HALK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ VE NAZIM TÜRLERİ

1. ANONİM TÜRK HALK EDEBİYATI 2. AŞIK TARZI TÜRK EDEBİYATI 3. DİNİ-TASAVVUFİ TÜRK EDEBİYATI

HALK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ ( ŞEKİLLERİ )

Halk şiirinde MANİ ve KOŞMA tipi olarak iki ana biçim vardır. Aslında az sayıda olan öteki biçimler bu iki ana biçimden çıkmıştır.

A) ANONİM HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ

1.MANİ

•Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir.•Yedi heceli dört dizeden oluşur.•Uyak örgüsü a a x a biçimindedir.• 7 ’li hece ölçüsü ile yazılır.•Konuları aşk, ayrılık, gurbet, doğa, dostluk…vb•İlk iki dizesi konuya giriş niteliğindedir. Genellikle tasvirlerden yararlanılan bölümdür.•Asıl söylenmek istenen düşünce son iki dizede söylenir.

Mani Çeşitleri:

1-Düz (Tam) Mani: Yedi heceli dört dizeden oluşan manilerdir. Kuş kafese girmiyor Buna aklım ermiyor Hiç boşuna ah çekme Annem beni vermiyor

2-Kesik (Cinaslı) Mani: Birinci dizesindeki hece sayısı yediden az olan manilerdir. Dizeler cinaslı uyakla oluşturulduğu için cinaslı mani adıyla da anılır.Dağ bana Bahçe sana bağ bana Değme zincir kâr etmez Zülfin teli bağ bana

3-Yedekli (Artık) Mani: Düz manilerin sonuna uyakları aynı olan iki dize daha getirilerek yapılan manilerdir.Ağlarım çağlar gibi Derdim var dağlar gibi Ciğerden yaralıyım Gülerim çağlar gibi Her gelen bir gül ister Sahipsiz bağlar gibi

4- Karşılıklı Mani (Deyiş): İki kişinin karşılıklı söyledikleri manilerdir. Bu maniler sorulu- yanıtlı biçiminde düzenlenir.KIZ: Adilem sen naçarsın  La'l ü gevher saçarsın  Ben bir şahin olunca  Yavrum nere kaçarsınERKEK: Ağam derim naçarım  La'l ü gevher saçarım  Sen bir şahin olunca  Ben yerlere kaçarım 

B- Türkü: •Halk edebiyatının en zengin biçimidir.•Kendine özgü bir ezgiyle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir.•Türkülerde aşk, ölüm, hasret, gurbet, ayrılık gibi bireysel ya da deprem, kıtlık, kahramanlık, savaş gibi toplumsal olaylar konu olarak işlenir.•Türküler üçer ya da dörder dizeli bentlerVe her bendin sonunda tekrar edilen kavuştaklardan (bağlama) oluşur. •7’li, 8’li , 11’li hece ölçüsüyle yazılır.•Türkülerde kesin bir uyak düzeni yoktur. •Türkülerin farklı söylenişlerine varyant denir.•Türküler bölgelerine göre adlandırılır.•Türkünün iki şekilde ortaya çıktığını görüyoruz : a) Söyleyeni belli olan b) AnonimTürkülerin pek çok biçimleri ( türleri ) vardır :Konularına göre : ninniler, doğa türküleri,aşk türküleri, kahramanlık türküleri, iş türküleri, ölüm türküleri (ağıt)..vbEzgilerine göre : bozlak , kayabaşı, türkmani, hoyrat, divan(uzun hava)

Türkü örneği

Havada bulut yok bu ne dumandırMahlede ölüm yok bu ne figandırAdı Yemen’dir gülü çemendirGiden gelmiyor acep nedendir

Burası Muş’tur yolu yokuşturGiden gelmiyor acep nedendir

C- Ninni: Ninniler, annelerin çocuklarını çabuk ve kolay uyutmak için söyledikleri ezgili ürünlerdir.Ninniler hece ölçüsünün kısa kalıplarıylasöylenmiştir.

Dandini dandini danalı bebekElleri kolları kınalı bebekBenim de yavrum cicili bebekUyusun da büyüsün ninni...

Dandini dandini dastanaDanalar girmiş bostanaKov bostancı danayıYemesin lahanayı

Lahanayı yemez kökünü yerBenim de kuzum lokum yerUyusun da büyüsün ninniTıpış tıpış yürüsün ninni

D- Bilmece: Akıl oyunlarına ve eğlendirmeye dayalıürünlerdir. Bilmeceler manzum ve mensur olarak yazılabilir.

Çınçınlı hamam,Kubbesi tamam,Bir gelin aldım,Babası imam. ( saat)Not: Divan edebiyatında manzum bilmecelere “lugaz” denir.

B-Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri

KOŞMA

○ Aşık edebiyatının en çok kullanılan nazım şeklidir.○ 11’li hece ölçüsüyle (6+5 veya 4+4+3 duraklı) söylenir. ○ Nazım birimi dörtlüktür.○ Birim sayısı 3- 5 arasında değişir.○ Uyak düzeni : 1. abab/cccb/dddb 2. aaab/ cccb/dddb 3. xaxa /bbba/ccca şeklindedir.○ Konu: Lirik konulardır:aşk, doğa, gurbet, kahramanlık, yakınma, ölüm○ Dil sade, anlatım yalın ve içtendir. ○ Koşmaların son dörtlüğünde şair mahlasını söyler.

UYARI: Koşma nazım şekli, İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki “koşuk”; Divan edebiyatındaki “gazel” ile konu bakımından benzerlik gösterir.Koşmalar konularına göre GÜZELLEME, TAŞLAMA, KOÇAKLAMA, AĞIT gibi türlere Ayrılır.Koşmadaki ünlü ozanlarımız: Karacaoğlan, Köroğlu, Seyrani, Aşık Ömer, Erzurumlu Emrah.

Koşma örneği

1. Yiğidin eyisini nerden bileyim Yüzü güleç, kendi yaman olmalı Kasavet serine çöktüğü zaman Gönlünün gâmını alan olmalı

2. Benim sözüm yiğit olan yiğide Yiğit olan muntazırdır öğüde Ben yiğit isterim fırka dağında Yiğidin başında duman olmalı

3. Yiğit olan yiğit kurt gibi bakarDüşmanı görünce ayağa kalkar Kapar mızrağını meydana çıkar Yiğidin ardında duran olmalı

4. Sâfi güzel olan, şol bazı kötü Yiğidin densizi ey'olmaz zati Gayet durgun ister silahı atı Yiğit el çekmeyip viran olmalı

5. Karac'oğlan der ki çile çekilmez Hozan tarlalara sümbül ekilmez Sak yabancı ile başa çıkılmaz İçinden sıdk ile yanan olmalı

Semai:

• Koşma tipine benzer•Nazım birimi dörtlüktür.•Birim sayısı 3- 5 dörtlüktür.•Ölçüsü 8’li hece ölçüsüdür.•Uyak düzeni koşmanın uyak düzenine benzer.•Konu aşk, doğa, ayrılık, gurbet, sıla, ölüm, yalnızlık, özlem gibi konulardır.

Koşma- Semai Farkı: Semai 8’li hece ölçüsüyle koşma 11’li hece ölçüsüyle söylenir.Semainin kendine özgü bir ezgisi vardır.

Gönül Gurbet Ele Çıkma (Erzurumlu Emrah)

Gönül gurbet ele çıkmaYa gelinir ya gelinmezHer dilbere meyil vermeYa sevilir ya sevilmez

Yöğrüktür bizim atımızYardan atlattı zatımızGurbet ilde kıymatımızYa bilinir ya bilinmez

Bahçemizde nar ağacıKimi tatlı kimi acıGönüldeki dert ilacıYa bulunur ya bulunmaz

Deryalarda olur bahriDoldur ver içem zehriSunam gurbet elin kahrıYa çekilir ya çekilmez

Emrah der ki düştüm dileBülbül figan eder güleGüzel sevmek bir sarp kaleYa alınır ya alınmaz

Varsağı:

• Semaiye benzer• Güney Anadolu’daki “Varsak” Türklerinin özel bir ezgiyle söylediği türkülerden gelişmiş bir nazım biçimidir.• Nazım birimi dörtlüktür.• Birim sayısı 3-5 arasında değişir. • 8’li hece ölçüsü ile yazılır.• Uyak düzeni aaab\cccb\dddb şeklindedir.• Varsağılarda yiğitçe, mertçe bir söyleyiş vardır.• “Bre, hey behey” gibi seslenmeler vardır. • Hayattan ve talihten şikayet üzerinde sıkça durulur. • Bu türün en güzel örneklerini “Karacaoğlan” vermiştir.

YÜRÜ BRE YALAN DÜNYA Yürü bre yalan dünyaSenden murad alınır mıPek dolukmuş humar gözlerBuna çare bulunur mu

Hem okudum hemi yazdım Yalan dünya senden bezdimDağlar kovuğunda gezdim Yiten yavru bulunur mu

Bahçelerde biter nergisBen ağlarım gece gündüzSeher vaktı doğan yıldız Yiten yavru bulunur mu

Karac'oğlan ağlar gülmezHalin nedir diyen olmazGiden yavru geri gelmez Yiten yavru bulunur mu KARACAOĞLAN

Destan :

• Halk şiirinin en uzun nazım biçimidir.• Genellikle 11’li hece ölçüsüyle söylenir. Ancak 8’li olanları da vardır.•Destanların nazım birimi dörtlüktür.• Destanlar toplumun geniş kesimlerini ilgilendiren olayları konu edinir.• Savaşlar, salgın hastalıklar, depremler, isyanlar, kahramanlık, toplumsal eleştiriler destana konu olur.• Uyak düzeni koşmanın uyak düzenine benzer.• Destanın son dörtlüğünde şair mahlasını söyler.• Kendine özgü bir ezgisi vardır.• Seyrani ve Aşık Ömer bu konuda ünlüdür.• Kayıkçı Kul Mustafa- Genç Osman Destanı oldukça ünlüdür.

C) AŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

1. GÜZELLEME Aşık edebiyatında insan ve doğa güzelliklerinii

şleyen koşmalar. Genellikle aşık olunan kadın, kız,gelin, dağ ağaç,

hayvan, çiçek gibi unsurlar işlenir. Güzelleme yazan şairler koçaklama yazmazlar.

Fakat koçaklama yazanların güzelleme yazdığı görülür.Güzelleme

Nasıl vasfedeyim güzelim seniRumeli Bosna'yı değer gözlerinDünyaya gelmemiş eşin akranınİzmir'i Konya'yı değer gözlerin

Kimsede görmedim sendeki nazı Tunus Trablus Mısır Hicaz'ıKars'ı Kağızman'ıAcem Şiraz'ıGirid'i Yanya'yı değer gözlerin 

Yüzümde görünür Yusuf nişanı Yüzünü görenler çeker efganıBüsbütün Gürcistan Erzurum Van'ıBelh-ı Buhaça'ya değer gözlerin

Ruhsat'ım eyledim senin de mehdinAl yanaktan bir buse ver himmetin Yüzbin sarraf gelse bilmez kıymetinÂhirî dünyayı değer gözlerinRUHSATÎ

2. TAŞLAMABir kimseyi yermek veya toplunun bozukyönlerini iğneleyici bir dille eleştirmek için yazılan koşmalara taşlama denir.•Divan edebiyatında hicivveya yergi olarak adlandırılır.•Tehzil, alay, ironi kelimeleri de taşlama kelimesinin eş anlamlı kelimeleridir.

Bir vakte erdi ki bizim günümüz  Başım ayık değil kederden yastanYiğit belli değil mert belli değil Ah ettikçe duman çıkıyor baştanHerkes yarasına derman arıyor Harâba yüz tuttu bezm-i gül-istanDeva belli değil dert belli değil Yayla belli değil yurt belli değil

Fark eyledik âhir vaktin yettiğin Çark bozulmuş dünya ıslah olmuyorMerhamet çekilip göğe gittiğin Ehl-i fukaranın yüzü gülmüyorGücü yeten soyar gücü yettiğin Aşık Ruhsat dediğini bilmiyorPapak belli değil Kürt belli değil  Yazı belli değil hat belli değil RUHSATİAdalet kalmadı hep zulüm doldu Geçti su baharın gülleri solduDünyanın gidişi acayip olduKoyun belli değil kurt belli değil

3. Koçaklama• Konusu savaş, yiğitlik, kahramanlık olankoşmalara koçaklama denİr.• Coşkun ve yüksektempolu söyleyişleri vardır. Koçaklama ile destan’ıbirbirinden ayıran özellik şudur:Destan’da belli birkişi ve olay anlatılır koçalama’da her dörtlük müstakildir.Destanda ise bir bütünün parçasıdır.• Halk edebiyatımızda bu türün en güzel örneklerini Köroğlu ile Dadaloğlu vermiştir.

Benden selam olsun Bolu Beyi'neÇıkıp şu dağlara yaslanmalıdırOk gıcırtısından kalkan sesindenDağlar seda verip seslenmelidir

Düşman geldi bölük bölük dizildiAlnımıza kara yazı yazıldı Tüfek icad oldu mertlik bozulduEğri kılıç kında paslanmalıdır

Köroğlu düşer mi hele şanındanÇoğunu ayırır er meydanındanKırat köpüğünden düşman kanındanÇevrem dolup şalvar ıslanmalıdır KÖROĞLU

4. AĞIT • Doğal afetler, ölüm, hastalık vb. çaresizliklerkarşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibiduyguları ifade eden ezgili ürünlerdir.• Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir.•Ölümden duyulan üzüntüyle birlikte ölenin iyilikleri de anlatılır. •Ölüm konulu şiirlere Sözlü Türk Edebiyatı'nda Sagu, Divan Edebiyatı'nda Mersiye adı verilir

Şafak söktü tan yerleri atıyor, Ben gurbeti geze geze yoruldum, Tren gelmiş acı acı ötüyor, Evvel altın idi şimdi pul oldum, Kardeşim şehit olmuş yerde yatıyor, Değer bilmez kötülere kul oldum, Ak elleri kızıl kana batıyor. Felek beni taşa çaldı neyleyim.

lkbaharda her çiçekler bezeri, Kanatlarım yoktur çırpınıp uçmaya, Sonbaharda döker yaprak gazeli, Dizlerim tutmuyor karlı dağlar aşmaya, Kardeşim şehit olmuş nerde mezarı? Ellerim ermedi helallaşmaya, Felek beni taşa çaldı neyleyim. Felek beni taşa çaldı neyleyim.

Felek sille vurdu ben oldum sersem,İyi olmaz dediler her kime sorsam,Varsam da hekime muayene olsam,İyi olmadık derdi hekim neylesin.

D) TEKKE EDEBİYATINAZIM ŞEKİLLERİ

Din ve tasavvufla ilgili kavram, duygu, düşünce, ilke ve kuralları halka yaymak Amacıyla bir tarikata bağlı şairlerce yazılan şiirlerdir.

1) İLÂHİ•  Tanrıyı övmek, ona yakarmak için söylenilendini şarkılara ilahi denir. • Tekke edebiyatında ise din ve ahlakla ilgili şiirler ilahi adıyla tanımlanır. • Hem koşma, hem semai biçiminde ve hem hece hem de aruz ölçüsüyle yazılmış şiirlerdir.• Hece ölçüsünde 7, 8ve 11'li kalıplar tercih edilmiştir. • İlahi yazarı halk şairleri içinde ilk akla gelen Yunus Emre'dir. Daha sonra Eşrefoğlu Rumi, Niyazi-i Mısrî, Aziz Mahmut Hüdayi, Yunus Emre'nin etkisinde kalarak ilahiler yazmışlardır.• İlahi’ye Bektaşiler nefes, Mevleviler ayin, Halvetiler durak, Gülşeniler tapuğ,  diğer tarikatlar cumhur veya ilahi adını verir. • Dörtlüklerle yazılanlarda kafiye düzeni koşmaya, beyitlerle yazılanlarda kafiye düzeni gazele benzer.•İlahiler özel bir ezgiyle okunur. Bazı ilahilerde aruz vezni kullanılmıştır. Aruz vezninin kullanıldığı ilahiler gazel şeklindedir

Dağlar ile taşlar ileÇağırayım mevlam seniSeherlerde kuşlar ileÇağırayım mevlam seni

Sular dibinde mâhiyleSahralarda âhû ileAbdal olup yâhû ileÇağırayım mevlam seni

Gökyüzünde İsâ ile Tûr Dağı'nda Mûsâ ileElindeki asa ileÇağırayım mevlam seni

Derdi öküş Eyyüb ileGözüyaşlı Yâ'kûb ileOl Muhammed mahbûb ileÇağırayım mevlam seni

Bilmişim dünya halini Terk ettim kıyl ü kaliniBaş açık ayak yalınıÇağırayım mevlam seni

Yunus okur diller ileOl kumru bülbüller ileHakkı seven kullar ileÇağırayım mevlam seniYUNUS EMRE

2) NUTUK: •  Tekke Edebiyatı'nda pîrlerin, mürşitlerin tarikata yeni giren müridleri, dervişleri bilgilendirmek, onlara tarikatın derecelerini ve tarikat adabını öğretmek amacıyla söylenen didaktik şiirlerdir.

Evvel tevhid sürer mürşid dilinden Dördüncü esmaya nail olasınErişir canına fazlı Huda’nın Enal’-Hak sırrına vakıf bulasınKurtulursun emarenin elinden Dahî ölmezden sen evvel ölesinErişir canına fazlı Huda’nın Erişir canına fazlı Huda’nın

İkincide verir lafzatu’llahı Gel imdi sen dahi şeyhin hâlineAnda keşf ederler sıfatu’llahı Karışasın evliyanın yoluna Hasenat yeter der eder günahı Dalasın sen âb-ı hayat gölüneErişir canına fazlı Huda’nın Erişir canına fazlı Hüda’nın

Üçüncüde yâ Hû ismini okuGarip bülbül gibi durmayıp şakıKendi vücudundu bulagör Hak’ıErişir canına fazlı Huda’nın

3) DEVRİYE: Devir kavramını anlatan şiirlerdir.Devir kavramı Hz. Muhammed’in “Ben nebî iken Adem su ile çamur arasındaydı.” hadisi ile ilgilidir.Mutavvıflara göre vücut halindeki Hz. Muhammed yeryüzüne sonradan gelmiştir.Halbuki ruh halinde olanHz.Muhammed ezelden beri vardı.Vakti gelen ruh maddi aleme iner.Önce cemâda, sonra nebata,hayvana, insana ve en sonra da insan-ı kamile geçer.Oradan da ilk büyük ruh olan Tanrı’ya döner ve onunla birleşir. Bu inişe nüzul, tekrar Tanrı’ya dönüşe de urûc denir.Bu iniş ve çıkışı anlatan şiirlere de devriye adı verilir.

Ak süt iken kızıl kana karışıp Hakikat meyinden nûş edip kanıpEmr-i Hak’la coşup cevlâna geldim Can gözlerim o gafletten uyanıpMâ-i cârî ile akıp yarışıp Kudretten her türlü renge boyanıpKatre-i nâ-çizden ummâna geldim Bu alem-i nakş u elvâna geldim ……..Dokuz ay on gün batn-ı mâderde Afveyle günahım Gaffarü’z-zünûpKudretten gözüme çekildi perde Setreyle uyûbum Settârü’l-uyûbVamktim tamam olup âhiri yerde Bu Hüsnî cürmünü bilip utanıpÇıkıp ten donundan cihâna geldim Yâ rabbi rahmet ü gufrâna geldim HÜSNÎ

4. NEFES ( DEME )Dini temellere bağlı aşık edebiyatı nazım şekillerinden ilahilerin Alevi-Bekteşi aşıklarınca yazılanlarına nefes denir. Konusu genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücud, Alevi-Bektaşi ilkeleri,tarikat kurallarıyla ilgilidir. Bunun yanında Hz.Muhammed ve Hz.Ali için övgüler de söylenir.Dili sade bir Türkçe olan nefesler biçim olarak koşmaya benzer. Dörtlükler halinde hece ölçüsünün 7,8,11'likalıpları ile ya da az da olsa aruzla yazılanlara rastlanmaktadır. Dörtlük sayısı 3-7 arasında değişir.Fazla da olabilir.Biz Urum Abdallarıyız İstivâyı gözler gözümMaksadımız yârdır bizim Seb'almesanidir yüzümGeçtik ziynet kabâsından Ene'l Hakk'ı söyler sözümGencinemiz erdir bizim Mi'râcımız dârdır bizim

Dâim kılarız biz zârı Haber aldık mahkemâttanHarceyleriz elden var, Geçmeyiz zâttan sıfattan Dost yoluna verdik seri Balım nihan söyler HaktanMürkirimiz hârdır bizim İrşâdımız sırdır bizim BALIM SULTANAşk bülbülüyüz öterizRâh-i Hakka yüz tutarızMânâ gevherin satarızMürşidimiz vardır bizim

 5. ŞATHİYE Dini ve tasavvufi halk şiirinde genel olarak mizahi manzumelere şathiye adı verilir. İnançlardan teklifsizce alaycı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir. Tasavvufi konuları işleyenleri şathiyat-ı sûfiyâne adını sıfatının ön plana çıkarıldığı görülür. Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi-Alevi şairlerinde rastlanır. Medrese hocalarına göre şathiyeler küfür sayılmıştır. Bu türün en tanınmış şairi Kaygusuz Abdal'dır.

Yeri göğü ins ü cinni yarattın Sekiz cennet yaptın sen Adem içünSen ey mimar başı eyvancı mısın Adın büyük bağışla anın suçunAyı burcu günü çarhı var ettin Adem'i çıkardın cennetten niçünEy mekan sahibi rahşancı mısın Buğday nene lazım harmancı mısın

Denizleri yarattın sen kapaksız Bir iken bin ettin kendi adınıSuları yürüttün elsiz ayaksız  Görmedim senin gibi iş üstadınıYerleri temelsiz göğü direksiz Yaşar dirsin kurudursun odunuDurdurursun acep iskancı mısın Sen bahçevan mısın ormanci mısın

Kullanırsin kanatsızca rüzgarı Cibril'e perde altından söylerdinKürekle mi yaptın sen bu dağları İnub Beytullah'a kendin dinlerdinNe yapıp da öldürürsün sağları Bu ateşi cehennemi neylerdinCan verub can alırsın sen cancı mısın Hamamın mı vardır külhancı mısın

Hafaya çekilüb safaya durdunAklı ermezlerin aklını urdunKıldan ince köprü yaptın da kurdunAkar suyun mu var bostancı mısın

Bu kışlara bedel bu yazı yaptınEvvel bahara karşı güzü yaptınMizanı iki göz terazi yaptınBakkal mısın yoksa dükkancı mısın

Kazanlarda katranların kaynarmış Yer altında balıkların oynarmışOn bu dünya kadar ejderhan varmışŞerbet mi satarsin yılancı mısın

Esirci misin koydun cehenneme Arab Hoca mısın okur yazarsın kitabAslın katib midir görürsün hisabİhtisabın mı var yoksa hancı mısın 

Yüzbin tamun olsa korkmam birindenRahman ismi nâzil değil mi sendenGaffâr-uz-zünûbum demedin mi senAffet günahımı yalancı mısın

Şanına düşer mi noksan görürsünHer gönülde oturursun yürürsünBunca canı alıp gene verirsinGötürüp getiren kervancı mısın

Bilirsin ben kulum sen sultanımsınKalbde zikrim dilde tercemanımsınSen benim canımda can mihmanımsınGönlümün yârisin yabancı mısın

Beni delil eyler kendin söylersinİçinden Azmi'yi pazar eylersin Yücelerden yüce seyran eylersinİşin seyran kendin seyrancı mısınAZMΠ