindedirler. Onlar, hadiste
nkty zhir ve btn olarak ikiye ayrrlar ve mrsel hadisi de, zhir inkta
kapsamnda ele alrlar. Ayrca mrsel haberi; sahbe mrseli, ikinci ve nc
asrdaki mrsel, her asrdaki dil kimselerin mrselleri ve bir ynden mrsel, dier
bir ynden muttasl olan mrsel olmak zere drt ksmda incelerler.77
Bu mrsel haberlerden, sahbe mrselinin makbul olduu konusunda icm
olduu belirtilmektedir. kinci ve nc asrlardaki mrseller, Hanefler nezdinde
huccettir. s b. Ebn (220/835) gibi baz Haneflere gre ise bu guruptaki mrsel
haber msnedden stn grlmektedir. Dier asrlardaki dil kimselerin mrsellerine
gelince, onlarn mrselleri hakknda Hanefler arasnda fikir birlii yoktur. Baz
73 Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360-3. 74 Selahattin Polat, mrsel hadisi mutlak olarak delil kabul edenler arasnda u limleri saymtr: Eb
Hanfe (150/767), Sfyn es-Sevr (161/777), Evza (157/773), Mlik b. Enes (179/795), Eb Him
(?), bn Kayyim (751/1350), bn Kesr (774/1372), Taber (310/922), Cesss (370/980), Tahv
(321/933), Amid (631/1233). Bkz. Polat, Mrsel Hadis, s. 100. 75 Selahattin Polat, mrsel haberin hibir ekilde delil olarak kabul edilemeyeceini syleyenler
arasnda u isimleri saymtr: bn Abbs (68/687), Sad b. Mseyyib (94/712), Yahya b. Sad el-
Kattn (198/813), Yahya b. Man (233/847), Eb Hayseme Zheyr b. Harb (234/848), Eb Bekr b.
Eb eybe (235/849), Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Buhr (256/870), Mslim (261/874) vd. Bkz.
Polat, Mrsel Hadis, s. 110. 76 Uur, Hadis Terimleri Szl, s. 304. 77 Pezdev, Usl, I/171.
-
29
Hanefler her dil kimsenin mrselini kabul ederken, bazlar kabul etmemi, bunun
sebebini de zamann bozulmas olarak gstermilerdir.78
s b. Ebn neslin dndaki rvlerde ilim ehli olma artn ararken, Ebl-
Hasan el-Kerh (340/952) msned olarak rivyeti kabul edilen her rvnin irsalini de
kabul etmitir.79
Cesss (370/981) rvnin dil ve sika olmayan kimselerden yapt rivyetlerle
tannm bir kimse olmamas artyla ilk asrn mrselinin huccet olduunu;
sonraki asrlarda ise ancak dil ve sika kimselerden rivyet almakla mehur olmu
rvlerin mrsellerinin kabul edileceini ifade etmitir. Serahs de en salam gr
olduunu belirterek bu gr kabul etmitir.80
Kerh, s b. Ebn, Cesss, Serahs (483/1090), Pezdev (482/1089) gibi fkh
usl yazarlarnn ifade ettii, her asrdaki dil kimselerin mrsellerinin makbul
olduu anlay, hanef fkhna dair eser telif etmi tm fakhlerin hanefler nezdinde
dil kimseler olduu dnldnde, fkh kitaplarnda yer alan hadislerin
tamamnn bu kapsamda ele alnabilecei ve bylece Hanefler iin szkonusu
eserlerde kullanlm tm hadislerin huccet olduu anlalacaktr.
Bu anlaya gre, sened olmakszn dil olduu kabul edilen bir kimsenin
naklettii tm rivyetler makbuldr ve bu rivyetlerle istidll cizdir. Bu anlay,
muhtemelen daha sonraki Hanef fakhler tarafndan da kabul edilmi olmal ki fkh
kitaplarndaki hadis birikimini byk oranda ayn rivyetlerin oluturmu olmas
vakann byle olduuna dair bize ipular vermektedir. Mergnnnin bu anlay
kabul ettii dnldnde, Serahsye olan gveninden dolay el-Mebstda yer
alan hadislerin tamamn istidlle uygun grd anlalacaktr. Nitekim el-
Hidyede yer alan hadislerin tamamna yaknnn el-Mebstda da yer almas
muhtemelen bu anlayn bir rndr. Fakat Mergnn gibi daha sonraki dnem
fakhlerin kullanm olduklar hadisleri bu bak as ile deil de, kendilerinden
78 Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/360-3. 79 Serahs, Usl, I/363 80 Serahs, Usl, I/363
-
30
nceki fakhlere yahut da mezhep imamlarna olan gvenlerinden dolay bu hadisleri
kullanm olmalar da muhtemeldir.81
Son grup mrseller, yni bir ynden mrsel dier bir ynden muttasl olan
rivyetlerin ise, muttasl bir tarkten gelmesi sebebiyle mrselliklerinin ortadan
kalkaca baz muhaddisler tarafndan da ifade edilmektedir.82
Mrsel haber, muhaddisler tarafndan zayf addedildii iin83 fkh kitaplarnda
yer alan birok mrsel hadis, muhaddisler tarafndan zayf kapsamna sokulmutur.
Fakat Hanefler mrsel hadisleri zayf grmedikleri iin hkm istidllinde sk sk
kullanmlar, hatta kendi eyhlerinden aldklar mrsel rivyetleri muttasl
rivyetlerden daha makbul grmlerdir.
el-Hidyede de kullanlan birok hadisin, gerek hadis kaynaklarnda, gerekse
Eb Ysuf ve eybnnin el-sr isimli eserlerinde mrsel olarak yer ald
grlmektedir. Muhaddislerin el-Hidyede bulunan ve zayf olduunu ileri
srdkleri birok rivyetin zayfl mrsel olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu
eserdeki mrsel hadisler yaklak olarak 300 civarndadr. Bunlara rnek olarak
unlar verebiliriz:
1.
Her akc kandan dolay abdest gerekir.84
Hadis, Temm ed-Dr ve Zeyd b. Sbitten msned olarak, el-Hasan el-Basr
ve abden mrsel olarak rivyet edilmitir85.
Mrsel rivyetler, eybnnin el-Huccesinde u ekillerde gemektedir:
el-Hasan el-Basr Him b. Hasan smil b. Ayy eybn.
81 Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 342-3. 82 Pezdev, Usl, I/173; Serahs, Usl, I/363. 83 bns-Salh, Ulml-Hads, I/31. 84 Mergnn, el-Hidye, I-II/17. Serahs, el-Mebst, I/74; Kudr, el-Lbb, I/9; Ksn, Bedius-
Sani, I/24. 85 Zeyla, Nasbur-Rye, I/37; Askaln, ed-Dirye, I/30.
-
31
Abdest, her akc kandan dolay vaciptir.86
e-ab Abdlazz b. Ubeydullah smil b. Ayy eybn.
Abdest, her damla kandan dolay gereklidir. 87
Drekutn ise hadisi u ekilde rivyet etmitir:
Peygamber (sas) Temm ed-Dr mer b. Abdlazz Yezd b.
Muhammed Yezd b. Hlid Bakiyye Babas Ms b. s b. el-Mnzir
Muhammed b. smil el-Fris Drekutn.
Her akc kandan dolay abdest gerekir. 88
Drekutn, Yezid b. Halid ve Yezid b. Muhammedin mehul olduunu ve
mer b. Abdlazzin Temim ed-Drden byle bir rivyet iitmediini ifade
etmektedir. 89 Ayrca, bn Hacer de senedde zayflk ve inkta olduunu
belirtmektedir.90
Tehanev bu rivyetin zayf olmad kanaatindedir. O, mer b. Abdlazzin
Temim ed-Drden hadis iitmemesinin bir zaf olmadn ifade eder. nk
Haneflere gre ikinci ve nc asrlarda isnaddaki kopukluk hadisin shhatini
etkileyecek bir kusur deildir. zellikle mer b. Abdlazz misli ahsiyetlerin
yapt mrsel rivyetler kusur olarak kabul edilemez. Ayrca Tnev, isnadda
kopukluk olsa dahi baka rivyetlerle desteklendii iin bu rivyetin hasen
seviyesine ulat kanaatine varmtr.91
bn Ad ise hadisi, Zeyd b. Sbitten rivyet etmi ve hadisin zayf olduunu
belirtmitir. Rivyet yledir:
86 eybn, el-Hucce, I/69. 87 eybn, el-Hucce, I/69. 88 Drekutn, Snen, I, 156, (no. 570) 89 Askaln, ed-Dirye, I/30. 90 Askaln, ed-Dirye, I/30. 91 Tnev, lus-Snen, I/156.
-
32
Peygamber (sas) Zeyd b. Sbit Abdurrahman b. Ebn Muhammed b.
Sleyman b. Asm ube Bakiyye Ahmed b. el-Ferec Abdullah b. Eb
Sfyn el-Mevsl bn Ad.
Her akc kandan dolay abdest gerekir.92
Leknev de rivyetin zayf olduunu belirtmektedir.93 Fakat Tnev, rivyetin
zayf olduu kanaatine katlmamakta, aksine rvlerin sika olduunu ne srerek
hadisin hasen olduunu ifade etmektedir.94
bnl-Hmm hadisin zayf olduu hakkndaki grleri nakletmi, buna
cevap olarak da ayn konuyu ieren sahh rivyetleri delil getirmitir.95 Haneflerin
bu rivyeti hangi sebeple kulland tam olarak ifade edilmese de, mrsel hadisi
makbul grmelerinden dolay kullanm olmalar muhtemeldir.
2. :
Peygamber (sas) Sbit b. Kays b. emmsn hanm hakknda yle
buyurmutur: Ziyadesine gelince, hayr, almasn.96
Hadisi, Drekutn, At97 ve Eb Zbeyr98den rivyet etmitir. Ayrca Eb
Hanfenin rivyetlerinden derlenen Avlde Eyyb es-Shtiynden rivyet
edilmitir.99
92 bn Ad, el-Kmil, I/190. 93 Leknev, el-Cmius-Sar ve erhuh Nfiil-Kebr, I/73. 94 Tnev, lus-Snen, I/156. 95 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, I/39. rnein u rivyet onun vermi olduu sahh hadislerden
biridir: y| iv i niz i_ _ v ikf u b }^n ef ip nixv l^f }]^_ ` b^c byn bn ] b|
l^f }]^_ ` b^c }^n ef ixv n v um v ]| ]n u_ n i n b_v k] ^z
b^c l n y_ b^oiv u| .b| iz iz zen n bp bk c n bte l Ftma bt. Eb
Hubey Peygamberin (sas) yanna geldi ve: Y Raslallah! Ben kanamalar hi kesilmeyen bir
kadnm, temiz olamyorum. Namaz terk mi edeyim? diye sordu. Raslllah (sas): Hayr, bu
damar(dan gelen bir kan)dr, hayz deil. Senin asl hayzn (balama zaman) geldii vakit namaz
brak. Hayzn (kesilme zaman) gelince zerindeki kan temizle, sonra namaz kl. buyurdu. Him
dedi ki: Ve babam (Urve b. Zbeyr) yle dedi: Ondan sonra yine o vakit gelinceye kadar her bir
namaz iin abdest al. (Buhr, Vudu, 63, no. 228.) 96 Mergnn, el-Hidye, I-II/301.
-
33
Hanefler bu hadisi de muhtemelen mrsel olmasn bir eksiklik olarak
grmekdikleri iin makbul grp kullanmlardr.
3.
Mslman bir erkei, ne Yahudi bir kadn ne de Hristiyan bir kadn ihsan100
edebilir. Yine kadn bir kle, hr bir erkei; erkek bir kle ise hr bir kadn ihsan
edemez. 101
Serahsnin de ayn ekilde eserine ald102 bu rivyet, hadis kaynaklarnda
ayn lafzlarla bulunmamaktadr. Anlam bakmndan en yakn rivyet bn Eb eybe,
Tabern, Drekutn ve Beyhaknin nakletmi olduu u rivyettir:
Kab Ali b. Eb Talha Eb Bekr b. Abdillah b. Eb Meryem sa b.
Yunus bn Eb eybe.
:
.
Kab, Yahudi veya Hristiyan bir kadnla evlenmek istedi. Bu konuyu
Peygambere (sas) sordu. Raslllah onu bundan nehy ederek yle buyurdu:
phesiz o seni ihsan edemez.103
Drekutn, Eb Bekr b. Eb Meryemin zayf olduunu sylemekte ve Ali b.
Eb Talhann Kaba ulamadn belirtmektedir.104
Beyhak, hadisin ayn ekilde u senedle de geldiini nakleder:
97 Drekutn, Snen, III/320, no. 3810. 98 Drekutn, Snen, III/254, no. 3573. 99 bn Hall, Avl, I/20. 100 Zina suunda recm, zina iftirasnda had cezasnn uygulanabilmesi iin ilgili tarafta aranan nitelii
ifade eden ihsan kavram, bir kimsenin fiilen veya hkmen zinaya kar tam bir koruma altnda
olmas ve bunu salayacak belli bir konuma sahip bulunmas demektir. Bkz. Dac, hsan, DA, s.
546. 101 Mergnn, el-Hidye, I-II/387. 102 Serahs, el-Mebst, V/131. 103 bn Eb eybe, Musannef, X/67, no. 29347. Bkz. Tabern, el-Muceml-Kebr, XIX/103. 104 Drekutn, Snen, III/147, no. 3254. Beyhak, es-Snenl-Kbr, VIII/353, no. 17415.
-
34
Kab Ali b. Eb Talha Eb Sebee Utbe b. Temm Bakiyye ibnl-Veld.
Beyhak, bu senedi verdikten sonra ayn ekilde bunun da munkat olduunu
sylemektedir.105
bnl-Hmm fakhlere gre rvler dil olduktan sonra hadisteki inktn,
mrsel kapsamna girmekte olduunu belirtmektedir.106
B. mamlarnn Kendi eyhlerinin Rivyetlerini Daha Makbul
Grmeleri
Eb Hanfe ve talebelerinin rivyet ettikleri hadislerin senedleri incelendiinde,
hadisleri daha ok kendilerinden fkh rendikleri eyhlerinden rivyet etmi
olduklar grlmektedir. Kendi eyhlerine kar duyduklar gven, onlarn
rivyetlerini baka kimselerin rivyetlerine tercih etmelerini salamtr. Burada Eb
Hanfenin eyhlerinin kimler olduunu anlayabilmek iin ncelikle ilim silsilesine
gz atacak olursak Hz. Peygamberden Eb Hanfeye doru u ekilde
sralayabiliriz:
Hz. Peygamber mer b. Hattb (23/643) / Abdullah b. Mesud (32/653) / Ali
b. Eb Talib (41/661) / bn Abbs (68/687) Esved b. Yezd en-Neha (75/694)
Mesrk b. Ecd en-Neha (62/682) brhim en-Neha (96/715) Hammd b.
Eb Sleyman (120/738) Eb Hanfe (150/767).107
105 Beyhak, es-Snenl-Kbr, VIII/353, no. 17415. 106 bnl-Hmm, Fethl-Kadr, V/239. 107 Badd, Trhul-Badd, s. XIII/334. Ayrca, Eb Hanfenin hadis rivyet ettii eyhleri
arasnda u isimler zikredilmektedir: Abdlazz b. Refi, Abdlkerm Eb meyye, Abdlmelik b.
meyr, Alkame b. Mersed, Asm b. Behdele, Asm b. Kleyb, At b. Eb Rebh, At b. es-Sib,
Atyye el-Avf, Avn b. Abdullah b. Utbe, Cebele b. Dnr, Eb Cafer el-Bkr, Eb Hasan el-
Esed, Eb shak es-Sebi, Eb Sfyan Talha b. Nfi, Ebz-Zbeyr, Enes b. Mlik, Heysem b.
Habb es-Savvf, Hiam b. Urve, bn ihb ez-Zhr, Ksm b. Ali b. el-Akmer, Katde, Kays b.
Mslim, Mansur b. el-Mutemir, Muhammed b. el-Mnkedir, Muhrib b. Disar, Mslim b. el-
Batn, Nfi (bn merin klesi), Nsh el-Muhallem, Sad b. Mesrk, Seleme b. Kheyl, Simak
b. Harb, ab, eyban en-Nahv, Tvs, Yezd el-Fakr, Ziyd b. Alka, Mlik b. Enes. Bkz. nal,
mam Eb Hanfenin Hadis Anlay, s. 19, 20, 54.
-
35
Eb Hanfenin hadis rivyetlerinin birounun yer ald Eb Ysuf ve mm
Muhammed eybnnin el-sr isimli eserleri incelendiinde rivyetlerin daha ok
u tarkle geldii grlecektir:
brhim Hammd Eb Hanfe.
Eb Ysuf108, Eb Hanfeden naklettii 1024 rivyetinin 628ini bu tarkle
nakletmitir. eybn109 ise eserindeki Eb Hanfeden naklettii 260 rivyetin
150sini bu tarkle rivyet etmitir.
el-srlarda yer alan hadislerin senedleri bakmndan tablo halinde
inceleyecek olursak:
el-srlarda Eb Hanfenin Hadis Ald eyhleri
Hadis Ald eyhleri Eb Yusufun el-srnda eybnnin el-srnda
brhim Hammd 628 150
Heysem 69 4
At b. Rebh 10 2
Eb shk 10 1
Nfi 7 -
dier 300 103
tolam 1024 260
Bu tabloya gre, Eb Hanfenin Heysemden rivyet ettii hadis says, Eb
Ysufta 69, eybnde ise 4; At b. Eb Rebhdan Eb Ysufta 10, eybnde 2;
Eb shktan, Eb Ysufta 10, eybnde 1, Nfiden Eb Ysufta 7dir. Eb
Hanfenin bunlarn dnda hadis ald eylerinin rivyetleri ise bu eserlerde
gememektedir.
Ayrca aradaki rvler deimekle birlikte Mesrkun bulunduu rivyet says,
Eb Ysufta 10, eybnde ise 2; Esvedin bulunduu rivyet says ise Eb 108 Eb Ysufun eserine ald toplam rivyet says 1059dur. 109 eybnnin eserine ald toplam rivyet says 266dr.
-
36
Ysufta 13, eybnde ise 6dr. Mesrk ve Esvedden nakledilen rivyetlerin az
olmasnda, rivyetlerin ounun mrsel olmasnn etkisi byktr.
Sahbe tabakasna baktmzda ise Eb Hanfenin Abdullah b. Mesddan
naklettii rivyet says Eb Ysufta 116, eybnde 25; Ali b. Eb Tlibden
naklettii rivyet says ise Eb Ysufta 37, eybnde 7dir.
el-sr isimli iki eserde yer alan Eb Hanfenin hadis ald rvlerden de
anlald gibi, Eb Hanfe, nakletmi olduu rivyetleri genelde fkh rendii
kendi eyhlerinden almtr. En ok rivyette bulunduu eyhi ise Hammd olmutur.
O halde Eb Hanfenin rivyetlerinin daha ok Hammddan nakledildii
grlmektedir. Ayn konuda baka rivyetler olsa dahi o, kendi eyhinden gelen
rivyeti nakletmeyi daha uygun bulmutur.
Eb Zehra, Eb Hanfe ve Evzanin arasnda geen, birbirlerine kar hadisleri
aldklar eyhlerini vmeleri ile ilgili bir mnazaray naklettikten sonra unlar
sylemektedir:
Her fakh, kedilerinden ilim ald ve rivyet ettii muhaddisten yana
olmakta, onun tarafn tutmaktadr. Bu ise muht taassubunun meneidir.
Daha ince bir tabirle: Her muhtin, oraya gelen sahbeden aldklar ve
rivyet ettikleri hadisleri tutmaya balamalar demektir.110
Eb Zehrann da ifalerinden anlald gibi, kendilerinden ilim ve hadis
alnan eyhler, dier rvlere nazaran daha makbul grlmtr. Eb Hanfenin de
kendi eyhlerinden naklettii rivyetleri karlam olduu dier haberlerden daha
makbul grd dnlebilir. Ne var ki Haneflerin kendi eyhlerinin rivyeti
olmas hasebiyle sahh grdkleri birok rivyet, muhaddisler tarafndan zayf
grlmtr. Dolaysyla fakhler, muhaddisler tarafndan zayf hadis kullanmakla
itham edilmitir.
110 Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 297.
-
37
C. Zayf Hkm Verilen Birok Hadisin Hasen Derecesinde Olduu
Kanaati
Hanef fkh kaynaklarnda yer alan hadislerin zayf olduu yolundaki
muhaddislerden gelen tepkiler karsnda, Mezhep imamlarna isnad edilen delilleri
savunmak isteyen fkh limleri, birtakm gerekeler ne srerek, zayf hkm
verilen hadislerin, aslnda hasen mertebesinde olduunu iddia etmilerdir. Bu
iddiann temelinde bn Kayymn ilk dnem fakhlerin zayf grdkleri rivyetlerin
aslnda hasen seviyesinde olduu kanaati ve birok tarkten gelen zayf hadisin hasen
seviyesine kacana dair muhaddislerin usl kaidesi yer almaktadr.
bn Kayym, hasen tabirinin Mezhep imamlarndan sonraki dnemlerde ortaya
kt ve Bundan dolay da onlarn kyasa takdim ettiklerini syledikleri zayf
hadislerin aslnda hasen derecesinde olduunu ifade ederek unlar syler:
Selefin stlahndaki zayf ifadesinden kast, mteahhirnun
stlahndaki zayf deildir. Aksine mteahhirnun hasen diye
adlandrdn mtekaddimn zayf diye isimlendirmilerdir. 111
bn Kayymn bu ifadeleri, hocas bn Teymiyyenin hasen tabirinin ancak
Tirmiz ile terim olarak kullanlmaya balad dncesine dayanmaktadr. bn
Teymiyye, hasen tabirinin Tirmizye has bir stlah olduunu belirtir. Tirmizden
ncekiler iin hadisler ya sahhtir ya da zayftr. Bundan dolay Tirmizden
ncekilerin zayf dedii birok rivyet aslnda hasen mertebesindedir.112 Onlarla ayn
kanaati paylaan Tnev de, bn Kayymn zayf hadislere verdii rneklerin113
hepsinin ya hasen li-ztihi ya da hasen li-gayrih kapsamna girdiini belirtmekte ve
ls-Snenin incelenmesi durumunda bunun aka grleceini ifade
etmektedir.114
bn Kayym ve Tnevnin bu grlerine katlmayan Muhammed Avvme,
hasen tabirinin onlarn iddia ettikleri gibi Tirmiz ile balamadn, Tirmizden ok
nce de yaygn bir ekilde kullanldn, hasen tabirinin dellet ettii mnnn pek
111 bn Kayyim, lml-Muvakkn, I/77. 112 Sehv, Fethl-Mus, I/15; Tnev, Kavid, 100-1; Leknev, Zaferl-Emn, s. 145-6. 113 Bkz. s. 124. 114 Tnev, Kavid, s. 109.
-
38
ok lim tarafndan bilindiini ifade etmekte ve Tirmizden nce kullananlar
arasnda u isimleri saymaktadr: mm Mlik (179/795), fi (204/819), Ebl-
Veld Him b. Abdillah el-Bhil et-Taylis (227/841), Muhammed b. Abdillah b.
Numeyr (234/848), Ahmed b. Hanbel (241/885), Buhr (256/869), Ebl-Hasen el-
cl (261/874), Yakub b. eybe es-Seds (262/875), Eb Zra er-Rz (264/877),
Eb Htim er-Rz (277/890).115
Muhammed Avvme, hasen tabirinin Tirmiz ile ortaya kmadn, ancak
Cmiinde de grld gibi onun hasen tabirinin kullanmn mblaal bir
dereceye gtrm olduunu ifade etmektedir.116 Avvme, ayrca hasen tabirinin
zayfa eitlenince ortaya kabilecek sorunlardan bahsederken unlar sylemektedir:
Zayf hasen olarak anlayacak olursak, Ahmed b. Hanbelin hasen reye
mukaddemdir. demesinin ne anlam kalr? Halbuki bu, sabit, mukarrer
bir itir ve hasen hadis de her eit ihticcda huccettir. Mtekaddimnin -
Eb Htim, bn Arab ve onun eyhinden gelen rivyetler hari- hi
birinden hasenle ihticcn nefyine dair rivyet gelmemitir.117
Avvme, bu szleriyle, zayf hadis hasene eitlendiinde fakhlerin zayf
hadis kyas ve reyden evldr sznn bir anlam ifade etmeyeceini nk hasen
hadisin zaten huccet olduunu ifade etmi oluyor.
Fakhlerin kulland zayf hadislerin aslnda hesen derecesinde olduu iddias,
hasen teriminin o dnemde ortaya kmam olduu iddiasnn yannda, fakhlerin
kullanm olduklar zayf rivyetlerin birok tarkten gelmesi sebebiyle, hasen li-
gayrih kapsamna girecei kanaatine dayanmaktadr.118
Muhaddisler adalet artlarn tamakla beraber zabt ynnden sahh hadis
rvlerinin derecesine ulaamayan kimselerin, muttasl bir isnadla rivyet ettikleri z
ve illetten r hadisler iin hasen tabirini kullanmakta119 ve bu terimi hasen li-ztihi
ve hasen li-gayrih olarak iki ksmda ele almaktadrlar.
115 Tnev, Kavid, s. 106-8. 116 Bkz. Tnev, Kavid, s. 106. 117 Tnev, Kavid, s. 107. 118 Bkz. Leknev, Zaferl-Emn, s. 171-2. 119 Koyiit, Hadis Usl, s. 94.
-
39
Hasen li-ztihi, rvnin zabtndaki kusur hari sahh hadisin tm artlarn
tayan hadistir. Sahh hadisin dier artlar ise unlardr: Adaletin tam olmas,
senedin muttasl olmas, hadisin az ve muallel olmamas.120
Hasen li-gayrih ise, isnad mestr yni rvlerinin ehliyetleri tam olarak tespit
edilmemi, bununla beraber rivyet ettikleri hadiste fazla hata yapmayan ve kizb ile
itham edilmeyen kimselerin rivyet ettikleri hadistir ki, birka ekilde rivyet
edilmesi halinde z ve mnker olmaktan kar ve hasen li-gayrih adn alr.121
Muhaddislere gre, aslnda zayf olan bu hadisler, onlar takviye eden bir
hususun ortaya kmas ile hasen mertebesine ykselir. Bu hususun bulunmamas
halinde zafiyet devam eder ve istidllde kullanlmalar mmkn olmaz.122 Hasen li-
gayrih aslnda zayf olmakla birlikte zayflk sebebi muhtelif yollarla giderilen,
bylece baka rivyetlerin desteiyle hasen derecesine ykselen hadistir. Eer
zafiyeti giderilebilecek hadislerden ise, bu, baz rvlerin doru ve gvenilir
olmalarna ramen hafza ynnden zayflklar sebebiyledir. Eer bunlarn rivyet
ettikleri hadis bir baka ynden de rivyet edilecek olursa, doru rivyet ettikleri
anlalr ve bylece nceden zayf olduu bilinen hadis hasen mertebesine ykselir,
ancak bu mertebe hasenin li-gayrih mertebesidir.123
bns-Salh, zayf hkm verilmi hadislerin birok senedden rivyet edilmesi
durumunda hasen seviyesine kacan belirtir. Buna rnek olarak ( )
Kulaklar batandr. hadisini verir, fakat bununla birlikte birok ekilde rivyet
edilen her zayf hadisin hasen seviyesine kamayacan da vurgular. Ona gre,
zayf bir hadisin hasen derecesine ykselebilmesi iin; hadise zayf hkmnn
verilme sebepi, ehl-i sdk ve ehl-i diynet olan bir rvnin hfzndaki zaf olmas ve
bu hadisi destekleyici baka vecihlerden gelen rivyetlerin de bulunmas gerekir.
120 bns-Salhn tanm u ekildedir: Rvsi sdk (doruluk) ve emanet (gven) ynnden mehur
olan, fakat hfz ve itkan ynnden kusurlar sebebiyle sahh hadis ricalinin derecesine ulaamayan,
bununla beraber rivyet ettii hadiste tek kalan ve bu sebepten dolay hadisi mnker olan
kimselerden stn derecede bulunan, hadisi de az, mnker ve muallel olmayan kimsenin
r