Halil Inalcik Turkler Ve Balkanlar

8/2/2019 Halil Inalcik Turkler Ve Balkanlar

1/26

ISSN 1452-2179

BALKAN TRKOLOJi A R A T I R M A L A R I MERKEZi

BAL-TAM TURKLUK BILGISI

3

PrizrenEyll- 2005


2/26

20

TAR HBAL-TAM Trklk Bilgisi 3

TRKLERVEBALKANLARHalil N A L C I K '

Kuzey'den Gelen TrklerBalkanlar tarihi, Trk tarihinin a y r l m a z bir p a r a s d r .. Balkan kelimesidahi, s r a - d a veya d a l k a n l a m n a Trke bir szcktr. Gvenilir tarih

k a y n a k l a r n a gre, Balkan Y a r m a d a s . VI. Y z y l d a n b a l y a t a k Trk kavimlerinin gelip y e r l e t i i bir yurt o l m u t u r . D o u d a n , Asya iinden, Kuzey Karadeniz step blgesi yolile birbiri a r d n d a n gelen a t l gebe Trk kavimleri, ya burada Dac, Trak ve Slav a s l n d a n yerli halkla k a r m , ortadan k a y b o l m u (XI.Y z y l d a O u z a s l n d a n Peenekler ve Uzlar gibi), yahut askeri egemen s n folarak K u z e y - D o u Balkanlar'da gl devletler k u r m u l a r d r . Bu sonunculara r a s n d a , bir Trk boyu olan K u t r i g u r ' l a r ~ VII. y z y l d a k u r m u o l d u k l a r Bulgar H a n l zellikle a n m s a m a I d r . B u l g a r l a r n Dobruca'da b r a k t k l a r kitabelerde, hkmdar. Han u n v a n ile a n l r ve Oniki H a y v a n l Trk Takvimik u l l a n l r . Bulgar H a n l a r IX.-XI. y z y l l a r d a ( IO! 8'e kadar) Balkanlar'daBizans m p a r a t o r l u u ' n u n yerini a l m t r . XIII. ve XIV. y z y l l a r d a , yineBulgaristan'da. K p a k / K u m a n a s l n d a n s l a v l a m Terteri ve i m a n Haned a n l a r hakim oldu.

O s m a n l Trkleri Balkanlara girmeden nce, XII.-XIV. y z y l l a r d a K p - a k l K u m a n l a r n blgede stn tarihi rol yeterince v u r g u l a n m a m t r . zellikle, Dobruca'dan Akkerman'a kadar step blgesinde y e r l e m i ve Hristiyandinine g e m i olan K p a k l K u m a l a r e i t l i hanedanlar k u r m u l a r d r . Bunlardan bir grup, XIV. y z y l ikinci y a r s n d a Dobruca-Varna blgesinde birbeylik k u r m u t u r (Merkezi Kalliakra); Dobroti ve bir Kuman a d t a y a n kar- Prof. Dr., Bilkent niversitesi Tarih Blm B a k a n . Ankara


3/26

BAL-TAM Trklk Bilgisi 3 21

d e i o l p a n ' n D o b n c a b e y l i i , 1388'de L M u r a d ' metb t a n m , 1393'de L.Bayezid bu b e y l i i O s m a n l lkesine k a t m t r .

zetle, Deli-Orman ve Yama'dan Tona'ya kadar giden blge daha Osmanhlardan nce gerek bir Trk y e r l e i m a l a n o l m u t u r .

Anadolu Trkleri Balkanlar'daGneyden, Anadolu'dan Trklerin Balkanlara gelip y e r l e m e s i , 1260'lara kadar iner. Kuzey Karadeniz blgesinden gelen Trk o r a k l a r . zamanlaH r i s t i y a n l kabul edip yerli Slavlarla k a r t k l a r halde, Anadolu'dan gelenMslman Trkler, kendi din ve kltrlerini s a k l a m a y b a a r m l a r d r . l y e r l e m e , 1261'de M o o l l a r d a n k a p Bizans'a s n a n Seluk S u l t a n z z e d d i nKeykavus'la g e r e k l e m i t i r .

M o o l idaresinden kaan o t u z - k r k Trkmen o b a s , kutsal k i i S a r Saltuk Baba ile z z e d d i n Keykavus'un y a n n a g e l m i ve Bizans imparatoru tar a f n d a n Kuzey Dobruca'ya y e r l e t i r i l m i t i r (1263). B a l a n g t a , MslmanA l t n Ordu emiri gl N o g a y ' n himayesi a l t n a giren bu Anadolu Trkmengrubu, burada Baba-Saltuk k a s a b a s ile b a k a kasabalar k u r m u l a r d r . 1332'deburadan geen b Bat-tuta, Baba k a s a b a s n "Trklerin o t u r d u u bir e h i r "olarak anar. Nogay lnce (1300) yerine geen putperest M o o l h a n l a r zaman n d a T r k e n l e r d e n bir b l , Anadolu'ya geri dnmek iin g e t m i l e r(1301); kalanlar ise yerli Kumanlar a r a s n d a H r i s t i y a r l kabul e t m i l e r d i r .Bunlar. Keykvus'un h a l k a n l a m n a Gagvu: adile gnmze kadar g e l m i l e r dir ve bugn kendi s i y a s v a r l k l a r n t a u t m a y a a l n a k t a d r l a r . Dil a r a t r m a l a r G a g a v u z ' l a r n Anadolu lehesini k o n u t u k l a r n ortaya k o y m u t u r . Anadolu'dan Balkaniara gelip y e r l e m i ilk Mslman velisi olarak, Baba Saltuk'unk i i l i i e t r a f n d a m e n k b e l e r t r e m i ve sonra bu rivayetler. Cem Sultanemrile, Rumeli Trklerinin byk d e s t a n , Saltukname adile Ebu' l-Hayr Rumit a r a f n d a n t o p l a n m t r ' . Bu byk destanda San Saltuk, B a l k a n l a r s l m i y e t e veTrklere aan byk bir veli-gazi olarak k u t l u n m a k t a d r . 1484'de O s m a n l Sult a n II. Bayezid Bogdan seferinde Dobruca'ya g e l d i i n d e , onun kabri zerindebir trbe y a p t r m , v a k f l a r a d a m , bylece Rumeli gazilerinin gnln almak i s t e m i t i r . B a b a - D a k a s a b a s . kuzeye k a r y z y l l a r c a . gazi, yrk vea k n c l a r n hareket ss o l m u t u r . Bugn y k k trbesi. ken i m p a r a t o r l u u nhazin bir simgesi gibi m e t n k d u r m a k t a d r .

P. Wittek, " Y a z c o l u on Christian Turks", B u l l e i n ofthe School of' OrierualandAfrican Studies, Londra; Saltuknme, metni iin Fahir Iz (Ed.), SaltuknameI-VII. Harvard Un Printed Office. 1976. ABD.


4/26

22 BAL-TAM Trklk Bilgisi 3

Bu g i r i y a z s n d a , O s m a n l Trklerinin Balkan f t u h a t n anlatmak, enk s a bir biimde de olsa, miimkn d e i l d i r . Ancak, bu f t u l a t n sebep vek o u l l a r n objektifbir y a k l a m l a incelemek tarihinin devidir; biz burada a r i vbelgeleri n d a bu k o u l l a r inceleyen yeni a r a t r m a l a r n s o n u l a r n zetleyec e i z .

S a r Saltuk Trkmenlerinden sonra, Balkanlara Anadolu'dan y a p l a nTrk a k n l a r Karesi B e y l i i kurulduktan sonra b a l a r . Bu a k n l a r sonucu yerl e m e o l m a m t r . anakkale B o a z bir y e r l e m e y i z o r l a t r a n b a l c a engeldi;geen kk kuvvetler, yerli gler t a r a f n d a n s a r l m a ve yokedilme tehlikesilek a r l a y o r l a r d . Bu a k n nderlerinden Ece Halil ve s h a k burada a n l m a y ad e e r . Onlar, Bizans m p a r a t o r u n a isyan eden Katalan-Almugavar cretli askerkumpanyasile i b i r l i i yaparak, F r a n k l a r n Atina d u k a l n a kadar g i t m i (1311),Atina'da Katalan e g e m e n l i i n i s a l y a n meydan s a v a n d a nemli rol oynam l a r d r . O s m a n l l a r , 1352'de Cinbi ( T s y m p e d e bir k p r b a kuruncayakadar, teyakaya byle bir ok Trk a k n c b i r l i i g e m i , bunlardan bir k s m B a I k a n l devletlerin hizmetine cretli asker olarak g i r m i , bir k s m da y a m a d a nsonra Anadolu'ya d n m t r . O zaman Rumeli'de gvenilir bir mttefik bulmadan a k n yapmak tehlikeli bir macera idi. Bu yeni t a k t i i en b a a r l bir biimdekullanan A y d n o l u Umur Bey o l m t u r ' . O, Bizans t a h t iin Trakya'da a r p - a Yani Cantacuzenus'un i t t i f a k n s a l y a r a k , 1340'larda 300 gemiyi bulandonanmasile z m i r ' d e n B a l k a n l a r n her t a r a f n a a k n l a r rgtlemeyi b a a r d . Bua k n l a r d a Dobruca ve Arnavutluk'a kadar gitti. Bizans, onu durdurmak iinB a t Hristiyan alemini harekete geirmekten b a k a are b u l a m a d . NihayetI344'de B a t H a l l a r z m i r kalesini a l p onun denize k m a s n nlediler. Ozaman B a t Anadolu'dan gaziler, Balkanlar'a gemek iin anakkale B o a z ' n ayneldiler. O tarihte O s m a n l l a r Karesi'de y e r l e m i b u l u n u y o r l a r d . O s m a n l lkesi bylece, Anadolu gazilerini Balkanlara sevkeden b a l c a hareket sshalini a l d . O r h a n ' n bu Mc'ta y e r l e e n o l u Sleyman P a a (lm 1357),Cantacuzenus'un mttefiki olarak defalarca Trakya'ya geti ve sonunda 1352'deCantacuzenus'un k l a m a k iin ona teslim e t t i i Cinbi kalesinde y e r l e i p k a l d .Gelibolu Y a r m a d a s ' n d a en nemli stratejik n o k t a y , B o l a y r ' zaptetti ve Anadolu'dan sratle g e i r d i i Trkmenleri, Gney ve B a t y a d o r u a k n yapmakzere orada rgtledi. k y sonra 1354 M a r t n d a i d d e t l i bir yer s a r s m t s n d as u r l a r y k l a n nemli Gelibolu kalesini ele geirdi. Bylece Balkan f t u h a t b a -l a m oldu3.2

3

Umur Gazi'nin a k n l a r iin bak. P. Lemerle, L'emirat d ' A y d n , Byzunce etl ' O c c i d e n , recherchessur le geste d'Umur Pacha, Paris 1957; "The Rise of theTurcaman Maritime Princiralities Byzance and Crusades", Byz. Forschungen,iX, s. 179-217."Gelibolu'', H. n a l e k , Encylopaedia of islam, 2. edisyon, II, 983-987.


5/26


Balkanlar'da ilk O s m a n l harekat sleri B o l a y r ve Gelibolu'dur. Gelibolu'yu H a l l a r ve Bizans, 1366-1376 y l l a r a r a s n d a O s m a n l l a r d a n geri a l d l a r ,Bununla beraber O s m a n l l a r . bu dnemde de, Balkanlar'da Bulgaristan ve Makedonya ierilerine d o r u egemenliklerini g e n i l e t m e y i b a a r d l a r . Bu faaliyetlerde, zellikle askeri s n r merkezleri, ularda y e r l e e n Evrenuz Gazi. H a c l b e y i , M i h a l o l u gibi a k n c beylerinin rol byk o l m u t u r .

3. Balkan Y a r m a d a s G e o p o l i t i i ve O s m a n l Y a y l . Geopolitik durumunun sonucu olarak uzun a l a r bir tarih ve kltr bir

l i i gsteren Balkan Y a r m a d a s bir tarihi blge olarak gneyde Akdeniz'les n r l a n r . Burada Ege, yzlerce a d a s y l a adeta Balkanlar iindedir, oradan Girit'le Akdeniz'e u z a n r (Girit XIJI.-XVII. y z y l l a r d a Venedik e g e m e n l i i a l t n d ak a l m t r ) . B a t d a Adriyatik Denizi, yahut uzun y z y l l a r V e n e d i i n s a v u n d u ugibi. Venedik Krfezi yer a l r , yani Balkanlar d n d a k a l r , fakat g r e c e i z ki,O s m a n l l a r , Dubrovnik, Avlona ve Hercegnovi (Nova) l i m a n l a r n g e l i t i r e rek, Adriyatik'i Balkan nfuz alanma sokmaya a l a c a k l a r d r . Iyoniyen A d a l a r ve Korfu, Venedik ile O s m a n l / a r arasmda uzun bir s a v a s m konusu o l m u t u r .Nihayet, t a l y a k y / a r n d a Pulia (Otranto) ve Aneona. O s m a n l siyasi veekonomik nfuzu a l t n a g i r m i t i r . Bir Balkan i m p a r a t o r l u u olarak O s m a n l devleti, I. Bayezid (1389-1402) dneminden beri Mora'dan T u a ' y a kadar btnB a l k a n l a r kendi egemenlik a l a n olarak g r m ve Dalrnaya, K a r a d a , Arnavutluk, Mora, Agriboz ve Ege adalanndaki Venedik kolonilerini kendi hkma l t n a sokmak iin y z y l l a r boyu uzun bir s a v a m a g i r m i t i r . S a v a m n uzuno l m a s , Venedik'in denize, O s m a n l ' n n karaya hakim o l m a s n d a n d r . S a v a m ,1718'e kadar, uzun bir dnemde a d m a d m kara devletinin i l e r l e y i i ile sonu

l a n r ve tm Balkanlar, Ege ve G i r i t ' n de k a t l m y l a O s m a n l siyasi b i r l i iiine a l n r . N a s l ki, Bizans m p a r a t o r l u u da a y n s n r l a r iinde bir Balkan m p a r a t o r l u u , daha d o r u s u Anadolu-Balkan m p a r a t o r l u u halinde idi (FatihM e l m e d bu geopolitik b i r l i i , S u l t i n ' l - B e r r e y e n ve Hakan 'l-Bahreyn, yaniAnadolu ve B a l k a n l a r n Sultam ve Ege ve Karadeniz'in H a k a n unvanile ifadee t m i t i r ) . Bu geopolitik tarihi blgenin kilit n o k t a s , s t a n b u l , daha d o r u s uanakkale B o a z ve s t a n b u l B o a z ile birlikte s t a n b u l o l m u t u r .

B a l k a n l a r ' n kuzey s n r n a gelince, Roma dneminden beri Tuna r m a ,y a n m a d a n n kuzey s n r olarak b e l i r l e n m i t i r . Tuna r m a , gneyde B o a z l a rgibi a l m a s g bir su engeli o l u t u r u y o r d u . Bununla beraber Tuna,Karadeniz'e inen b a l c a ticaret yolu o l d u u n d a n ve iki k y s a r a s n d a s k ticaret b a l a r d o l a y s ile asla a l m a z bir engel o l u t u r m a m t r . Tuna berisi


6/26

24 BAL-TAM u - o : B i l g i s 3

Balkanlara egemen olan imparatorluklar. daima Tuna tesi t o p r a k l a r kendik o n t r o l l a r a l t n d a tutmaya a l m l a r d r . Bu. d o r u d a n d o r u y a bir egemenliko l m a d gibi, kltr ve sosyal y a p b a k m n d a n da Tuna'nm kuzeyi ve gneyiolduka nemli farklar g s t e r m i t i r . Tuna. zellikle askeri b a k m n d a n a s lB a l k a n l a r n kuzey s n r olarak k a l m t r . B a l k a n l a r ' n b a t s n a d o r u Vidin vezellikle Belgrad bir kilit n o k t a s roln o y n a m ve Belgrad'dan sonra Sava r m a , B a t B a l k a n l a r Syrmia ve Macaristan'dan a y r a n bir Sl111r o l u t u r m u t u r .

O s m a n l m p a r a t o r l u u ile gl Macar k r a l l a r a s n d a Sava ve Drava r m a k l a r a r a s n d a Syrmia bir s a v a a l a n o l d u u n d a n b o a l m . harub o l m u t u .N a s l ki, O s m a n l l a r Tuna ve Sava tesini kontrol a l t n d a tutmak istiyor/arsa.stratejik ve t i c a r faktrler etkisiyle Macar K r a l 1 l l da T u a ' n n berisindeBosna, Mava, S r b i s t a r ve Kuzey Bulgaristan zerinde nfuz ve egemenlikkurmaya a l y o r d u . Bu s a v a m O s m a n l l a r n Eflak. Buuat. Erde! ve Macar is tan zerinde stn e g e m e n l i i n i n k u r u l m a s ile s o n u l a n d . l683-1699'daHabsburglarla s a v a r n d a n sonra da, Tuna ve Sava iki imparatorluk a r a s n d as n r oldu. O s m a n l l a r ' n U g u r u s ' u n K a p s dedikleri Belgrad kalesi daima kuzey SI111n111n kilit n o k t a s olarak k a l d . O s m a n l l a r ' n . i m p a r a t o r l u k l a r n kurarken k a r l a r n d a iki byk gc, gneyde Venedik, kuzeyde M a c u r i s t a n ' b u l m a l a r bir r a s t l a n t d e i l d i r ve Balkan g e - o p o l i t i i i n d e i m e z birsonucudur. Yenedik ve Macaristan daima beraber hareket e t m i l e r veA v r u p a ' y . Papu yolu ile bu s a v a n d a H a l ideolojisiyle y a n l a r n a almaya a l m l a r d r .

Balkan y a r n a d a s iinde bir t a k m stratejik massif d a l k blgeler, b o a zve geitler i m p a r a t o r l u u n k u r u l u a a m a l a n b e l i r l e m i t i r . Bu geopolitik faktr, Balkanlarda O s m a n l y a y i l i a a m a l a r n anlamak iin temel nemdedir.

O s m a n l l a r anakkale B o a z ' n n Avrupa k y s n a y e r l e t i k t e n sonra,Edirne'den E e z ' e kadar Meri r m a ilk fetih ve y a y l s n r oldu.

D o u Trakya ve Edirne a l n d k t a n sonra Evremiz Gazi. lpsa la merkezolarak u merkezini B a t Trakya'ya k a r kurarken H a c l b e y i ve teki Karesigazi beyleri Dimetoka u'unda Uzuncaovu-Filibe d o r u l t u s u n d a gazileri rgtlediler. K r k l a r e l i ' n d e kuzeye Bulgaristan'a k a r Balkan d a l a r d o r u l t u sunda d o u uc gazileri M i h a l o u l l a r k u m a n d a s a l t n d a idi. Evrenuz Gazi .Serez-Selanik d o r u l t u s u n d a , Balkanlan Yunanistan ve Adriatik'e b a l y a n antik Via Egnat ia d o r u l t u s u n d a ilerledi. Fakat Rodoplardan k y y a inen d a kitlesi nnde Gmlcine'de yeni bir u'ta bir zaman beklemek zorunda k a l d .Serez ve Selanik o v a l a r n a indikten sonra bu iki kuvvetli kale onun daha ilerigitmesini engelledi. O s m a n l l a r z a p t g kaleler nnde l a v a l e kule/eri yaparak


7/26


e h r i srekli abluka ile teslime zorlama t a k t i i u y g u l a r l a r d . Selanik, ilk kez1387'de teslim oldu. Evrenuz'un uc/u, ondan sonra biri Tesalya, brVodena-Ohrida d o r u l t u s u n d a iki uc halinde rgtlendi. Bayezid dneminde verimli Teselya O v a s ' n ele geiren Evrenuz'un gazileri Sperchios vadisive tesinde, Orta-Yunanistan rnassif d a kitlesi nnde y a r m y z y l duraklad l a r . Thermopyle ve Doris-Fokis koridoruna egemen olmadan zengin Thebeo v a s n a ve Atina'ya inmek o l a n a k s z d . Bu dnemde Evrenuzlu'lar, sonraTurahan Bey ve o u l l a r , Teselya ucundan Korent b e r z a h n e kadar uzanan blgeye a k n l a r l a y e t i n i y o r l a r d . Berzahta y a p l a n d var. gazilerin Mora'ya girmelerini bir kertede engelliyordu. O s m a n l l a r , Atina ve M o r a ' y ancak FatihMehmed z a m a n n d a l458-l46'da kesin olarak feth edip y e r l e e b i l d i l e r .

s t a n b u l - E d i r n e zerinden Meri Vadisi boyunca Sotya'ya e r i e n yol, Balkan Y a r m a d a s ' n aprazlama k ~ s e n ana yoldur. D o u - R o m a dneminde impa-ratorluk Ordu Yolu olarak a d l a n d r l a n bu yolu, b a l a n g t a n beri beylerbeyiveya p a d i a h k u m a n d a s a l t n d a k i O s m a n l o r d u l a r S r b i s t a n . Macaristan veOrta-Avrupa seferlerinde i z l e m i l e r d i r . Sofya'dan ayru zamanda b a t y askp'e, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollar a y r l r . Bu merkezi yol k a v a durumile Sofya, Rumeli beylerbeyilik merkezi o l m u t u r . Sofya'danK u z e y b a t ' d a N i ' t e n Morava vadisine inmek ve S r b i s t a n ' a varmak iin uzunbir b o a z d a n gemek gerekiyordu. Geilmesi tehlikeli olan bu b o a z , O s m a n l kuvvetlerini uzun zaman burada d u r a k l a t m t r . N i ' i n z a p t (1386), O s m a n l lara, S r b i s t a n ' ilk kez y a s a l l k a l t n a almak o l a s l n verecektir. Fakat bustratejik durum S r b i s r a n ' n 1459'a kadar neden b a m s z l k veya otonomisinis a k l a d u ve zaman zaman Macar nfuzu a l t n a g i r d i i n i a k l a r .

N i geidinden Morava vadisine inmek, O s m a n l l a n . S r b i s t a n ' ihyaeden /engin g m madenierine gtryordu. O zaman Macaristan ve t a l y a ' y a(Dubrovnik'ten) ihra olunan bu S r p g m n d o u y a , O s m a n l lkesineevirmek, S u l t a n l a r n b a l c a a m a l a r n d a n biri o l a c a k t r . Zira, imparatorlu u k u r u l m a s n s a l y a b i l e c e k merkezi byk bir ordunun beslenmesi, ancakg e n i g m stokuna sahip bir merkezi hazine ile g e r e k l e e b i l i r d i . Kaydad e e r ki, B a t Balkan'da O s m a n l e g e m e n l i i n i n y e i d e n kuvvet k a z a n d birdnemde, 1436 y l n d a , II. Murad S r b i s t a n ' r , k a r d g m t a l y a ' y a gndermesini y a s a k l a m t r . Fatih'in ilk seferlerini bu g m maden blgesine yneltmesi de bu gerek n d a daha iyi a n l a l r .

Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden y o l l a r n b i r l e t i i skp Osm a n l u beylerinden s h a k Bey o u l l a n n m y e r l e t i i bir merkez olup bu


8/26

26 BAL-TAM Trklk Bilgisi 3memleketlerin fethinde hareket ss o l m u t u r . Kosova'da k a z a n l a n zaferler(1389,1448,1688) O s m a n l l a r a Balkan e g e m e n l i i n i s a l a m t r .

skp'ten bir yol Dibra b o a z n d a n kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine skp'ten gneye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar a y r l y o r d u . Bosn a ' n n O s m a n l l a r a t a b i l i i n i skp u beyleri s a l a m t r (1429 l. Gney Bosna'da Hodidjed (sonra Saraybosna) o v a s n d a y e r l e e n kuvvetleri, Fatih dneminde btn B o s n a ' n n fethini (1463) h a z r l a m l a r ve kasaba B o s n a ' n nmerkezi olarak h z l a g e l i m i t i r . XVI. y z y l d a Saraybosna. D o u ' d a n Adriyatik l i r a n l a r n a . Dubrovnik ve Split'e gelen ticaret k e r v a n l a r n n merkezi olarakykselecektir.

Balkanlar'da O s m a n l m p a r a t o r l u u K u r u l u K o u l l a r O s m a n l l a r , Bizans t a h t iin Cantacuzenus ile Andronik a r a s n d a k a n i

s a v a t a n yararlanarak Trakya'da h z l a y a y l d l a r ve 136l'de Edirne'yi ele geirdiler. Bu bir dnm n o k t a s d r . i m d i O s m a n l ilerlemeleri. biri Selanik'ed o r u , d o u ' d a Dobruca ve ortada Beylerbeyi k u m a n d a s n d a Edirne'den Meri vadisi boyunca Sofya d o r u l t u s u n d a rgtlendi.

O s m a n l l a r ' n h z l a ilerlemesini k o l a y l a t r a n faktrler a r a s n d a , bu tarihteBalkanlar'da O s m a n l i l e r l e y i i n i durduracak byk bir devletin o l m a y n a n m s a m a k gerekir. O s m a n l l a r ' n Gelibolu'yu a l d k l a r s r a d a S r p an StefanD u a n l m (354), Makedonya'dan Tuna'ya. kadar k u r d u u imparatorlukkk devletler ve senyrlk1er a r a s n d a p a r a l a n m t . Keza bu dnemde,Bulgar a r 1 paraya b l n m bulunuyordu. Nihayet Bizans m p a r a t o r -l u u bir isimden ibaretti. Bu kk devletler a r a s n d a etin bir rekabet v a r d ;k o m u d a n bir ka kasaba a l n a k iin her biri d a r d a n y a r d m c ve mttefika r y o r d u . Bundan, Macaristan ve V e e d i k . Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iin yararlanmaya a l y o r l a r d . O s m a n l l a m gelince, yerli hanedanlar. buyeni kuvvetten yararlanmak iin y a r a girdiler. O s m a n l y a r d m , k s a zamansonra himaye, metbluk haline d n y o r ve sonunda yerli h a n e d a n n ortadank a l d r m a s y l a lke O s m a n l e g e m e n l i i a l t n a geiyordu. r n e i n , Karadenizk y l a r n d a iki liman, Archialos ve Mesembria zerinde Bulgar K r a l l ile Bizansa r a s n d a k i s a v a m uzun z a m a n d r srp gidiyordu. O s m a n l l a r gelince. Bulgar a r O s m a n l l a r l a Bizans'a k a r ittifak yapmaktan ekinmedi (1366 l. Bizansda, Macaristan'la Bulgaristan'a k a r ittifak y a p t . O s m a n l l a r . daha bu tarihte,Bulgar mttefiki olarak Tuna sahillerinde grndler. Bu b a l a n g t a n b e y sonra Bulgar a r O s n a n l S u l t a n ' n n t a b i l i i n e girdi. Bylece, b a l a n g t aO s m a n l l a r . Balkan denge p o l i t i k a s n d a o y n a d k l a n rol sayesinde egemen-


9/26


liklerini g e n i l e t t i l e r , s a v a kadar diplomasi de nemli rol o y n a d . i 371'deirmen'de O s m a n l l a r ' n Makedonya S r p prensIerine ve Bizans'a k a r k a z a n d zafer, Balkanlar/da O s m a n l s t n l n u n kesinlikle k u m l d u u birdnm n o k t a s d r " .

O s m a n l u kuvvetleri , 137 i 'de S r p ordusunu irrnen'de bir b u s k l ayok e t m i l e r ve B i z a n s - S r p i t t i f a k sonusuz k a l m t . irrnen zaferi zerineBizans, Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, O s m a n l S u I t a n n n tabili i n i t a n m a k zorunda k a l d l a r . Sultan'a hara vermeyi ve ordusuna y a r d m c kuvvetIerle k a t l n a y kabul ettiler. Bylece 1371 'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, O s m a n l m p a r a t o r l u u d o m u oluyordu. Fakat bu imparatorluk. Osm a n l S u l t a n ' n n yksek e g e m e n l i i a l t n d a tabi devletlerden o l u m u , bugnkdeyimiyle bir devletler t o p l u l u u n i t e l i i n d e idi. B a l a r g e v e k t i . O s m a n l Sult a n , yenieri ordusu ve a k n c kuvvetleriyle en byk askeri g olarak, blgeii b a r koruyor, Macaristan ve Venedik'in blgede y a y l m a ve egemenlikkurma g i r i i m l e r i n e k a r k y o r d u . Balkanlar'da tabi hanedanlar. bu devletlerlei l i k i k u r d u k l a r , Sultan'a hara demeyerek tabilikten k n a y a k a l k t k l a r zaman, S u l t a n ' n kuvvetleri harekete geiyordu. Gerekte, O s m a n l l a r . Balkan m p a r a t o r l u u n u , merkeziyeti bir imparatorluk haline getirmeye a l y o r l a r d .Bu siyaset safha satha g e r e k l e t i ; y a s a l l k dnemini d o r u d a n ilhak izledi.

D o r u d a n d o r u y a O s m a n l ynetimi a l t n a a l n a n topraklarda Osman-l l a r , yerli senyr ailelerinin o u n u eski feodal t o p r a k l a r n d a t n a r sahibi olarak b r a k y o r , bunun iin d i l e r i n i d e i t i r m e s i k o u l u a r a n m y o r d u . 1500 tariiline kadar Rumeli'de pek ok l r i s t i y a n t m a r s a l i b i bulunmakta idi. Yani, halkgibi yerli aristokrasi de sadece yeni bir hanedam. O s m a l h a n e d a n n t a n m a k tan ve onun hizmetine girmekten b a k a bir e y a p m y o r l a r d . Henz ilhakolunmayan blgelerde, tabi despotluk veya senyrlkler, kendi a r a l a r n d a k ia n l a m a z l k l a r iin m e t b l a r Sultan'a b a v u r u y o r l a r . taht iin hanedan ii at m a l a r d a , r n e i n Bizans P a l e o l o g l a r , S u l t a n n k a r a r n a b a e i y o r l a r d , X X .y z y l d a Balkan milli devletlerinde tarih y a z r c l , bu gerekleri genellikle szkonusu y a p m a m l a r d r ve y a p a n a z l a r d . B a l k a n l tarihiler. O s m a n l l a r l a ilkdnemdeki i l i k i l e r i , daima milli direnme, milli u r a erevesinde grmeye veyorumlamaya a l m l a r d r . Trk tarihileri de, o u zaman gaza ve f e t i l literatr h a v a s n d a , O s n a n I Devleti'nin B a l k a n l karakterini, diplomatik faaliyetlerini, k s a c a Balkan realitelerini grmekten uzak k a l m l a r d r .4 Bu noktalar zerinde bak. H. n a l e k , "The Ottoman Turks and the Crusades,1329-1522", K. Setton (Ed.), A History of the Crusades, VI: H. Hazard and P.Zacour (Ed.), Madison, 1989.


10/26


H o g r ve Koruma P o l i t i k a s ( s t i m l e t ) , MerkeziyetciBrokratik m p a r a t o r l u u n K u r u l u uO s m a n l l a r ' n Ortodoks kilisesine k a r gttkleri politika, imparatorlu

u B a l k a n l karakterini kuvvetle belirtir. l k i n . O s m a n l l a r . s l m n gayrim s l i n l e r iin t a n d Z i l / I I 1 1 hukukunu en g e n i a n l a m y l a uyguluyorlar. yanio n l a r cizye d e n n e s i d m d a Mslman tebaudan a y r tutmuyor: c a n l a r n ,m a l l a r n k o r u m a y T a n r ' n n bir emri ve devletin b a l c a devi b i l i y o r l a r d .O s m a n l h o g r r l . devletin Mslirn ve gayr-i Mslim btn t e b a a y korum a y dev bilmesi, O s m a n l e g e m e n l i i n i n h z l a y a y l m a s n s a l y a n faktrlerin b a n d a gelir. Bu siyaset, Kur'an'da e ' l i f u ' l - k u l b ve O s m a n l kaynaklarmdai s t i l e t a d y l a ifade e d i l m i t i r .

O s m a n l m p a r a t o r l u k rejimi. din ve r a y n l gzetmeyen. btn tebaa y O s m a n l devleti e m s i y e s i a l t n d a b i r l e t i r e n s i y a s bir dzendi ve XIX.y z y l d a Bulgarlar. S r p l a r , Y u n a n l l a r milli bilinle milli devletler kurmak iina y a k l a n n c a y a kadar, B a l k a n l halk kitleleri t a r a f n d a n byle kabul e d i l m i t i r .arigrad'da ( s t a n b u l ' d a ) oturan a r (Sultan), onlar en son adalet ve himayemercii olarak g r y o r l a r d . Bir kelime ile, O s m a n l m p a r a t o r l u u , Balkanlar'daD o u Roma m p a r a t o r l u u ' n u n merkeziyeti imparatorluk rejimini yenidenc a n l a n d r m , s a y l a b i l i r . Zaten. Fatih' ten bu yana O s m a n l S u l t a n l a r Kayseru n v a n n da kullanmaya b a l a m l a r . bu g e l e n e i b e n i m s e m i l e r d i r . Rejimin ennemli bir yn, D o u Roma m p a r a t o r l u u ' n d a g r l d gibi. devletin kkkyl aile i f t l i i n i ve kyl e m e i n i bilinli ve srekli biimde k o n m a y birdevlet grevi olarak benimsernesidir. A s l n d a , kk kyl aile i f t l i i , geRoma'da j u g u n - c a p u t , Bizans'ta Zeugarion, O s m a n l ifi-hane 'sinden b a k abir e d e i l d i r . 60-150 dnm a r a s n d a d e i e n bu raiyyet i j t l i i . bir ift kzesahip bir "kyl ailesi" toprak i l e t m e s i d i r . Imparatorluk siyasi rej iminin ve temel vergi k a y n a k l a r n n k o r u n m a s . bu tip kyl nitelerinin k o r u n m a s n a b a l idi. N a s l ki, Bizans'ta Makedonya h a n e d a n i m p a r a t o r l a r . eyaletlerde J y n a o i(gl!ere) k a r "yoksul" kylnn savunucusu ve k o r u y u c u l a r olarakortaya k m l a r s a , O s m a n l S u l t a n l a r ' n n brokrasisi de daima "reayft t u k a r a s n " ,"zi-kudret ekabire" k a r k o r u m u l a r d r . O s m a n l l a r . Balkan fetihlerinde "toprak ve reaya S u l t a n n d r " prensibini ilan ederek. t o p r a ve kyl e m e i n i devletkontrol a l t n a g e i r m i , feodal beyleri. voyvoda ve kefalyalan ya bertaraf etm i l e r veya t m a r rejimi a l t n a s o k n u l a r d r . Bylece z a y f l a y a n Bizans ve Balkan devletlerinde t o p r a ve kyl e m e i n i kontrolleri a l t n a alan yerel feodalleryerine eski merkezi imparatorluk rejimini ihya e t m i l e r d i r . Bir b a k m a bu gel i m e . D o u - R o m a m p a r a t o r l u u ' n u n b i i r o k r a i k - e r k e r i y c i idaresini yenidenc u k u u h m a , kyl kitleleri l e l i n e bir e i t sosyal devrim a n l a m n a geliyordu.


11/26

BAL-TAM Tiirkliik Bilgisi 3 29Balkanlar'da O s m a n l l a r a k a r yerli h a n e d a n l a r n k a r k o y d u k l a r ve B a t H r i s t i y a n l n a dnler vererek Papa yoluyla H a l o r d u l a r n n yardumms a l a d k l a r d o r u d u r . Fakat, 1463'de Bosna K r a l ' n n Papa'ya y a z d gibi,kyller, bu hanedanlan ve feodal beyleri y a l n z b r a k n l a r , genellikle Osmanl l a r a k a r o n l a r d e s t e k l e m e m i l e r d i r . O s m a n l e g e m e n l i i a l t n d a Balkanlar'da,1600'lere kadar kyl i s y a n nadir bir o l a y d r . s l a m a k a r kyl kitlelerini birdin s a v a n a srkleme g i r i i m l e r i de b a a r l o l m a m t r . Bunun sebebi a k t r .O s r n a n l l a r , Ortodoks kilisesine k a r koruyucu bir politika g t m u l e r . Ortodokskilisesinin btn i m t i y a z l a r n t a n m , kilise h i y e r a r i s i n e devlet iinde yer verm i l e r , m a n a s t r l a r n b a k l k ve a y r c a l k l a n n , O s m a n l ncesi devletlerden a s l s a , o biimde b r a k m l a r d r . 1432 Arnavutluk t r n a r defterindes metrepolidlere t r n a r v e r i l m i o l d u u n u grmek, tarihi iin bir srpriz o l m u t u r . Fatih'inOrtodoks Kilisesi h i y e r a r i s i n i k o r u m a s ve Patrik'in tayin b e r a t n d a p a t r i k l i iBizans dnemindeki i m t i y a z l a r ile resmi bir makam olarak t a n m o l m a s biryenilik d e i l d i r . O s m a n l l a r . b a l a n g t a n beri Ortodoks kilisesine k a r bup o l i t i k a y g d y o r l a r d . Bu tutum imparatorluk rejimi iin byk yararlarg e t i r m i t i r . Evvela, kyl kitleleri, Mslman devletinin kendi dinlerini ortadank a l d r m a k iin g e l m e d i i n i , aksine Ortodoks kilisesini k o r u d u u n u grm l e r d i r . Halbuki, Macaristan ve Venedik ile H a l l a r . Balkanlar'da Katolikl i i egemen k l y o r l a r . kilise ve m a n a s t r v a k t l a r n a el k o y u y o r l a r d .1396, 1443, 1444 ve i 448 da B a l k a n l a r istila eden H a l o r d u l a r , umd u k l a r gibi Hristiyan kyllerin toptan a y a k l a n p kendilerine k a t l m a l a r n bo u n a beklediler. zetle, byk toprak sahibi feodaller ve hanedanlar gzleriniB a t y a evirirken. kyl kitleleri bu topraklan n i r i sistem ile devlet kontrola l t n a alan ve a n g a r y a l a r a s g a r dzeye indiren yeni rejime k a r bu feodalleririy a n n d a yer almak iin bir sebep g r e m i y o r l a r d . B a l k a n l Marksist tarihilerin bu nokta zerinde d u r m a l a r beklenirken, onlar da milliyeti tarihileririizinden giderek, O s m a n l n p a r a t o r l u u ' n u , "geri bir feodalizmi" temsil edenTrk askeri feodallerin smr rejimi olarak yorumlamaya devam e t m i l e r d i r .

O s m a n l e g e m e n l i i n i n Balkanlar'da h z l a y a y l n ve bir y z y l iindeTuna'dan F r a t ' a kadar merkeziyeti-brokratik bir i m p a r a t o r l u u n k u r u l u u n uanlamak iin tarihinin b a k a bir a k l a m a y a i h t i y a c yoktur. O s m a n l l a r . impar a t o r l u k l a r n kurarken, kitleleri eken bu u z l a c , koruyucu, h o g r l siyasetibilinle i z l i y o r l a r d . l k O s m a n l kroniklerinde bir ok fetihlerin bu yolla, yani"istimaletle" y a p l d v u r g u l a n n t r .

V u r g u l a n m a s gereken nemli nokta, O s m a n l l a r ' n Balkanlar'da y a l n zkyl kitleleri iin d e i l , kilise ve yerli askeri s n t 1 a r ve byk arazi sahibi feo-H. n a l c k , "Hicri 835 T a r i h l i S r e - i Defter-i Sancak-i Arvanid", Ankara 1954,Index: Metropolitan


12/26

30 BAL-TAM Tiirklk Bilgisi 3

daller iin de bir u z l a c - e k i c i istimalet p o l i t i k a s g t m o l m a l a r d r . Hemkyl hem feodaller k a r s n d a u z l a m a p o l i t i k a s r u n e l i k i l i o l d u u s a n l r .Gerekte, O s m a n l l a r . k a r koyan ve tehlikeli olan hanedan ve senyrleri tereddtsz ortadan k a l d r m l a r , ancak kendilerine itaat eden ve gelip k a t l a n l a r O s m a n l merkeziyeti timar sistemi iine alarak o s m a n l t l a t r m l a r d r . Os n a n l h a n e d a n n a b a l l k , hanedarun s i m g e l e d i i imparatorluk rejiminin ko u l l a r n a uyumluluk, demekti.

br taraftan O s m a n l m p a r a t o r l u k rejimi, byk kyl kitlelerini ilgilendiren O s m a n l ncesi k a n u n l a r , rf ve adetleri, vergileri. O s m a n l kanun-nameleri iine alarak bu u z l a c p o l i t i k a y en g e n i k a p s a m y l a u y g u l a r n t r .Bylece. zel hukuku kapsayan s 1 3 m hukuku y a n n d a . r t - s u l t a n kanunlar,b a m s z bir imparatorluk hukuk sistemi olarak merkeziyeti brokratik ynetimin temelini o l u t u r m u t u r . Kyl, kendisini en y a k n d a n ilgilendiren vergilemede de, feodal keyfi vergilerin ve a n g a r y a l a r n k a l k t n , fakat y z y l l a r d ra l t temel imparatorluk vergi sisteminin geri g e l d i i n i gryordu, t e btn bunlar. Balkanlar'da O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n u n n a s l k u r u l d u u ve busiyasi y a p n n neden b e y z y l y a a y a b i l d i i n i bize a k l a r " , u n u memnuniyetle eklemek gerekir ki, son k r k y iinde O s m a n l a r i v l e r i n e gelerek a l a nyeni nesil Balkan tarihileri arasmda a r t k pragmatik-doktriner y a k l a m b r a karak, O s m a n l imparatorluk rejiminin, objektif temellerini incelemeye ynelenler v a r d r . Bunlar a r a s n d a . H. a b a n o v i c , H. Hadjibegic, A. Suceska, D.Bojanic, N. Todorov, M. Maxim, M. Guboglu, E. Zachariadou ve A. B a h a ' y a r m a k gerektir.

O s m a n l F t u h a t n n S o n u l a r

O s n a n l istilasuun, Balkan tarihinin d o a l g e l i i m i n d e ani bir kesintiyesebep o l d u u ancak bir dzeyde d o r u d u r . Balkan milletlerinin. kendi millih a n e d a n l a r r u ve ynetici s n f l a r u k a y b e t t i i d o r u d u r . B a l k a n l devletlerinortadan k a l k ile, sekinlerin s i m g e l e d i i "yksek kltr" g e l i i m i de durm u t u r . Buna k a r , O s m a n l dneminde halk kltr ve kiliseye b a l edebiyat ve sanatlar, c a n l l ve g e l i i m i n i s r d r m t r . br yandan O s m a n l kltrnn. dilde. sanatlarda. gnlk y a a y t a kuvvetli etkisi o l m u t u r . Yerlihalk kltrnn bylece, O r t a - D o u s l a m kltr ile temasa gelerek zenginl e t i i ileri srlebilir, Bu kltr etkisinin en a k belgesi Balkan dilleridir.6 Genelolarak bak. H. n a l c k . "L'empire O t o m a n " , Actes du Prernier CongresInternational des Etudes du Sud-Est E u r o p e e r n e s , III, Soba 1969, 75-104;ikinci b a s k : H. I n a l c k , Studies in O o m a n Social and Economic History,London: Var iorum Reprints, 1985, No. IL. .


13/26


Trke'den a l n m kltr szcklerinin s a y s , bugnk Balkan dillerindebile, blgesine gre 2000-5000 kelime a r a s n d a d e i m e k t e d i r ; g i y i m - k u a mhalk m z i i , yeme-imede ve d a v r a n l a r d a bugn bile O s m a n l m i r a s gzearpar bir kertededir.

Yeni rejimin Hristiyan kitleler iin a r bir f a r k l l k getiren bir kurumuolarak cizye vergisi ileri srlr. 1528'e d o r u O s m a n l Rumeli'sinde gayriMslimlerin d e d i i b a vergileri cizye ve ispence t o p l a m 42 milyon akaveya 764 bin a l t n a ykseliyor, buna k a r Anadolu'da bu vergiler ancak 3.76milyon akaya v a r y o r d u . Bu vergiler genel btenin yzde 8'ini o l u t u r u r .Cizye, o u yerde hane b a n a bir a l t n veya onun aka k a r l a l n r d .169l'den sonra k i i b a n a a l n r oldu. Cizye, a k a n n enflasyonunu izleyerek1592'de 160, 1603'de 360 akeye, nihayet XVII. y z y l boyunca 2 a l t n akadar ykseldi. Buna, cizye t o p l a y a n l a r n m a i e t ve hizmet a k a s a d y l ay a p t k l a r ilaveleri k a t m a l d r : Cizye nakden denmesi, gereken bir vergio l d u u n d a n , zellikle Balkan kyls iin denmesi g bir vergi halinegeldi'. Balkanlar'da, zellikle t o p r a verimsiz fakir blgelerde, H r i s t i y a n l a r nbu vergiden kurtulmak iin toptan s l m i y e t i kabul ettikleri ileri s r l m t r .Bununla beraber, O s m a n l hkmeti r e a y a y korumak iin, bir kasaba veyablge vergisinin toplu bir miktar zerinden cemaat reisi t a r a f n d a n kendia r a l a r n d a t o p l a n p hazineye teslimi metodunu gittike g e n i ldeuygulamaya b a l a m t r . Balkan kylsnun d e d i i teki vergiler.M s l m a n l a r n d e d i i a y n vergilerdir. zellikle s a v a z a m a n a l n a n o l a a nst vergiler, avariz. her iki grup halk iin beklenmedik a r vergilerdir ve1590'dan sonra her y a l n r o l m u t u r . Hristiyan h a l k n O s m a n l rejiminek a r t olmaya b a l a m a s , e k y a l n y a y g n l a m a s , i s y a l a r , d e i e n buk o u l l a r n sonucudur.

mer Ltfi Barkan 1520-1535 tarihleri a r a s n a d e n O s m a n l nfus vevergi defterlerine gre o bu dnernde Balkanlar'da nfus s a y s n hane/aile olarak h e s a p l a m ve bir haritada Mslman ve Hristiyan nfusu bir arada gsterm i t i r " . Bu haritaya b a k l n c a , B a l k a n l a r n d o u s u n d a Mslmanlar kesinlikle o u n l u k t a d r . Buna k a r b a t Balkanlar'da. yani Makedonya, S r b i s t a n , Arna-

Bak. "Djizya" (H. n a l c k ) , Encyclopaedia of islam, 2. edisyon, II, 563-566."Essai sur les donnees statistiques des registres de recensement dans l'EmpireOttoman au XVe et XVI e siecles", Journal of Economic and Social Historyofthe Orient, i (1957); O. L. Barkan. ." O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a bir i s k a r ve kolenizasyon metodu olarak Srgnler",Istanbul Oniv. Iktisat Fakltesi M e c m u a s , C. XI/I-4, 1949-50, s. 524-569; C.XIII, 1951-52, s. 56-58 ve C. XV, 1953-54, s. 209-237.


14/26


vutluk ve Bosna'da Mslmanlar o zaman kk a z n l k l a r halindedir. Budurum, XVIII. y z y l d a k i n d e n ok f a r k l d r ve s l a m l a m a n n XVII.-XVIII.y z y l l a r d a , yani O s m a n l Devleti'nin k dneminde meydana g e l d i i n i kesinlikle ortaya k o y m a k t a d r . XVI. y z y l b a l a r n d a d o u Balkanlar'dakiMslman o u n l u u . Anadolu'dan X V . ve XV. y z y l l a r d a kitle halindegelen srekli bir gn sonucudur. O s m a n l Devleti'nin zellikle gebeg r u p l a r zorla Anadolu'dan Rumeli'ye geirip stratejik yollar boyunca belli blgelere y e r l e t i r d i i n i k a y n a k l a r m z sylyor. Bu grme ve y e r l e t i r m e n i n birnedeni, feth edilen blgeleri ve ana y o l l a r gvenlik a l t n a almak ve ulardaa k n c kuvvetleri s a l a m a k t r . B a k a bir nedeni, Anadolu'da k a r k l k k a r a nve kyly zarara sokan hayvan y e t i t i r i c i gebeleri. Rumeli hudut b o y l a r n agnderme siyasetidir. Sebep ne olursa olsun, devletin Rumeli'yi T r k l e t i r mede nc bir rol o y n a d n a k u k u yoktur. Fakat bunun y a n n d a . zellikle X V .y z y l d a Rumeli'nin zengin t o p r a k l a r n d a y e r l e m e k a m a c y l a . Anadolu'dan kend i l i i n d e n byk bir g hareketi o l m u grnmektedir. Bu ge k a t l a n l a r . o u n l u k l a , B a t Anadolu'ya D o u ve Orta Anadolu'dan M o o l b a s k s a l t n d agelip y l a n Trkmen b o y l a r d r . yle grnyor ki, bizzat B a t Anadolu'daBizans t o p r a k l a r n n i g a l i ve Trkmen beyliklerinin ortaya k m a s , bu Trkmen g hareketinin sonucudur. XVI. y z y l a r i v k a y t l a r n a gre, 1520'lerdebile B a t Anadolu'da Yrkler, tm nfusun dokuzda birini o l u t u r m a k t a idi.Biteviye d o u d a n b a t Anadolu'ya g eden T r k n e n gebeleri bir nfus b a s k s n a sebep olmakta idi. Yeni otlaklar aramak zorunda olan gebeler iin Balkanlar ekici bir a l a n d .

Ky nfusunu a y r n t l veren n u f a s s a l tahrir defterlerinde, D o u - B a l kanlar'da, Varna'dan Tuna'ya kadar uzayan blgede Yrk kylerini, yerliHristiyan Bulgar kylerinden a y r t etmek g d e i l d i r . Her e y d e n nce, a s l Anadolulu Trk kylerinde, k y a d l a r , b a b a - o u l a d l a r , Mslman-Trka d l a r d r ve bu kyler yerli Hristiyan-Bulgar kylerine gre, genellikle, ufak,fakir kylerdir. Bulgar kylerinde de tek tuk mslmana r a s t l y o r u z . B u n l a r nyeni s l a m i y e t i kabul eden yerli Bulgarlar o l d u u baba a d n n Abdullahy a z l m a s y l a a n l a l y o r . Genel olarak. Mslman olan Bulgar, yine kendikynde y a y o r .

Istranca d a l a r , Balkan d a silsilesi, Deli-Orman ve D o b r u c a - K n ' n aXLV. y z y l s o n l a r n a d o r u , zellikle Timur'un Anadolu seferlerinden sonra,Yrk g r u p l a r n n gelip y a y l d n a t a n k o l m a k t a y z . Vize'den, Tuna'ya,Trakya'dan Selanik blgesine kadar bu y o u n Yrk g r u p l a r n Tayyib


15/26


Gkbilgin a r i v k a y t l a r n a gre. s a p t a m b u l u n m a k t a d r " , O s m a n l devleti buYrklerin nemli bir k s m n askeri hizmetler iin r g t l e m i t i r . 1530'a d o r uRumeli'de btn Yrkler 50 bin aile olarak s a y l m t r . Bunun 35 bini askeriocaklar halinde devlete r g t l e n m i bulunuyordu. B a r k a n ' n h a r i t a s n a b a k -l r s a , bu tarihe kadar bu s a y n n ok stnde Yrk'n kylerde y e r l e t i i , B a t Anadolu'daki gibi y e r l e i k h a y a t s e t i i a n l a l y o r .

s l a r n l a m a r u n ilk iki y z y l d a ok k s t l o l d u u cizye defteri k a y t l a r y l a deortaya k a n bir gerektir. 1489'da bir y l d a mslman o l m u 94 hane ve onuizleyen y iinde y a l n z 255 hane h e s a p l a n m r r ' " , l s l m l a m a l a r . Osm a n l ordusunda hizmet grenler. zellikle Hristiyan tirnar sipahileridir. Osm a n l devletinin zel b a z hizmetler y k l e d i i gruplar. genellikle mslmanlararasmda y a a y a n veya onlarla s k t e m a s olanlar a r a s n d a s l m l a r n a l a r dahas k t r . Bu dnemde s l a m l a m a , kesinlikle sosyal bir o l a y d r , sosyal faktrleretkisiyle o l m u t u r . '

Hristiyan aileler a r a s n d a n Yenieri O c a veya Saray'da hizmet iin toplanan d e v i r m e o l a n l a r n a gelince. bunlar XVII. y z y l b a l a r n a kadar y l d aortalama 3000 s a y s n d a idi. B a z t a r i l i l e r . XVII. y z y l d a n sonra Balkanlar'dakitle halinde s l a m l a m a l a n , cizye m i k t a r n n a r t r l n o l m a s a yormakt a d r l a r . Bu nokta henz yeterince a r a t r l m a m t r . s l r n , ihtidada zoru kabuletmez. ocuk, ma'smdur, yani dinini tayinde bilin sahibi s a y l m a z .O s m a n l l a r , dnyevi bir amala Mslman o l a n l a r ahriyan a d a l t n d a gerekmslmanlardan a y r t u t m u l a r d r .

e h i r l e r d e ve kylerde, Trklerle uzun y z y l l a r beraber y a a m a , Osm a n l devletinin kanun ve a l t y a p k u r u m l a r n n etkisi. ve nihayet O s m a n l yksek kltrnn bir prestij-kltr olarak taklidi, Balkan yerli h a l k arasmda klt r l e m e n i n b a l c a y o l l a r n o l u t u r m u t u r . W. Hasluck. Hristiyan ve s l a m halki n a n l a r ve adetlerinin her iki toplum yelerince ne kadar g e n i lde payla l d m g s t e r m i t i r . Bunda, B e k t a i l i k gibi halk dini t a r i k a t l a r n n eklektizminemli rol o y n a n t r . br yandan, Rumeli Trkleri, Balkan yerli h a l k l a r n d a nt a r m , gnlk hayat ve sanatlarda birok kltr u n s u r l a r a l m l a r . bylece zamanla Rume1ili ile Anadolulu a r a s n d a bir kerte kltr f a r k l l ortaya k n t r .

Fakat Balkanlar'da ve Avrupa'da bilmezlikten gelinen b a k a bir gerek,XIX. ve XX. y z y l d a Rus i s t i l a l a r ve yeni milli Balkan devletlerinin b a s k vehatta etnik a r n d r m a hareketleriyle Mslrnanlunn ortadan k a l d r l m a s 910 Rumefi'de Yrkler, Tatarlar \ i ( ' Evltid-i F a i h a n , s t a n b u l 1957. 'Bak. . L. Barkan, "894 (1488/1489) Y l Cizye T a h s i l a t n a ait Muhasebe

B i l a n o l a r " , Belgeler (1964, TTK), 1, 1-117.


16/26

34 BAL-TAM t n - c Bilgisi 3

g i r i i m l e r i d i r . Bunun sonucu yzbinlerce Mslman ya s o y k r m n a kurbang i t m i , yahut Trkiye'ye muhacir olarak kamak zorunda k a l m t r . Y a k l a kiki yz y l d r sregelen ve son korkun t e k r a n a , Bulgaristan ve Bosna'dat a n k o l d u u m u z d r a m n belgelerini Bilal i n i r y a y n l a m b u l u u n a k t a d r " .Balkanlar'da b e y z y l d r yurd t u t m u Trklerin. ve M s l m a n l a r n s o y k r m k a r s n d a , B a t Hristiyan d n y a s n n tasvib derecesine varan k a y t s z l i n s a n l k tarihi iin bir lekedir. " a d r l a r ile geldiler. a d r l a r n t o p l a y pgidiyorlar" l a f XIX. y z y l d a bir A v r u p a l devlet a d a n n n a z n d a n k n n t r " ,

B a l k a n l yerli halk a r a s n d a s l a m l a m a konusu. bugn maalesef gncelnemi olan bir sorun olarak ortaya k m t r . Anadili Slavca, Arnavuta,Yunanca olan ve Trke k o n u m a y a n t o p l u l u k l a r n s l r n l a m yerli Hristiyanhalktan o l d u k l a r genellikle ileri srlr. Fakat bugn bu i n s a n l a r Mslmandiye c e z a l a n d r m a k , O r t a a l a r d a k i H a l s o y k r m a r n h a t r l a t a n a d bird a v r a n t r . 187'de Bosna-Hersek'te o u n l u k olan O s m a n l l a r byle bir e ya p n a n l a r d r

O s m a n l dneminde s l m i y e t i kitle halinde kabul eden yerli halk, en okB a l k a n l a r ' n b a t k s m n d a , Arnavutluk, Kosova ve Bosna'da bulunur. Rodopd a l k blgesinde Pomaklar da bu grup iindedir. Buna k a r , B a l k a n l a r n d o ublmndeki M s l m a n l a r n anadili Trke' dir. O r I a r Anadolulu Trklerdir.

Ticaret, Yollar ve e h i r l e rBalkanlarda bugnk yol ve e h i r a , ana h a t l a r ile O s m a n l dneminde

ortaya k n t r . Bugn b a l c a Balkan e h i r l e r i ve devlet merkezleri Filibe,T a t a r p a z a r c k , Sofya, Belgrad, Sarayova. skp (Skopjc), Y e n i e h i r(Larissa), l b a s a n , M a n a s t r , Kstence, Rusuk (Ruse) birer kk kasabaveya ky iken, O s m a n l dneminde byk e h i r l e r halinde g e l i m i l e r d i r .O s m a n l - n c e s i e h i r l e r , r n e i n Edirne, Selanik. N i b o l u , Silistre byk gel i m e l e r g s t e r m i t i r ' : ' , Yeniden g e l i e n e h i r l e r i n , O s m a n l y a y l n d a birbiriniizleyen urblgelerinde, u merkezleri olarak k u r u l d u u n u a n m s a m a k gerekir.

I I12

13

s n s i m i r , "Rumeli'den Trk Gleri, Belgeler, 1-3 Cilt, Ankara, 1989 (TTK.)Eneye. Britannica'nin 1911 tarihli lL. b a s k s n d a aynen u n l a r y a z l d r ."The rive centuries of Trkisch rule 0396-1878) form a dark epoch Bulgarianhistory. The invaders carried fire and sword through the hands, towns, villages andmonasteries were sacked and destroved and whole districts were converted intodesolate wastes" (bak. "Bulgaria", s. 78)Bak. N. Todorov, "The Balkan City, 1400-1 f)O()". Seattle 19X3: Mslmannfus iin bak A a d a k i Tablo i.


17/26


Balkanlar'da O s m a n l dneminde byyen ve g e l i e n e h i r l e r . b a l a n g t a idari-askeri merkezler halinde iken, zamanla g e l e n e k s e l O s m a n l el-san a t l a r ve e s n a f n ( b a l c a d o k u m a c l k , b o y a c l k . dericilik) y e r l e m e s i y l e . ticari-sanal merkezler haline g e l m i l e r d i r . XV. y z y l d a O s m a n l l a r n t i c a r ba-k m d a n neminin a k bir k a n t . Balkanlar'da. hatta O s m a n l l a r n y o u n tic a r i l i k i l e r e girdikleri B r a o v (Erdel) gibi y a b a n c e h i r l e r d e . O s m a n l g m a k a s n n egemen bir para durumuna gelmesidir. Bu ticaret merkezlerindekigmrk defterleri ve o blgelerde k e f e d i l e n aku defineleri bu g e r e i ortayak o y m a k t a d r " . .

XV. ve XVI. y z y l O s m a n l tahrir defterleri. btn Balkan e h i r l e r i n d eb a l c a el s a n a t l a r n n . O s m a n l B u r s a ' s n d a k i n i n a y n e i t l i l i k ve rgtlenmebiimim g s t e r d i i n i belgeler. B a k a d e y i l e . b a t etkisiyle XIX. y z y l d a temelli y a p d e i i m i kendini gsterineeye kadar. Balkan e h i r l e r i kuvvetli birO s m a n l e h i r y a p s gsteriyordu.

te yandan, O s m a n l dneminde. XV. y z y l b a n d a n itibaren, Balkan-iive B a l k a n - d ticaret, g r l m e m i bir g e l i m e g s t e r m i t i r . O s m a n l ncesidnemde t a l y a n l a r , Balkanlardan deri, yn, b a l n u r r n , b u d a y , peynir, bal, iy a , z e y t i n y a , a r a p gibi ham maddeler ve yiyecek maddeleri ve esir s a t na l r l a r d , Yukarda i a r e t e t t i i m i z gibi. S r p ve Bosna g m XIII. y z y l d a nberi bir zenginlik k a y n a idi. O s m a n l l a r geldiklerinde. Bizans p a r a l a r yerine t a l y a n a l t n p a r a l a n n n . yani Venedik ve Floransa a l t n l a r ve g m g r o s s ( k u r u ) ' l a r n n btn Balkanlur'da. d o l a r m d a egemen paralar o l d u u n u grm l e r d i r . Balkan tarihilerine gre, O s m a n l l a r gelince, Balkanlarda dahance g e l i m i ticaret h a y a t , e h i r l e m e ve t a r m ekonomisi g e r i l e m i . Avrupa'dakine e g e l i m e y e ayak uyduran bir ileri feodalizm yerine parazir bir gerifeodalizm rejimi y e r l e t i r m i t i r . XIIL. y z y l d a Pax Mongolica sayesinde, k t a l a r - a r a s ticaretin g e l i m e s i sonucu, Karadeniz. s t a n b u l . Balkanlar ve t a l y a ' n ng r l m e m i bir t i c a r - e k o n o m i k g e l i m e ve zenginlik dnemine e r i t i i d o r u dur. Fakat, XIV. y z y l o r t a l a r n d a O s m a n l l a r gelmeden in ve Orta-Asyaticaret y o l l a r n n e n g e l l e n n e s i ve byk veba s a l g n sonucunda, Levant'ta.Balkanlar ve t a l y a ' d a uzun bir iktisadi b u n a l m n b a l a d da d o u d u r . Bud t e n O s m a n l l a r sorumlu d e i l d i r . Aksine. O s m a n l m p a r a t o r l u u dneminde Balkanlar'da gze arpar bir i y i l e m e ve g e l i m e dnemini b a l a m t r .

14 M. Benndei, " L ' e n p i r e O t t o m a et la 'route Moldavc' avant la G o q u c t e ucChilia et de Catatea Alba (l4R4), Journal o/Turkish Studies, X, 19R6. Harvard.


18/26


Tablo i.152-153'da Balkanlar

lda b a l c a e h i r l e r i n n f u s u (. L Barkan'a gre)(Hane olarak)

e h i r l e r Mslim Hristiyan Yahudi YektlnEdirne : B : R .122 201 4001Atina I I 2286 - 2297Saravbosna (Saraievo 1024 1024M a n a s t r (Monastir) 640 i 7 i 34 845skn (Skonie ) 010 200 12 R42Sofva (Sofva: 471 238 709Selanik ( S a l o r i k a 1229 9R9 2045 4R01Serez (Siroz) 671 357 65 1093T r h a l a (Triccala) 301 343 181 825Yenisehir (Larissa) 691 7.1 76RN i h o l u (Nicopolis) 468 775 - 1243

(Vergiden b a k nfus a l n m a m t r ) .X X . y z y l d a Balkan t a r i h i l i i n i n byk ncs C. Jireek ve onu izleyen byk Rumen tarihisi N. Jorga (Iorga), Balkanlar'da O s m a n l imparator

luk dzeninin, Balkanlar-ii b a r s a l a y a r a k ticaret ve e h i r l e m e y e yol a t n belgeleriyle ortaya k o y m u l a r d r . JireCek aynen der ki: "Trk fetihleri zerineDubrovnik ticareti k u k u s u z bir g e l i m e dnemine girdi... O zamana kadarmevcut kk devletlerin s n r l a r ve gmrkler k a l k t . Onun yerineBalkanlar'da. d k gmrk tarifesi uygulayan gl b i r l e i k bir imparatorlukdzeni geldi".Balkanlar'm t a l y a ve Avrupa ile ticaretinde en i l e k l i m a n haline gelenDubrovnik (Raguza) cumhuriyeti, Macar ve Venedik nfuzundan k a r a k daha1433'de O s m a n l l a r n bir tabii oldu. B a t Balkan blgesi ve Bulgaristan e h i r l e -rindeki Dubrovnik ticaret kolonileri en e l v e r i l i k o u l l a r l a . (bu arada yzde 2 gibia a bir gmrk deyerek), Venedik'le rekabet eder bir duruma ykseldiler.Dubrovnikliler. O s m a n l hkmetine dedikleri 12.500 a l t n hara k a r l n d amuazzam kazanlar elde ettiler. Dubrovnik l i m a n n n gmrk geliri 1535'de17.000 altmdan 1569'da 26.000'e ve 1570'de O s m a n l - V e n e d i k s a v a s r a s m d a 106.000 a l t n a y k s e l m i t i r " . Saraybosna. XVI. y z y l ikinciy a n s n d a b a t B a l k a n l a r n t i c a r merkezi durumuna y k s e l m i , Dubrovnik yerineVenedik'in Split (Spalato) l i m a n n n g e l i m e s i n e y a r d m e t m i t i r . Dubrovnik veB o s n a ' n n g e l i m e l e r i , btn Balkan y a r m a d a s iin bir gsterge s a y l a b i l i r .16 J. Tadic, "Le commerce de Dalmatie aRaguse et la decadence economique de

V e r i s e au XVIII siecle", Aspetti et Causa della Decadenza EconomicaVeneziana nel XVII. s: A t t , V e r e d i k 1961. 238-274.


19/26


Dubrovnik'in r e f a h , 1460-1520 dneminde Balkan y a r m a d a s n d o u d a nb a t y a kesen byk bir kervan yolunun o l u m a s ile i l i k i l i d i r . Bu yol. Bur-sa'ya r a n ' d a n gelen i p e i , Floransa'ya u l a t r m a k t a k u l l a n l y o r d u ve s k devletkontrol a l t n d a idi. A y n zamanda Balkanlar'dan yn, deri bu yolla t a l y a ' y asevk ediliyordu. Deniz/de Venedik tekeline k a r O s m a n l l a r . bu yolu g e l i t i r m i l e r d i . O s m a n l dnemi iin i m d i y e dek herhangi olumlu bir hkm vermekten kaman B a l k a n l milli tarihiler. son zamanlarda dikkatlerini ticari-iktisadi g e l i m e l e r e e v i r m i l e r d i r . Marksist g e l i m e teorisine gre sosyalist dnemncesinde bir burjuva-kapitalist s n f bulma g e r e i , bunda y a r a r l bir etki yapm grnmektedir. Yugoslavya'da J. Tadic, L. Bojic, V. Vinaver: Bulgaris-tan'da L. Berov, S. Panova; Arnavutluk'ta St. Naci, Z. Shkodra: Yunanistan'da N. Svoronos O s m a n l dneminde ekonomik g e l i m e ile ilgili nemlia r a t r m a l a r yapan tarihilerdir.

O s m a n l dneminde, Balkan ticaretinin g e l i m e s i n d e roloynayan anad o r u l t u d a n biri, d o u - b a t a r a s n d a Edirne-Dubrovnik ve Edirne-Aviona yoluidi. teki iki ana yol, Erdel'e giden E d i r n e - N i b o l u - B r a o v yolu, ncsdeniz zerinden s t a n b u l - A k k e r m a n - L w o w (Lehistan'da d o u ticaret merkezi)yolu idi. Edirne, B a l k a n l a r ' n s t a n b u l ve Bursa ile u l a m n d a odak n o k t a s n o l u t u r a n byk askeri-idari ve ticari merkezdi. D o u m a l l a r , yani Bursaipeklileri, r a n p e i , Hindistan baharat ve b o y a l a r , Anadolu'dan Hamid-eli'nin pamuklu bogasileri, Safranbolu'nun safran, E r g a n i ' i n ve Kre'nin ba-k ve K t a h y a ' n n a p , Edirne'den ve s t a n b u l ' d a n Balkanlar'a ve Kuzey'eoradan d a l r d . V u r g u l a n m a s gereken bir nokta u d u r : O s m a n l l a r , a m H a l e p - B u r s a - s t a n b u l - A k k e r m a n zerinden Avrupa/ya d o u m a l l a r i h r a c a t iin m i l l e t l e r - a r a s bir ticaret yolu meydana g e t i r m i l e r d i . Lehistun'dan Moskova'ya kadar D o u - A v r u p a , d o u m a l l a r n bu yoldan almakta idi. Bu yol. Beyrut veya s k e n d e r i y e - Venedik a r a s n d a horizetual Akdeniz ticaret yolu ile rekabet ediyordu. XVI. y z y l d a , zaman zaman bu yolla gelen baharat, Lizbon'a gelen baharat m i k t a r n buluyordu. O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n , d o l a y s y l e Balkanl a r n , dnya ticaretinin nemli bir blm iin bir koridor o l u t u r m a s . blgeninXVI. y z y l d a zenginlik ve r e f a h n a k l a y a n ve nemle belirtilmesi gereken birn o k t a d r .XVII. y z y l d a i m p a r a t o r l u u n siyasi b u n a l t ve ekonomik k , bununBalkan kyls zerinde etkileri zerinde a y r n t l a r iin okuyucuyu iki a r a t r marna gndermekle yetinirim". XVIII. y z y l d a Avrupa ile ticaretin grlme-17 "The Ottornan D e c l i r e and its Effects upon the Reaya", Aspects o f h e Balkans,Continuity and change, H. Birnbaum ve S. Vryonis (yaya), Lahey 1972, 338354; ve "Military and Fiscal Transformatian in the Ottoman Empire, 16001700", Archivum O t o m a n i c u m , VI (1980), 283-338.


20/26


m i bir biimde bymesi ve imparatorluk idaresinde merkeziyeti sisteminb r a k l m a s , Balkan h a l k l a r m n g e l e c e i b a k m n d a n son derece nemlig e l i m e l e r i n k a y n a o l m u t u r . XVIII. y z y l d a Avrupa p a z a r m n g d amaddelerine v e r d i i yksek tiyatlar ve t a m a c l n g e l i m e s i sonucu,Balkanlar'da. d pazar iin t a n n rnleri y e t i t i r m e k , zellikle b u d a y . pamuk,z e y t i n y a i h r a c a t n d a byk g e l i m e l e r d e n H r i s t i y a n kyl p a y m a l d .Bununla beraber, devlet t o p r a k l a r m kontrol a l t n a geiren ayan ve a a l a r , bug e l i n e d e n arslan p a y m almakta idiler. Yeni ykselen bu egemen s n f ,g e n i l e y e n t a r m t o p r a k l a r iin reaya e m e i n i a l a b i l d i i n e smrme yolunututtu. Sahile ve limanlara y a k n blgelerde, zellikle Bosna, kuzey ve d o uBulgaristan, Teselya, Makedonya ve A r r a v u t l u k ' t a , Balkan kyls ve kyknezlerile toprak sahibi Mslman a a l a r a r a s n d a i d d e t l i bir k a r t l k ve e k i m e b a l a d " . Eyaletlerde eski etkin kontroln kaybeden merkezi hkmetise, bozulan dengeyi dzeltmekte gsz bir durumda idi. br taraftan, XVIII.y z y l d a Rusya ve Habsburglarla felaketli s a v a l a r s r a s n d a hazineye para veasker y a r d n s a l a n m a s ancak bu ayan ve a a l a r v a s t a s i l e mmknd. Buk o u l l a r a l t n d a merkezi hkmet, onlara a y r c a l k l a r t a n m a k , toprak ve kylzerinde kontrollerini onaylamaktan b a k a bir e y a p a m a z d . XVIII. y z y ls o n l a r n d a , s a v a sonu i s i z kalan cretli askerler. K r c a a l i l e r . Arnavutlar,haydut blkleri halinde B a l k a n l a r b a t a n b a a tahribe g i r i t i l e r . t e bugenel k o u l l a r a l t n d a Balkan kyls, milliyeti a y d n l a r l a , komitecilerlei b i r l i i n e girmekten ekinmedi. XIX. y z y l d a Balkanlarda bu k o u l l a r n enkt biimde kendini g s t e r d i i blgelerde, K u z e y - b a t Bulgaristan ve BosnaHersek'te g r l m e m i i d d e t t e H r i s t i y a n kyl, a y a k l a n m a l a r m , temelde, busosyal y a p d e i i k l i i h a z r l a m t r . Son k r k y l d a Marksist B a l k a n l tarihilerretim i l i k i l e r i n d e k i bu d e i i k l i k l e r i esas a l m a k t a d r l a r " . Fakat Balkanlarda,i m p a r a t o r l u a k a r ayaklanmalarda ve Balkan milletlerinin a y r l m a ve millidevlet k u r n a a b a l a r n d a teki faktrleri de unutmamak gerektir.

XVIII. y z y l ikinci y a r s , Balkanlar'da t i c a r g e l i m e - e h i r l e m e ve biryerli tccar s n f n n d o u u n a paralelolarak, A y d n l a n m a a A v r u p a ' s n netkisi a l t n d a , e i t i m i n g e l i m e s i ve bir Yunan, S r p ve Rumeni n t e l l i g e n t s i a s m n ortaya k n g r m t r . Avrupa'da Viyana, Venedik, Paris,18

19Bak. B. McGowan. Economic Life in O t o m a n Empire, Cambridge UniversityPress, USA 1982.F. A d a n r , "Tradition and Rural Change in Southeastern Europe DurinaOttoman Rule", University of C a l i f o r r i a Press, 1989, s. 131-176; C h i r ~(Ed.), "Origins of Bachvardness in E a s e r n Europe ": H. n a l c k . Tanzimat veBulgar Meselesi, 1992 Istanbul, Eren Y a y n e v i ; Nikolav Todorov. The Balkan:bak. not 12.


21/26


Cenevre, Leipzig, Odesa gibi byk e h i r l e r d e XVIII. y z y l d a n beri Rum,Bulgar, S r p hatta Trk O s m a n l t e b a a s n d a n tccar koloniler meydana k m ; s t a n b u l R u m l a r , zellikle Fenerli n f u z l t aileler o c u k l a r n Avrupa'da t a l s i l egndermeye b a l a m l a r d . Bylece, Avrupa A y d n l a n m a a ' n n . zellikleF r a n s z Byk Devrimi'ni h a z r l a y a n fikir a d a m l a r n n etkisi a l t n d a . milletleriiin hrriyet isteyen, bir devrimci Balkan i n t e l l i g e n t s i a s vcut b u l m u t u . Romanya, Kuzey Bulgaristan, S r b i s t a n , Arnavutluk, zellikle deniz t a m a c l ilez e n g i n l e m i , Y u n a n l l a r a r t k ekonomik. b a k m d a n O s m a n l rrerkezine d e i l ,Avrupa'ya b a l duruma geldiklerini O s m a n l i m p a r a t o r l u u n d a n a y r l m a k l ab i r e y kaybetmeyeceklerini g r y o r l a r d . O s m a n l devleti, Avrupa ile s k t i c a r i l i k i s i olan kendi gayr-i Mslim t e b a a s n a Avrupa T c c a r adile birt a k m zel imtiyazlar t a n y a r a k , o n l a r devlete b a l a m a k g i r i i m l e r i n d e bulundu ise de, y a r a r o l m a d . Onlar, konsoloslardan a l d k l a r belgelerle, bir bak m a . Avrupa devletleri himayesine giriyorlar ve kapitlasyon i m t i y a z l a r n d a ny a r a r l a n m a y tercih e d i y o r l a r d . O s m a n l devleti kendi tccar tebaasnu kaybediyordu. Bunun y a n n d a , m p a r a t o r l u a k o m u iki byk devlet, Avusturya veRusya, Balkanlar'da kendilerine b a l uydu devletler yaratmak iin diplomasilerini, o i l e m e z s e o r d u l a r n , harekete geirmekte y a r halinde idiler. i t e Xl'X.y z y l d a Balkan milletlerinin birbiri a r d n d a n imparatorlukian a y r p kendib a m s z devletlerini k u r m a l a r bu ekonomik, sosyal ve d n s e l d e i i n l e r i nsonucudur. Bu. nlenmesi o l a n a k s z tarilli bir g e l i i m idi. Balkan milletlerininr n e s a n s , O s m a n l Trkleri a r a s n d a b a t l l a m a hareketine iki biimde etkiy a p m t r . l k i n , bu milletleri O s m a n l idaresi a l t n d a tutmak iin reform hareketini h z l a n d r m , br yandan b a t l l a m birok gayr-i Muslim O s m a n l idare ve kltr h a y a t n d a n safta yer a l n u t r . O s m a n l devleti a d n a sylenebilecek b i r e y varsa, o da bu milletleri b e y z y l , yok etmeye a l m a d a n , kendimilli v a r l k l a r u , ticaret ve kltrlerini g e l i t i r m e l e r i n e e l v e r i l i bir o r t a m s r d r m u o l m a s d r . l839'da. imparatorluk birlik ve b t n i n korumakiin ilan edilen liberal Tanzimat rejimi bu g e l i m e y i k s t e k l e r n e m i . aksineg e l i t i r m i t i r . B a l k a n l milletler a r a s n d a her b a k m d a n en ileride grnen Yun a n l l a r , O s m a n l devletine k a r btn A v r u p a ' n n y a p t n m ve b a s k s ilel83'da b a m s z devletlerine k a v u t u l a r . Fakat ondan y a r m y z y l sonrafiilen b a m s z hale gelen Bulgaristan, Tanzimat dnemi idaresi a l t n d a e i t i mve ekonomi b a k m n d a n g e l i m i haliyle, o tarihte Yunanistan'dan daha ileri birrremleket m a n z a t a s gsteriyordu. B a l k a n l milletler b a m s z l k l a r n a k a v u u n c a ,tekrar X V . y z y l d a k i b o u m a srecine d n m l e r d i r . Y a l n z birbirleri iled e i l , kendi s n r l a r iinde b e y z y l l k bir tarilun y a r a t t dini', e t i k g r u p l a r hunharca yok etmeye a l m a k l a ; Byk Devletlerin ve b l o k l a r n planlarma


22/26

40 BAL-TAM Trkliik Bilgisi 3

alet olmakla, i. Dnya S a v a ' n d a g r l d gibi, dnya b a r n tehdit etmektedirler.

O s m a n l lehine belirlenmesi gereken b a k a bir nokta. hkmetin, impar a t o r l u u n birlik ve b t n l n korumak a m a c y l a , 1839-1877 dneminde reformlara inanarak s a r l m a s ve nihayet s l a m d n y a s n d a ve D o u - A v r u p a ' d ailk anayasa ve parlamento rejimini ilan e t m i o l m a s d r (1876l. Bugn Trkiyedemokrasi rejiminin k u r u l u u n d a A v r u p a ' n n e i i n d e , nde gelen lkelerdenbiri durumunda ise, bunu h e r e y d e n nce T a n z i m a t l a r n g i r i i m l e r i n e borludur. Bu dnemde, O s m a n l r e f o r m c u l a r n Balkan milletlerini i m p a r a t o r l u ab a l a m a k iin ortaya a t t k l a r ideoloji. O s m a n l l k ' u ; bu hareket imparatorlukfikrine bir ierik vermeye a l y o r d u . T a n z i m a t l a r , ortak bir O s m a n l v a t a n iinde, btn Balkan Hristiyan milletlerine Mslmanlarla e i t haklar t a n yor, hatta cizye'yi bile k a l d r m a y d n y o r l a r d . O s m a n l l k , milli a y r l kideolojisine k a r b i r imparatorluk, veya bugnk bir terimi kullanmak caiz ise,bir c o n n o n - w e a l t l ideolojisi getiriyordu. Devlet idaresinde ve kanunlar nndeHristiyan-Mslman herkes e i t olacak ve O s m a : l v a t a n , bir din veya h a l k n m p a r a t o r l u k e g e m e n l i i yerine, burada y a a y a n milletlerin ortak v a t a n olac a k t .

Bu d n c e , Leh devlet a d a m a t o r i s k i t a r a f n d a n da. daha XIX. yzy l d a byk devletlerin kontroln gideren bir rejim olarak a k bir biimdeifade e d i l m i t i r . Balkan B i r l i i fikri. bugn her zamandan ok nemini duyur n a k t a d r . Tarihi ve dini y a p s n d e i t i r e m e y e n O s m a : l m p a r a t o r l u u , tabiibyle bir ideolojiyi g e r e k l e t i r m e k t e n u z a k t . Trkler kendileri, 1923'de millive laik bir cumhuriyet kurarak bu fikrin g e r e k l e m e s i iin en e l v e r i l i zeminiy a r a t m l a r d r , i n a n c n d a y z .

B a l k a r A r a t r m a l a r Balkan tarihinin Balkan milletlerinin e l b i r l i i y l e a r a t r l m a s i i rgtlenme, ilkin 1963 y l n d a Nicola J o r g a ' n n yurdunda, B k r e ' t e B a l k a n l dele

gelerin bir araya g e l d i i bir t o p l a n t d a k a r a r l a t . Unesco'nun d e s t e i y l e vcuda gelen rgt, Associaiian I e m a i o n a l e des Etudes du Sud-Esi E u r o p e e (AlESEE) Dnya'da Balkan a r a t r m a l a r yapan her devletin y e l i i n e a k t r .Y a p l a n statye gre yelik iin b a v u r a n memleketlerde nce bir milli komitenin r g t l e n m i o l m a s gerekiyordu. B a l k a n l milletlerin merkezi' komitedeiki oyla temsili, b a k a n l k , genel sekreterlik ve b a k a hususlarda Balkan memleketlerinin n c e l i i , rgtn B a l k a n l a r - a r a s i b i r l i i karakterini v u r g u l a m bulunuyordu. Trkiye, bir Balkan devleti s f a t i l e , tabii b a n d a n beri bu rgtte aktif bir r o l o y n a d . Bkres'teki ilk t o p l a n t d a rahmetli Faik R e i t nal


23/26


Trkiye'yi temsil etti. Ondan sonra. memleketimizde Balkan a r a t r m a l a n millikomitesini rgtleyen Trk Tarih K u r u r n a d n a bu s a t r l a r yazan delegegnderildi. A s s o c i a i o , ilk kongresini 1968'da Sofya'da y a p t . Balkan A r a -t r m a l a r , arkeoloji, tarih, etnografya, edebiyat, folklor, sanat tarihi gibi btninsan bilimleri konuyu en k a p s a m l biimde ele a l y o r d u . Ondan sonrakikongreler, her Balkan memleketinde y l d a bir s r a ile t o p l a n d . Her Balkanmemleketi bir Balkan A r a t r n a l a r Dergisi k a r m a y a b a l a d . Trkiye'derahmetli Cengiz Orhonlu'nun g i r i i m i y l e s t a n b u l niversitesi Edebiyat Fakltesi. t a r a f n d a n G n e y - D o u Avrupa A r a t r l a l a n Dergisi k a r d ise de, onunlm ile y a y n durdu. Bu dergi, Trkiye'de Balkan a r a t r m a l a r zerinde ilkve son bilimsel periyodik o l m u t u r . A s s o - c i a i o r i b a k a n l k s r a s 19711974 y l l a r n d a Trkiye'ye geldi. O r h o l u ' n u n lm ve benim Chicagoniversitesi'ne gitmemden sonra, bu nemli k u r u l u ile ilgilenen o l m a d . okadar ki, Belgrad'da toplanan kongrede bir tek Trk delege yoktu.

u n u memnuniyetle belirtmek isterim ki, Trkiye'de bu b o l u u bugn-1985'den beri Trk-Arap i l i k i l e r i a r a t r m a l a r m yapan ve i 992 b a n d aBalkan a r a t r m a l a r n da stlenen- " O r t a d o u ve Balkan incelemeleri Vakti"d o l d u r m a k t a d r . V a k f , Balkanlar konusunda 26 eyll 1992'de ilk sernpozyun u n u s t a n b u l ' d a y a p m t r . i m d i de "Balkanlar" referans k i t a b n y a y n l a m a k t a d r . Daha sonra n g i l i z c e y l l k dergiler k a r a c a k t r .Bugn tarilll gnler y a y o r u z . Balkanlarda, y z y l l a r c a kader b i r l i i yapt m z i n s a l a r kendi talilerine b r a k a m a y a c a r r u z sonunda anlarrus bulunuyoruz. Burada btn v a t a n d a l a r ve Trk hkmetleri bugn bu ortak bilin iindedirler. XX. y z y l d a a r t k B a l k a n l milletlerin, Trkiye Cumhuriyeti'niO s m a n l m p a r a t o r l u u ' n u n d e v a m gibi grmemeleri zorunludur. O s m a n l devleti, belli bir a n gereklerine y a n t v e r m i bir tarihtir, geip g i t m i t i r .Trkiye Cumhuriyeti, imparatorluktan sonra k u r u l m u bir milli devlettir, birBalkan milli devletidir. K u r u l d u u n d a n beri Trkiye Cumhuriyeti hkmetleriteki Balkan devletleriyle i b i r l i i yapmak ve ahenk iinde y a a m a k iin abag s t e r m i l e r d i r . O s m a n l d m a n l , Trk d m a

Halil Inalcik Turkler Ve Balkanlar

Documents

Transcript of Halil Inalcik Turkler Ve Balkanlar