HANDLEIDING VOOR EEN OUDERAVOND OVER ROKEN EN...

HANDLEIDING VOOR EEN

OUDERAVOND OVER ROKEN EN ALCOHOL BASISONDERWIJS

ROKEN EN ALCOHOL

INHOUDSOPGAVE Voorwoord 4

1 Inhoud Van de ouderaVond 6

2 organIsatIe en uItVoerIng 10

3 PresentatIe leerlIngen 14

4 PlenaIre PresentatIe 18

5 VerdIePende workshoPs 30

BIjlagen 38

Colofon 52

4 5

VOORWOORD Tabak en alcohol zijn schadelijk voor de gezondheid van

kinderen. Toch weerhoudt dit kinderen er niet van om

te experimenteren met roken en drinken. In Nederland

beginnen kinderen soms al op 10-jarige leeftijd met drinken

of roken.

Ouders kunnen door duidelijke regels te stellen, voorkomen

dat hun kinderen jong gaan roken en drinken. In de

ouderavond over roken en alcohol worden ouders van

kinderen in groep 7 en 8 van het basisonderwijs hierover

geïnformeerd. Ook gaan ouders met elkaar in gesprek over

de opvoeding.

De ouderavond voor het basisonderwijs is een onderdeel

van het programma De gezonde school en genotmiddelen.

Tijdens dit programma krijgen leerlingen les over roken

en alcohol. Leerlingen geven als afsluiting van de

lessen een presentatie aan ouders. Vervolgens geeft

een preventiewerker de ouders meer informatie over de

opvoeding met betrekking tot roken en alcohol.

Behalve als onderdeel van het programma De gezonde

school en genotmiddelen kan deze ouderavond ook los of

in combinatie met de interventie Ik (r)ook niet van STIVORO

worden ingezet (www.stivoro.nl/ikrookniet).

Deze handleiding is voor preventiewerkers van GGD’en en

instellingen voor verslavingszorg. In de handleiding staat de

opzet van de ouderavond beschreven.

Hoofdstuk 1 gaat over de inhoud van de ouderavond.

In hoofdstuk 2 worden praktische tips gegeven voor de

uitvoering van de bijeenkomst. In hoofdstuk 3 t/m 5 worden

de verschillende onderdelen van de ouderavond verder

uitgewerkt. Hierna volgen verschillende bijlagen.

Deze handleiding is ontwikkeld door het Trimbos-instituut

in samenwerking met STIVORO in het kader van de

Opvoedcampagne Roken, Alcohol en Cannabis.

6 7

doelen

De doelen van de ouderavond zijn: ouders informeren

over de schadelijke invloed van roken en alcohol op de

ontwikkeling van hun kind, ouders informeren over effectieve

opvoedingsstrategieën om middelengebruik door hun kind te

voorkomen of uit te stellen en ouders de gelegenheid geven

ervaringen en kennis uit te wisselen met elkaar en met een

professional.

na aflooP Van de ouderaVond..

• weten ouders dat ook het af en toe gebruik van tabak

en alcohol schadelijk is voor de ontwikkeling van

opgroeiende kinderen;

• weten ouders dat de maatregelen die zij nemen of

zouden kunnen nemen om het gebruik van tabak en

alcohol tegen te gaan, zin hebben en effectief kunnen

zijn;

• vinden ouders het niet acceptabel dat hun opgroeiende

kind rookt of alcohol drinkt;

• weten ouders waar ze informatie kunnen vinden over

effectieve opvoedingstrategieën om gebruik van tabak en

alcohol door hun kind tegen te gaan.

doelgroeP

Deze ouderavond is ontwikkeld voor ouders van leerlingen

van groep 7 en 8 van het basisonderwijs.

oPzet en oPBouw

Voordat u de ouderavond geeft, zullen een aantal keuzes

moeten worden gemaakt:

• U kunt een avond organiseren waarbij de leerlingen

presenteren wat ze hebben geleerd over roken en

alcohol; of u geeft een ouderavond met alleen de ouders.

De aanwezigheid van de kinderen zorgt voor een hogere

opkomst. Een avond met alleen de ouders geeft u meer

tijd om met de ouders in gesprek te gaan.

• Als onderwerp van de avond kunt u kiezen voor roken en

alcohol, of één van beide thema’s. De handleiding gaat

uit van een combinatie. Voor de presentatie en de film

zijn ook versies over alleen alcohol of roken beschikbaar.

De ouderavond bestaat uit een plenaire presentatie en

verdiepende workshops. Tijdens de plenaire presentatie

staat de informatieoverdracht centraal. Met behulp van een

videoboodschap of een powerpoint presentatie worden

ouders gezamenlijk geïnformeerd over:

• Cijfers over het tabak- en alcoholgebruik van jongeren

(10-16 jaar)

• De risico’s van roken en drinken op jonge leeftijd

• De invloed van ouders op het rook- en drinkgedrag van

hun kind

Na de plenaire presentatie kan gekozen worden uit een

aantal verdiepende workshops rondom het thema roken,

alcohol en opvoeding. In elke workshop is dit thema op een

andere manier uitgewerkt. De workshops zijn geschikt voor

grote en kleine groepen ouders. In deze handleiding worden

drie workshops beschreven:

1 INHOUD VAN DE

OUDERAVOND

Ouders hebben invloed op hun kinderen en kunnen er zo voor zorgen dat kinderen het gebruik van alcohol uitstellen en niet gaan roken. Tijdens de ouderavond krijgen ouders handvatten hoe ze om kunnen gaan met roken en alcohol in de opvoeding.

onderdeel keuzemogelijkheid tijdsindicatie

Presentatie leerlingen Er kan voor gekozen worden om de presentatie door de leerlingen achterwege te laten.

45 minuten

Plenaire presentatie 1. Film bespreken2. Alle dia’s tonen en bespreken3. Met een * gemarkeerde dia’s achterwege

laten

20 minuten45 minuten 30 minuten

Workshops Er kan voor gekozen worden dit onderdeel achterwege te laten of dit onderdeel in te korten.

50 minuten

8 9

• Tips toepassen in de praktijk

• Wat zou u doen?

• Debat

Programma oP maat maken

In deze handleiding wordt een programma voor een

ouderavond beschreven van ongeveer twee uur. Het is echter

ook mogelijk om een korter programma samen te stellen. Dit

programma kan op verschillende manieren worden ingekort:

• Voor de plenaire presentatie kiest u voor de film in plaats

van de presentatie.

• U kunt de presentatie inkorten door een selectie uit de

dia’s te maken. Bij de plenaire presentatie hoort een

powerpoint presentatie met 29 dia’s. U kunt de met een *

gemarkeerde dia’s achterwege laten; deze dia’s bevatten

extra, aanvullende informatie.

• U kunt ervoor kiezen alleen de plenaire presentatie

te gebruiken (al dan niet verkort) en de verdiepende

workshops over te slaan. De verdiepende workshops

kunnen meestal ook worden ingekort.

• De leerlingen geven geen presentatie.

De duur van de ouderavond is dus flexibel. Zie

in onderstaande tabel voor een tijdsindicatie per

programmaonderdeel.

10 11

In dit hoofdstuk vindt u informatie over de organisatie en

uitvoering van de ouderavond.

werVIng Van ouders

Samen met de school kunt u kijken hoe u voor een goede

opkomst kunt zorgen. Veel scholen kampen met een lage

opkomst van ouders bij ouderavonden. De ervaring leert

dat de opkomst hoog is bij een bijeenkomst waarbij ook de

leerlingen een presentatie geven. Daarom wordt aangeraden

de ouderavond te combineren met de lessen van het

programma De gezonde school en genotmiddelen of met de

presentaties uit de digitale module Ik (r)ook niet.

De opkomst kan ook behoorlijk toenemen als de school van

tevoren bij de ouders inventariseert welke doordeweekse

avond of middag het beste uitkomt. Het is ook belangrijk

dat ouders de relevantie van het onderwerp inzien. Laat

die dus duidelijk in de uitnodiging naar voren komen (zie

bijlage 1) en besteed er van tevoren al aandacht aan, in

bijvoorbeeld schoolkrant, ouderkrant, nieuwsbrief of website.

Een voorbeeldartikel over de ouderavond vindt u in bijlage 2.

Meer tips om de opkomst van ouders te stimuleren vindt u in

de folder ‘Tips voor een goede opkomst’ (www.trimbos.nl/

producten bestelnummer PFG93003).

De klas kan, samen met de docent, zelf meewerken aan

de uitnodiging voor de ouders. De leerlingen maken in

groepjes of persoonlijk een uitnodiging voor hun ouders, met

tekeningen of plaatjes over het onderwerp. De leerkracht

zorgt er voor dat de leerlingen een format gebruiken met

de juiste informatie en tijden (zie ook de uitnodigingsbrief in

bijlage 1).

kennIs oVer roken, alCohol en oPVoedIng

• Voor aanvullende informatie over roken, drinken en

blowen kunt de websites www.stivoro.nl en www.

alcoholinfo.nl raadplegen.

• U kunt ook de e-learnings www.uwkindenroken.nl

en www.uwkindenalcohol.nl bezoeken. Op deze

sites wordt informatie overgedragen door middel

van filmfragmenten, tests en polls, animaties en

simulatieoefeningen.

• Op de sites www.hoepakjijdataan.nl en www.

pratenmetuwkind.nl vindt u informatie die specifiek

ingaat op opvoeding en middelen. Ouders kunnen zelf

oefenen met bepaalde opvoedsituaties en krijgen dmv

filmpjes en testjes allerlei informatie en tips.

Tijdens de ouderavond kunt u ook de ouders naar deze

informatiebronnen verwijzen.

• Zorg voor een overzicht van het lokale aanbod

van opvoedingsondersteuning, met data en

contactgegevens. Er zijn altijd ouders die hier behoefte

aan hebben.

de PowerPoInt PresentatIe/fIlm

Bij de plenaire presentatie hoort een powerpoint

presentatie of een film. U vindt deze presentatie en de film

op de bijgevoegde CD-rom. Hierbij gelden de volgende

aandachtspunten:

• In de powerpoint presentatie is ruimte voor eigen

informatie, bijvoorbeeld regionale cijfers over tabak-

en alcoholgebruik. Ouders zijn hierin geïnteresseerd.

Daarnaast zou de uitslag van een leerlingenpeiling

toegevoegd kunnen worden. De docent kan in de klas

inventariseren hoeveel leerlingen wel eens alcohol

hebben gedronken of hebben gerookt. En deze cijfers

(anoniem) presenteren. Bespreek deze optie van tevoren

met de docent.

• Het is verstandig om van tevoren uit te proberen of

de apparatuur van de school geschikt is om de film

of de presentatie te vertonen. Doe dit enkele dagen

van tevoren, zodat de systeembeheerder tijd heeft om

eventuele storingen te verhelpen.

2 ORGANISATIE EN UITVOERING

Tip: Neem de film mee bij het voorgesprek met de school.

De film werkt wervend en u kunt meteen kijken of

het mogelijk is dit op de school af te spelen.

Tip: Vraag of de systeembeheerder bij de ouderavond aanwezig

kan zijn, of in ieder geval telefonisch stand-by kan zijn.

tijd activiteit

18.30 School open, spullen klaarzetten

18.45 Ontvangst ouders

19.00 Opening door docent, toelichten doel en programma van de avond, voorstellen preventiewerker

19.10 Aanvang presentatie door de leerlingen

19.50 Pauze

20.15 Presentatie en workshop door preventiewerker

21.00 Eventueel plenaire afsluiting

12 13

• Bespreek van tevoren of de school alle benodigde

apparatuur in huis heeft en of deze apparatuur op de

ouderavond bediend kan worden door de aanwezige

schoolmedewerkers.

VoorBeeld tIjdsChema

Als de leerlingen geen presentatie verzorgen tijdens de

ouderavond kan het deel met de preventiewerker worden

uitgebreid.

BIjlagen

De bijlagen in deze handleiding en andere hulpmiddelen,

zoals de presentatie en filmpjes staan op de cd-rom die

bij deze handleiding hoort. Ook kunnen deze worden

gedownload via www.dgsg.nl.

CheCklIsts

In bijlage 5a en 5b staan checklists (voor zowel school als

preventiewerker) met de activiteiten voor het voorbereiden

en uitvoeren van de ouderavond.

14 15

Inhoud

De ouderavond kan beginnen met een presentatie van de

leerlingen over roken en alcohol of één van beide thema’s.

De leerlingen hebben les gehad over roken en alcohol

en vertellen aan hun ouders wat ze hebben geleerd. Ze

presenteren bijvoorbeeld de folder die ze hebben gemaakt en

doen een rollenspel over nee zeggen.

duur

De duur van dit deel is ongeveer 30-45 minuten.

VoorBereIdIng en BenodIgdheden

• Bespreek met de docent wat de leerlingen gaan

presenteren. Let daarbij op dat de kinderen niet aan de

ouders gaan vertellen hoe zij hen moeten opvoeden.

• De docent bereidt de presentaties voor met de leerlingen.

In de klas wordt besproken wat de leerlingen willen

presenteren en wie wat gaat doen.

• Afhankelijk van de presentaties is een beamer, een

scherm en een laptop nodig of een (digitaal) schoolbord.

uItVoerIng

Welkom:

De ouders worden verwelkomd door de docent. U kunt zich

als preventiewerker voorstellen. Ook wordt het programma

en het doel van de avond toegelicht.

Presentaties door leerlingen:

Tijdens de lessen over roken en alcohol van De gezonde

school en genotmiddelen maken de leerlingen verschillende

producten die ze kunnen presenteren aan de ouders. Een

school kan kiezen tussen:

1 lesboekjes over roken en alcohol of

2 de methode Alcohol & roken, een ander verhaal.

3 Een school kan ook alleen het thema roken kiezen, en

werken met het lespakket Ik (r)ook niet.

Hieronder staat per boekje, of methode welke producten de

leerlingen maken.

1 Lesboekje roken:

- folder of digibordles over roken (opdracht 3)

- rollenspel nee zeggen tegen roken (opdracht 5)

- poster, film of een stripverhaal om reclame te maken tegen

roken (opdracht 10)

Lesboekje alcohol:

- flyer of powerpoint presentatie over alcohol (opdracht 4)

- rollenspel nee zeggen tegen alcohol (opdracht 5)

- lied of gedicht met de boodschap dat het normaal is als

kinderen geen alcohol drinken (opdracht 8)

- etiketten voor alcoholvrije drankjes (opdracht 10)

- alcoholvrije cocktails (recepten staan op www.bao-

rokendrinken.nl)

2 Alcohol & roken, een ander verhaal:

- informatieblad over roken en alcohol

- rollenspellen nee zeggen tegen roken en alcohol

3 Lessen Ik (r)ook niet:

- poster of lied over (niet) roken

- powerpoint presentatie over (niet) roken

- rollenspel nee zeggen tegen roken

afsluItIng

Prijs de leerlingen met hun mooie werk. Als de leerlingen

hebben gewerkt aan Het voorlichtingsbureau van Alcohol

& roken, een ander verhaal, kunt u het voorlichtingsbureau

officieel openen. Hierna kunt u de kinderen nog een aantal

vragen stellen, zoals:

• Wat vond je leuk aan de lessen?

• Wat hebben jullie het best onthouden uit de lessen over

roken en alcohol?

• Hoe kun je ervoor zorgen dat je geen alcohol gaat

drinken voor je 16e?

3 PRESENTATIE LEERLINGEN

16 17

• Hoe kun je ervoor zorgen dat je niet gaat roken?

Vervolgens is het deel met de leerlingen afgelopen. Er is een

korte pauze. Hierna kunt u verder praten met de ouders. De

leerlingen gaan naar een aparte ruimte. Er zijn verschillende

activiteiten die de leerlingen kunnen doen:

• puzzels maken over roken en alcohol (zie bijlage 6)

• spelletjes meenemen en deze spelen

• alcoholvrije cocktails maken om als afsluiting van de

avond uit te delen aan de ouders

Bespreek met de docent of het mogelijk is dat er een

volwassene bij de kinderen aanwezig is, die de activiteiten

coördineert.

18 19

In dit hoofdstuk vindt u meer informatie over het eerste

gedeelte van de ouderavond: de plenaire presentatie.

Bij deze presentatie hoort een film of een powerpoint

presentatie; deze staat op de cd-rom die toegevoegd is aan

deze handleiding. De presentatie bevat in totaal 40 dia’s. U

kunt zelf een kortere presentatie samenstellen door de met

een * gemarkeerde dia’s achterwege te laten.

Inhoud

Voor de plenaire presentatie zijn twee mogelijkheden:

Optie 1: De bijeenkomst start met een korte kennisquiz

(zonder discussie) om de ouders te betrekken bij het

onderwerp. Daarna wordt een korte film getoond waarin de

cijfers, de risico’s en tips voor de opvoeding aan bod komen.

Na de film kunnen een aantal uitspraken uit de kennisquiz

worden nabesproken.

Optie 2: Een presentatie door de preventiewerker over de

cijfers, de risico’s en de opvoeding. Om ervoor te zorgen

dat de presentatie levendiger wordt, kunt u tussendoor een

aantal vragen uit de kennisquiz stellen. Hierdoor worden

ouders actief betrokken bij de presentatie.

Mocht u tijdens de ouderavond aangepaste grafieken willen

laten zien (bijvoorbeeld om dat u alle middelen in een aparte

grafiek wilt laten zien, of omdat u zich wilt beperken tot één

leeftijdsgroep), dan kunt u op basis van de cijfers in bijlage 7

nieuwe grafieken opmaken.

Als de leerlingen ook een presentatie geven, heeft u minder

tijd voor de bijeenkomst met de ouders. U kunt er dan voor

kiezen om alleen de film te laten zien. Als u meer tijd heeft

voor de presentatie of als het op de betreffende school

niet mogelijk is de film te vertonen, kunt u kiezen voor de

powerpoint presentatie.

duur

Optie 1: 20 minuten

Optie 2: 30 – 45 minuten


• Rode en groene kaartjes voor de kennisquiz

• Film of de powerpoint presentatie bekijken en meenemen

• Computer en een beamer

• Campagnefolder “Hoe help ik mijn kind nee zeggen tegen

roken, drinken en blowen?“

uItwerkIng

Kennisquiz

Als voorbereiding op de film of als variatie tijdens de

presentatie kunt u de volgende vragen voorleggen aan

de ouders. Ouders kunnen aangeven of ze denken dat de

uitspraak waar is of niet. Dit kan bijvoorbeeld door middel

van het opsteken van rode en groene kaartjes of door te

gaan zitten of staan. De volgende uitspraken kunnen worden

voorgelegd aan de ouders:

1. 10% van de kinderen van 12 jaar, heeft wel eens alcohol

gedronken.

2. Minder dan de helft van de rokers is begonnen voordat

hij of zij 18 was.

3. In tabaksrook zitten ongeveer 4000 giftige chemische

stoffen.

4. Alcohol drinken beschadigt de hersenen van kinderen.

5. Het helpt niet als ik mijn kinderen verbied te roken of te

drinken. Ze doen het toch wel.

6. Als ik rook, kan ik mijn kinderen toch moeilijk vertellen

dat zij dit niet mogen doen.

7. Het is goed om kinderen thuis alcohol te leren drinken.

Dan kunnen ze er later verantwoord mee omgaan.

naBesPrekIng kennIsquIz

Na het vertonen van de film of tijdens de presentatie kunt u

in gesprek gaan met de ouders over een aantal uitspraken.

De laatste drie uitspraken zijn bijvoorbeeld interessant om te

4 PLENAIRE PRESENTATIE

4.1 Opening

4.2 Cijfers en risiCO’s rOken

Waaromrokenjongeren?

- nieuwsgierigheid- erbij willen horen- iedereen doet het

- negatieve effecten merk je pas veel later

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

25

20

15

10

5

0

908070605040302010

0

35

30

25

20

15

10

5

02003

1988 1982 1996 1999 2003 2007BO 12 13 14 15 16

2005 2007 2009 11 12 13 14 15 16

15 jaar14 jaar

jongensmeisjes

Niet

1-4 glazen

5-10 glazen

meer dan 10 glazen

Hoeveel alcohol drinken jongeren?

Regels stellen werkt

We gaan weer de goede kant op

Meer dan vroeger

Aantal jongeren dat vaker dan 4x dronken was(in de afgelopen maand)

Hoeveel jongeren drinken elke maand alcohol?

Hoeveel jongeren roken elke dag?Leerlingen (12 jaar) die de afgelopen maand hebben gedronken

Leerlingen (12-18 jaar) die wel eens dronken zijn geweest

Aantal glazen dat jongeren van 16 jaardrinken in het weekend

jongens

Straks 60%

Nu 5% meisjes

leerlingen

Tolerante oudersStrenge ouders

Straks 20%

Nu geen

20 21

dIa 1 Interactie met het publiek

Uit onderzoek weten we dat kinderen vaak al op jonge

leeftijd hun eerste drankje of sigaret proberen. Weet u

hoe het zit bij uw kind? Heeft uw kind al wel eens wat

uitgeprobeerd?

dIa 2 Hoeveel jongeren roken elke dag?

Op de basisschool wordt nauwelijks gerookt. Kinderen

proberen wel eens een trekje, maar dagelijks roken komt

eigenlijk niet voor.

Op de middelbare school stijgt het aantal jongeren dat rookt

snel. Van de 15 jarige jongeren rookt bijna 20% elke dag.

Deze jongeren zijn nog onder de 16 jaar en mogen nog geen

sigaretten kopen.

(bron: TNS NIPO, in opdracht van STIVORO, 2010)

Werkvorm

Vertel dat op de basisschool nog nauwelijks wordt gerookt.

Daarna kunt u de ouders vragen een schatting te maken van

het percentage van de 15 jarige jongeren dat elke dag rookt.

Vervolgens kunt u het goede antwoord laten zien door de

grafiek te laten verschijnen.

dIa 3 Hoeveel jongeren op de basisschool

roken elke dag IN DE REGIO?*

Deze dia kunt u zelf invullen.

dIa 4 Waarom roken jongeren?*

Om in gesprek te gaan over roken, is het belangrijk om te

weten wat redenen zijn van jongeren om te roken.

Sommige jongeren beginnen met roken uit nieuwsgierigheid

(nieuwe dingen proberen, risico’s nemen) of omdat ze erbij

willen horen (stoer doen, onzekerheid maskeren). Anderen

denken dat ‘iedereen dit doet’ (terwijl de meerderheid

daadwerkelijk niet rookt). Ook denken sommige jongeren dat

alleen oudere mensen (zoals ‘opa van 85 jaar’) last kunnen

krijgen van het roken. Jongeren kunnen over het algemeen

minder goed vooruit kijken waardoor ze minder gevoelig zijn

voor negatieve gevolgen in de toekomst.

Werkvorm

Vraag eerst aan de ouders wat zij denken dat redenen van

jongeren zijn om te roken. Vervolgens kunt u de redenen die

jongeren hebben op de dia laten zien.

bespreken. Daarbij kunt u ingaan op de reden die de ouders

hebben om te denken dat een uitspraak waar is of niet.

Vraag ook of de mening van de ouders is veranderd na het

kijken van de film.

toelIChtIng oP de uItsPraken

1. Niet waar. 41% van de kinderen van 12 jaar, heeft wel

eens alcohol gedronken.

2. Niet waar. 75% van de mensen die roken, is begonnen

voor hun 18e. Daarom is het zo belangrijk te voorkomen

dat kinderen gaan roken.

3. Waar. Er zitten inderdaad ongeveer 4000 verschillende

schadelijke stoffen in tabaksrook. De belangrijkste

stoffen zijn nicotine (zorgt voor verslaving), koolstof

monoxide (zorgt voor een slechtere conditie) en teer

(zorgt voor de rokershoest en verhoogt de kans op

longkanker).

4. Waar. De hersenen ontwikkelen zich nog tot het

24e levensjaar. Vooral de delen van de hersenen die

verantwoordelijk zijn voor het maken van keuzes en

voor leren en geheugen ontwikkelen zich nog tijdens de

puberteit. Alcohol remt de ontwikkeling van de hersenen.

Uit onderzoek blijkt dat jongeren die veel alcohol drinken

hierdoor problemen met leren en geheugen kunnen

krijgen.

5. Niet waar. Regels stellen over roken en alcohol helpt.

Kinderen van ouders die regels stellen beginnen later

met het drinken van alcohol en drinken minder. Als er in

huis niet gerookt mag worden, hebben kinderen minder

kans om met roken te beginnen. Het is belangrijk om op

jonge leeftijd te beginnen met het stellen van regels. Dan

zijn deze het meest effectief.

6. Niet waar. Ouders die roken, kunnen ook aangeven dat ze

niet willen dat hun kind gaat roken. Ze kunnen uitleggen

waarom ze zelf roken en aangeven dat ze hier moeilijk

mee kunnen stoppen. Uit onderzoek blijkt dat het net zo

effectief is voor rokende ouders als niet-rokende ouders

om duidelijk te zeggen dat je niet wilt dat je kind gaat

roken.

7. Niet waar. Het blijkt juist dat kinderen die thuis leren

drinken, jonger beginnen met het drinken van alcohol.

Als ze drinken, drinken ze ook meer dan jongeren die

thuis niet hebben leren drinken. Als ouders hun kinderen

(een slokje) alcohol geven, denken jongeren dat het

geen kwaad kan en dat het normaal is. Regels stellen

over alcohol helpt juist om het gebruik van alcohol door

jongeren uit te stellen.

VertonIng Van de fIlm

De film staat op de cd-rom die bij de handleiding hoort.

Er staan drie films op de cd-rom: een film over alcohol

en roken; een film over roken en een film over alcohol.

Afhankelijk van het onderwerp van de ouderavond, kiest u

één film. In de film wordt kort en krachtig door Tom ter Bogt

(onderzoeker middelengebruik en probleemgedrag van de

universiteit Utrecht) verteld dat jongeren al vroeg beginnen

met roken en het drinken van alcohol. Er wordt aangeven

wat de risico’s zijn van roken en alcohol. Vervolgens worden

tips gegeven aan de ouders hoe ze kunnen voorkomen dat

hun kind gaat roken of jong gaat drinken.

PowerPoInt PresentatIe

De presentatie staat ook op de cd-rom. Er staan drie

presentaties op de cd-rom: een presentatie over roken en

alcohol; een presentatie over roken en een presentatie over

alcohol. Afhankelijk van het onderwerp van de ouderavond,

kiest u één presentatie. De presentatie bestaat uit een vast

deel en een aantal aanvullende dia’s. De aanvullende dia’s

worden hieronder aangegeven met een *.

De presentatie gaat eerst in op roken; hoeveel jongeren

roken en wat zijn de risico’s daarvan. Daarna wordt ingegaan

op alcohol; hoeveel jongeren drinken alcohol en de risico’s.

Als afsluiting gaat u in op wat ouders kunnen doen.

Hieronder wordt de presentatie over roken en alcohol

besproken.

4.3 Cijfers en risiCO’s alCOhOl

Gevolgenvanroken

lange termijn- longkanker

- hart- en vaatziekten- Verminderde vruchtbaarheid

- Verslavend- kinderen kunnen na een

paar sigaretten al verslaafd zijn!

Gevolgenvanroken

korte termijn- slechte conditie- slechte adem- gele vingers

- geen geld over

Daarom…

- moeten kinderen niet gaan roken!

Hoeveeldrinktuwkind?

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

25

20

15

10

5

0

908070605040302010

0

35

30

25

20

15

10

5

02003

1988 1982 1996 1999 2003 2007BO 12 13 14 15 16

2005 2007 2009 11 12 13 14 15 16

15 jaar14 jaar

jongensmeisjes

Niet

1-4 glazen

5-10 glazen

meer dan 10 glazen




Meer dan vroeger






jongens

Straks 60%

Nu 5% meisjes

leerlingen


Straks 20%

Nu geen

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

25

20

15

10

5

0

908070605040302010

0

35

30

25

20

15

10

5

02003

1988 1982 1996 1999 2003 2007BO 12 13 14 15 16

2005 2007 2009 11 12 13 14 15 16

15 jaar14 jaar

jongensmeisjes

Niet

1-4 glazen

5-10 glazen

meer dan 10 glazen




Meer dan vroeger






jongens

Straks 60%

Nu 5% meisjes

leerlingen


Straks 20%

Nu geen

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

25

20

15

10

5

0

908070605040302010

0

35

30

25

20

15

10

5

02003

1988 1982 1996 1999 2003 2007BO 12 13 14 15 16

2005 2007 2009 11 12 13 14 15 16

15 jaar14 jaar

jongensmeisjes

Niet

1-4 glazen

5-10 glazen

meer dan 10 glazen




Meer dan vroeger






jongens

Straks 60%

Nu 5% meisjes

leerlingen


Straks 20%

Nu geen

22 23

Werkvorm

Bij het bespreken van dit onderwerp kunt u een filmfragment

laten zien. Dit fragment is verwerkt in de presentatie. Als u

op het filmpje klikt, begint deze te spelen. Het fragment laat

zien dat veel ouders onderschatten hoeveel hun kind drinkt

(Bron: ‘Bierboys en Breezerbabes’, dit filmpje staat op de CD

rom).

dIa 9 Hoeveel jongeren drinken elke maand?

In het basisonderwijs hebben veel kinderen wel eens

een slokje of een glas alcohol gedronken. Maandelijks

alcoholgebruik komt onder 5% van de leerlingen voor.

Op de middelbare school stijgt het aantal leerlingen dat elke

maand alcohol drinkt snel. Op 15 jarige leeftijd drinkt 60%

van de jongeren elke maand alcohol.

Jongeren mogen pas vanaf 16 jaar alcohol kopen, maar

onder die leeftijd drinken dus al veel jongeren alcohol.

(Bron: HBSC, 2009)

Werkvorm

Vertel dat op de basisschool nog nauwelijks wordt

gedronken. Daarna kunt u de ouders vragen een schatting

te maken van het percentage van de 15 jarige jongeren

dat elke maand drinkt. Als u vervolgens nog een keer klikt,

verschijnt de grafiek met de cijfers.

dIa 10 Hoeveel jongeren in het basisonderwijs

drinken elke maand in de REGIO?*

Deze dia kunt u zelf invullen.

dIa 11 Hoeveel alcohol drinken jongeren?*

Jongeren die alcohol drinken, drinken vaak en veel. Van de

16 jarige jongeren drinkt bijvoorbeeld 26% meer dan 10

glazen alcohol in het weekend.

(Bron: Peilstationonderzoek, 2007)

dIa 12 Drinken jongeren nu meer dan vroeger?*

Tegenwoordig drinken jongeren meer dan vroeger. Deze

grafiek geeft aan hoeveel leerlingen van 12-18 jaar wel eens

dronken zijn geweest. Dit aantal neemt toe in vergelijking

met 20 jaar geleden. Maar ook is te zien dat we op de goede

weg zijn: de lijn stijgt niet meer.

(Bron: Peilstationonderzoek, 2007)

dIa 5 De risico’s van roken op de lange termijn

Lange termijn gevolgen van roken zijn over het algemeen

wel bekend bij ouders. Wat minder bekend is dat jongeren

al na een paar sigaretten verslaafd kunnen zijn. Eén keertje

proberen is dus niet altijd onschuldig.

Werkvorm

U kunt eerst aan de ouders vragen na hoeveel sigaretten

kinderen volgens hen verslaafd kunnen raken en daarna

vertellen dat kinderen al na een paar sigaretten verslaafd

kunnen zijn aan tabak.

dIa 6 De gevolgen van roken op de korte

termijn

Als ouders met hun kind in gesprek willen gaan over de

risico’s van roken, is het belangrijk dat ze aansluiten bij zijn

of haar manier van denken. Over het algemeen zijn jongeren

vatbaarder voor de risico’s op korte termijn, omdat de risico’s

op lange termijn ‘te ver weg’ zijn en jongeren deze niet op

zichzelf betrekken.

dIa 7 Conclusie

Het gedeelte over roken eindigt met de conclusie dat roken

ongezond is voor jongeren. Het advies is dus dat kinderen

niet moeten beginnen met roken. Hoe langer kinderen het

beginnen met roken uitstellen, hoe kleiner de kans is dat ze

gaan roken.

dIa 8 Wat weten ouders van het drinkgedrag van

hun kinderen?*

Uit onderzoek blijkt dat veel ouders het alcoholgebruik en het

roken door hun kind onderschatten. Hoe jonger het kind, hoe

groter het verschil tussen wat de ouder denkt dat hun kind

drinkt en het werkelijke gebruik. Op de basisschool speelt dit

misschien nog niet, maar op de middelbare school wel.

4.4 Wat kunt u dOen als Ouder?

Waaromdrinkenjongeren?

- je bent meer ontspannen- je maakt makkelijker contact

- alles is leuker / grappiger- je durft veel meer

- het is gezellig- je hoort erbij

- je bent zelfverzekerder

Gevolgenvanjongalcoholdrinken

- kinderen die al jong beginnen met alcohol drinken, hebben meer kans…

- …om in coma te raken- …om later verslaafd te raken

- …op onherstelbare hersenschade- …op schooluitval en

slechtere schoolprestaties

Andererisico’svanalcohol

- Ongelukken- seksueel risico gedrag

- agressie en zinloos geweld

Daarom…

- kinderen mogen totdat ze 16 zijn geen alcohol drinken.

- …ook geen slokje- …ook geen mixdrankjes

Samenstaanwesterk!

- Overheid: wetten, regels en campagnes

- scholen: voorlichting en regels- Ouders: praten en regels

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

25

20

15

10

5

0

908070605040302010

0

35

30

25

20

15

10

5

02003

1988 1982 1996 1999 2003 2007BO 12 13 14 15 16

2005 2007 2009 11 12 13 14 15 16

15 jaar14 jaar

jongensmeisjes

Niet

1-4 glazen

5-10 glazen

meer dan 10 glazen




Meer dan vroeger






jongens

Straks 60%

Nu 5% meisjes

leerlingen


Straks 20%

Nu geen

24 25

hersenen. Zelfs kleine hoeveelheden alcohol beïnvloeden de

groei van de hersenen. Hersenschade als gevolg van alcohol

uit zich in concentratieproblemen, leerproblemen en het niet

overzien van gevolgen van eigen gedrag.

• Slechte leerprestaties en schooluitval

Vroeg en veelvuldig gebruik van alcohol kan leiden tot

verminderde schoolprestaties, spijbelen en drop-out.

dIa 15 Overige risico’s van alcohol*

• Ongelukken

Alcohol en het verkeer gaan niet samen. Elk jaar gebeuren er

ongelukken doordat bestuurders onder invloed zijn.

• Onveilige seks

Onder invloed van alcohol vrijen jongeren vaker onveilig.

Daardoor lopen ze kans op seksueel overdraagbare

aandoeningen (soa’s) of ongewenste zwangerschap.

• Geweld

Alcohol zorgt ervoor dat mensen sneller agressief worden

en meer geweld gebruiken. Eén op de 5 uitgaande jongeren

heeft als dader of als slachtoffer wel eens te maken gehad

met agressie.

dIa 16 Conclusie

Sluit dit deel af met het advies: kinderen zouden in ieder

geval totdat ze 16 zijn geen alcohol moeten drinken. En dus

ook geen slokje en ook geen mixdrankjes. Ouders denken

vaak dat een slokje geen kwaad kan, maar hierdoor geven ze

het verkeerde signaal. Kinderen denken dan dat alcohol geen

kwaad kan.

Ook mixdrankjes worden als onschuldig gezien, terwijl er

meer alcohol in een flesje mixdrank zit dan in een glas bier.

Ook is voor kinderen de drempel om alcohol te drinken

kleiner door mixdrankjes, omdat deze lekker zoet zijn en niet

naar alcohol smaken.

dIa 17 Hoe kunnen we ervoor zorgen dat minder

jongeren gaan roken en drinken?*

De overheid maakt wetten en regels, bijvoorbeeld over de

leeftijd waarop jongeren drank en sigaretten mogen kopen.

Op scholen wordt voorlichting gegeven over roken en

De afgelopen jaren is vooral bij jongere kinderen winst

geboekt. Steeds minder kinderen drinken alcohol. Dit is een

grafiek over maandelijks gebruik van alcohol door kinderen

van 12 jaar.

De daling van het aantal kinderen dat alcohol drinkt, is

onder andere te danken aan het besef bij ouders dat alcohol

schadelijk is voor kinderen. Ouders zijn strenger geworden

en dat werkt.

(Bron: Peilstationonderzoek, 2007; HBSC, 2009)

dIa 13 Waarom drinken jongeren alcohol?*

Als ouders een gesprek voeren met hun kind is het goed

om te weten welke redenen jongeren hebben om te gaan

drinken. Het is ook goed deze dingen te benoemen, want

alcohol heeft ook positieve effecten.

Daarbij kunnen ouders ook aangeven dat er andere manieren

zijn om plezier te maken of erbij te horen.

dIa 14 Wat zijn de risico’s van alcohol voor

jongeren?

Alcohol verdooft de hersenen en heeft een ontremmend

effect. Onder invloed van alcohol voelen mensen zich losser,

zien ze minder risico’s en hebben ze minder controle over

zichzelf. De kans op risicovol gedrag neemt daardoor toe.

Directe gevolgen hiervan kunnen zijn:

• Alcoholvergiftiging

Als je in korte tijd heel veel alcohol drinkt, kun je in coma

raken. Je hebt dan een alcoholvergiftiging. Het aantal

kinderen dat door drankmisbruik in coma in het ziekenhuis

belandt groeit snel.

• Verslaving

Alcohol is een verslavend middel. Hoe jonger iemand begint

met het drinken van alcohol, hoe groter de kans is op

verslaving.

• Onherstelbare hersenschade

De hersenen zijn tot ongeveer het 24e levensjaar in

ontwikkeling. Alcohol verstoort de ontwikkeling van de

Uhebtinvloedopuwkind!

hoe dan?


- praat op tijd over roken en alcohol met uw kind

- Voordat uw kind gaat roken of alcohol gaat drinken- Bijvoorbeeld voor de

overgang naar de brugklas

nu is het nog op tijd!


- leg uit waarom:roken en alcohol

drinken is ongezonddirecte effecten

- roken: stinkt, is duur - alcohol: slechte adem,

minder goed kunnen concentreren.


- stel consequenties:Belonen met: een compliment,

langer opblijven etc.straffen met: eerder thuiskomen,

een week geen tv kijken of msn-en.-en wees daarin consequent!


- stel regels:- geen alcohol tot tenminste 16 jaar

- in huis wordt niet gerooktals ouders hun kinderen verbieden te drinken…

…beginnen kinderen later met drinken

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

25

20

15

10

5

0

908070605040302010

0

35

30

25

20

15

10

5

02003

1988 1982 1996 1999 2003 2007BO 12 13 14 15 16

2005 2007 2009 11 12 13 14 15 16

15 jaar14 jaar

jongensmeisjes

Niet

1-4 glazen

5-10 glazen

meer dan 10 glazen




Meer dan vroeger






jongens

Straks 60%

Nu 5% meisjes

leerlingen


Straks 20%

Nu geen

26 27

Regels stellen helpt dus, en het werkt het beste als kinderen

nog niet roken of drinken. Op de basisschool beginnen met

het stellen van regels is dus belangrijk.

dIa 21 Regels stellen werkt*

Uit onderzoek is gebleken dat als ouders de regel stellen dat

hun kind niet mag drinken onder de 16, kinderen minder

drinken dan kinderen van ouders die geen regels stellen over

alcohol.

In de grafiek zijn de resultaten van een onderzoek te zien.

Als jongeren ouder worden, gaan ze meer drinken. Maar

jongeren waarvan ouders regels stellen, worden minder vaak

dronken.

dIa 22 Regels uitleggen

Bij het stellen van regels is het belangrijk dat kinderen

begrijpen waarom die regel wordt gesteld. Ouders kunnen

daarom kort uitleggen waarom hun kind niet mag roken en

drinken. Ze vertellen dat het ongezond is en leggen daarbij

de nadruk op de nadelen op de korte termijn. Daar zijn

kinderen gevoeliger voor. Ook kunnen ouders de positieve

kanten van niet roken en niet drinken belichten: betere

conditie, betere schoolprestaties etc.

dIa 23 Consequenties*

Het stellen van regels is de eerste stap. Daarna kunnen

ouders de consequenties van de regels met hun kind

bespreken. Zo is het duidelijk wat er gebeurt als het kind

zich aan de regels houdt en wat de straffen zijn voor het

overtreden van de regel. Straffen hoeven niet te groot te

zijn en moeten passen bij de overtreding. Daarnaast is het

belangrijk om positief gedrag te belonen.

Voor zowel straffen als belonen geldt dat dit het beste werkt

als dit gelijk wordt uitgevoerd.

alcohol. Hierdoor zijn jongeren beter in staat zelf een keuze

te maken om wel of niet te gaan roken of drinken.

En ouders kunnen praten met hun kind en regels stellen.

dIa 18 Wat kunnen ouders doen?

Ouders denken vaak dat als hun kind in de puberteit komt, ze

geen invloed meer hebben op hun kind. In de puberteit zijn

ouders inderdaad niet meer de enigen die invloed hebben op

hun kind. Vrienden gaan bijvoorbeeld een grotere rol spelen.

Toch blijkt uit onderzoek dat kinderen de mening van hun

ouders belangrijk vinden. Ook hebben jongeren behoefte aan

duidelijke regels. Ze hebben regels nodig bij het losmaken

en verkennen van hun grenzen. Natuurlijk hebben ook

leeftijdsgenoten veel invloed op elkaars gedrag. De mening

van vrienden is belangrijk, maar ook de mening van ouders

is van invloed.

dIa 19 Praten met uw kind

Om te voorkomen dat kinderen gaan roken of drinken, helpt

het als ouders met hun kind in gesprek gaan over roken en

alcohol. Het beste moment is voordat kinderen beginnen met

roken en het drinken van alcohol.

Op de basisschool roken en drinken de meeste kinderen nog

niet. Op de middelbare school beginnen veel kinderen met

roken en / of drinken. Daarom is bijvoorbeeld de overgang

naar de brugklas een goed moment om te praten over roken

en alcohol. Uit onderzoek blijkt dat praten met kinderen over

roken en alcohol het meeste effect heeft op jonge leeftijd.

Een goed gesprek over roken en alcohol is dus belangrijk,

maar het is niet nodig om heel vaak te praten over roken en

alcohol. Dat kan averechts werken.

dIa 20 Regels stellen

Uit onderzoek is gebleken dat kinderen van ouders die regels

stellen, het drinken van alcohol uitstellen en als ze drinken,

minder gaan drinken.

Voor roken geldt dat als ouders de regel stellen dat er in huis

niet mag worden gerookt, de kans dat het kind gaat roken

kleiner is. Ook kunnen ouders duidelijk aangeven dat ze niet

willen dat hun kind gaat roken.

4.5 afsluiting


- geef het goede voorbeeldMatig alcohol drinken

niet roken in de buurt van kinderen

Ook als u wel drinkt of rookt kunt u zeggen dat u niet

wilt dat uw kind dit gaat doen.


- afspraken maken met andere ouders

- met ouders van vrienden en klasgenoten

- bijvoorbeeld geen alcohol op verjaardagen van kinderen


- Blijf op de hoogte van wat uw kind doet en houd een goed contact.

- Maal uw kind weerbaar

Dus

- probeer te voorkomen dat uw kind gaat roken en stel

het drinken van alcohol door uw kind uit!

Dus

- praat nu met uw kind over roken en alcohol

- stel regels- leg uit waarom

geef het goede voorbeeld

Bedanktvooruwaandacht!

- meer informatiewww.pratenmetuwkind.nlwww.hoepakjijdataan.nlwww.uwkindenroken.nl

www.uwkindenalcohol.nl

28 29

Ouders willen niet dat hun kind de enige van de

vriendengroep is die niet mag drinken. Daarom is het goed

als ouders met elkaar bespreken welke regels ze stellen.

Ouders kunnen bijvoorbeeld afspreken om geen alcohol te

schenken op verjaardagen van hun kinderen.

dIa 27 Conclusie 1

De conclusie van de presentatie is dat het belangrijk is

dat kinderen niet gaan roken en het drinken van alcohol

uitstellen tot minimaal na hun 16e.

dIa 28 Conclusie 2

U kunt de tips voor de opvoeding nog even kort samenvatten

en vragen aan de ouders of er nog vragen zijn.

dIa 29 Meer informatie

Bedank de ouders. Voor meer informatie kunt u de

ouders verwijzen naar www.pratenmetuwkind.nl of www.

hoepakjijdataan.nl en www.uwkindenroken.nl en www.

uwkindenalcohol.nl

dIa 24 Het goede voorbeeld geven

Ouders zijn een voorbeeld voor hun kind. Dat betekent niet

dat je als ouder niet mag roken of drinken. Voor alcohol geldt

het advies: drink zelf matig, niet elke dag en bij voorkeur

niet in het bijzijn van je kind. Drink je wel af en toe in het

bijzijn van je kind, leg dan uit wat het verschil is voor een

volwassene die matig drinkt en het gebruik door een kind. En

geef je kind geen slokje om te proeven, dan denken kinderen

dat alcohol geen kwaad kan.

Voor roken geldt het advies: rook niet of in ieder geval niet

in het bijzijn van je kind. Als je als ouder rookt, is het toch

belangrijk om je kind aan te geven dat je liever niet wil dat

hij/zij gaat roken. Dit zelfde geldt voor alcohol. Als ouders

open en eerlijk over hun eigen (redenen voor) gebruik zijn,

zijn kinderen eerder geneigd hun advies aan te nemen.

Naast het geven van het goede voorbeeld is ook de norm die

ouders uitstralen belangrijk: het is stoer om niet te roken, het

kan ook gezellig zijn zonder alcohol ect.

dIa 25 Op de hoogte blijven en weerbaar maken*

Op de basisschool hebben ouders vaak een goed beeld van

wat hun kind doet. Op de middelbare school verandert dat.

Het is belangrijk als ouders op de hoogte blijven van wat hun

kind doet en belangstelling blijven tonen. Zodat ze weten wat

hun kind doet en welke vriendschappen er zijn. Zo blijft ook

een open gesprek over roken en alcohol mogelijk en zullen

kinderen eerder naar hun ouders toestappen met vragen

over alcohol of roken.

Jongeren kunnen vatbaar zijn voor groepsdruk. Ouders

kunnen een rol spelen in het weerbaar maken van hun

kind. Bijvoorbeeld door hen zelfvertrouwen te geven en

hen te leren duidelijk hun grenzen aan te geven. Deze

weerbaarheid zal kinderen helpen om de druk ten aanzien

van middelengebruik te weerstaan. Ouders kunnen hun kind

bijvoorbeeld leren hoe ze een sigaret of een glas alcohol

kunnen weigeren. Bijvoorbeeld door te zeggen dat ze in

conditie willen blijven vanwege sport.

dIa 26 Afspraken maken met andere ouders*

WOrkshOp 1: tips tOepassen in de praktijk

30 31

Inhoud

In het plenaire deel van de bijeenkomst hebben ouders

advies gekregen voor de opvoeding van hun kind. Maar hoe

kunnen ouders deze adviezen toepassen in de praktijk. In

deze workshop wisselen ouders ervaringen en tips uit. U

kunt de ouders daarbij aanvullend advies geven.

duur

De duur van deze workshop is ongeveer 45 minuten.


• Flip-over

uItVoerIng

Deze workshop kan in groepjes of plenair plaatsvinden. U

kunt stap voor stap de verschillende adviezen die hieronder

staan met de ouders bespreken. Daarbij kunt u de vragen die

eronder staan voorleggen aan de ouders.

Als de ouders in groepjes ervaringen uitwisselen, kunt u na

elk advies een korte plenaire bespreking houden waarbij u

vraagt naar de ervaringen van de verschillende groepjes.

Daarbij kunt u de tips die ouders hebben opschrijven op

een flip-over of een schoolbord. Als dat nodig is, kunt u de

tips aanvullen. U kunt daarbij gebruik maken van de tips die

staan op bladzijde 32.

De volgende adviezen met bijbehorende vragen, kunt u

voorleggen aan de ouders:

Praten met uw kind

• Wat is een goed moment?

• Wat is een goede plek?

• Hoe vaak wilt u praten over roken en alcohol?

Regels stellen

• Welke regels zou u stellen voor uw kind?

• Welke regels zou u stellen voor het hele gezin?

• Wat zijn de consequenties van het overtreden van een

regel?

• Hoe kunt u de regels uitleggen aan uw kind?

Het goede voorbeeld geven

• Hoe zou u dit willen doen?

• Als u wel rookt of drinkt, hoe zou u dit kunnen uitleggen

aan uw kind?

Afspraken maken met andere ouders

• Met welke ouders zou u afspraken willen maken?

• Welke afspraken maakt u?

De laatste 5 à 10 minuten kunt u besteden aan de afsluiting.

Hierin vat u de belangrijkste tips samen. Als ouders behoefte

hebben aan meer informatie en advies over dit onderwerp,

kunt u de ouders wijzen op beschikbare folders en de

websites www.pratenmetuwkind.nl of www.hoepakjijdataan.

nl, www.uwkindenroken.nl en www.uwkindenalcohol.nl. Ook

kunt u contactgegevens van instellingen die oudercursussen

of andere opvoedingsondersteuning verzorgen, meegeven

aan de ouders.

5 VERDIEPENDE WORKSHOPS

oPVoedadVIezen Voor ouders

32 33

• Ouders kopen natuurlijk geen alcohol voor hun kinderen,

ook niet voor feestjes. Ouders geven kinderen ook geen

slokje om te proeven.

• Het advies van vroeger dat kinderen het best thuis

kunnen leren drinken geldt niet meer. Uit onderzoek

blijkt dat dit averechts werkt. Het huidige advies is: stel

alcoholgebruik zo lang mogelijk uit.

• Afspraken maken met ouders van klasgenoten of

vrienden:

• De meeste ouders willen eigenlijk niet dat hun kind

drinkt, maar willen ook niet dat hun kind als enige van de

vriendengroep niet mag drinken.

• Ouders van kinderen in een bepaalde vriendengroep of

klas kunnen contact met elkaar opnemen en onderling

afspreken dat hun kinderen allemaal geen alcohol mogen

drinken. Ze schenken ook geen alcohol op feestjes van

hun kinderen.

• De ouderavond is een goede gelegenheid voor ouders om

met elkaar deze afspraken te maken.

• Tips voor een goed gesprek over alcohol en roken:

• Op een rustig moment, als de ouder alleen is met

het kind.

• Het gesprek vindt plaats in een prettige sfeer.

• Ouders zijn eerlijk en open.

• Ouders luister naar wat hun kind te zeggen heeft.

• Naar aanleiding van iets wat de ouder samen met

het kind ziet op tv, of hoort in de omgeving.

• Liever één keer een goed gesprek voeren dan er

steeds weer over beginnen.

• Redenen om het drinken van alcohol bij een kind in

de groei zo lang mogelijk uit te stellen:

• Alcoholschade aan de hersenen.

• Slechtere leerprestaties.

• Onder invloed van alcohol kan iemand dingen doen

waar hij/zij zich later voor schaamt.

• Meer kans op geweld en risicovolle seksuele

contacten.

• Redenen om te voorkomen dat kinderen gaan

roken:

• Jongeren kunnen al na een paar sigaretten

verslaafd raken.

• Schadelijke gevolgen voor de gezondheid.

• Regels stellen en handhaven:

• Ouders stellen eenvoudige en duidelijke regels.

• Ouders vertellen hun kind welk gedrag wordt

verwacht.

• Voorbeeldregels alcohol:

• Geen alcohol voor een kind in de groei. In ieder

geval niet voor het 16e jaar.

• Kinderen mogen niet naar tienerfeestjes waar alcohol

geschonken wordt.

• Kinderen hebben geen toegang tot de drank van hun

ouders.

• Regel roken: Zeg duidelijk dat u niet wilt dat uw kind gaat

roken.

• Stel huisregels, die ook gelden voor oudere kinderen en

ouders. Bijvoorbeeld:

• Er wordt geen alcohol gekocht door of voor kinderen

onder de 16 jaar.

• Er wordt thuis niet gerookt, ook niet door bezoek.

• Ouders vragen na of het kind de regels begrijpt en

vragen hun kind om de regels te herhalen.

• Behalve het stellen van regels, wordt ook uitgelegd

waarom de regels gesteld worden.

• De regels gelden in alle situaties, dus ook op

familiefeestjes waar andere kinderen wel drinken, tijdens

vakanties of op momenten dat de ouders er niet bij zijn.

• Ouders geven aan wat de gevolgen zijn als hun kind zich

niet aan de regels houdt. Bijvoorbeeld eerder thuiskomen

of een week niet msn-en.

• Voorbeeldgedrag van ouders:

• Een ouder die zelf drinkt of rookt, kan goed uitleggen

dat hij of zij niet wil hebben dat het kind rookt of drinkt.

Voor volwassenen gelden immers andere regels dan

voor kinderen. Vergelijk het met een brommer- of

autorijbewijs.

• Ouders roken niet en drinken matig in het bijzijn van hun

kinderen.

• Als ouders zelf moeite hebben met matig alcoholgebruik,

kunnen ze daar het best eerlijk in zijn.

• Als ouders roken, wees dan open en eerlijk over eigen

redenen voor gebruik. Ouders kunnen uitleggen waarom

ze zelf roken en aangeven dat het moeilijk is om weer

te stoppen. Ze kunnen ook vertellen dat ze willen

voorkomen dat hun kind ook verslaafd raakt.

WOrkshOp 3: deBat

WOrkshOp 2: Wat ZOu u dOen?

34 35

zijn dochter betrapt als ze op het schoolplein een sigaret

probeert. Hij reageert rustig en vraag waarom ze rookt. Zijn

dochter vertelt dat haar vrienden vaak aandringen om ook

eens een sigaret te proberen.

Fragment 3: Huisregels (2,5 min)

In dit filmpje komt het stellen van duidelijke huisregels aan

bod. Het filmpje gaat over een gezin dat een feestje geeft.

Vader steekt een sigaret op. Moeder twijfelt: zal ze er wel of

niet iets van zeggen in het bijzijn van het bezoek? Ze kiest

ervoor om er wel iets van te zeggen. Het is immers een

duidelijke huisregel: in huis wordt niet gerookt. Ook vader zal

zich hieraan moeten houden.

Fragment 4: Eigen rookgedrag (3 min)

Dit fragment behandelt het bespreken van het eigen

rookgedrag van ouders. We zien een moeder die een pakje

shag in de wasmachine vindt. Ze vraagt gaar dochter of ze

rookt. Dochter vindt dat moeder niks mag zeggen omdat ze

zelf ook rookt. Moeder geeft toe dat het stom is dat ze zelf

rookt, maar dat ze toch niet wil dat haar dochter begint met

roken. Ze zegt: ‘Ik ben stom, ik rook. Maar jij hebt nu nog de

keuze om niet verslaafd te raken.’

Inhoud

Ouders vinden het vaak moeilijk om door te dringen in

de leefwereld van hun kinderen. Vooral als het gaat om

pubergedrag zoals het experimenteren met genotmiddelen.

Ouders weten soms ook niet goed wat de beste aanpak is.

In deze workshop gaan ouders met elkaar in discussie over

op welke manieren ouders kunnen voorkomen dat hun

kind gaat roken of drinken. De discussie wordt gevoerd

aan de hand van een aantal stellingen. Ouders debatteren

met elkaar over stellingen die te maken hebben met roken,

alcohol en de opvoeding.

duur

De duur van deze workshop is afhankelijk van hoeveel

stellingen worden gebruikt. Het bediscussiëren van één

stelling duurt ongeveer 10 minuten.


• Gespreksleider

• Vier à vijf stellingen op een groot papier; op een bord of

op een scherm

• Eventueel rode en groene kaartjes

• Klok of kookwekker

uItVoerIng

Vooraf kunt u een aantal stellingen uitkiezen waarover u

wilt discussiëren met de ouders. Voor de discussie kunt u

verschillende werkvormen gebruiken:

1. De ouders steken rode en groene kaartjes op en gaan

daarna met elkaar in gesprek.

2. De zaal wordt in tweeën verdeeld; aan de ene kant hangt

een bordje met ‘eens’ en andere kant een bordje met

‘oneens’. De ouders lopen naar verschillende kanten van

de zaal. Tijdens de discussie kunnen ouders proberen

andere ouders naar hun kant van de zaal te krijgen.

3. Verdeel de ouders in groepjes. De ouders discussiëren kort

over een stelling, waarna de verschillende groepjes een

terugkoppeling geven.

Bepaal als gespreksleider de spelregels voor de discussie:

• Hand op steken als je het woord wil.

• Niet door elkaar praten

• Gaan staan als je het woord krijgt

• We debatteren 5 minuten per stelling

Als de tijd voorbij is, kunt u een korte samenvatting geven

van de discussie. Daarna kunt u de volgende stelling

lanceren.

Inhoud

Tijdens de plenaire presentatie heeft u de ouders een aantal

tips gegeven over de opvoeding. Ouders kunnen in deze

workshop nadenken over wat ze zelf zouden doen aan de

hand van een aantal casussen.

duur

De duur van deze workshop is afhankelijk van hoeveel

casussen worden gebruikt. Het bespreken van één casus

duurt ongeveer 10 minuten.


- casusbeschrijvingen (bijlage 8)

- bekijk van tevoren de vier filmpjes over roken

- cd-rom met de filmpjes over roken

- computer met DVD speler en beamer

uItVoerIng

Kies een aantal casussen uit om te bespreken met de ouders

of verdeel de verschillende casussen over de verschillende

groepjes ouders. Hieronder worden deze besproken.

In plaats van een casus kunt u in het geval van roken ook

een filmpje laten zien.

De ouders zitten in groepjes van ongeveer zes personen rond

de tafel. Op de tafels liggen A4-tjes met een korte casus

en enkele vragen (zie bijlage 8). Het is de bedoeling dat de

ouders in gesprek gaan over de casus en de bijbehorende

vragen beantwoorden. De casusbespreking geeft ouders

gelegenheid om ervaringen en tips uit te wisselen. Zij

schrijven enkele opvoedtips op, die zij in de plenaire

nabespreking kunnen presenteren.

Voorbeeldtips:

• Geen alcohol kopen voor je kind.

• Zelf niet drinken als er kinderen bij zijn.

• Afspreken dat je kind niet drinkt voor het 16e jaar.

• Samen met je kind op internet opzoeken waarom alcohol

schadelijk is.

• Vertel je kind dat je niet wil dat het gaat roken.

• Zorg ervoor dat er in huis niet gerookt wordt, ook niet

door bezoek.

• Oefen samen met je kind hoe je nee zou kunnen zeggen

tegen een sigaret of drankje dat wordt aangeboden.

U kunt elk groepje kort laten reageren op de casus en een tip

laten geven. Bij de nabespreking kunt u gebruik maken van

de campagnefolder…. Hierin staat algemene informatie over

de risico’s van alcohol voor opgroeiende kinderen en tips

voor ouders over alcohol en opvoeding.

fIlmPjes oVer roken

In elk filmpje komt een ouder voor die met een ander

dilemma wordt geconfronteerd. Als het filmpje wordt gestart

verschijnt na een tijdje de vraag in beeld: “wat zou jij doen?”

U kunt op dat moment het filmpje op pauze zetten en enkele

ouders vragen wat ze in de getoonde situatie zouden doen.

Hierna laat u de rest van het fragment zien. Na afloop kunt u

eventueel nog enkele ouders vragen wat zij van de reactie in

het filmpje vonden.

Fragment 1: Nee zeggen (2 min)

Het eerste fragment maakt duidelijk dat ouders hun kind

erop kunnen wijzen dat hij / zij altijd ‘nee’ kan zeggen

tegen een aangeboden sigaret. We zien een moeder die

rooklucht ruikt als haar zoon thuis komt. Hij zegt dat hij niet

rookt. Moeder legt uit dat hij ‘nee’ kan zeggen tegen een

aangeboden sigaret. Het is stoerder om ‘nee’ te zeggen dan

de sigaret aan te nemen.

Fragment 2: Waarschuwen (3,5 min)

Dit filmpje gaat over het waarschuwen van kinderen om

niet te gaan roken. In het filmpje zien we een vader die

36 37

9 Ouders die roken geven niet bepaald het goede

voorbeeld. Hierdoor is de kans groter dat kinderen

ook gaan roken. Toch kunnen ouders die roken ook

goed uitleggen aan kinderen dat ze niet willen dat

ze gaan roken. Ouders kunnen vertellen waarom

ze zelf roken en hier niet mee kunnen stoppen, en

duidelijk maken dat ze niet willen dat hun kinderen

gaan roken.

10 Het is belangrijk dat ouders duidelijk tegen hun

kind zeggen: “Ik wil niet dat je gaat roken.” Dit

kan door met hun kind in gesprek te gaan over

roken, aan te geven dat ze niet willen dat hun kind

gaat roken en uit te leggen waarom kinderen niet

moeten gaan roken.

11 Het blijkt uit onderzoek dat het geven van een

beloning die ver in de toekomst ligt (bijvoorbeeld

een rijbewijs als iemand voor zijn 18e niet heeft

gerookt) niet goed werkt en voor oudere jongeren

zelfs averechts kan werken. Afspraken maken met

andere ouders werkt juist wel. Een voorbeeld is dat

ouders afspreken dat hun kind en andere kinderen

niet thuis mogen roken.

12 Als er niet gerookt wordt op het schoolplein komen

kinderen minder in aanraking met roken. Ze krijgen

zo minder snel het idee dat roken normaal is. Ook

roken ze dan minder mee met anderen. Meeroken

is namelijk ook schadelijk.

13 Kinderen kunnen al na een paar sigaretten

verslaafd raken aan roken. Dan is het moeilijk

om te stoppen. Daarom kunnen kinderen beter

helemaal niet beginnen met roken.

mogelIjke stellIngen

Alcohol

1. In voetbalkantines waar ook kinderen onder de 16

zijn, mag geen bier worden geschonken.

2. Kinderen onder de 16 jaar die alcohol kopen

moeten een boete krijgen.

3. Ouders die alcohol kopen voor hun kinderen onder

de 16 jaar, moeten een boete krijgen.

4. Het is niet erg als kinderen een beetje alcohol

drinken. Als ze maar niet dronken worden.

5. Light-bier / mixdrankjes zijn niet slecht voor

kinderen.

6. Kinderen kunnen zelf wel bepalen of ze alcohol

willen drinken. Ouders moeten zich daar niet mee

bemoeien.

7. Als ik mijn kind betrap op het drinken van alcohol,

krijgt hij of zij een week lang huisarrest.

8. Ik kan mijn kind toch moeilijk verbieden te drinken,

als al zijn of haar vriend(in)en dit wel mogen.

Roken

9. Rokende ouders hebben niets te zeggen over het

rookgedrag van hun kind.

10 Ik ga mijn kind duidelijk vertellen dat ik niet wil dat

hij of zij gaat roken.

11. Mijn kind krijgt een rijbewijs als hij of zij voor zijn/

haar 18e niet heeft gerookt.

12. Het is goed om roken op het schoolplein te

verbieden.

13. Pubers willen alles uitproberen. Ik vind het geen

probleem als mijn kind een keertje rookt.

Toelichting op de stellingen

1-3 Momenteel krijgen alleen de winkeliers en

barkeepers een boete als zij alcohol verkopen aan

kinderen onder de 16 jaar.

4-5 Eén glas alcohol is niet per sé slecht voor de

hersenen. Maar wie een kind toestaat één glas of

zelfs een slokje alcohol te drinken, geeft het signaal

af dat het voor kinderen niet erg is om alcohol te

drinken. Bovendien: als kinderen eenmaal alcohol

mogen drinken, is de kans groter dat ze later meer

gaan drinken. Ook neemt de invloed van ouders

op het alcoholgebruik af als kinderen eenmaal

begonnen zijn met drinken. Jongeren die jong

beginnen met het drinken van alcohol, hebben

meer kans om op latere leeftijd verslaafd te raken.

6 Kinderen van 11-12 jaar zijn te jong om zelf

te bepalen of ze alcohol mogen drinken. Ook

eenmalig gebruik kan leiden tot ongelukken,

overdosis, geweld of risicovol seksueel gedrag.

Sommige pubers proberen een keer alcohol, maar

vinden er niks aan. Voor anderen kan het gebruik

van alcohol echter verslavend werken. Hoe langer

de eerste ervaring met alcohol uitgesteld kan

worden, hoe groter de kans dat pubers alternatieve

manieren hebben ontwikkeld waarop zij plezier

kunnen maken, én manieren waarop zij met de

uitdagingen van de puberteit om kunnen gaan.

7 Het stellen van regels gaat samen met het geven

van straf als de regel wordt overtreden. Daarbij is

het wel van belang dat zowel de regel als de straf

bekend is bij het kind. Ouders kunnen bijvoorbeeld

ook hun kind vragen mee te denken over een straf

die in relatie staat met de overtreding. Een week

lang huisarrest is wel een zware straf, maar niet te

zwaar.

8 Het is inderdaad lastig om regels te stellen over

alcohol als andere ouders dit niet doen. Ouders

willen vaak niet dat hun kind de enige is die niet

mag drinken. Daarom is het goed als ouders met

elkaar in gesprek gaan, zodat ze weten welke

regels andere ouders stellen. Ook kunnen ouders

met elkaar afspreken dat er bijvoorbeeld geen

alcohol wordt gedronken op verjaardagsfeestjes

van kinderen.

BIJLAGEN

BIjlage 1 uItnodIgIngsBrIef/ -maIl Voor ouders

38 39

[datum], [plaats]

Beste ouder(s)/ verzorger(s),

Onze school vindt het belangrijk om aandacht te geven aan voorlichting over roken en alcohol. De leerlingen krijgen voorlichting

in de les, maar we willen hierbij ook u als ouder betrekken. Als ouder wilt u natuurlijk voorkomen dat uw kind begint met roken of

drinken. Veel ouders denken dat ze hier weinig aan kunnen doen, maar dat is niet waar. Ouders hebben meer invloed op het rook-

en drinkgedrag van hun kind dan zij denken. Onder andere door er met uw kind over te praten. Wilt u weten hoe u dat het beste

aan kunt pakken? Bezoek dan de ouderavond over opvoeding en roken en alcohol op:

[datum], [tijd], [locatie]

U krijgt informatie over roken, alcohol en opvoeding: wat kunt u doen als ouder om te voorkomen dat uw kind gaat roken of

drinken? Daarnaast kunt u met andere ouders meningen en ervaringen uitwisselen.

Wilt u nu al graag meer weten over wat u kunt doen? Bezoek dan de websites www.pratenmetuwkind.nl/www.hoepakjijdataan.nl,

of www.uwkindenroken.nl en www.uwkindenalcohol.nl.

Voor meer informatie kunt u terecht bij [contactpersoon]. Laat even weten dat u komt door onderstaande invulstrook op school af

te leveren of door een mail te sturen naar [mailadres].

Aanmelding ouderavond ‘Roken en alcohol: wat kunt u doen als ouder?’.

o Ik kom op [datum] om [tijd] met personen.

o Ik kom niet, want

Naam:

BIjlage 2 VoorBeeldartIkel sChoolkrant

workshoP 1tIPs In de PraktIjk

workshoP 2wat doet u?

workshoP 3deBat

BIjlage 3 tIen Veelgestelde Vragen oVer alCohol

40 41

een ouderaVond oVer roken en alCohol

‘Een ouderavond over roken en alcohol op de basisschool?

Mijn kind rookt en drinkt nog helemaal niet!’ Op de

basisschool zijn er inderdaad weinig kinderen die roken en

drinken. Op de middelbare school krijgen jongeren nieuwe

vrienden en worden ze nieuwsgierig naar tabak en alcohol.

Ouders kunnen hun kind helpen om niet te gaan roken en het

drinken van alcohol uit te stellen tot na hun 16e jaar.

Wat is eigenlijk normaal voor een kind? Wat vinden andere

ouders ervan? Hoe slecht is alcohol en tabak eigenlijk voor

uw kind? En hoe zorgt u ervoor dat uw kind niet gaat roken

en niet te vroeg gaat drinken? Wat kan ik doen als ouder?

Op deze vragen krijgt u uitgebreid antwoord tijdens de

ouderavond over roken, alcohol en opvoeding op ..dag ..

maand, van 19.00-21.00 uur.

De leerlingen van groep 7 en 8 krijgen les over roken en

alcohol. U zult vast merken dat uw kind thuis komt met

verhalen. Als afsluiting van de lessen, presenteren de

leerlingen wat ze hebben geleerd aan de ouders.

Ook is een preventiewerker van [naam instelling] aanwezig

op deze bijeenkomst. Deze zal meer vertellen over de risico’s

van roken en alcohol voor jongeren en wat u als ouder kunt

doen om deze risico’s voor uw kind te beperken.

{Vermeld hier alleen de informatie over de workshop die

wordt uitgevoerd}

Hierna wordt met een preventiewerker van een instelling

voor verslavingszorg en andere ouders besproken hoe u als

ouder kunt voorkomen dat uw kind gaat roken of jong gaat

drinken. Welke regels kunt u stellen? Moet u nu al beginnen

over roken en alcohol of maakt u dan slapende honden

wakker? En hoe voert u een gesprek over roken en alcohol

op een prettige manier? In dit onderdeel kunnen ouders

hierover samen van mening wisselen. De preventiewerker

zorgt voor deskundig commentaar.

Hierna gaan de ouders met elkaar in gesprek. Ze bespreken

voor verschillende casussen wat ze zelf zouden doen in

zo’n situatie. Welke regels zou u stellen? Hoe kunt u zelf het

goede voorbeeld geven? Hoe voert u een goed gesprek over

roken en alcohol? In dit onderdeel kunnen ouders hierover

samen van mening wisselen. De preventiewerker zorgt voor

deskundig commentaar.

Hierna volgt een debat tussen de ouders. Hoe kunt u ervoor

zorgen dat uw kind niet gaat roken en het drinken van

alcohol uitstelt? Helpt het om regels te stellen? Wat doet

u als u zelf rookt of drinkt? Moet u kinderen een rijbewijs

geven als ze niet roken? In het debat komen stellingen

naar voren die gaan over deze vragen. Het debat wordt

geleid door een preventiewerker van de instelling voor

verslavingszorg of GGD.

1. Wat zijn de risico’s van alcoholgebruik op jonge

leeftijd?

Alcoholgebruik door jongeren hangt samen met meer

risicovol seksueel gedrag, een grotere kans op ongevallen

en verwondingen én op agressief gedrag. Alcohol werkt

namelijk ontremmend en leidt tot een vermindering van het

cognitief functioneren.

Bij vaak en veel gebruik van alcohol is er een grotere kans

op schade aan de hersenen (leren, geheugen, aandacht,

plannen en beslissen). In de puberteit groeien de botten en

spieren snel. Hormonen beïnvloeden deze groeiprocessen.

Alcohol verstoort de balans tussen deze hormonen. Alcohol

verlaagt onder andere de hoeveelheden mannelijk hormoon

en groeihormoon. Van jongens is het bekend dat alcohol de

botontwikkeling remt. Daarnaast lopen jongeren die al vroeg

beginnen met drinken een groter risico om op latere leeftijd

verslaafd te raken aan alcohol.

2. Wat is er bekend over de schade aan de hersenen?

Alcoholgebruik is voor jongeren schadelijker dan voor

volwassenen, omdat de hersenen van jongeren nog in de

groei zijn. De hersenen van jongeren ontwikkelen door tot ze

ongeveer 24 jaar zijn. Alcohol verstoort de ontwikkeling van

de hersenen. Hierdoor kunnen problemen ontstaan met leren,

geheugen, aandacht, plannen en beslissen.

3. Is experimenteren met alcohol niet gewoon een

onderdeel van de puberteit?

Ja, maar pas later in de puberteit en zeker niet vóór 16

jaar. Ook eenmalig gebruik kan leiden tot ongelukken, een

overdosis, geweld of risicovol seksueel gedrag. Daarnaast

kunnen de effecten van alcohol verder gebruik versterken.

Sommige pubers proberen een keer een glas alcohol, maar

vinden er niks aan. Voor anderen kan het gebruik van alcohol

echter verslavend werken. Hoe langer deze eerste ervaring

met alcohol uitgesteld kan worden, hoe groter de kans dat

pubers alternatieve manieren hebben ontwikkeld waarop

zij plezier kunnen maken, én met de uitdagingen van de

puberteit om kunnen gaan.

4. Is één glas alcohol echt zo slecht voor een kind?

Eén glas alcohol is niet per sé slecht voor de hersenen.

Maar wie een kind toestaat één glas te drinken, geeft het

signaal af dat het voor kinderen niet erg is om alcohol te

drinken. Bovendien: als kinderen eenmaal drinken, is de kans

groter dat ze ook meer gaan drinken. Ook neemt de invloed

van ouders op het alcoholgebruik af als kinderen eenmaal

begonnen zijn met drinken. En er is een relatie tussen een

vroege beginleeftijd en de kans op alcoholmisbruik op latere

leeftijd.

5. Waarom moeten ouders regels stellen over

alcoholgebruik?

Pubers hebben grenzen nodig. Ouders moeten daarom

duidelijke regels stellen. Regels kunnen een kind helpen om

geen alcohol te gebruiken. Maar regels werken alleen als het

kind begrijpt wat de bedoeling is. Het is ook belangrijk om de

regels te handhaven, door ook te bespreken welke sancties

er volgen als de regels niet worden nageleefd.

Voorbeeldregels:

• Kinderen mogen niet drinken tot ze 16 zijn.

• Oudere kinderen en volwassenen in het gezin geven

geen alcohol aan kinderen onder de 16 jaar.

• Oudere kinderen en volwassenen in het gezin

ontmoedigen het gebruik van alcohol door jongere

kinderen.

• Tijdens feestjes in huis van volwassenen zijn altijd

alcoholvrije drankjes en versnaperingen aanwezig

wanneer alcohol geschonken wordt.

• Kinderen mogen niet naar feestjes waar alcohol

geschonken wordt.

• Kinderen hebben geen toegang tot de drank van hun

ouders.

6. Moedigt het stellen van regels over alcoholgebruik

niet juist aan om tegen de regels aan te schoppen?

Bij het stellen van een regel is het gebruikelijk dat een kind

protesteert, maar dit protest betekent niet dat hij of zij de

regel niet zal respecteren. Het helpt dus niet als ouders boos

worden als hun kind protesteert. Wanneer er ruzie ontstaat,

is de kans groter dat het kind de regel helemaal niet

respecteert. Pubers zijn het aan hun eergevoel verplicht om

een regel alleen te hanteren als ze er de reden voor kennen

en die reden het liefst kunnen accepteren.

BIjlage 4 tIen Veelgestelde Vragen oVer roken

42 43

1. Mogen jongeren onder de 16 jaar eigenlijk wel

roken?

De wet zegt niet dat roken verboden is als je nog geen

16 jaar bent. De overheid probeert wel te voorkomen dat

jongeren beginnen met roken. Daarom mogen er geen

sigaretten e.d. verkocht worden aan jongeren onder de 16

jaar. Ook mag er geen reclame voor sigaretten vertoond

worden.

2. Bij welke gelegenheden roken jongeren vooral?

Jongeren roken het meest op straat of thuis. Vooral van

de jongeren tussen de 10 en 14 jaar rookt een groot deel

op straat (64%). Iets minder dan de helft van de rokende

jongeren van 10 t/m 19 jaar rookt bij vrienden of vriendinnen

en/of op school.

3. Alleen af en toe roken is toch niet zo slecht?

Wie bijvoorbeeld alleen in het weekend rookt, krijgt nog

steeds schadelijke stoffen binnen. Het probleem van af en

toe roken is dat bijna niemand het vol houdt. Zonder dat je

het merkt ga je steeds iets meer roken en na een tijdje kan

je niet meer zonder. Dat komt doordat het lichaam gewend

raakt aan de nicotine en er steeds meer van wil. Alleen af en

toe roken is dus niet aan te raden.

4. Waarom is (mee)roken voor kinderen slechter dan

voor volwassenen?

Een kinderlichaam is nog niet volgroeid. Ook de hersenen

van kinderen zijn nog volop in ontwikkeling. Daardoor

zijn kinderen gevoeliger voor de schadelijke stoffen

in tabaksrook. De schadelijke stoffen in tabaksrook

verminderen de weerstand waardoor kinderen vaker ziek

zijn. Ze krijgen eerder oorontsteking en luchtweginfecties.

Een kind met aanleg voor astma loopt een grotere kans daar

ook echt last van te krijgen.

5. Wat kunnen ouders doen als ze vermoeden dat hun

kind rookt?

Als ouders denken dat hun kind rookt, is het goed om

hierover te praten met het kind. Vraag het kind of hij/zij wel

eens een sigaret probeert. Het is belangrijk dat ouders het

kind duidelijk maken dat ze het niet prettig vinden als het

kind rookt. Pubers hechten veel waarde aan de mening van

hun ouders (ook al lijkt dat misschien niet altijd zo). Het kan

ook goed zijn om samen met het kind voor- en nadelen van

roken op een rijtje te zetten. Leg het kind uit dat er geen

sigaret voor nodig is om stoer of zelfverzekerd te zijn.

6. Wat kan een ouder doen als het kind boos wordt

tijdens het gesprek over roken?

Een gesprek over roken gaat het beste in een goede sfeer.

Als het kind boos wordt, is het beter om te wachten op een

rustig moment. Bijvoorbeeld tijdens het avondeten of tijdens

de afwas. Het gesprek zal ook soepeler verlopen als ouders

het kind de ruimte geven voor zijn/haar eigen mening. Het is

daarom belangrijk om tijdens het gesprek goed te luisteren

naar wat het kind te zeggen heeft.

7. Is het goed om het kind te belonen als deze tot een

bepaalde leeftijd niet gerookt heeft?

Sommige ouders spreken met hun kind af dat deze een

beloning krijgt wanneer hij/zij bijvoorbeeld 18 jaar wordt en

niet gerookt heeft. Ouders betalen de rijlessen van hun kind,

het kind wordt mee uiteten genomen of krijgt een bepaald

geldbedrag. Er is onderzoek gedaan naar het effect van zo’n

niet-roken afspraak. Uit deze onderzoeken is tot nu toe niet

bekend geworden of een niet-roken afspraak eraan kan

bijdragen dat kinderen niet beginnen met roken.

8. Moeten ouders hun kind verbieden om te roken?

Verbieden kan een tegengesteld effect hebben. Het is

daarom beter dat ouders het kind duidelijk maken dat ze het

niet prettig vinden als hun kind rookt. Ouders kunnen daarbij

uitleggen waarom ze dat vinden. Uit onderzoek is gebleken

dat een goed gesprek over roken meer effect kan hebben

dan het kind verbieden om te gaan roken.

9. Wat kunnen ouders doen als ze zelf wel roken?

Het allerbeste dat rokende ouders kunnen doen, is zelf

proberen te stoppen met roken. Zo krijgt het kind het goede

voorbeeld. Maar stoppen is niet makkelijk. Het is daarom

belangrijk om in elk geval niet te roken op plekken waar

het kind is. Bijvoorbeeld in de auto, op het schoolplein of bij

een sportwedstrijd. Ook kunnen ouders ervoor zorgen dat

ze geen sigaretten of asbakken in de kamer laten slingeren.

Kinderen zullen dan minder snel nieuwsgierig zijn naar

roken.

7. Houdt het vaststellen van straffen niet in dat ouders

hun kind niet vertrouwen?

Belonen kan heel motiverend zijn om regels te volgen.

Wanneer een regel na overtreding de eerste keer niet

bestraft wordt, kan dit een kind het idee geven dat hij of zij er

makkelijk mee weg komt. Het straffen zonder waarschuwing

geeft een kind aanleiding om te denken dat zijn of haar

ouders onredelijk zijn.

8. Hoe zit het met ouders die zelf veel drinken of veel

dronken toen zij jong waren?

Ouders die vroeger zelf veel dronken, kunnen tegen hun kind

dit zeggen: ‘Ik heb inderdaad als puber alcohol gedronken

en ik wilde dat ik dat niet gedaan had. Tegenwoordig is veel

meer bekend over de risico’s van alcoholgebruik op jonge

leeftijd.’

Hoe ouders nú met alcohol omgaan, is ook belangrijk

voor jongeren. Kinderen zijn gevoelig voor het gedrag

van personen voor wie ze respect hebben. Veel van het

gedrag dat ze vertonen, hebben ze geleerd van anderen.

Het is ook goed om het eigen gedrag te bespreken, vooral

als ouders zelf moeite hebben om hun alcoholgebruik te

matigen. Ten slotte geldt natuurlijk wel dat ouders een

andere positie hebben dan kinderen. Aan sommige zaken

zijn leeftijdsgrenzen verbonden: aan autorijden, trouwen en

alcohol drinken.

9. Wat kunnen ouders doen als hun kind al drinkt?

Zij kunnen afspraken maken om het drinken zoveel mogelijk

te beperken:

• Jongens drinken niet meer dan twee glazen alcohol.

Meisjes stoppen na één glas.

• Alcoholgebruik beperken tot het weekend, dus hooguit

één of twee avonden per week.

• Niet drinken op zondagavond, want de volgende dag

moet je weer naar school.

• Geen alcohol voor het sporten of voordat het kind de weg

op gaat.

10. Het is moeilijk om streng te zijn als andere

kinderen wel alcohol mogen drinken van hun

ouders.

Veel ouders willen niet dat hun kind een uitzonderingspositie

heeft. Daarom staan ze soms gedrag toe dat ze eigenlijk

afkeuren. Waarschijnlijk zitten de andere ouders met

hetzelfde probleem. Ouders kunnen dan contact met andere

ouders opnemen en de situatie bespreken. Begin met de

ouders van de beste vrienden van het kind. Of juist de ouders

waarvan bekend is dat ze wel eens alcohol schenken aan

hun kinderen. Ouders kunnen uitleggen dat zij eigenlijk niet

willen dat hun kind alcohol drinkt, en proberen samen tot

afspraken te komen.

BIjlage 5a CheCklIst organIsatIe ouderaVond PreVentIewerker

BIjlage 5B CheCklIst organIsatIe ouderaVond sChool

44 45

In deze bijlage staan twee checklists. Bijlage 5a is voor de

preventiewerker, bijlage 5b is voor de school.

Checklist voor preventiewerker

gedaan datum activiteit wie

Informatie sturen over de ouderavond

Overleg met de school of het organisatieteam over:- de taakverdeling- het programma voor de ouderavond: keuzemodule, datum, aanvangstijd,

taakverdeling- hoe laat moeten mensen in verband met voorbereidingen aanwezig zijn- Welke apparatuur is er (kan de film worden afgespeeld)? - Is er een mediatheek met een beamer, of kan er met een laptop en beamer

een website worden weergegeven?- Wie is aanspreekpunt tijdens de voorbereidingen en wie tijdens de avond?

Naar de school sturen:- checklist voor de school (bijlage 5b)- voorbeelduitnodiging (om te versturen of als houvast wanneer leerlingen zelf

uitnodigingen maken) (bijlage 1)- voorbeeldartikel (bijlage 2)- link www.pratenmetuwkind.nl, www.hoepakjijdataan.nl en www.

uwkindenalcohol.nl, www.uwkindenroken.nl

Plaatsen van artikel in de regionale krant

Reserveren van beamer, dvd-speler, laptop en diascherm voor de film of powerpoint-presentatie

Eventueel materiaal verzamelen of bestellen voor een informatietafel

Kopiëren van casusbeschrijvingen, presentaties en evaluatieformulieren (meegeleverd op cd rom of verkrijgbaar via www.dgsg.nl)

Testen apparatuur (afspelen film en weergeven website)

Zorgen voor informatie over opvoedcursussen en verslavingshulpverlening

10. Heeft een gesprek over roken wel zin als ouders

zelf roken?

Ook als ouders zelf wel roken, is het belangrijk om hierover

te praten met het kind. Rokende ouders kunnen uitleggen

waarom ze roken. Ook kunnen ze vertellen dat ze niet willen

dat hun kind dat ook gaat doen. Kinderen zullen eerder het

advies aannemen van ouders die open en eerlijk zijn. Ze zien

een rookverslaving van dichtbij en begrijpen zo waarom je

niet aan roken moet beginnen.

Checklist school

gedaan datum activiteit wie

Overleg met de preventiewerker over:- de taakverdeling- het programma voor de ouderavond: keuzemodule, datum, aanvangstijd, taakverdeling- hoe laat moeten mensen in verband met voorbereidingen aanwezig zijn- Welke apparatuur is er (kan de film worden afgespeeld)? - Is er een mediatheek met een beamer, of kan er met een laptop en beamer een website

worden weergegeven?

Met preventiewerker afspreken wanneer school de volgende documenten ontvangt:- checklist voor de school- voorbeelduitnodiging (om te versturen of als houvast wanneer leerlingen zelf uitnodigingen

maken) - voorbeeldartikel voor de schoolkrant of website

Onderling afspreken:- Wie is de contactpersoon voor de ouderavond voor ouders en voor de preventiewerker?- Wie praat de avond aan elkaar en houdt de tijd in de gaten?

Voorbereiden: alle betrokkenen bij ouderavond bezoeken de websites www.pratenmetuwkind.nl, www.hoepkakjijdataan.nl, www.uwkindenalcohol.nl en www.uwkindenroken.nl

Voorbereiding in de klas: de voorlichtingslessen over roken en alcohol van De gezonde school en genotmiddelen

Plaatsen van artikel in de schoolkrant en op de schoolwebsite

Uitnodigen van de ouders

Inventariseren hoeveel ouders er komen

Reserveren van beamer, dvd-speler, laptop en diascherm voor de film en eventueel een powerpoint-presentatie

Eventueel materiaal verzamelen of bestellen voor een informatietafel; u kunt dit ook voorleggen aan de preventiewerker

Aangeven aan de preventiewerker of speciale gasten hoeveel ouders er ongeveer worden verwacht

Aangeven hoeveel mensen u ongeveer verwacht (ouders, preventiewerker, collega’s, eventueel leerlingen) in verband met stoelen, tafels, koffie en eventueel fris voor leerlingen, koekjes

Inkopen (laten) doen en extra cateringfaciliteiten regelen als de leerlingen alcoholvrije cocktails gaan maken

Zorgen dat de school open is

Klaarzetten van de stoelen en tafels waar mensen aan kunnen schrijvenPennen neerleggen

Klaarzetten benodigde apparatuur

Verzorgen van koffie, eventueel fris voor leerlingen bij aanvang en pauze

Iemand die de ouders en eventueel leerlingen ontvangt

Wie helpt opruimen?

Zorgen dat de school wordt afgesloten

BIjlage 6 Puzzels Voor de leerlIngen

46 47

alCohol

woordPuzzel

Streep de woorden hieronder door. De letters die overblijven,

vormen een zin

Agressie

Alcohol

Alcoholvrij

Bewusteloos

Bier

Bloed

Fris

Hersenen

Lallen

Lever

Oplossing: Maak plezier zonder bier

w i j n g l a s m h b s

k n a r d x i m e l o d

a a o a b i e r o o n n

l g k n p l s e l e i e

o r l z t e d e i e e v

h e r e n s t n l f r a

o s z e v s p a j r e l

c s n o u e l a n i n s

l i d w e l r r n s w r

a e e n e g a a m n b e

i b e n r e t a k r e v

a l c o h o l v r i j n

Kater

Maag

Mixdrank

Nee

Nieren

Ontspannen

Verslavend

Wijn

Wijnglas

Casus

Melanie is 14 jaar. Ze drinkt vaak alcohol met vrienden. Haar

moeder weet niet dat ze zoveel drinkt.

1. Heb jij wel eens alcohol gedronken?

2. Als je alcohol zou drinken, zou je dat aan je ouders

vertellen?

3. Wat zou jij doen als je Melanie’s moeder was?

4. Vind jij dat ouders kun kinderen moeten verbieden om

alcohol te drinken?

Kijk ook op www.bao-rokendrinken.nl voor leuke opdrachten

op het digibord!

roken

woordPuzzel

Streep de woorden hieronder door. De letters die overblijven,

vormen een zin

Conditie

Gele tanden

Giftig

Hoesten

Kanker

Koolmonoxide

Longen

Luchtpijp

Nee

Oplossing: Ik leef gezond, ik rook niet

v e n i t o c i n n e

i e k z l e l e e z d

f g r e w o z d t u i

o n d s n a n i s u x

g k t g l a r k e r o

i r e e t a a t o s n

t n o e r b a k h t o

f e l o a a e f k o m

i e n t i n g e d f l

g l u c h t p i j p o

e i t i d n o c s t o

r e k n a k v i e s k

Casus

Jelle is 12 jaar. Hij heeft stiekem met vrienden gerookt. Na

een paar keer kon hij niet meer stoppen. Hij heeft niks aan

zijn ouders verteld.

1. Heb jij wel eens gerookt?

2. Als je zou roken, zou je dat aan je ouders vertellen?

3. Wat zou jij doen als je Jelle’s moeder was?

4. Vind jij dat ouders mogen zeggen dat kun kinderen niet

moeten gaan roken?

woordPuzzel roken

1. De longen werken minder goed als je rookt. Daardoor

moet je veel …

2. Deze stof in sigarettenrook zorgt voor een slechtere

conditie

3. Zuurstof komt in je bloed via de ….

4. Door de nicotine in een sigaret wordt je …

5. Door de teer in sigarettenrook worden je longen …

6. Sommige mensen gaan roken, omdat ze denken dat roken

… is.

7. Als je lang rookt, kun je … krijgen.

8. Roken in restaurants en in de trein is ….

1

2

3

4

5

6

7

8

Oplossing: Ongezond

1. Hoesten

2. Koolmonoxide

3. Longen

4. Verslaafd

5. Zwart

6. Stoer

7. Longkanker

8. Verboden

Nicotine

Roken

Sigaret

Tabak

Verslaafd

Vies

Zuurstof

Zwart

BIjlage 7 CIjfers

BIjlage 8 CasusBesChrIjVIngen BIj workshoP 2

48 49

In deze bijlage worden de cijfers uit het eerste gedeelte van

de plenaire presentatie in tabelvorm weergegeven. Mocht

u tijdens de ouderavond aangepaste grafieken willen laten

zien (bijvoorbeeld om dat u alle middelen in een aparte

grafiek wilt laten zien, of omdat u zich wilt beperken tot één

leeftijdsgroep), dan kunt u op basis van deze cijfers nieuwe

grafieken opmaken.

dIa 2 Hoeveel jongeren roken elke dag (%)?

dIa 10 Hoeveel jongeren drinken elke maand alcohol?

dIa 12 Hoeveel alcohol drinken jongeren van 16 jaar in

het weekend?

dIa 13 Drinken jongeren nu meer dan vroeger?*


Leerlingen (12 jaar) die de afgelopen maand hebben

gedronken

dIa 22 Regels stellen werkt*

roken

11 jaar 0

12 jaar 0

13 jaar 3

14 jaar 10

15 jaar 19

16 jaar 23

Bron: TNS NIPO (2010)

%

Niet 23.4

1-4 glazen 28.4

5-10 glazen 22.6

Meer dan 10 glazen 25.6

Bron: Peilstationonderzoek 2007

jongens meisjes

BO 6.3 3.6

12 jaar 11.5 7.8

13 jaar 20.8 18.3

14 jaar 35.7 41.4

15 jaar 60.2 59.8

16 jaar 78.5 63.7

Bron: HBSC 2009

%

1988 76.6

1992 66

1996 77.4

1999 71.9

2003 83.7

2007 77.5

2009 65.7

Bron: HBSC 2009, Peilstationonderzoek 2007

%

2003 30.9

2005 22.5

2007 16.1

2009 9.7

Bron: HBSC 2009, Peilstationonderzoek 2007

strenge ouders tolerante ouders

14 jaar 3 12

15 jaar 20 50

alCohol

Casus 1

Melanie is 14 jaar oud en drinkt regelmatig veel alcohol. Haar

moeder zegt: ‘Verbieden heeft geen zin. Ze doen het toch.

Zolang je zelf een kind probeert te begeleiden is er openheid,

anders gaan ze er over liegen. Alcohol in de supermarkt,

zoals een breezer of een biertje, dat vind ik nog wel gaan,

maar geen sterke drank. Ik koop het zelf voor haar, dat wil ze

graag.’

1 Wat vindt u van de mening van Melanie’s moeder?

2 Moet de moeder van Melanie strenger zijn? Waarom wel

of niet?

3 Denkt u dat Melanie’s moeder haar dochter nu nog kan

verbieden om te drinken tot ze 16 jaar is? Hoe zou ze dat

aan kunnen pakken?

4 Hoe kunt u als ouder invloed hebben op het

alcoholgebruik van uw kind?

Casus 2 (alCohol)

Sommige ouders vinden dat alcohol drinken erbij hoort als

je jong bent. Ze zijn zelf ook jong geweest en dronken toen

ook alcohol. Ze weten dat alcohol eigenlijk niet goed is voor

kinderen. Maar ze denken dat hun kind niet zoveel gevaar

loopt.

1 Vindt u dat ze gelijk hebben? Waarom wel/niet?

2 Weet u of uw kind wel eens alcohol drinkt, thuis of bij

iemand anders?

3 Wat vindt u belangrijke redenen om uw kind niet te laten

drinken voor het 16e jaar?

4 Hoe kunt u als ouder invloed hebben op het

alcoholgebruik van uw kind?

Casus 3 (alCohol)

Sven is 13 jaar. Hij is uitgenodigd op de verjaardag van een

klasgenoot. U kent deze klasgenoot niet goed, maar u zou er

niet gek van opkijken als zijn ouders het goed vinden als er

alcohol wordt gedronken op het feestje.

1 Weet u of uw kind wel eens alcohol drinkt, thuis of bij

iemand anders?

2 Hoe kunt u er achter komen wat er zal gebeuren op het

feestje?

3 Hoe denkt u dat u zou kunnen voorkomen dat uw kind op

feestjes van vrienden alcohol krijgt aangeboden?

4 Welke afspraken zou u willen maken met andere ouders?

Casus 4 (alCohol)

Jasper is 11 jaar. Op school hebben ze les gehad over

alcohol. Hij komt thuis met verhalen hierover. Hij heeft

geleerd dat alcohol ongezond is. Jasper weet dat u af en toe

zelf een wijntje drinkt. Hij zegt: ‘Dat is echt slecht. Je zou

geen alcohol moeten drinken!’

1 Vindt u dit een goede aanleiding om een gesprek over

alcohol te voeren?

2 Hoe zou u dit aanpakken?

3 Hoe kunt u duidelijk maken dat u wel alcohol mag

drinken en uw kind niet?

4 Welke afspraken zou u met uw kind maken over alcohol?

roken

Casus 6 (roken)

Safira is 12 jaar. Op school hebben ze les gehad over roken.

Ze komt thuis met verhalen hierover. Ze heeft geleerd dat

roken ongezond is. Ze is bang dat haar ouders longkanker

krijgen omdat ze roken. Ze wil dat ze stoppen met roken.

1 Vindt u dit een goede aanleiding om een gesprek over

roken te voeren?

2 Hoe zou u dit aanpakken?

3 Hoe kunt u uitleggen als u wel rookt, dat u niet wilt dat

uw kind gaat roken?

4 Welke afspraken zou u met uw kind kunnen maken over

roken?

Casus 7 (roken)

Tamara zit in groep 8. Ze heeft al jarenlang een vast

groepje vriendinnen. Twee van deze vriendinnen hebben

geëxperimenteerd met roken. Ze vertelt dit thuis.

1 Hoe zou u kunnen voorkomen dat Tamara gaat roken?

2 Welke nadelen over roken kunt u vertellen aan Tamara?

3 Hoe zou u Tamara weerbaar willen maken tegen

BIjlage 9 eValuatIeformulIer

50 51

groepsdruk?

4 Zou het helpen om met de ouders van de vriendinnen

van Tamara in gesprek te gaan?

Casus 8 (roken)

U wilt graag dat uw kind niet gaat roken. Om dit te bereiken

heeft u de nodige moeite gedaan. U bent zelf gestopt met

roken en u heeft met uw kind gepraat over roken. Dan komt

uw baas bij u thuis eten. Hij steekt zonder het te vragen

binnen een sigaret op.

1 Wat doet u?

2 Zou u na aanleiding van dit incident met uw kind in

gesprek kunnen gaan over roken?

3 Wat zou u zeggen tegen uw kind?

4 Hoe zou u een dergelijke situatie kunnen voorkomen in

de toekomst?

Casus 9 (roken)

U ging er altijd vanuit dat uw kind niet rookt. Plotseling vindt

u een pakje sigaretten op de kamer van uw kind. U rookt zelf

ook.

1 Wat doet u?

2 Hoe zou u uitleggen aan uw kind dat u niet wilt dat hij of

zij gaat roken, terwijl u dit zelf wel doet?

3 Welke afspraken zou u maken met uw kind?

4 Welke consequenties volgen er als uw kind zich niet aan

de afspraken houdt?

Beste ouder, verzorger,

Wilt u op dit formulier laten weten wat u van de ouderavond

vond?

Hartelijk dank!

Datum:

School:

Plaats:

a. wat Vond u Van de ouderaVond?

o interessant

o te theoretisch

o praktisch

o niets nieuws

o te lang

o te kort

o

Welk rapportcijfer geeft u aan de volgende onderdelen?

Onder ’toelichting’ kunt u opschrijven waarom u dit cijfer

geeft.

B. PresentatIe door leerlIngen

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

toelIChtIng

C. fIlm of PresentatIe

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

toelIChtIng

C. adVIes In de PraktIjk / deBat / wat zou u

doen? / sPel (omCIrkel)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

toelIChtIng

d. kunt u de InformatIe en tIPs Van VanaVond

geBruIken In de oPVoedIng Van uw kInd?

e. welke tIP zou u na deze aVond aan andere

ouders geVen?

f. wat zou er anders moeten als deze oud-

eraVond nog een keer Voor andere ouders

wordt georganIseerd?

Colofon

52

Deze handleiding is ontwikkeld in het kader van de

opvoedcampagne Roken, Alcohol en Cannabis.

uItgaVe

Trimbos-instituut

STIVORO

tekst

Hylkje Algra

ProjeCtleIdIng

Boukje van Vlokhoven

met medewerkIng Van

Sanne de Josselin de Jong (STIVORO)

Nina Jans (GGD Kennemerland)

Steffie Nooy (GGD Amsterdam)

VormgeVIng en oPmaak

Roorda reclamebureau

eerste druk

Juni 2011

Bestelnummer: PFG40138

(www.trimbos.nl/producten)

Deze uitgave kwam tot stand met financiële steun

van het ministerie van VWS.

HANDLEIDING VOOR EEN OUDERAVOND OVER ROKEN EN...

Documents

Transcript of HANDLEIDING VOOR EEN OUDERAVOND OVER ROKEN EN...