hai ngoai ki su 3

download hai ngoai ki su 3

of 84

Transcript of hai ngoai ki su 3

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    1/84

    210

    th i than yeu, yin n6i ngU'Oi C 6 a Lao- Tlng ti~n ru, xin Jam cho xong congvi?c. Nhtr vf_y, ngay sau sanh ra.tai hai, 16i ay v~ ai? Ben vi~ cho ~c-VU'O'ngm~t buc 'thtr, ban v~ vi?c dUng LU'U-Thanh nhU' sau.

    BU'&ng,Ngu, Tam-DaithU'Ong d~n b:l.y tO i d.rig: Cac ngtroico mtru hay chU'&c gioi, hay v~o trinh,bay cho vua cac ngu-ci , Lai noi r~ng: cac ngiroi che- hila thee tnroc m@t,1 ' 6 i c6 lai phin td.ch sau lU'ng . BlrC K heng- Tu-, sau agay thly Tlr-LQ'.chtt. than dng: Tir ngay nguoi 'Do ch~, tai ta ching dtrgc nghe 1M noingay th1ng. Than oi ! l'rM 'h~ ta . Thanh-nhon xira, h~ng ngay chl lokhong dU'gc nghe 1M ngay thing, vi sao v~y' 1 Bai vi dang nhon quan mQt'mlnh dung diu tat dhin dan, mirng gi~ ghet yeu c6 the lam cho ngtraita tra nen sang hen si5ng chit. Con thin hi toan li,nhfrng ke rniru ~u giau,sang, va co hang ngU'al tham sanh {iy tlr rat nhieu; con ahung hang nglEaLcO long yeu vua 10 nU'o-c, dam can ngay noi thing, chang tranh nguy vong;thi 4i ching co may. Lai co mQt hang nglEai sau sic, nharn hifm, chuyen:giao ktt v&inguai rieng ella vua, cung bon cung-nfr hoan-quan ktt th~nhbe dang, lira d6i che I~p tai m.lt dang nhon quan, baixich chanh nhO'n,c1,l"tuy~t lai trung trtrc, df de b~ trQm dm quy~n binh, d~n dlc be gian, chi10 Jam 19i cho mlnh, chAng kf gi thanh danh caa vua chua. Nhfrng bay toitrung nghia thay the, vi tlnh yeu vua, luc diu thl mem deo khuyen . can;

    22) Trong trieu vua Ng~tU, vua Thuan, vua to i n6i vo-i nhau, nghe 11m pbai thi:n6i : d6, du " trai lfi; ngbe n6i quay tbi no i ': , bu, ph3t. >. '

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    2/84

    -,HAI-~GO~I KY-St,T : 211

    . nhtrng khuyen can ching nghe, din d8i phai du,ng U r i . nghiem chinh, lampMt y vua, din khi cln phai dOi ci.i chet d~ can vua, ho,c phsi b6 ngoi liacb6'c. Ay bii ching biftkifm each lam cho vua tr3l de an htrbng phU quy,. Iai lim cho vua gi~n ghet, de rtro-c I~y ngheo hen lam gl, ching qua vi lOngtrung ai, mu6n d~n vua di theo dtrCYngchanh, ching chiu tham 0 du tha,khi~n vua co hili h~n ngay sau rna thoi. Lao-tang m6- d~o 6-Trung-Hoa 30nam nay, doi an m~t ngu, lanh leo vi~c do-i, nhirng d6i vo-i qu6e kf dan sinh,eung co luc sot sing. IT dat mroc nao ct1ng diroc cac b~c vtrong hiu khanhsl yeu m~n, vi~c d~c that caa chanh-tri, nOi daukhe caa nban dan, thtrongdiroc pheng van luon. Lao tang h e co bi!!'t la nol, noi d~u h!!.t Io-i, bay noicho thiet y!!.u trtro'c kbi S IF co- chu-a phat: cac b~c cong-khanh QtrO'ng cuedng nh~,Qthay Uio-tang la ngtrOOngoai C1,lC,bihro' c6ng vi~e the-gian, haiching S < ? " Igl chlng tham, dM voi Ie pqru trai nen chang, dam trirong m~tchi ngay tinh t~; c6 Iuc g,p vi~c quan M, cung chi .mQt 100n6i la quy!!.t doanxong xuoi.

    Ngay nay 6- quy quoc, U:o-tang cung giii' long nhir ngay trtr&c aTrung-Hoa v~y. Huong nay, Lao-tang dOl v&:i Quc)c-VtrO'ng, danh pMn.tuy la khach Ii thiy, r n a ~inh oii xem bang c6t nhuc. Tnroc day, Lao-tang-yi ngbe Ijm Quoc-str, nen tien-ct'r LU'U-Thanh lam clnrc Cai-pha, K e nghe,nhfrng ngU'o-i quen thuQc k~ ,c~uy~n gian-phi cl+a y" biet y la hang ngtrOO'b~t Itrong, c6 tinh quen an ,pb\! nghia, Trong hie, Thanh-trieu dinh dep;gi~c bi~n, y phieu-hru khong nO'I mrcng tl,ra, nho- Lam- TOng-Binh ~~''long che cho-; La,? ngheo khong dO ~t'rc chu dp, dam bao cho LU'U tanh:mQt chifc thuyen ch6- hang-hoa, VtrQ't bien mua ban d~ kilm 1M, an-ducching kha bao chi~g Mu v~y.' Tbe m a L l ' u ching 10 a-n dap a~ dfrc cla'Lam, nM,n t a m phu bac, di ch~ng tro- v~J khiri Lam phli oan b5i s6 hang.~. Ngay nay Qu6c-~tr yeu-tiu, Lao-tang hft long hft s&c duy-trl bao -damcho Ltru'- Thanh, I:i:lQtngay ida the dit y ding trer lai phu bac: trong rnong.cho y tam m9t'vi~n-cht'rc au-ng ( H 'l -) bilt h~ l?ng vimro-cIo ct~n dap on vua,' I a m9t vi~c vo 1'1tram phin tramv~y. Con hgtrm co 10n9' den t6i, dirongluckh8ng quy~n thf, con c~y uy-thf ngtro-i khac, de lam di~u tQi ac, ki~m-dch chay chfra, g

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    3/84

    212 . 'FHfCH-DM-sAN

    chling, D a v~y, 19i yay ti~n 10 l6t de L 1 m quan, sau n~y hrong bong kbOngd o de gia ti~n Uri, can Hiy dau ra r n a gia tien vdn. A.t phai ki~m tram mtrungan cbtr&c de bdc lQt hang hoa thirong thuy~n, th~ chi can due khoettinxtrong tin tOy, khi~n cho khach thuyen hang nam bihai, khi~p SQ'kh6ngdam din. Tht U d

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    4/84

    2 1 3

    Uo-T!u ch:ing n~ xa nghin

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    5/84

    iH:fCH-D~-sAN

    hoic thuQc vi phirong t quytn, tMo S tW hoang 4U'Ong, dam dauxtW ban d e trlnh d C r l , ch~g qua chep l\1i d e khao s a t y minh r n a t h o i .

    Vin chiro-ng vun v~t, luc tuc ghi bi~n.

    23) Tt'Te Ttr-Ma- Thiin, Thai-Sir-Cong d&i nha Han.124) Han-Vu-f)~ phong Trtrong-Khien lam Bae-V{lng-Hiu. Tnmng-Khihldi

    , s U - Tay-v\l'c, ,dem rau Cu-ttrO'ng, tre N~ang-trUc ve Tnmg~

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    6/84

    7 7HAI-NGOAI KY-SIr QUY2N VI

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    7/84

    G 16 nnea quan khich, l~ng ng6i tMu demo .Ngiu nhien d9C Ia i baicila QuOc~Si-Ong Ky-Lt,lc, ban vE th o va thiEn dao, I& i ban tg

    pbii m a h6a trM. Do\li-pham pMt-phip van-chuO'ng lam tho vi~t M, quy (ych6 dinh pba y-tbfrc phat ra tir ch6 td~tu~ can-ban, tt}:'nhien thiru ro; n~uchi luOOg q.y hoc rqng nh& nhieu, thl ly-l~n thtrCrng khong tranh khai ciib~ pht,FhQi khien-hgp v~y. Nhon vi~ m{lt bai dira cho Nhi~p:Chi HoangCtr-Si, tieu-khien trong can mtra lanh, va bao cho cac tr6 :

    Sich v& i chng khi chang doc, dao cang ching khi chAng sling; ngtro-ising d ' o \ l ? tuy cbing ~p van-tt}:' nhtmg van thtr&ng thOng thai; n~u chAngsang dao, tuy chuyen cong hoc ~p van-tt}:', vin hay Iy l~n cuo-ng-bgp r n athOi. Tuy cau noi nghe bay ho, nhirng nghia khong thliu dio, diEu !iy diitUng x a y ra, Xira Tlr-ChiEm hQC-Sl (1) lam van. b;;t but nen 10-i, chii'tubnea thao-thao theo y nghi, nhtr gi6 bay, nhir mroc chay, phb difn mQtdchtt}:'nhi.en. Nlnrng din 14c theo y rieng thuyt thien, bng e6 vi~ mQt baibat sau b Q Kim-Kinh, cMng hitu rAng, Kinh liy, chang pWli c6 th~ thliyb3ng sk, nghe bing 10i, lai phan doan rAng ((Chi dtrgc nth bQ ), th~ l~ ch61) Tire To-J6ng-Pha, van-si d&i nba TOng.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    8/84

    CU'&.ng-hgp clla eng v~y. Dli tl! bi~t r~ng : Ngu- TO-Gi6- i tai Iai, sao 4i quenh~n bOn-pMn, tra 1~ hOi Tham-Lib (2) II thac sic nw ti~ng khe mm xttngngQ 0'1-0)) ? Ay lai Iicho, Ctr&.nghop caa eng v~y. Trong bli Kim-SO'Jl-Thu- Tlr-D\li (3) ngii-ulnll (4), ong muon dem dai ngQc tr~n son-men, nhtrngluon Iuon day xo-miii bi nlrn trong tay ngU'Crikhac, chi vi til' trU'o-c eng chidung y-thlrc thong-minh lrC dac nghia-Iy, chira tirng dung ~o de danh tanSI! chtrong.ngai cOa each-am, cho nen hoang hot ch~g thliY,TO doan dfchv~y. TMn- Tu D~-str (5) a trong Hoang-Mai-Hci, lam thll-l3nh 800 long-nrong (dc vi hanh-gia va bat bQ Long- Th ien), nghe r~g nh& nhi~u, aiching suy ton ngai lam ngoi thlr nhk Ngai lam cau k~ ding : II than tg b&-d~ thu (minh tg cay b6-dh b6-d~ theo ting phan gQi ta chanh-tri, clinggQi ta chinh-ki~n, htr linh kheng thf chlit, chi c6 tinh vien-mlnh. ho~c khalliy b6 d~ chi m~t trang, ch& cung v&i "than)) c6 gi(3ng gl dau, huong chia IlabO chanh-tri chanh-kien rna noi b6-d~, thl b6-d~ ha co mit tai mw lU'Oi,xirong miu tay chan. rna vi v&i than ngiroi dU'gc sao. Ay ta d~-str n6i Ctl'cmghop v~y. Lai n6i dng : {(Tam nhir minh-csnh-dai )) (long nhtr nai gtrongsang), cMng k~ Sl! 11 hir thl!c dU'&i chii'll minh canh hi mQt chii'll o a i :tlam v~n chan, d~ chii' {(canh ))he, chii' oai thirc: r6i cau ki! n6i : ( I thOitheri dn phlt thuc (bu6i bu6i sieng lau chui) liy 1a lau chili cai dli, ch&khong phai lau chui cai gtrong ; nrc bao dng : I( tam nhtt rn~t giroug, theali la chang phai tam r6i, ha-huong' bao nhir cai I( dai caa n$. gtl'O'ng,thl v&i 9m , lai C O n c6 gi6ng nhau chut nao, Tay- Thien 28 to, Dong- Th~.6 t6, a~u l~y tam truy~n tam, ch~ng phai lay gtrong truy~n girong hay l liyali truy~n dai bao gio-, liy 1.1CU'iYnghop v~y. Lam tho-, lam van cO khlri thirachuytn hop, thuy~t phap cung v~y. Nay trong bai k~, hai cau d1u tay than Dva tam song kh&i, r n a cau k~t noi ff v~t sUogil tr:1n ai D (cho- kltiin dinh.do- bui), chi kt cau minh clnh)), khong h~ noi din b6-ot ; thE: ta chiluong chuyen cong van-W, rna nghia 11 kheng Otrgc thliu &0, tac la phu-hQ i khien-hop v~y. Than o i, trong mQt bai k~, chira ban din chOlt4n ~o

    21 8 1'H1CH-B!I-SAN

    2) Tong-Tang..)\lo-Tiem hitu Tham-Lieu- Tlr, tu & chua Trl-qu11YHang-chau.Luc To..'tbfrc a Hang-Chau, chiem bao tMy cling Tbam-Libl- Tlr tam tho,sau ra tran-thu Hang-Cbauj co den phong van Tham-Liw-tU, Jam bai (rngMQng Ky.

    3) Phit-gia gQi dia, thuy, Ma, pbong tam t u - d~.4) Pb~t-gia gQ i silc, thu, ttrCtng, banh, thirc lam ngii u A n .S) B~"'5v Ia d6-d~ c U 3 Ngu-To Hoing-Nbhl.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    9/84

    HAI~NG.O~ ICY-Sl[ 219 ~

    pbai hay trii, chi trong cM dUng tv d~t diu dac6d~n 3 18i. Bbi th~ La ..Hanh-Gi~: (6), noi Iiidng: B6 de han vo thl,l. minh canh diec phi dai II(B6-d~ vlin khtmg dy, guong sang cMng ph

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    10/84

    220 THtCH-D~-sAN

    tho, xem nong. hay nguQi: chang chiu Uy van-tt; thong-minh tt; cam long,mU6n hila cung Tu--Chiem cli cho vira y, ching chiu d~ cho diu ttr6'i caeH6a- Tlnreng gia xira nay ap

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    11/84

    HAI-NGO~I Kt-str 221b.iit hai chfr. tham hoc I), tr~&c cin phai phan bi~n cho re rang, tham Dnghia Ia d 1 i 1 : bb tit do tM-giai (thang b~c), ch~ng tim noi nao khac; qp trungkhi-hrc, tv" trong mlnh tim ra mQt con dtremg m a di, nghia Ia II tham chodin chO ({niit-ban ))long d~ hitu, sai bi~t (1) td khOn minh v~y. Chirngiy rQng xem them sach vCr cfut. ngtrai xtra, Iai tirm~t ngoai danh tiin vao.Trong rem da-rninh, chuy~n mlnh mQt cai, trong ngoai lon nho, mQt machquan thong; hie bay gio- chung ta th~ nghe vi~c gi, xU- 5 V " lw.n 1y, ~t dench8 thi~n-chi, thi moi gQiU hQc.Gin day nhfrng ke thuyln-gia, thAy dlucaU n~, ch~ng biet bien thOng 51! 1y, thanh ra c6 cMp thirc tha, COn nhfrngke giang giao thi hing ngay 10tlnh tiln tai chau-bau caa nha ngtro-i khac,c:;h~ngbiit din cai dang quy cfta minh; r6t cUQc ham xem trang tren troi,r61: mit ngoc trong tay I), nao c6 Ich gl. Trong ton-giao tim cho dtrQ'c ngtrCri tham-hoc hoan-toan I), thtrc kho l!lrn v~y. Nhfrng bon it-rno- chang bietdU'ang 16i, thOi ching ban din lam chi; cho din nhfrng ke hoi biit chut it,chan dt'rng chtra vfrng, da bi hoan-canh nhon-dayen loi keo, thl 1~ ph:lidnc6 tMy ban dao luy~n, moi rnong thanh t~ti; ching nhfrng khong th.1ydB rniy lim nen, rna khong ban cung ching kha dQc tiil'l, co bong ~inh trongcay gai, ching u6n tl! thang v~y. Khon nbi, trong thi gian n1y, chon-sirhiem c6, rna chon-hfru cung cMng dU'Q'c rn~y ngtroi. Nhfrng ban dQoinayU nhirng' ban a-dua, chi ir ir vang vllng, mQt rn~t 10 ta.n tlnh ; khen ta 13(rtlen-sanh Mu hau , ch!lng qua lam ngu ta, lam hai ta, chl thiiu dilu giet tam a thoi, Ban nhir thi 10 tranh xa chang kip, con than g1n atrQ'c sao 1 Niu13 chon-hfru dn biit chi-trlch dilu 18i cua ta, b!lt ta phai lam vi~c tmen;noi ngay ching n, m o o Ii yeu ta, muon lam nen cho tao Cho nen ngU'QoixuadtrQ'c rnQt ngtro-i d6ng-chi cho'n-hfru, quy hon anh em d6ng-bao v~y. NhtrNhirng cung cho Uy Urn 1\1,vi sao the gi&i 1&0nhtr the n1y, lai kh6 tim dtrQ'cchon-sir, chon-htru, Nay trtr&c hit My tim mQt ngtriri chon hoc ~o da.N~u co th1y ban rna ching c6 hoc-nhon, ding vi nhir ((vit mroc l~i giii-ad6ng chl Ienh denh theo dong ntroc xu6ng len, m~t hie g~p bien d~ng ba-dao, da chim mit dang v~y. Than oi, neu chon-hoc-nhon co dtrQ'c nghiem-5V ' hrong-hfru, Ung ngay theo dao luy~n kidch tharili, co luc l~y lo-i dQc-ac!ruing nhiet nfra. .Ching nhfrng rn~t kheng tir, kho khOng oan, d~n n8idu6i cfing khong di, danh ciing khOng c!1~y, cingbt'rc bachlai cang quh em ,cang chiet toa lai clng P9~n phat ; nhir thi m o o th~ .long kien quyit c t ' J . ahoc nhon v~y.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    12/84

    Th~ gtri cho D~-Vi~-Qu6c Hfru- Thira- TU'(YngT6ng-Cong

    222' " THfcH-B~I-sAN',

    Neu Di~c-Nhj tlr nay c O chi hu-Ongkien guyit, nguy~n Ivc chon thanh;dl,Ulgt fun" trong 4,5 nam, thi kh6 gi chbg thong d~t d~o-ly, khai :thOngchuang ngai. Nguo-ihQc dao SQ'nh~t Ii tv ddi minh; t1; doi minh thi ychang thanh thl tam chbg chanh, tam ch~g chanh thl nghe tifng chu tamtheo ti~ng, tMy sAccM tam theo sic, tfun chu tuy theo ngoai-canh, dtn dbi( tfun h~t tai yen )),xem ma ch~g thiiy, ling m a chAngnghe, chii canh sanhtam, tam chang con tv~, hi thanh s~c co kheng str dung, dung tam a cokhOng ciing ch:mg bitt, d\lng tam 6 - khong c6 cling ch3ng hay. Chi baogio-gifr duQ'c dirng cho tam hi hru-chu, m a hru-tru cfing khong tra ngai;chu kMng tru vao dau, moi th~y thuCl'ng tru; chon-tam hir m a tich, linhm a sang, hay chitu moi v~t m a ch~ng hi moi v~t ~p che. ThOng su6t hO'O'nguoo mo-i lam nen dang trtrong-phu hon ngtroi v~y. Btn chb d6 rno-i bittphat tam hoc dao la ngu-o-icha sinh ra ta, tham thuy~n ngQdao la ong th~yd;;lycho ta nen va chi-nguyen ch~ng doi Ii ngtro-i ban giup ich cho tav~y. Xem lai phu str hang hfru chang phai ai khac, d~u 6 - c a trong mQt nhacUa.ta; d~ gia v6 tay cl ctrCrireo len dng: Nhu-tM mCtichang phu t~mthan'nam ttr, mQt phen ra do-i, khitn Lao-Tang cung t\l' then v~y.

    . Nam ngoai, mo.ng on h~~c6, dU-Q'cbai lanh hu~-IQchai I1n. Tir ~y, v~sau tin-tire v~n thong, nhirng it c6 dip hai-yet. MCtiday, nhon dip chuc

    mirng nam meri,du-Q'clen Long-Man, cui m6ng khoan titp a n cln, du th~y ,Minh--Cong nhi y htr hoai, ~h1ngkern long dai si coa Chu-Cong ngay trtroc,Trong Iuc tro chuy~n, Minh-Cong l~y ttr each mQt vi Quoc-tri~u T~-Ph\l,dirng d~u nhon-dan, ~y vi~c tang-gia c6 nhi~u ngtreri h6n loan lam 10;Minh-Cong nghl dng, mudn hQ-si~h din phli duni sit, dn ph:li c~6c ht~co dai, hia tot moi co th~ moe len; diu d61,,"iclng th~yMinh-Cong g o o L\thanh vang ao n6ng cOa ' phap-mon, long hQ-d,,"ohUng"dung phi thirong,n~ti.ch:mg ph:li ngttCritu hanh kitp tnroc t:ii sinh; ch~ng bao gio-dttQ'c nhtrth~. Uio-tang tir ngay dtn quy-quoc; van l~ vi~c ~lam th6ng-hin, nghlr:mg minh c6 trach-nhiern pli.ai ganh ' V a c vi~c PM.t-phip; nhimg dt.n d a ychira duQ'c bao nhieu ngay, chua th~u ro hit nhfrng chb An-vi; va Iai bonchung tir tnroc d~n nay. kh6ng duQ'c nghe phap-hoa, chLtg bitt ban phin

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    13/84

    HAI-NGO~I I C Y -SQ" 2 2 3

    mQt tang-nhoon phai lam nhfrng vi~c gl, nay bang l~y trQng phit t,bJng thuc,tM la ching c4y r n a gi& gQi r~g dfr D, ch1ng ph3i long tr~c ~n ella ke cOnhon, vi giao-hoa rna fa tay v~y. Trong luc Mu chuy~n, u-ng ctip vQi v a ,chira dU'9'c ra rang, nay Kin ban tip tMm cho ra Ie ben < 4 , 0 ben dm, vi~clam tuy khacnhau r n a dao van hopnhau v~y.

    Thu- nght xem, troi dat ch1ng kha co dU'ang r n a khong irn, d~vU'dngching kha co thu.Ctng makhong ph~t;' ~ha chua ch1ng kha chi d~c diu m3khOng co lu~t-phip; ba Ie ~y v~n-d1,1ng tuy ching d6ng ma long nhon-ai thinhu' mQt v~y.

    Trm dat khong noi, r n a hai khi am dtrong qua lai, bon mua v~n hanh ;c6 mira m6c de tU'eri nhudn, lai c6 strong tuyk d~ lam cho. tan ta, Muonv~t chiu hlnh khl cua treri dlit, cling c6 Ion nh6 h~u bac khac nhau, lern iychiu khi dU'Q'cMu, nher on mira rock dE sinh, c~y oai sU'O"ngtuy& d~ nb-,sinh nb- clng lau, g6c r~ cing ben, canh Ia csng tist, ben cho la long nhon-:ii caa troi dlit rlit h~u v~y. Con nha ay thl chiu khi dit bac, on mira miseching elm diroc dieu-tan, oai swong tuyit lai lam cho muc nat, sinh nO-cang kern, gisc r~ csng kha, tanh Ia dng heo, ben 'cho l a S\1' tan pha Cllatreri dat rlit khoc-hai v~y. Biit dau, virng thi b6i them, nghieng thl dap do,treri dat chi v~n hanh a m ' dirong qua Iai theo I e thtrong j rna muon v~t trongvong ch& che, tJ! nhien c6 v~t dU'qc sinh, c6 v~t Iai bi sa,t, ching kha bao~~ng troi dlit chi 'c6 sanh r n a chiing sat v~y. : p i n nhtr chin nam mroc l1,1t,bay narn d~ han (7), am dtrong cling co luc trai i:heri,.liy l . a cai bin, cai phi-thU'erng cea khi s6 v~y. . .

    Bang nhon-qufln the theo y tro-i rna hanh d~o, ke nhon-thdn ther vuachan dan; quan tMn kinh ran, h~ng ngay 10 muon dan khong QU'Q'cyen sa;mOorUQng l~p lang d~ nnOi dan, I~p nha h9t-hi~u de giao-hoa, khii.n dandU'Q'c vui sisng hang ngay trong vong IEnghia hiu df. Dan chung c6 kehi~n hrong tuan tti, li~n dU'Q'ctuyfn dung, dU'Q'cvinh-hoa chec cl ng_oicao,ben bao d.ng long nhon-ai ella quan-tU'erng tMt tQtbgc v~y. Ching may cOke gian ta tham ae, luc diu Cling u6nnlin tim each day d6, niu drng cOngangdiu, c4y mai ch-iing nghe, thl dCri di an tri mQt noi cho h6i.cAi tg tan; cu6icung t~t

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    14/84

    224 ,. THfCH-D~I-sAN

    din hlnh phat hru day, giit rnQt ngtrai cho tram he dtrQ'c s6ng, ben baorlng vua ttro-ng ghet bo din th~ la cung v~y. Vua Nghi~u cu- cu-u quan, dung12 quan muc, rna ching quen gi~ bon ke hung (dfr). Vua Van-VtrO'ng vByen tram mroc rna phai danh git Hfhr-Sung, Hfru-M~t. At phai minh quan1irong nrong, chanh d~i cong blnh, rn6i bi~t ro ke dfr ngtrai lanh, dung bexirng dang, thien-ha clng ngay clog dtrQ'c thai-binh, Vi phong ke tren mertl>i, ke dtro-i a-dua, dua nhau an hdi 1Q,tuy~n dung hay trWit bO, chi tuy theoS1}'tra ghet eua rnt minh; k e gift Iy tha.ng ngay, thl ghet vi trai rnlnh r n atrult bOt ben a-dua gian ninh, thl ira vi deing,aang r n a thau dung. Chimg~y, tiroc thlf(yng l~m c~p bon ti~u-nhO'n, c\t hinh phat gia oan cho quan-tu-:

    Din nhtr bon tang-nhen 0 - nha chua, tir ngay dt t6c di tu, ni~m ph~tt1,ll1gkinh, tir bb quan than, du-ng ra ngoai cUQc t1 ! cho mlnh da thoat khoiItrai dO-it bao nhieu quytn che ch& tir-bi dtu nim c a trong tay srr-truong,K~ tir ph~t phap truyen qua Trung-Hoa din nay, cung voi nho-giao, dao-giao tinh l~p, 0 - Trung-Qu6c khip cac kinh thanh, qu~n huy~n, chua chi~nrung voi KhOng-Mi~u d~u dtrQ'c sUng phung nhtr nhau, d~ chuc phtroc he)qul>c. Trong c a c chua chien, c a c quan dia-phtrong tuyen h.ra rninh-nhanTon str d~ chu tri phap-tich, tMp phtrong van-thuy d~u mrong t1}'aquy y;ICedm d5u phap-mon ban b5 gio-j-l~t nghiem minh, tuy tai I~p giao, khi~nke tho giao bit theo b6n-ph~n tu trl; lai COnki~m each dit diu d~ hea phamthanh thanh. 'Ngtrm nao can khi chanh dai, t1}'Mien theo b~c r n a tin, mQtdtrCrn,g tinh-tan tu -hanh. Nhtrng bien but rirng thu:ytn, thanh pham linle)n, nhfrng ke ngu ngoan cu6ng vong, c6 khi trai lu~t lam can, Ti nhe thiquy hirong sam h6i,tQi n~ng thi lQt 30 du6i ra 'khOi chua. B~ olCthl ddtsl>ng d~ trir hai cho phap-m6n,Cr cac dling tir-bi quang-d~,-gl cling mudndung tha, Nhung ddi vo-i dung Il,goan bao ngtroc, blit-dic-di ciing phai~y d~-nh~n lam d~i-tir, cdt de trir ta pho chanh, kheng cho rna nghi~t dtrQ'clam nhuc mon phong clla PMt- To v~y. L~ con mQt thu- nghjch hanh B6-Tat, hanh vi huytn di~u, thoat Mn ra ngoai l~ 16i, -nhe bon-Phong-Can,

    Din din gian ta d~c-IQ, thCu d~t lam gian, lam cho tai m~t nhon-chtiabi che llip; ttr-m8n chuyen-chanh, ke tren ra l~nh, ke dtro-i l a m sai, danching bi~t dau r n a nghe theo, trieu loan ntroc nguy, khong COnchO n6i dtro-c,B&i the, ch1n,g pbai b~c dai-nhon minh-chanh vo trr, chang bao gio- thi-hanhthtr6-ng phat dirge cong blnh thich dang v~y.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    15/84

    225

    Kifn-Ur, T~-Di~n; Thi~- Tu- v...gilu hlnh dOi dang, lam viec do u~ngang tang; choi gi&ndQsanh, ma tt}'c6 t 3 . i la phep' m~u db giai-tboat. E>6ivai cac vi jy, phai c6 m~t tinh hO'Dderi moo phan bi~t dtrQ'c. N~u gij.pphaibon pham phu milt thjt, da vOi cho bon tMy-chua gia d6i, mu5n gi~tchit ngay l~p tire cho ha gi~n strang tay, ha chlng oan l~m thay 1 : Cho n~ntroi d!it, dt vtrong, nha-chaa diu dung tbtrzyng phat sinh sat db dtiy tri tb~giao, chan chlnh long ngtroi, d6ng mQt dich nhtr nhau v~y.

    Nay Quoc-vtrong dirong luc tu6i tre, tb!iy anh em Minh-cong d~u b~chien-hrcng, dung gifr chuc Trung- T~ zyn0'1xung-ysu, Va Iii Minh-GOngla Quoc-.qu thich thuQc, chinh n~n htr tam 19nh I e ke hien, quAngt~p chungtri, dung chanh-nhon, lam chanh-se, tii~ chanh-ngon, kifn I~p hoc-hieukinh Ie nba nho db giang d\l-Yuc kinb d\l-othanh;1 tir Vtrong- The- 'Ta, conem cac d~-tMn, cho dirt nhan-ddn tulin tu, d~u khien vao hoc nghe giang;cac pha ciing d~u mo- nha hoc d~ giao-duc nhon-taij nhu' v~y cbing quarmroi nam, dan trong mroc diu d~n&iu bift D\l-inhon tir cai hoc tut~ tri binh d noi vang-thanb m&mang k h;u-hQc ; d6i V 0 1 . quoc gia chinhS\f, d~u w If rna laIr, cMng cbuQng am rmru tra thuat. M6i lu.c Qu6c-Vuong c6 chanh lenh gi, tmac pbai cung voi cac-dai-than thuong xac chohop v&i nhon tinb thien-ly, sau mai thi hanh, M9t khi c6 vtrO'ng-l~nh ciatruyin ra, ching kh3 dCridOi; nhtr th~ oai I~nhmai ton nghiemma~quy~nch~ng din d6i lot vao tay ngirei khac, Kinh-thtr bao r~ng : ((LCrivua nhtrtoo, nghia la leri n6i da phat ra, khOng con l!iytr& Iai, Thh-phu mQt ti~nir, con nghln dng ching d6ij hi m~ng lenh Clla nha vua, r n a khuctrec thiphi, c6 tbb dUng d6ng clin 10 16t, db nbo- c3y d~-tb1n che l!ip tai ~t nhon

    Va lai Quoc-gia thiet I~p chua chi in, chang phai chi db tao ra mOtmo-th1y tu biit ( giao ngoai biet truy~n, tree chi nhon tam thanh ph;t r n a thai.Cling dn c6 nhfrng tang-nhO'n db bam sam d6t lnro-ng tt,ing ni~m, kiindu cho treri sinh thanh Minh db lam vua,lim tU'ang, trong tri~u-dinh d~unhfrng ngU'oihien-hrong phU'O'Dghanh,l!iy trung hiiu ti~t-ngbia d;.tyngll'o-i,khi~n tbien-h~ vui long lam lanh, giij.ccirop chlng sanh, aha-lao bb tr6ng;chirng ~y diiu-boa am-dtrO'Dg, ngii hanh cMng Mi, mira ~~ng pbai thainhon-dan dU'Q'cvui s6ng thai-blnh, chang sanh ra tai-trong t~t dich: h~uth!iy hinh phat ching dUng ma ngU'eri bi~t king SQ',dCrihi cb~ng thanh-tr] hay sao 1

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    16/84

    226/

    chUa, d~n d6i m(lt w e e m . a pMn phUc mau,'thullnn~y Un., . :rue nhtr'vi~cThii- Thanh-Quan cht l Y quy-qu6c, bao nhieu ti~n-ct'.ta nr-ban da yang .VtrO'ng"m~rih phan ph6 thuy~n-chU dem v~ giaocho Vf! con.y; du thay quy-. bang: chi cQ.ngvo tir, vi~c nhon chanh'ay ai 1~-i::hingcam'ph\lc. Ngo- dau,ngtrci dU'&ik.im"chuy~n lam trai mang 1~n:h Qu6c-VU'O'ng, cung bon tieu-nhon chia nhau til' ttii ; khien Thai-Thanh 56ng cht chang minh bach, thienha nghe vi~c ay cho ring mang vua chang bing l~nh toi, hiching then chodtrc-chua va khinh re quy-quoc hay sao !

    Thit nghi quy gu6c tir khi khai sang di!n nay, da vai mtrci deri, ph~nnhieu coag vi~c trong nlr6'c, ong cha linn sao, con chau noi theo nhtr v~y;du tha qua buoi, yen dU',?,cthl thoi; COnv~ m~t etrO'rlg thtrong luan Iy, H~nhac, chanh giao, d~u b6 'qua cHing ng6 ngang di!n. Nay' Qu6c- VU'O'ngdU'O'Ugtre tuOi, .etabitt tin dung Minh-Cong, tht: r n a Minh -Cong lai b~n 10can nhk tinh toan, chang ranh nghi den vi~c stra sang trieu chanh, Trenkhong c6 quan tt1jo-ngxU'o-ng xuat, trong nU'o-c d~u u' er chang biet daothanh hin, ngiroinao cling chi 1 0 bi nghia true lc;ri;b o o thi! nhfrng phU'erngchen cao moi dam tung hoanh, bon hum 56i m6'i dam lam dfr" d~u c6 mthai ngtreri chanh tTl:rc quan-ttr, cung 1 a ntroc gao chang ctru dlrgc Uta xev~y. Quan-Mu anh em deu ngoi cao t9t b~c, ,quyen gifr yeu xung, Quoc-c~u lao thanh, vinh hoa phu quy, can phai gifr Minh khiem ton, tranh tienggiem pha, khien th5n dan trong OU'O-Cdiu tin-nreng Minh-Cong luc 030cling trong sach ther vua, di thee dU'erng chanh, h~uchO T6n-mieu xa-d.c,do-i deri htr&ng phuc nUeo'-trtrerng, sft- sach hru danh, hit:t bao tot dep, Neuchang the, Minh-Cong ching hay xirong xuat cMrth tam, C l l - dl m~c chobon gian-ta tiu-nhO'O, lang xang b,on du, lam hai ke hi~n, lam hai cho ntro-c,VO'vet choday tui tham, xam Ian d oaf quyin nhcn-chua. Mt mai therithi d6i thay, (:ong vi~c hu heng, luc bay gier m~Bn xin lam mt ten tblit-'phucling khong the dU',?,c,-nhU' bon h I ? Lfr dCri Han, ho Vii deri f)U'erng. Kiagtrong That~Quy Ngli-H~u dang S,?,bit chirng 030 !

    Lao- Tang mong dU'gc QuBc-VU'O'Ug kinb If lam b~c th~y, Quan-H~u1~ h~ long y~u dliu; nay nhon thira tiep, n6i ch~ng kieng leri; dc dangutrung, tuy Cao-Minh ch~ng s a ' ke; mong ding n m Thai-Son.dap them mqtgio dat, ~ clng tMm' cao, bien ThU'O'Dg-H!i n9P clmroc oac dong-con W,clng them 1 6 - 0 . : Clio- tho U r i n6i ella Lao-Tang 1 3 16"mang dien~cu6ng m a

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    17/84

    HAI.NGO~l ~-Sl!

    ~t m~ng xua duoi; thLr~ may cho Qu6c-V.u-O'ng, dt may cho da n chang ..va. r~t may cl cho QuaD-hiu.

    Thtr bio cho Khfr-Phi- Thuyen-Nhon

    B6n dtrgc vac dugc, liy la nguCri kh1ng khai. Nhtmg chl sg danh gi~diu lum, u6ng bay tr~ thien-rnen, lu6ng mai dao thuyet-nhan, ch~ng nhfrnglam nhut lOng Khff-Phi ma ct1ngnhl}.t long Lao-Tang, chung ta lu6ng phI}.long nhau rna thai v~y. Uri xtra baa ring: Ngum giic-ngQ lon tung 18bien, ngu&l giac nge] vu-a, tt.tng khong bi~t bao nhieu bi~n m a kt . L'Ji ch~ngnen l~y it lam dll, phai bO b~c .obO r n a lam .nen b~c.l&n moo dtrgc. Niumu()nxong xao tri~t dt, d~bao 'dlrc cao day, dn ph:i.i co s~n me]t thir-doan gi~tngll'&ikhOng nhay m~t , g~p Ph~t-t6 gi~t Ph~t-t6, g~p ban than git banthan, g~p .ogtr&i gi~t ngll'&i, g~p mlnh gi~t mlnh moi dll'gc khinh-khoaittro-ng trng, N~u hoot c6 nhin trtroc ngo sau, nghi chuy~n beoc lui, thi caydao ben clm & trong tay ta, liin lot vao tay ngmyi khac, Ching tMy DtreCu.-Bim Iuc phat t a m manh m e nhu th nao, bb c a d.m tu giang son, b6cl V f : ! con cha me, m&i co cai ,ngiy ng6i xem sao tren troi rna nge] dao, d~nnay Xll'ng lim b~c Thien-Nhon-str ,

    Ngiro - i 1a m9t ngtro-j co khi cist, hi ching ha n6i quy~t t~m, ch~t limhat khuc, con n6i nhfrng gi Ii ngon cO- Lam~Ti c.h&ng kha cirop n, kiaTao-dcng tir-rnang ha chang 6' trong tay r61 sao'? Tuy nhien a a d~n dia-be] l i y r5i, diiu dang S f : ! nh~t la tl}.'y lam cln, r6i co cha sa i lim khong tMhitu. Can phai bit 10 lang, dem cl sach va- nQi-kinh ngoai-truyen, sachtrong dqo va sach ngoai do-i, sach Tien- Tin den sach H~u-Han, thanh-damdla rigll'o-i do-i Tlin, ly-hccaa Tisng~Nho, diu tinh-te nghien-oru : choden S \ 1 ' ~u-nhi~m vi kinh-t~,quyin bien, each tiin-thoai theo tht4n nghich Jco-nghi, sach va- bach-gia chtr-re r .nlnrt nhtrt du doc qua tit ci, m&i coth ciru chfra caisai lim clla minh, Ch& lim nhtr ngU'o-ideri nay, muon limdanh-si, mi sach chua doc het ba bisn quyen, v~t-ly chang biet m9t tY gi,r6i l a m bQ thong-thai phong khoang nbu ngtrm'd0i Tlin,ch1.ng k tien-hUnMu-d~t, dem mQt .hai 101 ' noi hay, v:i~c la~.t()t c6.a ngU'Oi xtra,' g~p ai c.t1nghan.lt4n ba hoa, chi tricbh~.y b')" ~n t;l.nh cM bai clxtra I:l3Y,I.a.tncl19 ngU'oo

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    18/84

    228

    ta thay minh a n nbi nhtr gio bay ntro-c chay, ttrang d~u c6 hQc-v.1~ doc &tngang troi, r6i ton xirng lam danh-si, lam Ui-tir v.v r6i ciing an nhien tt.rd~ til ton, rut cuc sach chang doc qua mQt guyen, vi~c cMng lam dtrQ'cvi~c gl, chi d5i dOOtr(>m danh r n a thai. Trong d

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    19/84

    HAI-NGOAI K Y -SIT~ -. t -. .

    quen tro- lai, d~n dOi b

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    20/84

    ,\ THfCH->'; ' I -sAN

    rtrQ"U ma u6ng. KhOng-Tir u6ng r n a ch~ng ran; dhlcMng hai chi c a . N~uta udng rtrQU r n a cb~ng bi nrou l am. kb6n, thi cang d6ng nhir v~y. Nhtrngn~u u6ng rtrQ'Um a sut khan roi mao, tUQt . 1 0 vang giay, miron tieng bon KiNguy~n, Uyen.Minh d phong dang ra ngoai hinh "hai le~giao; kbOng c Opham vong nhir co-nhan, r n a luong chi thich tinh tung due, thi cung vo-ibon rna-men pham t1,1C, nao co khac chi. Hay xem -tren ~ui Co-dich (14),c o mQt vi TMn-nh~n, chang u~ng chang a~, nhimg da nhtr strong t~yitls~c tQ' hoa-dao, nao c6 dn rtrou d b6i-dtr&ng tinh-thsn, di~u-h6a khi-~uyit gi dau. Than-nhon da cO each an u6ng rieng ~iet, xem mon quy CllaNghi-Dich (rtrQ'U) cling vi nhtr ga too so cang chuQt ch~t v~y. Ta tro-c aongU'oo deri cho b~t chiroc them muon nhir My duoi-troi.

    Thtr bao cho Tri t~ng A-ByA-By chinh dtrO'ng luc thanh-nien die y, my l~ phon hoa, b6ng nhien

    da din d.u Lao-Tang thi-dQ, chuyen y hoc dao tharn thuyen, thi la changcher ca tan nrou can da flit lui )), khach 3.ykbOng phai dai v~y. Nhtrng condtrerng tham thuyen hoc dao phai ai mau nhir buong ten, cham cha nhirtim cua. 'Xtra nay, nhfrng Hbo tienduyen, tim dU'erng kho, va ngtrc tiinto-i rat nhieu, nhimg thuy~n cheo ngtrQ'c mroc, tiin mQt thoai mtreri clingching it. C~n phai biit vi~c c!tu dao cting vi nhir treo len n u i " cao chlng docip b~c vljy m&i dtrQ'c. Thoang baa r1ng, cong-phu menhmeng, khongbam biu vao GaU thl biet dau nui nao r n a phang to-i. Neu cO bim biu thl dachang phai y nghia treo len nui cao, chang do cap b~c II v~y. Neu changph3.i tir ch6 II khong'cap b~c di! c.'iu len nui cao , thi lam sao goi 1 a cong-phu.

    o Cho nen Tho-Xtrong Lao-To bao dng: .Hir khong c6 dtrerng hir-khong16'n, chi SQ'ngtreri deri chang biet di I). Di len con dirong 3 . y chang phai ngtrmch~ng dtrgc. N6i den chO Jiy r J i t chlng phdi d noi, trir phi giet chet hetlong thong-minh, long tinh-toan, long trc-dac tir tnroc, khang khang gifrmQ.ttJim long ngoc oQn, vi nhtr chuQ~ gia khoet quan-tai, nMn dinh mQt ch6khoet ngay khoet aem t1,1' nhien khoet thung mQt 16 lam dU'Crng di, cning

    14) Ciing gci la Thach, thuQc tinh SO"n-TSy, c O Co-X~-SO"n', Nam Co-X'}-So-nvaBac CO-Xij.-S

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    21/84

    2 3 1

    d !n oB i- ,\

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    22/84

    THfCH-E>AI-sAN,

    ching neri. nao chkg c6; chlIig dti di d~n ~ noi, trong 'th~y ~n mit, mookhai bi d~u brai ngtroi xu-a lira d6i. Niu chang thiy ro t~n mAt ma cho dngta d~ hieu th~u ton~chl di}othuy~n. aa sang ro bOn-pMnj khac nao Tnrong-ThQ Uo- Tang cu ng6i IT truce nha Chieu-2n, tren dinh Biin- Tam, trongmong A-Hy ngay nao du-Q'c chon-chanh phat Minh vi~c iy df giii-kbuaylong buon lao tang. Nhu-ng 4, - 5 nam nay cMng thay c6 chut gl. dQng 'tinh'anh-hu-&ng. Nhon ch;ing thiy gi, thirong tu-&ng ttrong, chic A-Hy luc~y duO'ng d6ng dra ta khach, d6t htrong ni~m Ph~t, ch~c A-Hy luc n~you-ong tinh fQa bo-doan, lam tron bOil-pMn.;. Nhtrng S 1 , l ' tht!c A-Hy chingtung dot htrong l~ pMt, tinh tea bo-doan bao-gie-, chang qua trong y-tu-o-ngtU-Q'ngcua Lao-tang v~y thai. A-Hy nay c6 chiu lam bOn-pMn nhtr y ttrangttrong ella Lao- Tang v~y chang? Cha.ng thi hay thir.xem sach Clla daota, trong sach chep r~ng : ay 1a dong Vi-NgU-Ong, a y 1 3 . dong Tao- BQng,ay la dong Lam-tt, iy la dong Van-Man, ~y I I I dong Phap-Nhan ;cung chep dng: nu cha.ng phai Vi-Ngtrfrng, ch~ng phai Tao-DQng,chang phai Lam- Ti, chang phai Van-Man, chang phai Phap-Nhan (19),thl co gl cai c6 sAc kha thay, c6 tieng kha nghe, c6 van-tt,r Ioi n6i kha thonghieu, lai cho Ii kheng phai gia-bau ? Ntu muon thiy to chi; xuit-hi~n ellacac PMt- To noi tren day, thay ro m~t mfii chon-nrong -cOa A - H y , thi itphai tir luc chira gi& quyen Chl-Nguyet-Luc, ((Thich xuong d~ mQt titng.da tUy cac PMt- To xult hi?n dcing mQt hie, moi thay ro chon-ttro-ng ~tmui clla Minh nhtr thi! nao. Nen nh~n ro cai chii' ( Thich )), ntu chu-a du-Q'cv~y, xin ch& bb qua.

    Thtr bao cho Kha- Trung -Thi-Gia

    NgU'O'i.v6n c6 thien-chon ph~t-tinh r~ t6t, chang ngo sinh vao trcngo trQnl cirop, hi y-thirc d~n dt,t d~n d~n tiem nhifm, hoa ra theo bon chungdam dong ~6 tay, danh ling C1f&px6m. MQt khi dii vao ben, khong "theI _19) Theo ton-pbai nha Ph~t, t o - Luc- To Tu~-nang, phap-thong truyen-l,

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    23/84

    ~33,

    luLbtr6'c, nhtrng Kha- Trung ditt6c di tu, b6 bon trQm Ctr6p, th~ la KhA-.trung da quyit chi bb dtr

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    24/84

    234

    ra d a y rung d6ng m'Ot y ~y: XU'a\c6 ngll'01 lam n,gh~'-an tr{lIIi, mU6n- d.yngh~ cho con, dtrO'ng df'm'dlrl con den mQt nba kia, m o - - r l l , khoa.con vaotrong, roi bb di-vt!. 'MQt choo sau th3y con'ciing trer'Vt!,hoi lameach n a n rnavt! dtrgc 1 Con -n6i : Bit chtroc ting chuQt keu, ehtJ. nha' khiin -tai to merduOi chuQt, thira !tic, b~t ngo- chay thoat n, NgU'o-i cha bao dng : ({'Con dia n trm dU'gc roi ) vJJ.y (20).' Than o i , tMy Nhan-re hoi di~u nhon, tMyTang-tt~ thira dng.: D;I , Cling m"t Ie nhU'ting ehuQt keu trong ':0, thirahU' m a thoat ra , Ta tuy chtra darn vi Kha-Trung vai cic bJJ.cti~n-hi~n,nhtrng ding nen bi~t vua Th~n la ngU'(ri nao, ta la ngtro-i nao)), NayLao- Tang nhon ngtroi tir trong 6 trQrn cU'Op thoat ra, 'Mu6n kh6a ngtroia trong tu, xemngtroi hsnh dQng each nae, nhU'ng cha thtra hir thoat ra,pMi tim QU'Crng.6ng khac thoat than moi dti-gC'. ,Hay nghi ky xem, r6iUrn ngay. ' ' . I ., '.

    Bai tht'r 1. -Ghe tir -f!a i-Ngoq.i ch ua TnU 'ir itu dn,Ddt khach hiing ngay' tien c6-nMn.Miinh nguy~ t Ta y-H6 ngtr tr i cfu} d~n,Nul' ca o , Nam Bdc cung hiln gi1n.

    'I, , '

    , ,e , '

    :~" : I t . . ~ , . " , . 'j _ Mua xuan nam At-Hc;ri din neoc D;i- Vi~t, dinh ~ .qua m-Qtnam, ngayvi di dinh vao ti~ d1u thu, Nam, Giap- Tu~t mira d1m, tt;al val, (l~-chi)

    mit: mua ma 1 0 m lai k~m ngon, an ch~ng da-tb,em, e t a 3(nam.nay., Trjnh-Tu--Nguyen CU'~Si tir PhU'&c-~iin vao Quing-D5,ng, mal Me an .tral vai .' l ..hay d~ 100hlnh-phdm. Luc Cu:-si tro-_v~,nhon v~it hai bai sau dayti~n ,ch~n.

    , '

    Bai tht'r 2Thang miroi cam it o 'dU'!"m luri s t rong,KMn stinh tha ng ncim ~ ly-chi hmmg;May it{j Liinh-Na m qua hq-chi,Quy-mai (21) thirm ngpt ilU '!"c a n thU 'O -ng_.

    I20) Cau chuy~n,nay thi\y co chip trongsach , : Lieu-tr~ ch.i-d,i, .,~a.B6~Tung.Linh. . . ' ,21) Theo chu-thich cua to lc-gia : Quy-roai ' ' la te n mi}t'thlr l~~chi' r a t quY. If,'-

    "

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    25/84

    HAI-NGO~I KY-SIT 235

    D5ng-chf, Tu--Tbuyen VU'cmg-D~-Tham vOi Phan- Thai.-Sir, LU'u-T h1fy en-B (i d in . Cac. B

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    26/84

    BAI KHAO - ctr u. , . . ,

    HAl - NG'OAI KY - SU f)o ng-D rro -ng Viin-Khli ta ng thr r .Chfl.P kinh ngay 27 thang 2.cusu-tu ndm thtr 32.

    NgtrCri.d1,l'a sach ~y d e kh:lo-cuu:Giao-str 'fRAN-KINH-BOA

    1. Ngay thang xuat ban sach Hai-ngo~i ky-s\r van{)idung cua sach,

    2. Str Dai-San, nhan-pham va vi~c lam.3. Su' a~i-San du-hanh den Quang-Nam.4. Toan van sach Hai-ngoai KY-S1!.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    27/84

    . .'~I ( t Ij .' :'~ ,

    I. 'NGAV THANG XUAT BAN SACH, . .,HAI-NGOAI KY-SU, ' Ij I, . : V A NOI-DUNG eUA sA .e,H

    N GUY~N ba,n in sach ~i-ngo~ Ky-s\f do T~ich, F?~-San bien soan,, hi~n con tang tfil' t~ f>9ng-d\fO'ng Van-kha. NMt-Ban (a - * " . t . .

    j J f 1 : : . J f ) va. Qu6c-ijp Trung-trong d6-thU'-quan, Trung-hoa ( Ii) iL Y* Ii] "t ff;, i'~.)an caa f>ong-dtrO'ng Van-kha (M sach s611, ll-k-56) chia 6 quyen ra lam 6 ~p. Con ban caa Trung-irong B6-thU'-quan thi 6 quyen dong thanh 2 t~p. f>i{u ban sach cua )ong~duO'ng Van-kha c O d6ng 3 con d~u:, Bong-dU'O'ng Van-kh6 , Ttt-minh Ltr-thj bao-kinh-lau Ta.ng-thU' ~n , ~a . D~ng-dln ki2m-phong taD.g-th~ chi ~~ )', do, ,1 .do bi~t ban sach ~y nguyen thuQc Bao-kinh-deong tang-thtr d.ta LU'-Van-Chieu & Dir-Dieu, sau vao tay )~ng-f>i~n Phong-bat (Khiem-phcng), bac-si ngtrcn Nh~t-Ban va sau khi D~ng-f>i~n bac-si qua do-i, m o o bo vao'E>ong-

    :" i , , ..duong Viin-kh6. f)~u bAn sach tt~y c O 3 bai ((t~)) caa Dung-giang CiruTri~u-Ngao' [Thtrong-tru), ~~o-giang Tir-Pham (Thlen~dinhj, T~n-Liing,Ma-doan-Si (Hanh-ceu) va bai Ban-sir Hai-ngo~-Ky-s\f- Tl,I' C G a f>il-Vi~t Quoc- v.:rO'ng Nguyn-phuc-Chau (tue Minh- VtrO'ng NguYn-phue-Chau chep trong B~i- Vi~t Su--ky); toan b cac quyen chfr in d~u sach-ss,c6 thf gQi mQt b sach hoan Mo. Trai lai, trong cac bai t1;l'aeGa ban sachTrung-trcng d6-thU'-quan, trir bai t\fa c~ ho Tir dtrQ'c hoantoaa, con baid.ta h~ Mao,' ho Ciru du khOng toan ven, thu t\f cung :cio' tr(ln; va1ii'khongth~y tl,I'-van caa Nguyn-phtie-Chau, each s~p d~t bln in cung khOn,g comy-thu4t, ttong sach eha nao cung thay co thieu chfr, thieu bai va thi2utrtrO'ng (qUyen 1 thi~u tnrong 9 dn trirong 16, quyen, 11 thi~u tnrongll-J2, 25-26 v~r33, quyfn 111 thieu trtrong 25-2635-36, quyen IV tni2utnrong 1-2-19-20-29'd~n 36, quyen V thieu tnrong 1 den4~17-18-21-24

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    28/84

    240 TRAN-KINH-HOA

    31-33, quyfn VI thi~u Tlr tnrong 3 dn 8). Chi c6 hai ban d~u thuQc binnguyen-san, di~u d6 khong the nghi nger.

    Ngoai Mn nguyen-san n6i tren, ThU'Q'Ilg-h3i Ti~n-bQ The-cue COnphien ~n, ban sach ~iy.chia lim 2 quy.tt:l, dt dem vao bQ But k Y titu-thuytdai-quan, d~-hlC t~p, d~-l\1c-Ham, d~u quyfn c6 phu chep bai " Hai-ngoaiKy-st}' d~-yi!u II nhir sau :

    (' Sach nay do Dai-San Rin-Ong ( * - i~ r ~)deri nha Thanh50~n, t~t cl 6 quy~n. Khirong-hy nam giap-tu~t, dap ung leri m ri CllaVi~t-vtrong, ong di qua Quang-Nam ; nhfrng noi traj qua, son-xuyen, hinh-the,phong-the, t~p-t\1C ong dtu ghi chep tit ci, xen Ian nhfrng tho- van dt taonba hung thu, Ong chinh U mQt An-gil lanh minh trong cti'a thien v~y. Ciru-tri~u-Ngao bao sach n1y g6rn c6 cii hay cOa D6-thiu-dng, Li~u- Tu--h~u,c6 thf b6 khuyt nhfrng ditu ma cac sach Son-Hai-kinh, Hai-chi, Chirc-phtrong-ky, VU'O'ng-hQi-d6 chtra tirng chep d~n v.v ... D.

    L\Li ngoai ra, Tu-kh6 toan-thU'-tOng-mt}c di!-y~u (quytn 78), sti' bQ34, Dja-Iy-loai ton-muc i chep ding :

    ' Hai-Ngoai Ky-st}' 6 quyfn, han sach do Qu3c-trii!:u Thich D\1i-S~nbien soan va Chiet-giang T~n-viitimthiydemdang. D~i-SanIa Thien-sir C ichUa Tnrong-tho, tlnh Quang-Dong: MUa xuan nam ~-hQ'i Trieu Khirong-hy f>~i-Vi~t Qudc-VU'O'ng moi qua thuyi!t-ph\1i-Vi~t-Qudc Tien-thi! Iirf ella niroc An-nam, chiactr nam-bien, xirng hi~u. D\1i-Vi~t. E>lu sach Illy c6 bai tt}'3 cua Ngtty~n-phuc-Chau, dt lac-khoan binh-tyb6-nguy~t (thing 5), tu-c Khtrong-hy namthu 35 vtiy )1.

    Xet lac-khoan bai ((Ban-str Hai-ngoai Ky-st}'-tt}' caa Ng~yen-phuc-Chdu, dt giap-ty b6 nguy~t (tti'c thang 5 thu 35 nien-hieu ,Khtrong-hy) rnatrong bai tt,r co n6i dng : Chep mQt vai dii!u, g6p lai thanh t~p, nhan dtIIHai-ngoai KY-5t,r)), ngay tra vi! ntroc dira cho toi xerh va khien d~ tt}'311.Xem dO, dil biet bai ~y do f>\1i-San y~u-cfiu Minh-vuong viet luc sap sthtir gia Quang-Nam vi! Quang-dong. Thif nth, bai tt,ra ho ClrU cli!Khtro ag-hy Ky-mao manh-xuan, bai tt}'a he Mao 4 i ! Khtrong-hy ky-mao thang 8,bai tt}'a hQ.Tir khong c I~ ra ngay thang, nht.,rng troag.bai bao dng : khoang

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    29/84

    2 4 1

    mila xWn nam giap-tY ~Kh\l'O'ng-hy na~ 23) ttrng g~p th~"y Th~cn-~()nghoa- ThU'Q'ng (tueD~i-San). 15 nam sau tro- l~ Chau-giang, 4i g~p ThachHoa-thtrong ttr Co An-nam v~ nlrac va dirge thliy thio-ban t~p Hai-ngoaiKy-sl! va cac t~p tho, Th~ thi bai tl!a jy lam ra ciing e6'1evaonam Khtrong-hy kj-mao. Xem cac dan van tr~n, nam san banh sach Hai-ngoai Ky-sl! c6Ie vao khcang Khirong-hy kY.-mao nam the 38 (1099) nghla Ia 3 nam saungay Dai-San ttr Qu1ng-nam tro- v~ Qulng-dong.

    Sach ~y ghi chep kh&i d:fiu ttr thang 8 nam giap-tuiit Khirong-hy 33(1694), luc Dai-San ti~p ki~n Su-gia D\1i-Vi~t t~.i am Trtrong-tho Qulng-dong, cho den kho.;\ng tbang 11 nam At-hgi Khirong-hy 34 (1695), Iuc,Ong tro- l\1i Thuan-hoa, vi ngtrge gi6 chira tro- v~ Qulng-dong dtrge, thlcham dirt,

    Xet tOng quat nhfrng ghi chep trong sach, ch~ng nhfrng di5i veri vi~ef)~-San dirge quan dan Quang-nam nhi~t-li~t hoan nghenh, nhfrng loin6i thu img trong luc ong cung Nguyen-Vtl'O'Ug tro ehuy~n va vi~e ong ehu-tri de ngay Phap-hoi, d~u e6 t\f thll~t fO rang, cho d~n nhfrng trang-huong'cac thirong thuy~n 'Vtrgt bi~nqua Nam. cae phong-the, nhan-v~t, t~p-tl,le,ehi-d\l xu Quang-nam va, tlnh-trang sinh-heat Hoa-Ki~u dtrO'ng thoi, ciingd~u thu~t 10JimQt each rit tY-my. Ngoai ra con thau g6p ghi chep cl~ baitho difu .van, cac bai l~t-thO' hay tuy~t-eu do D\1i-San trong hie hru CUdill Vi~t, tuy thoi tuc dnh, eao hung ngam d~, cQng tit cl 110 bai (trongsi5 co 3 bai lam sau khi tro- v~ Quang-dong, dAu thu nam Blnh-ty) va nhfrngbai thi~n-lu~n, nhfrng thtr ttr qua lai veri cac yiu nhon trong Nguy~n-phu,t~t cl cQng 21 bai van. Duy chi tlnh-trang sinh-hoar caa Ba.i-San trongluc ap-dong (2) tai chua Thien-rnu Th~n-h6a, tir thang II nam,..At-HQ'idin thang 6 nam sau, Blnh-tult (Khirong-hy nam35), va tinh hlnh Vtrgtbin~hb v~ Quang-dong thl khong th:ty chip d~n.

    Nhfrng II An-Nam du ky caa ngtrCri Trung-Qui5e trong khoang eui5inha Minh d~u nM Thanh, thuc ra tlnra thot khong e6 bao nhieu, Trirt~p ((Hoa-di-bien-thai i (3) cua Ni1~t-bin, ghi chep nhirng bao cao caa bonthirong khach thong thtrong veri Quang-Nam, chi c6 t~p ((An-nam eung-dich ky-sl,t' (4) cua Chu- Thuan- Thuy (Chi-de), I(An-nam Ky-du) (5)cua Phan-dlnh-Khue, An-narn tap-ky . (6) dla Ly-Tien-Can va (I Hai-ngoa i Ky-s\f ~.cUa Thlch l)~-SaJlI ..m a y . be? a y ~ a thoi.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    30/84

    I

    242

    T\fU. trung; xet ,v~ pham-yi :~y-thuit rnglt'iii, nOi~dung d& y du,vAtanh each kh.a tinc."y, th lb~ H~.i-ng9ii Ky-s1f.hO'n xa cie sach khaq .do.caodO cUa gia-tri str-li~u,khi~~gttCri ta c6the nhln thay mQt tia ,sang v&xii-hOi Hoa-Kieu va dan. Th6-t f l l "&C Quang-nam cuai tM k Y thtr 11, d6ng therisach ay ciing c6 th~' b6 khuy~t cho cacbO Str Dai-nam Th1fc-l~c Tien-bien,E>\li-nam Li~t-truy~n Ti~n-bien va cac sacb QtJ.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    31/84

    (I, t ", ,.j /~~",~I~'"

    t , j 1 ' ' - ' ' ,. , e . . ~. 1.; '. I; :.

    I ....". II ~ . ,," ~ ,i

    . "II. TI~U-Sir eVA ' !"HICH-e.I-sAN

    ' ,.J, I ~r .~~ __:;~" '~I ,'~ ,_, r, '.. ,

    .' ,.:rH.~?c.~~da~h. ~~u c~ ~h~~h D\li;S~~ D~~-N~ ~i~t-t,ruy~n. Tlfn-bten (quyEn, 6) chep ring: Thach-Liem Hoa- Thugng(,.6 ,iit * ' ~ ) 'lri~u B\li-Sari JH~-8I\g ( :k. fJi~r ~)gtl'cn tlnhChi~t-gi'ang;: nha Thanh: Xet 'chfr t~~' T & ~ ~ h - L i e n i . SaFh-Hoa-Di-J;}iiri-, ' , ~""', ' . .Thai chep lam Thach- Lien, (..6 i J i ) n g o i i ' bi~t hi~u' E>~i-San va ~an -ong,'t1,le thirong lai , g Q i ,(I .Thach 'd~u-da (~ jJ i Ft). COn.thuc vE que-quan,bai t1,1'ac~ Tang,.S4n ~ong .Ly-Ll;'e-B,uerng-t~p, tu, t~p,e)U E?\li-San, chepdng: Hoa-thtrong ngtroi Cfru-giang dcing lang voi toi, ciing trong t~p.,~yb3it1;t'a, allaiBao.!Huyen chip, d'ng: ,Hoi 'ngh:e i iOi ,Hoa~Thtrong nguyen-. .quan: lg Giang,.hfrti va a~n' Quang-diau ihuyet-phll:p' v .v . .. .'Ngo3i ra, hoa.e'Mo ong. ngtrO-.i,Lanh-nam, ltoij.c bl~' ngtrO'i Ngo, hoij.c ' bl'o Giang-Nam hoij.cbao Tri-Chau, hoa.c bao, Te-chsu,' h6a.cb~ao Nam-kinh, cie thuyet, phanvan chtra biet thuyet nao dung. Ctr thee thi~n-kien clla toi, trong cactbityet ~.;,' nl.ti l~y t'htiyet Chiet- Tay c d th~ dung h~n. " C e t hai bai t1,1'aella1 : 1 9 "Tahg, h Q ' . Bao Ibio 'Clru-Ciang, hio Giang-hfru i h l cling d~u thueGian~':t~y,hirih ~1i dEu'lil'chfr CIiiet~Tay)) n6i p . h ~ m : Va lai, D\li-San'nam vE,gia bi bit giii ~~ ngl,ly~'n-q~n, gifra dub-rig m h t~ Thuong-sonthuQc 'TaY:mii:it 'tinh Chiet'-giang(tu;erng thu~t a ,j1o~n 'sau}, Chiit-tayt,j.c,thih~taf-l~d&i nhfT6ng;l,ay~a~g-ht.iy~ll T h m I y - s a , tire m~t 'giai"mrig-GlaAiC;'ngay it'ay; ~6i a~/ ciln!(ti~p:li~p v&i To~,Chau,(ttre Ngo) ,.,,~ ~~:.~ .'"".I.';'~ 'r ~ ~r( L~l' . r" ..,~Ie .vi tlte r n a bao' nham 13 Giang -nam. '}. '.. ~ . ';, ! I' !I '. !"/ .~"," T4u; D,fra"thu~,vhai caQ,eaa I>",i-S.an~D~i~nam Li~t- 'Fruy~n- TiEn-

    bi.en.c.heplii,p)r~n:g_:,l;hknha ,,khoi , ngo,, pbam'ciC! mon tinh ttrQ'Dg. l t4Y4ch,-difn,",~, IY-!i6,tti~n~l?('v-iit, ..chfr};' dO'n' ,tlianh ..(ve); mo.n 'nao'ciing

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    32/84

    244 TRAN-K.INH-HOA

    thong h i e u , cl~ sO-trtr6ng v~ tho . Ciu nay k ling phoii do su--gia Viet-nam t t . r tvi~t ra, th\l'Cra da rut ciu van Tnreng-nhon 1;\b.~cbac-nha kho ik Y o clng sO-trtro-ng v~ tho, cho d~n cic loai tinh ttrgng, lich-I~t,. di~.n-xi,It-sa trien-Ie don thanh, mon nao ciing si~u vi~t ll, trong bai t\l'a dta%o-t~-Kha di Ly-I\1c-DtrO-ng-t~p. lit-nam Liet-t!uyen ti~p theo dQin vandln tren, chep rang:.~,'~

    (f CuM dOOnha Minh. ngU'ooMan-Thanh Umchl1Trung-Qu()c, Thach-Liem gi11'nghia ch~ng chiu lam t&i, ben tit gioim~ gia, xult giadau PMtch6ng g~y van du, pham nhfrng noi danh tUng sO'n-xuyen,wu chin bauWp.

    Mao-doan-Si de tl!a Hoii-ngoii KY.-51!cung vi~ dng: Han-ong Hoa-Thtrcng.sinh ra da k Y di, tit trl theo d~o Ph~t, rQng xem cac kinh-l~nngu-minh va im-dU'O'ng toan-s6, thau ro cat hung, thU'o-ngchau-du thi~n.!hi, ti~~ tam ~y khip trong ngoai.

    Va sach Hoa-di bi!n- Thai (it-ongquyen 32 ) chep IO-lbao cia ella ngtrMTau, chl1thuy~n Quang-dong, chuy2n 36, nam Hgi (1695), ring:

    Il,N6it6m tit, Thach-Liem tuy sinh quan tii Nam-kinh, nhung Ctr tiu.Qtdng-dong ha:n 20 nam, trong khoang !iydirc hanh cia ong r~t thinh sang,boo th~ quan dn xa gan quyy rlit dong. Trong bon thuong khdch thuy~nchung toi cung c6 ngtro-i dii titng d~a Tnrong-tho-Am la,yPMt .

    M~t kh~c, au qUY,tnLy-lt:lc-dtro-ng-t~p, do Ba.i-San bien t~p, c6 phudlnh 34 birc tranh ve, mieu ta SI! sinh-heat hang ngay COalii-San, titngbirc phanbiet, c6d~ van cUaKhult-d~-q~n (Ong-strn), Tang-Xin(Thanh-Ie), Lrrong-bci-Lan (D~Q'c.dinh), VtrO'ng-thi- Trinh, Tit-pham, Ngo-Y(Vien-thir), Ngo-thQ-Ti~m va Cao-T~ng-Van; I ii c6 bon Khult-la,i-QuanTang-rin, Ltrong-Bei-Lan, Ngo~Y , VtrO'Ilg-Boi, (fch-trQng), Hung-nhat-Tieu, Tnrong- Tang, Cao-dog- Van, Btro-ng-H6a~Bing, Chau-t\li- Tu~n,.Phan-trach-Der, Ngo-thQ-Tiem, lJao-Huyen, Ly-phircng-Quang, Mao-ti-Kha, Hoang-hae-Nham d~ tl!a, thwc c6 ve dep doi dao (1) va trong~p chB~o cung th~y nh11'ngtho' van d~vinh ho~c t6ng t~ng nhau e l l a ~ii-San cung v&i Khuat-o.ng-Son, Ngo-vien- ThU' ! Tang-!hanh-L~~ Lirong-atrQ'c-Dlnh, Ngo-mai- ThOn, Tu--tung-Chi, va Tr1n-ky-Nien (Duy-tung),.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    33/84

    PHAN' KHAo-cThJ

    bon yah nhin' n6i ti~ngtriiu KhU'O'ng:l].y"2)"G1h day Lt'- Ttcln-Chl bienqp Hoa-Gia thi-sd- dOl oba Thanh (nh~nih i 6 b); a m\1c D~-sio clingehep dng : ' ,,'

    D.p.-San tll Han-oog, ogU'O'jLanh-Nam, ,tu a . chua Kim-'Lang, cOtiive cMn dung rat kheo, Khwong-hynam ~~,ngQ (1678 ve cho Trdn-Gii-Lang mQt buc d6 hlnh, c6 de lCYi,m~t dw rau dai,ltinh th1n hoat bat,thai ~y hiu khp m~t danh nhon trong nU'(rcdeu,c6 d~ vinh; C6 bien so

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    34/84

    246

    Vtran.S~sf~~[~, 'NIF~t tO'ng .Scn-nhon, lam b~ sach Phan-cam dir-tho~ (q~A),- tinlg oong' k f c h git-gao vi~c Jam, va nMn each- c6:a f)~-san.B3i ay viit dng :(4) Qc.kg-ehiu co y!u-cang ten f)~-san, ten chfr Thach-Liem, t1,t'X1.1'nggU;Cri.Giang-nam, ho~c bao ngtrCri.Tri-chau, ho~ bao ngtrCri.To-chiu, '~ui q~~' c~ b i a : h O - l 'nio dich ric. X~t than r~ b1n tien,c6 ke' bao'y tit'nitiritt~y~p1iai~l(phtt'huy~n;'~m(Slu a~; ve kheo, xaydt i i l i - l ~a ' r~'C6'~ t u - : 'C~O'ruHl lam sai, t i T xtingGuc-lang DO)i~ . ~ , , r r , t , :'"~ fl"" _, . ..... ' , Str' (5). Mang yba"t, dIn mon-dci, 'du phirong Lanh-nam, ciittU l:Yphia t5ythanh, chua Trubng-th9; hang ngay Mu ch1,t'c cac nM d:i.rang-s1,t' c 6 th~-l\r.c, th1.1'bng ve,.d:~.h4t~,tl1;-nfr, ,di~ ~eu. chor bf-~t, d~ 'dua plyde quy-nhen ; c~g dtr9'Q;.th.~J:l:.q,p,.~hir.ng ~y),thOng con ki!ng s9' c~ nira; nhfrngquan l~ (tlnb y,i~t"4PnKf' lot vao ~Png .mtru rpo .xuc sir c6:a y, m1.1'ering1.1'Crih~ chin., N . a m ~ap~tY,' (B:ut-gia;

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    35/84

    247

    v10 Quang-chau y h a n hQa-tuc;rng Q~n-am. chl Jung.ia tMy gia,ng m a thai.'sau nhaninh' h6t Kim-Quang-Huysn, Dllc:kh.ich clla Blnh-nam-Virong,nha Huyin gieri thi~ dU'qc vao y~ ,ki~n :aiph-:gam-VU'O'n,g va Y~m~dit-Cong (7). Nguy~n chua Trtrong-tho (y Quang-chau va chu,) Phi-Lai & Thanh- Vi~.n, hai chua d~u do Thwc-hanh: HO::t-Theong lam chU-trio Sau khi, Thtrc-hanh tich, Quang-Huyen n6i, v&i Y~m-d~tcho Thach-Li~m chtl-tri Tnrong-tho-Am: .Tnreng- ThQ khong c6 san-nghi~p, chuaPhi-Lai c6 rUQng cho thue m6i nam dU'Q'Chon 7.0 thach Ilia; Thach-Liemxin v&i cac nha. dU'O'ng-SIl lay chua Phi-Lailam Ha-vien, r9i duM hit do-d~ cl.a Thuc-hanh Hoa- Theong de nu6t hit s611ia cw. rUQng chua, vi~cly c6 nha Ong-San giup st'rc.Tir ay Thach-Liem ngay clng giau co, yv~n ngU'ai c6 nhieu x~o tt'r, thU'cYngIliy ga Ie, g6 dan, dong thau, da hoa,ch~ lam cac do dung nhir ban, ghi; blnh-phong, tf i. bari, bat dia v.v, .. debiiu cac nha,duO'ng-sll va cac b~c si d~i-.phu", rat. dU'qc moi ngU'o-i tanthuOng. Bu-c hoa d5 c6 d~ tir clla Tran-gia-Lang, chinh do tay- Thach-Liem ve, rllc ra nhir hinh s6ng; c6 ke bolo y co ve'mQt t;p hinh t6cnfr v&ikitu choi bi-~t dt kheo , d dua mr cac quy-nhon, viec d6 chua hiitchirng ciing c6. Ngo-Vien-Tht'r ,(y) ra. choi Quang-chau, Thach-Liemthan phien veri Ngo v~ viec tM u-ng rQn rang, khonhoc khong chiu .n6i.Ngo cU'oo bao rcing: NgtiO'i chiu khong' n6i,t' sao ching xuat gia cho roi ))?NgU'ai ta truy~n tung cau n6i ay dt ruo;. choi ,

    Ct'r theo Quang-dong- Thong-chi (San lai nam B6ng-trj thir 3, bankh~c he Nguy~n, quy~n 229) chep dng: Truong ThQ-Am toa lac each phiaTay-nam thanh Quang-dang 5 d~m, nen, ell' clla Th~n-Ma:u-Kitti; do-iV;pt-Lich nhil Minh nam thtr 34 (1.606), Ttcln-vu Ng1!-sfto Tdni.-chanh-Long xay cit Tir-d~-Cac va Di~u-ch~~h-BU'Crng, hai canh thi~n phong&t r.ng chirng tam miu, Huyen-Linh Ltru-dinh-Nguyen l~y rUQng chuaB~ch-Van (chua be, hoang) 43 miu them vaO"d~ cung phung hirong-hoa,,00 bai bi (bia)-kj.cl.a qvan Ngt,.r-sU-. Nhirng d~n' cu6i doo nha Minh am ayct1ng chtra n6i it13ng, tir ngay Dai-San k y i "Thu-c-Hanh Hoa- Thtrong, am!iy m&i Dgay dng hirng thanh, tr& n~n mt noi danh thang tlnh Quang-chau, Virong-sr-Trinh Quang-C4au du-la~-tjeu:chi (Chieu-d~-tung-th1.fh-~p, quy& 22), muc TrU'Ong-t~19-Am chep f~ng' : '

    Tnreng-rho-Am & ngoai thanh, phfat3y, sang~4pkhoang triiu V~n-Lich, suE>~-san sfra m&i lai. D\li~San'hay'thO' kheo ve, kien true-co rlo

    "

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    36/84

    248 TItAN-KINH-HOA

    tfr.. Me phla tay chua cO ao chay thong voi Cbau-giang, ntro-c kbi day kh ican an dip veri ntrerc l~n mrcc rong 0 - song j phia B~c ao 13dinh Ban-pham(. f f]t), quanh co thea hanh-lang 'di qua phla dong L \ H~i-khong-Hien( i . t -~ :ff), tneoc hien tram hoa nroi t6t, clnh trl dang yeu; til' dlnh ban-pham va ao di qua phia nam, thing ba e M u tr6ng Ie-chi (cay vai) long-nhan,phia Nam ao 13 Hoai-co-Lau (Ill -l; ;ft.), nguy nga r~ng ral; phla dtroola Ly-Luc-Duong (~ -1 \ '.t), cay nU'erc trong xanh, phong hien u-rich,.nhtr ki!U: nha 0 - vilng Ngo-Viet. Chua co TU'Q'ng Thieh-Ca niem-hoa,quang thi!p yang ngQC ma-nao xa-ce, nghiem-trang r1fc-r&, lai c6 tU'Q'ngd6ng, nghe n6i d1ic til' dai DU'CrngD.

    M~u- Thuyen -T6n trong bai (Thach-Liem Hoa- ThU'Q'llg s1f-lU'Q'c),ciing COth~t qua each b6 trl CM Trtrong- ThQ-Am nhtr sau :

    . ,(Tnrec cu-a ,\m co hai tirong Thien-vu-ong do tay Thach-Liem ve,tinh-than linh d~ng phi thirong ; :filien qua phia dong am co ao chay thOngveri song Chau-giang, ntrerc song quanh co ~hay qua tnroc dien rbi d~i vooao, c6 m~t hon non b~ xay toan da Anh (dol non-b sanx~tta.i buyen Anh-dfrc, tlnh Quang-dong), lip veon tr6ng cay, c6 nha nghl mat, phia b~c aoc O Ban-pham- Thin, phia b~c Hgi-khOng-Hie:n, phia Nam Hoai-C8-Lau,phia dtreri Ly-l1,lc-DU'Crng, d~u lam hoi-lang n6i thong vCrinhau v.v ....

    Do do cluing ta co th~ ttrcmg th~y Trireng-tho-Am thanh u dt;p denhir thi! nao.

    Trong b3.i cUa M~u-thi c6 din ti~p hai bai van kf t~ Da.i-San ct\a Phan-thtr-Canh, bai thfr nMt vi~t cho Leong-Diroc-Dlnh (B~i-Ian), bai thfr haiviit cho Da.i-dtrO'ng-s1! tlnh Viet. Van ~y nhtr sau :

    Thtr viit cho Lirong-Diroc-DlnhrTha.ch:Liem long kieu khi hoanh, chuyen n6i lao c1~d6i dOO; cM bai

    cu-u-dirc tien-hi~n, cha.ng chut kieng SQ'; lai n6i lao tling g~p di-nhon, tbOngthien-van, hi~u dQn-giap, co tai hO phong hoan vii, nhir Va~-thinh, N g l l -LQ'i (8) ngay xira, Kip di!n roQt Iln len Kinh-su-, mQt 11n qua Giao-chl,lai can:.; l~u-;ao qua d5i, ngang nbieil tlf cho 13 " Duy nga c1'cton) !Gind.ay toi co xem t~p Hai-ngoai Ky.-sl}""cua y vitt, mgt bing chfrng ga-.doi , khong n6i khong d\l'Q'c. N.hii,-ngbQ sach Nguy~-L.trU~ Tt!U:-Cb3.nh (?),

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    37/84

    .249

    boo nhieu tao khoet kbong sach vO', ng1,1Ybien vo Iy, khong the k e xik Nay'Chi don ru t~p R\i-ngo~-Ky-S1!, chirong ttlu n6i' It hlu s~p su-a di leuphirong B~c, vi c6 I~M b~ tren tuyen-tri~u , ~y lanoi lao v~y. Day hoc-trou~ ruQ'U, ~ 13 phi l~t v~y. Truyen pMp cho Phien'-Qu6c-VU'O'fig, ~yIa ban phep v~y. Kh~c chfr tiM dfr thien d

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    38/84

    250. TRAN-KINH~HOA

    con hat;' rbi Un lU'Q't,(tero bin 1:~.i! , .Thia tU'Ctng nhirng' 'k~ co trach-nhii;mphong-ctrong dan x a , nen th.u -hit-cae sach xtclt ban dta y dem d6t ha;nghiem c a m y tu-thong ngoai-dirong, ttr giliy cac sO-quan-tan, tir nay v~sau c a m cac siii chua TrU'o-ng-thQ khong cho mgt ngtro-i nao xuat. dirong,va ho a vii-t,chaa Trtrong-the lthong!cho mgt thung nao' ra khOi elra bitn~ngoh~u'ohlin-chlnh phep nu-&c, khoi di hai cho dia-plnrong II

    ,r' ._

    Teen day Ii?! < ; ! t r ,cac S\l"tiel) de hen cua Dai-san, phii c Mng dung chan-br&ng duong thoi, di~u ,d6 khong thi xet rO. Vi-su- cac vi~cliy d~u dungS\l"thirc, t1ti S\l"kit an tQi 16ilc4a ,y ciing .tuy theo sO-kin ella tirng ngtrOi;SU' n6i phai, viii nni, chang, y ' , )Gin ching gi6ng nhau h~t tMy. Chang quatrong cac hanh~dgng ctia Dai-san, cang c6 chb hoi vU'gt r:a ngoail~ 16i,liylaS\l" thee khOng thf 'ch6i' c:ai 'dtrc!c. Vi::dt,t nhir Hai-ngoai Ky-s\l" (KI 32 a)chep r~ng: Trong mroc (Quang-nam) cac Ta, Hfru, Thira- Ttrong, b6nD~icd6n-Dinh va Qu6~-ngu'yen-L1io Dong-triu-h~u, Hoc-si Hao-dtrc-Hdu,Vu-ong-Huynh L~-tuy~n-Mu; Thi'~u-dU'O'ng-Mu, cac vi D~i-lio liythtrbngcung ta tlip 'kiin; ngheta 0 - Trung-hoa thtiiYng c6 rao bangio sam, c~u mira,mU6n tau v&i Qu;;c-'VtrO'~g xin ta du mgt dan II v.y... 'Va 0 - quyen ~uLy-Luc-Dtrong- Tij.p ~6 phu chep mgt ban d6 ban mtra (Miii-va-d6), trongd6 ve 5,ngtriri hoc-tro du-ng quay q~n triroc cu-a ((,Trtro-ng-thQ Thien-lam xern mgt.tO- yit-thi vift may chfr: ((Th~ch-diu-da hii'u ta phong va x~mai 1 1 (Ong-Siii he Thach co eMt itrmra gi6 dem ban). Cac vi~c liy co thechirng tht;rc cau van. L;p. n6i lao tirng'g~pDi-nh;ln, tinh Thien-van, hi~ud~n-giap; cOthe hO phong hoan va,' nhir bon Van-thanh Ngu-lgi ngay xira,trong hirc the ella' Phan- Tht'r-Canh din ra tren day. Nay xet hai phongthu c~ Phan'-thtr-Canh,'t9itr~ng r~t l~ ella D~i-San va ciing 130~guyen-nhon chinh y~ulam ch o .. ; pM i h b n g chan, ching ngoai vi~c du-harili Qruing-~am c'tta y . 'Binh tam m a It4n, '1; ' ~y?n -phap cho Phien-Qu6e- V irong, thi. e6 gi la t~i 16i; v a l~i'du-ng ~~qUan "ni~m truy~n-th6ng efta van-h6a Trung-'," IQuoc m a n6i, 'thl Vin-ba Thanh-giao, eon ding dtrgc khuyin-khich

    ,I "_ j ,la khac, nlnmg day 1~ dip. thanh v~~c pham t(li Mai-Phap , CU-. I, -, . -, _thee thi~n-ki~n, ~y ching qua :v i cf:t f;>~.-san ni,nh Nguyfn-phue-Chau, k echua chiu s~clI!4ng,Tri~J.1"dlnh ~ xtrng VU'O'Ilg, va da Ia :ke tu-hanh cOntheo'vi~c~-buOn1 b a n phi-phap v.v ... , . '

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    39/84

    251 :

    Trong Ly-L\te-E>trOng-T~P7 bii tl,l"a clia Cao~Tang-Van: vi~ rang:IIThach-Hoa- Thtrgng ta thien gi&i phap .t\l", noi theo ' Tao-dQng chanhtruy~n I). Cling trong t~p ~y, bai t\!,a caa DtrOng-h6a~Bing (Ban-dam) viitdng: Hoa-thireng Ia deri thu- 29 dong Tao-Dng, con ella Trtrong-nhon,chau clla Thc-Xeong '. Va NguYl\-phuc-Chau, culli b~i (I B;\l1r-strHai-ngoai Ky-s\I"-tt,t'll d~ Iac khoan nhir Sa.u

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    40/84

    25~ TRAN -K I~H-H .OA .

    daub ph~ c4a phai dao-hoc, thi cung nhir y da thong d6ng vai ngo~~qu6c,trao doi rieng danh hi?u voi nhau, hlnh thanh mQt hanh dQng vi-phap, roOtt{ii danh khong the giaro khinh : v ~ y .

    f>tn nhtr f>:)i-Sin lam vi~c buon I~u, thi Sl! hiem-nghi 13i clng d~m e tatang them. Cu.- thea Hai-ngoai Ky-st,t' ky-thu~t l~c Dai-San kh&i hanh ttrQuang-dong: Tang chung di theo hon 50 ngtrlyi, hanh Iy ding nhieu,thuy~n cht't nhln nhau chang bitt slip d~t each nao, phai dem khach bang .chuyen lui Dtroong-thaOO(Quang-dong),con phai chia to{it nira tang-chung,hanh-ly cho thap tong 2 thuyen di sau , f)o\ln van ay co the' chirng thtrcs6 ItrQ'ng hang hoa Dai-San dira qua Quang-nam vi rnuc dich t~ng bi&1hay[buon ban, q u a nhieu m{it each la lung ; Phan-thir-Canh chi triclr nhfrng cay doan theu chfr yang ll, 13mQt man trong s6 hang hoa ay. Ngtreri ta lai. .cO the suy tm'rng nhfrng khi C 1 J . dung trong cac ph~t-hQi do D:)i-Sin .cht't-tri t~i Quang-nam, nhat thiet d~u do D~i-San cung cap c a . . Va trong thCrigian leu tru dat Vi~t, tir Phuc-Cbau tfl'r xu6ng, quan chi dan d~tl cung dtrbngrat thanh kfnh long trong, tir cac man ti~n gao, yin sao, d~u dam, nrongtnu6i, hirong den; cho den ky-nam-hu-ong, tran-chau, vang b3C, ngtroi tadem din t~ng biiu ngay' nao ding c6; gia di Phuc-Chliu htrfrng u-ng nhlin:-duyen trung tu Truong- ThQ-Am cua Dai-San, khang khai xuat ra 5.000hrong Q3c (Ngtl-thien-Kim) de cung lam kinh-phi kiin true Truong- ThQ-Am d3i-di~n; luc Dai-San sip sfra len dtr

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    41/84

    P J iA N KHA o -c vu 2 5 3

    ((Hira- Trung-thira Tu-Himg lam an-sit-su- (Hi~n nay do ru-na~b1'l-ehinh-su- thang Phuc-kien tu~n-vii)t rilt ghet D~-Sin, ben ra linh Mttri ; xet ro gian trang trtro-c sau, danh don ~uAi dtn C1'lng-Chau. Y dlnhchii 6 - SO'n- W, hirng kblri tro- lai, tin d5 quy y r~t dong. Giang-hfru Ly-Trung- Thira CO'-Hoa 1~ ouOi di, ap giai v~ nguyen-quan, gifra dU'o-ng,chet & Thirong-so-n ,

    D~-San sinh va m~t vao nam nao, Hummel chep I( Thanh-dai-danh-nhon-liet-truyen , vira d~n ra tren day, ghi vao Cong-nguyen 1633-1702(nrc Sung-trinh nam thu- 6 dtn Khtrong-hy nam thu- 41). Nay xet bai cO aM~u-thi, nam Th~n-tri m~u-ty (1648) luc Giac-Lang Thuyen-sir t\1 thi!,Thach-Liem m&i 16 tuOi, thl nam sinh caa ong ta chac ch~n la nam 1633,nhirng but-gia chtra tim dU'Q'c'dien cir nao c6 th chirng t o f)~-San ~tvao nam 1702.

    Xet Htra-ttr-Htrng nhiem Quang-dong ~n-sat-su- vao nam Khirong-hy41 (1702), t\11nhiem 2 nam, nam Khirong-hy 43 (1704) thiing Ha-narn b1'l-chanh-sir (10). Con Ly-CO'-Hoa do H6-boic B1'l-chanh-su- thang Giang-tayT~!1-vii vao nam Khu-o-ng-hy 43 (1704) (11). Tht thi D~-San hi HeaTtr-Hirng bit tra hoi va duOi v~ Ceng-chau-son-tw phii 6 - vao khoang namKhirong-hy 41 (1702); Yhru 6 - 1\11Ctsng-chau chirng 1 nam, nhon d6 ((ph1,1Chirng tro- lai, tin d5 quy y riit dong)), cho nen nam Khirong- hy 43 (1704)L\1i bj Giang-tay Tuan-vii Ly-co-Hoa duoi, ap giiai v~ nguyen quan, nu-adtro-ng chtt 0 - Thireng-Scn. .

    Vi~c Hira-tir-Himg xfr an D~i-San, pMi changco quan h~ voi Uri hacht91 cUa Phan-thir-Canh, di~u do hi~n nay chira c6 each gidoandinh diroc,nhtmg trong ay cO nhfrng dinh liu quanh co hay hay. Khoang thang 8 namKhtrong-hy 30, luc Hira-tir-Hirng dtrong nhi~m chuc D6ng-tri Man-chauvi nhfrng 16i lam nhuc thuoc-vien va hach-xach doi an hOi 19 ti~n bac, ngtrav.v ... b i Tuan-vii Y-D6 dang s& tham hach, phii bi each clnrc; qua nam-34, quyen ti~n. diroc phuc chirc,nam 38dU'Q'c be. H6-Quan'g Ha-Kinh-Nam,d\1o~nam 41 doi di Quang-Dong An-sat-sir. Kip dtn thang 12 nam 45, 1:[linhon vi~c tMm an ch~ng dung 5 1 ! tMt, bQ xfr phatgiang mQt cap, d6i diehB khac; sau nba tu~n-vii Uong-H\10 dang s& xin cho giang dip lU'Unhi~m,

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    42/84

    CHt) THfcR , 1

    254 TRAN,:'KINH-HOA-

    Do d6 rna xem chinh-tlch caa Ht'ta~.t1!-Htrng' trong lu.c lam quan, dau da,cMc thanh-Iiem dung [email protected],thi vi~c rich true D~i-San,' ding c6 the nghi-:ngo- Ia moi den an thit moi den (ke c6 [email protected] ke c6 tl), [email protected]'Dg-si--Trinh trong bai van din tren, viktiip r~g: Ta ch~ngbihroH,ra- Trung-thira, cti' mQt vi~c nay, thirc kha goi Tr1,1dong ngan song c a . v~y; nghe n6icng lam quan ciing dt thanh liem, ell- xem vi~c nly, niu ch~ng phii ke- U6ng D.trCrCao tham, ding ching thay long d6i d~ II, thl lam sao dm?,c nhrrthe)). Uri noi tren day, chinh la chi Sl,l' _chim noi quan-trirong caa TI,I'-Hung rna n6i v~y.

    1) Trong cic bai tira t~p nay, bai t\}'a clla Ly-PhtrO'ng-Quang (E>inh-mao 1687)va cila Mao-kh;,\-t~ (m~u thln 1688) d~u d~ : (Han-Ong-Y~n-Du-thi-tlf); concac bai khac deu d~ : (Ly-Iuc dU'erng-thi-t~p-tlf) bay Ia (Han-Qng thO'-ttp-tlf),bai tlfa clla Trtrong- T6ng de l\lc-~Koanlam diph-ty {1677}quy h~tbai ella Phan-5t'r-)\lt d~ binh-W (1696) dong th~p nguy~tt bai cua Ngo-thQ- Ti~m d~ Ky-Mao ,?(1699) bat nguy~t, bai cUaDao-Huyen ding v~y, do d6 c O th~ suy tU'angtir Khirong-hy nam 17 (1677) sau khi Dai-San di Bac-kinh ve, da eo y xuatban tho ~p, hie d~u tlnh d~ ten Han-Ong-Yen-du thi sau vi co nhing nhaimai den nam Khtrong-hy 38 (1699) moi tbng hep cac qp tho- eu va lay ten-Ly-Luc-dtrong-thi cho xuat ban. T~p tho ay den nam Can-Long 53 (1788)bi li~t vao s o nhfrng sach do tlnh Cbih-giang tau xin bUy bb. Duyen c a binhnhir vi t~pay co lien-quan vaj cac sach bi clm cua Khuat-d~-Quan va ~pLam-hu~-Anh-Liem bien trap; Dan-quCic nam thu- 36 Thuong-vu-jn-thw-qu:in xuat-Mn).2) Mi;it kbac, 0 - trong cac t~p ala nhfrng nha tho- dtrong theri cting rai ric thiiyc O nbfr~g the van collen quan v&iDai-San, Vi du nhir NgB-vien- Thu- Lam-Hu~-DU'(:rng van-t~p tuc klllc, thiiy co bai (Thach-Liem Thtrong-nhon tho-qp tlf) (quy~n 2) va bai (Han-Ong Tri~u-hanh thi-nj) (quy~n 3) va Tir-HoanNam-chau Tliao-dU'Crng-t~p thiiy co bai d~ Htrong- Tuyen-Lang lam ~ngThach-Liem Thuyen-sir '.

    3) A. W. Hummel, Eminent Chinese of the Ching Period, Washington, 1944,t-11, p. 864 b, Emile Gaspardone, Bonzes des Ming Refugies ell Annam, Sino-logica, vol. 2, Nr. I (1949), P. 2 0 note 57. ,4) VtrO'ng-si-Trinh (Ngtr-dU'O'ng Lao-nhon) M~n-bUt, Phan-cam Dtr-thoai,Ngtr-duong tam th~p luc chUng, Khtrong-hy Ky-st'ru, th:ing chap san hanh,5) Bon Tang-QuOc P~en trung tu, Quang-tw nam tl;tu-6 san i).anh, (}iang,taythong-chi quyen' 179, Tien-thlchmuc, viae-Lang,_ chep ran~ :, '. Gi;le-~angten E>~o-TbiplJj_,bi~t-hi~il Laog-TrU'Q'ng-Nhon, con ala hQ'TniO'ng Ii ThacpbO, hic con nhb t h e O h9c'khoa-C~;'nhO'n Ong nQ i bi tu , t{ l i ch:~t,lngliii~g/lit)' ,

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    43/84

    PHAN KHAo-C l ru 2 5 5

    b6n iy se di dbt noi nao ? ngay nQ dang di giii'a dU'Ongnghe ti~ng mea nbAyben tinh ngQ, g~p tuc c9 Thuy-Nham Thirc-Cong di qua phO, bi~t xin th~ phat xuiit gia, len & nui MQng-hoa, tham thuyen chua Bac-Soon, k~ tham thuyen chua ThQ-xU'O'Ilg,qua The-Lam ra mit flong-uy~n-Canhi co mQt lin dau gan chst, Uyen cho udng thuoc ciru sang; nhon luc nhilnrbi Uy~n h6i tham Iai Iich sinh-blnh, that kinh n6i dng : chi Tu~-dang cia chua, Tho-xtrorig ta se thuQc ve ngU'criv~y, nhon trao ph6 cho nguon dao. Khoangnien-hi~u Thuan-tr] xin chu-tri chua Ba'C-SO'n,sau &n Thien-gioi Con-LU'-Cae nghl ha, thinh-Iinh khien dbi ,d~n ngoi triroc thi.en-uU'

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    44/84

    III. CUOC DU HANH QUANG-NAMCUA THjCH-B~I-SAN

    N 61 v~ chinh truy~n. Hien tai chung ta thu~t l@ i d~u duoi cau. chuy~n Ifr~himh Quang-nam cua D

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    45/84

    PHAN KHAO-CU-U 257

    , .tht i- 17 (1~65) Nguy~n- Thii~ 4 i theo thuyin bqon qua Q",ang-nam, hru- .tru tai pM. Quy-Ninh, dt.mg chua TMp- Thap Di-Da (1) gi3J:lg-truy~np~t-giao. k~ ra Phu-xua~-SO"n, tlnh Th1$t-H6a, d\1"ng chua QuBc-An~:(2) xay thap D6.ng-Ph6. sau phung lIl9llg Anh- Tong Hoang-Di qua Quang~.Dong rtf,erc Thach-Liem Hoa- Thtrong va thlnh tUQ'ng pMt, chuang khanhluc trer vi phung-sac cho tru-trl chua Ha-trung, (3) luc lam.b~ ~p hQP'tang-chUng d~n do , dm but viit bai k~ dng: Lang l~ng gtrO"ngkhong bong,sang sang ngoc chang dung; IQng lQng v~t ch~ng v~t; rna rna khong "cherklrang , Viit xong ngEll thang ~h~nm3 tich, huang'thQ 81 tuAi. Cac mond o va nhfrng quan-te tirng quy-y tho-gioi, d4ng thap er- cfra chua d~ eMndiu x a - I 1 , l Y : tau vua xin lam. bai Ky-Minh_ Hifn- Tong Hoang-Di ban choTh~y-hi~u lam Hanh-doan thien-sw, 'va lam mQt bai k1ghi chep eong dU-c.

    ,Can ru theo bai n~y, thi trong gi&i ph~t giao, Ta-nguyen- Thiiu 1 . ' , .mt v i tiin-hBi cGa Dai-San, da"qua Nam tir nam it~ty. n5m thti- 17:deri Thai- Tong (tu-c Hiin-VuO"llg Phuc-Tran 16'18-1687) rue Khirong-hy nam thu- ttr (16'65), va. tu: 1\y er luan tai Quang-na~. Nam ong miit tuykhOng c6 Slr.-van c6 th~ djn chtrng, nhirng ctr thea bai.d~n chu-ng tren day,.thi e6 Ie vao khoang nam d~u Minh-vuo-ng moi len ngai va trtroc ngay too.nuac Vi~ cGa D

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    46/84

    2 5 8

    I e v~t cic thu- vang-nam may song hoa,l~ vang va ky-nam, tUng I e xong,quy giJi thira ring: ((D~-Vi~t Qu&.vU'ong da loiu ngay ngircmg m~ L a oHoa- Thirong, ngay nay d6t hirong xa lj.y I dang phong thtr' irtr&c toa SU'-tu, kinh thlnh' ciu D~o-gia lai :Lam;n~u khu-ng chiu Uri, thtrc 1 phU'&CUrncho tj~u-qu6c JJ. Kf tir Ti~n- VU'oongc6 thir mOi, d~n nay nii'a la ba l~n, moodi!o' ba Mn~ cung dli thanh tam l~m v3y JJ.

    Xem. : aay do thay Quang-nam Nguyen- VU'oong thi$-clu Dii-Sannguyen til' thOi. Ti~n- VU'O'ng (tu-c Phuc- Trlin), d~n nay qua, Iii aa d~nba Un, va tan n,ay ngoai birc tlur cOa D~i-Vi~ Qu~c-V~~g (tu-c Phuc-Chiu) con cO thtr'rieng Cl l .aQui3c-sU' Hong-L ien (H_o~ng-Qui) nfra. D6ngthm. chung ta ding bi~t dng, n~u Ta-nguyen- Thi~u phung mang Iii riroc)~i-San. qua nhtr .eri )~i-nam Li~-truyen Tien-bien ~li chep, thl cO Iechl mQt'chuy~n,trong chuyi!n trU'o-c; con ngU'm. tlnh ~n, su--gii thu- hai)~i-Vi~t, trong cbuy~n nay. sach Hoa-di Bi~n-thii (quyfn 22) chep 1m.khAu-cung cU a cha. thuy~n Quing-dong, ebuy~n 36 nam HQi. (1695), n6i rang:

    Nhtrng rna Quing-nam Qudc-vU'O'ng liu nay vin quy-y PMt,gi:io's~n long ham-m Thach-Lien Thi~n-sU', CU' tru t~i Quang-dong Tri.rerng-tho-Am, Ia ngU'Cri c o d~o du-c thjnh tdt, cho nen mea thu n~m ngoii tirngsai Tdn- Thienr-Quan va Ngo- Ttr-quan, hai ten ay lam chuyen-su- IiiquaQuing-dong rtroc meri. (5). V~y kha bi~ ((ngtrCri tlnh Man, chuyen-su-nU'CrcD~i-Vi~t, r n a D~i-Sin a a bao day,ta chi hai ngU'm Tdn- Thiem-Quanva Ngo- TU' Quan. Hai ngU'Oi ay hifn-nhien Ii thU'Q'ng-kch' tir.ng qual~i buon ban giii'a Quang-d&ng va Quing-nam, nhtmg trong hai ngU'Cri.blnhnhir Trin- Thiem-Quan co mQt lai-lich c6 gia trj hon. Ctr theo bao cao cililbon tlurong khach, 'cMp trong sach Hoa-di Bi~n-thii (quyen 11), thi Tdn-Thiem-Quan tirng tam thuyen trU'Ong thuy'~lJ Quing-na~ chuyn 73, ngay12 thing 7 nam Binh-.din. Klnrong-hy nam '25, 1686) do Quang-11am d~nTrU'Crng-Ky: NMt-han.. ,

    f)oi vo-i st,r an dn moi ruo-e d~n haiba lin .caa Qtclng-n,am Qu&-vU'O'OgfliP-Sin Ie ttr-nhien vui long ti~p nMn. Hai-ngo~i kY-st,r ti~p theo doan vanvi'ra dan'tren, chep ring:' ' , " ,

    ({Chira di len phtrong Bc, nbin COn nban rOi, ~o chAng rong choihli-ngo~i di d~neM l~ tai mm r o M , ho~t gi:\ son-xuyen, phong-thO nbanv~t, con nhi~u th~ rigol! tim thirCrng nghe'tMY ct\a ta chang IIi

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    47/84

    PHA,N KHA9 GUU

    Ly-L\1e-DU'Crng-t~p (k-12 23b-24a) rung e6 chep m~t bal tho d~ 1 a .(An-nam thir-sinh) theo di~u ~)~-giang- Van ll: . -

    B,A] THO'.,NO'ihbang-phl!-c tiing t rong t I d ban,G i6-xuo i .buom vU-j1'tb i~ n m (jt phen.Ao ,-m ,on stim sir a khai ' thuyen,T uy noi c6 re (phfin mao ) ciing mdn pho ng nhieu:Qubc vtrong tnrtrc, gui nhilu tlur trtit,Nay Ttin-Tr ihi hd bi~ t danh ta oAn clin slnh 18 dU'a qua,V ang' tho i, dtlng-tt'U '(fng v& i l i z KY~luim.Sa; sli'-'giii tlur hlIm kInh d~,Na ng Hdllng-pho ng' rqng vi lo ng -va n.Thuyln Mng ehb: d6n Hdi-tan,N l i o > d e m mira r lg!, i thtim hhila n eo khthNhQ l 'ctiu phil hiii thira phil ".

    Con ~~ thei k Y kh&i ha~h ella D~i-San ( i z y i bao cio' ella ehll thuy~nQuang-dong, chuyen 36, nam hoi), vea dan 6 - tren, n6i tiep dng :

    ((Thach-Liem cling dun long OgU'iYng m~ ella Quang-nam Qu6e-VU'oong, ben cling ben d~ tt'r vira tang vira f\fc chtrng 100 ng ti'c ri, khoang 'trung tu1n thang' gieng tHiIn hay; do Qulng-d6ng k1i6-itrinh qua Nam ,

    i : . . . ~ i etr theo Hai-ngo~i KY~SI!,cltm treo d e n ThU'Q'rlg-nguyen thanggierig nam, ~t-hQ'i (Khirong-hy niiril'34 tt'rc 27-2-1695);D;;Ii-San dem fangehung hon 50 ~g~

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    48/84

    TRA~,.KINH-HOA _,I

    tdn Tht4n-tnanhi lai nguy~n mu&n quy-y cia Ph~t df ruu doo. Vi~ertroc m9'i E>~i-San qua Quang-nam, chinh do ton-giao-tinh elt.a ong lamdl)ng-eO' thuc day, va sau E>~i-San d~n ~i-san lin ditu, Minh-vuong li~n n6i r~ng:

    ;(E>~-tt'r tam ml] dao-phong ella Lao Hoa- Thuong cia Hiu, nay may minching vi xa xuoi r n a ttt' bo, xin rit long d~y h a o , ngo Mu drtir bi~ dtr6-ngchanh df noi theo n, ' '

    E>~i-San tlnra ring : )~o ella nba. vua, (y noi vi~e tri ntr&c an dan. Dao chl c6 mQt nhimg

    dia vi ttrng ngU'oo khac nhau, n~u k e c a i trj Quoc-gia, 10'bb tit cl chanh l~nhky-CU'O'ng, d~ Ctr&ng du thanh tinh, ~y I . a ching bi~ thanh tinh v~y. Niu_qua tbtrc nhffng-nhtrng khOng due vong, l~t leo khong dinh du; trong longhU' linh, tho-i tily vi~c th~n Iy, ttty v~t trng'ph6; tuy nga xfr tri muon vi~c,Cling ching c6 mt vi~c, mt v~t gi quay fiy; b(Yith~nU'&c tri dan an, rll.ao vong tay khong lam rna nen d~o; thanh tinhtt b~e, D~-vtrO'Dg Ph~t-tO1130 co. khac bi~t bao nhieu ,

    Trong nbfrng ho~t-dng ton-giao (y Quang-Dam clt.a f)~i-San, chi co.vi~c tri~-t~p tang chung toan quClcmfr. 3 phap-dan truy~n giao,la trong yiu'nMt. Vi~c liy nh;hn muc d,ich ciru t~ n11O'ndan Quang-nam dirong' thoi vachanhtrwng nhung phan tt'r trt.LYlac trong gi&.i ph~t-giao. Sau khi D~-san din Quang-nam b6n ~gay, Minh-VtrO'ng khien Ni-Giim va cac quanB-Cong suat tanh Hnh va tho hon nghin ngtrm, trong 3 ngay d,em pMi~m xong 5 gian phtrong-trirong va 5 gian lieu-xa df lam noi ctr-trti cho thlytro Dii~San. )~-San trong sach Hai-ngoai try-Str. clm than ng ta.c tanhchong va ta tlnh doh rua quan-nhon q)n~-dich nhir sau:

    NhO'Il_hOi tham, bi~ ring trong nU'o-e tram thll' thQ' dlu quan-nhdntam. M6l nam khoang thing 3, thang 4 quan-nban ra cac tang bit dan,nhfrng ngU't 'ri 16 tu6i t e O - len, tht ch~t ctrong trang, e M u biit' sung quan,xi~ng cO bing mt cai gong bAng tre, hlnh nhtr cli thang nhung hep honAi tinh nguy~n tong quan se: dU'gc cho hoc chuyen-mon mt ngh~. thbhngM r6i phan bat vao di chiin thuyh d~ luy~n t~p; luc hfru S 1! ra tr~n

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    49/84

    PH,AN KHAo-cUu 261

    inh gi~c, yo 51!b~t lam ~ong-dich trong quan-pha, chua din 60 tuoichtra cho vi! tang chung 56ng v6i cha me vq can, hing nam, thin, nhan dem. 1 0 qwn ~~t thirc d~n tham r n a thOi . Vi thl! dan con l~i di!u 3m y~u tan t~t~it co ngU'oi trang ki~n, cha me SQ'can bi b~t Ilnh, can 1&0tu6i lii!n cho di(y chua lam sai, may ra dlfQ'CkhOi . Vi c&~y'. tang do dt dong, nhirngPMt-ph

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    50/84

    hangsu' vao clng chay;: dli tra 'I1Qritan gioo de ta v a ban tMm '300 quantiin, 100 thach gao, khl~n quan-nhon g a n h d~n: chua ThUY~n-lam.; 4i demtitca gioo-diep co dong Kiem "VtrO'ng-an, ban cap cho tang nhon, nlifrngnguoi da tham gia phap hi. D~n day, pMt l~ Ion nhat tir xira 'd~n nay taiQuang-Nam, moo tuyen bi) b~ mac,

    Trong luc y~t ki~n Minh-Vuo-ng gifra ngly rim thang hai trU'&cd3y.I>~-Sin cam th~: cNgon ngfr ching thOng hi~u nhau, tuy c6 thOng ngoncii.ng chira cMc minh ly, mirrri di~u phien dich khong dU'Q'cba, b&n. khiEntrong long co bao nhieu di~u mudn nqi, ching lam sao uyen chuyen d~-d~tdU'Q'c I~ Qudc- Vuong ; nhon dem cic viec mudn noi vi~t ra giay trlnh lenMinh- Vuong. Trinh bay tit cl bdn di~u, phsn biet ra rang cac Ie dic that19i h~. Ni dung nhtr sau : .

    1) Cong hien Tr~g-trieu dt chfnh danb hi~~.Trieu ta (D~i-Sin t1,t' noi] Khtrcng-hy Hoang-de thang tri 'chin chau,

    mU'o-i lam tlnh, dat rng may mu6n d~m, giap binh hang manh cang;mt r a m mu6n; rna d!tnU'o-c D~i-Vi~t l~i g~n k~ tlnh Quang-d6ng; neu khi~llsa- th8ng bao v&i cac quan ,D6c-vu Ttrp-ng-quln, r6i sau dap.g IMu ti~~, c6ng Tribl-dinh, rio phong VU'O'ng d e chinh vi w e u , ,lay thanh th~ Quang-. dong lam mrong t\r~,thl bon ti~u khau esc mroc tan ~n t1! nhien kieng S Q ". . , . . - ,ch~ dam dom hanh; thirc danh chinh ly thu~n, ,ngpi hu:&ng thai-blah,mgt viee lam van roan v;y. Ngtro-i xira bao ching danh mol binh gi~e phai,thua II, chlnh la nhir thi. Nhfrng ly do thOng hao nha vua se ttrerng tdn sau.

    2) f)~t binb dan thtl di cung-co bien-:tbuy.~an-qu6c dia gioi lien ~iip >~ng-kinh (B,~c~kY),ch] each mQt con s~ng,

    doc bien gioi chic co nhieu QO'i nen 510ng binh tr3.n gifr. Binh it thi fe! khiX;t,tngdQt, binh $~u thi hao t5n. kh,6 long, haiIe d~u ~o tlnh. ~ao-~a~gxe~ xet son-xuyen hinh th~, co each giam"b&t binh-so,.chl d~t co- binh(ding nhir binh hru d,Qng) m~ co th~ cis.hfi, dtrgc; ntu nha vua dung se xintau bay sau.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    51/84

    3) T4.U'q~gye,u b41h-si .d' Weh J~ ~OQg tr1JD.g ~ii:Qg.ThOO xtratreng vi~c vo bi, chang MpMn bi~t binh !d1n~ luc VO5\1'an

    .ctrVtrbn ru~ng, 10 vi~c' dy cay, d~n khi co vi~c chi~n tranh, ra tong chinhsung via di ngii'. M3i nam luc nong cong nhan rBi, dem ra"tip luy~n, gi3ng, cho bier nghia ton quan than thU'Q"Og,d~y cho ranh phep tal;: chien giao-phang; binh thoo dtrgc vui sang v&i gia dlnh, hfru 51Fra ,~n trung bao quoo;t\1' nhien dCing khi bach bi, ai n~y d~u vui 16ng di.llnh, chang'k~ x a m !ling.Nay nghe dan trong' ntr6'c'm!)t l11cda ghi'ten vaa s61inh, tron nam phc\i phucdich quan-pha, ,kh&ng OtrQ'c v~ lang tham vieng cha me vocon: nbtr viytuy chung s , 9 ' phep pb

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    52/84

    -264 - l 'RAN"; .KINH-HOA

    clo trai Hnh pMt hOa, Minh-VtrO'ng ij.p We dem quan binh d~n chfra, ch~ptau moo tr6- v~._D;p-San ~n khuyen cannha vua nen t t . r ai, ki~n .nghi nen,d~t ff l~nh tifn ", g~p lric trong ntro-c c6 vi~c g~p, dn nha vua ph3i tban-hanh_thl sal nQi-giam quan-quan dem linh-tifn di, niu quan-quan tiip dU'gcIinh r n a ch~g d~n -se bi tr] tQi khong tha, Minh-vU'O'llg nghe rat.1iY' lamphai, ben to y r~g : (7) Mly ngay nay dam dao, c6 nhi~u chinh ki~n villU&C vi dan, xin Lao-Hoa-ThtrQ'ng chlthi tung yi~c ro rang, toj se cho..kh~c yit tnroc tri~u mon s - .df vinll: vifn cungthin dan noi gift D.

    Ngay sau (tu-c 25 thang 4 ) -B oP- sa n tir gia lui v~. Minh- VU'O'ng yeudu ong dem cic vj~c dam dao trong m . y ng'ay nay chep ro ra tirng vi~c Jl,lgt.B;p-San ben' di&! tr10ff L~p qu6c chlnh trac)) 18 di~u, nQi dung g6rn cacvi~c thirong linh, yeu dan, thOng thirong, Igi qu6c, kY-ctrO'Og. phip-d(w.v ....VtrO'Og duy~ xem r a t mirng, il6i v6i Chti6'ng-s1! NQi-quan dng :. Phap .dQ.dantinb ntroc ta chU'3.oU'gc dUng din. D ay nhc- Lao-Hoa-:Thuongdem 1phap Trung-hoa, vi taobay to 18 giao-di~u_, nen kblc vaobang treo tr11'&Cph1i-otrCrng, hifu dg cho van v{i quaD dan d~u. bier, M:jtkhac lam 24 tM bai, neu F O tung loai , niu c6 ngtrCri nao ph ....m phap, traidi~u l~t, se cho ke bi t'bi~ hai dm tM bli den thtra; bat l~n virong-thdnqui5c-thich van v{i quan dan, d~u c u - xet l~t t r i tQi, viiili-vi~n neu lam phep-.:nU'o-c )).

    Lai ngay sau nfra (26 thing 4) Minh.-VtrO'J1g nghe D-San dl,f dinh.din tha~ 6 se tro- v~ mroc, ben moo D~i-San vao cung kh3n-khoan xin lu'ul~; tren ti~c, D~i-Sa1). th1.14t chuy~n Thanh-Thi-TO sung tio Tam-Bfru,.Hoang-de dirong kim (t':'rc Thanh-tO) rlit tiWl th&ng nhon tu va cac vienL11'o-ng-Qu1ing TOng-d~c, ~11'&ng-qu3n, D~-o6c. T11'_-o~odt thanh liemtai can; nho-n khuyen Mi,*-V11'O'Ilg lam bieu van du phong, V11'O'ngdapring :

    Nay nghe Lao-Hca- ThuQ'Ilgthu.#t ehuyen, m&i biet ro rang. Ta &noi g6e bi~n xa xu&i. von chang am tU'Ong l~-giao ;-tuy sfut long quy-thuan,'nhirng ti~u.quoc xira nay chtra ti~nc6ng Mn n a o , nay _dU'o-ogd~t dang bi~uthinb phong, e bien gi&i.D~-thful changs&t.long d~ d~t, chi m~ :cong di'v~ rna thai: Lao-Hoa- Tlnrong oa ching chiu I11'ul ha-bang, san khi hoan-son (v~ chua) xin vi ta tr~n. tl.nh vai de nha dU'O'ng s1! tlnh V*; Neu tiep

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    53/84

    , PHAN IrnAo~cUu 265

    , du9'c tin cho phep ti~nctlng, ta se dm su-a cac v~ th6 sc\n va lam bieu dangl~n ngay, quy~ ching sai 1 0 1 . ,

    lB~San vien nhfrng ly~do : [Nhon tam nghl qua nam, C O n cho- ng.aypbai di len phirong Hic; va 4 1 , xay cit nha cu-a chtra xong, d~i chiing dirongcho- d9'i)v.v ... , ngay mqng 3 thang 6, tir ga MinhVtrO'ng xin di, va quya-, , ,dinh ngay dm thang 6 se do- i ,kh6i Thuan-hoa di HQi~An de sip su-a ngay, v~ mroc ehe ,kip mua thu gi6 th~n: Qu6c-vltO'ng hru lai dii chay, mOi hie,n6i d~n chuyen chia phei, nghen ngao ba

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    54/84

    ,266

    Ngay 48 thAtlg ~ ~ bQq tp,~y tr9ID~-Saq ~i tren 8 ~hiec a.ong-ttlu,y~nv a 8 chi~c thuy~n g Q (di~n-xa) lla ben Thusn-hoa, di ll.gang ,chua Ha-.trung,chi~u t6i ra den dra hibl. Qu6c-VU'O'ng dll til' ngay 18 dem cac quan vanvo di trtroc den'dra ht lam tht'iy-~c' dt tiln dU'a D~-San. Sang hit-a sau(ngay 29) D~-San d~rl ra mit Qu6c-VU'O'Og, ngay 30Minh~VtrO'ng div6i.>l)i-San du-larn chea Vuth-Hoa a nw Khue (Que~phong). Ngay 1 tMng7 D~-San til' hi~t Minh-VU'O'Og 1~ thuyen ra cit-a bt, dingang Ngil-haoh-50'0, gh choi chua Tam-thai, (8). Chieu hom ~Y ' th~g den HQi-An, sangngay mal (ngay 2 thang 7) len bO-dlnh ti'tl tai chua Di-Da (9). Chua n~ych~t hep, khoog do chi> dung nap cl tl'ip dong nhon-vien, Luc diu D~i-Sao nghl tam hru it ogay se ten tau v~nir&c; kh8ng cin lam them p.ha cira13m chi cho quan lioh phai kh6 nhoc, Nhtrng vien' Cai-ba v~ NQi-quan][bong clam lam trai'linh Qu6c-VU'O'Og; 11imthci tri~u t~p quan-nhO'n, citvOi 8, 9 gian nha dt lam noi tam tru cho Dl)i-S;in.

    ~-Sin dinh tU'uHQi-An chung 15 hOm, trong thm gianly cUog khab~n !'Qn. Den HQi-An dU'Q'c vai hom da c6 bon tang Me-n va' binh dan,nhfrng ng.rO-i chU'a tham dtF pbap-hQi ttiu thang' 4, den' du xin tho gi6i;D~-san vui ve chiu 1m, chon ngay n16ng 7 mCr mt phap-hei d e hoan-nguy~n truy~n B6-tat-gi6i. cho hen 300 ngU'o-i, va khlen Quac-sU' va H~u-dU'(rng clp phat cheng 4i~p. Ngay 19 D~-San dO-IH9i-An, som bit-a saud2n 'fiem-Bich-La (cu lao Cham) len thuyin chb- gi6, d2n ngay 30 mo-ikeo neo vgt bitn; chang ngo- chiiu hom ~y gi6 chuyn ehieu thOi nghich,qua sang ngay mung 1 thang 8 thuy~n hi dtra trCr lai Triem-BiCh-La. r)~i-san su~t dem I$ang n : h i n . t m~t, gia-di ' < I i thuy~,~ nhoc t1l~, hi ~Jll, nhfredil,l soi b 1 , 1 I l g , luc nong, luc ItnQI an uQng ch~rig dU'Q'c, bUQc phai len daoTrieQ1,-Bich-La tam thoo tinh, dU'Qng; sau nhon gi6 mai kh,ong dU'Q'cth$,pbai quyit-diJ;lh hru l~ t r o - Quang-Nan;l ip dang J) (6 - ~ho qua mua dong)chang bao lau.l~, tra v~ Hqi-An. 'Qu6c-V~O'ng nghe tin va cung mung rat'~p tuc klliin tri~t phuong-tnreng chua Thi~n-lam, lQ'p l~ a chua Thien-m~ (lO) d~ l a m noi c~ tru cho D~i~San luc'tra r a Th~n-H6a.Lh n1y D~Sin

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    55/84

    . PHAN KHAo ctro 267

    , C&ng-bi} Cai-ba dem H6ng-thuy~n d6ncha t~i-cll!a he; sang ngay di til' cu-a, b~, toi hOm ~ den chua Thien-M1,t, Thuin-h6a., Ngiy sau (ngay 16) Quac-Vtrang moi VaG y~ ]dtn, tham hOi fu t c,1n. Luo n6i chuy~n din vi~ xiy, cit chua Trtro.ng-th9, Minh-VtrO'ng khll'lg khai -phat nguy~n' eung 5.000. d6ng, dlm ph\! kinh phi kitn d

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    56/84

    . 268 TRA.N-KINH-HOA

    H~i-An L a noi b~n ;tau t~pbQPbang h6a Ngo~-Qul;c. m~ con dtrimg1&n thang ba sang da i chUng 3~4 d~,'hai ben dtrO'ng phi; D b kWt rit li~.nhau, c),loi dU'Crnga . NMt-ban-Ki~u va CAm-pho; ben kia sOng L a Tra-nhieu, no; dlnh-bac Clla cic thtroong-thuy~n Ngo~-Qwk NhO'n dAn trU~t, ca tom rau qua ban tlp n~p tqingay. H6a vit thuOc men, nh~ng m6nhang 0 - Thu~n:h6a mua khOng ra, ngU'ai ta d~u vao mua a day d. f)~- tr&CHQi-An dong-nam-b~c 3 m~t gan be, chi c6 m~t tay m~ con dtrangnui non .ien tilp giao thong voi Tay-Vj~t va Dong-kinh. B O O th~ cl.ch phlatly chirng 10 d~m c6 ~t nha Tran- T,h6 giong nhir Vtrqrig-phd., de phong-ng1F bien ctrong ,

    Va ru theo U,.i 'f)~-San gbi chip, phia hii'u chua Di-eta c6 miill thaQuan-Cong' rat nguy' nga, va quan-chl Hgi-quan ~bUc-Itil!;nciing 0 - d6.f)~-San lai ohin th~:y 0 - day khach trti ngay cang dongdie, din luc man-phan qu,i-c6, boovO'.Ifr-thl~, tl~m xtroongdanh g6- i .que ngtrOO,ben vi~'ml}t bii buy~n-cao, d~n Q'.l,'\-Ho~ng-Quo,C-Strcung v6i thtrong-khach"FMc-kiln d~ xtr&ng ma ml}t vung nghia-dja de ~m nm. chOn cit di c&:nhfrng ki~u-bao bat hanh, an giuc noi tha hirong. Ong 4i htro-ng {rng

    .1ai Qu6c-str. lam mQt'bai sa-van khuyn quyen d e 1 : U b6ebiiaDi-da. Ngoai ra D~-Sin cang c6 ghi chep 5\1' tlch cua mQt vii Hoa-kieu nhir sau :

    I ~.', ~ ...

    1) Trong thai gian hru ttu ~ HQi-an 1 1 0 tbu- hai, ;D~-s:in !bay trong:'bon Hoa-ki~~ c6 hai .ngtrCrik nhau t:Jtb. lUi-ngo~ ~-S1! (K.4.28a) chep.dng: ((Bim chat ngU'Crj.hirong Bic dn day hay sinh 1$Ih, vi 1~, difudtr5ng khong hiet each, b~nh, ! " C t hen n~ng cang mati. Trtroc day vii agay:mQtngtrCriHnh Mu Hiru-giai, ngtrai Giang-bac, chit bTht4n-h6a inay chflt)i~m-ba-Dtrang ngtrCriSon-ta l~i qua doo a Hc}i-an. Tuy ch~ s&tg do.m~ng troi, nhirng ngtrCriciing c6 quy~n di-chuyen, ~~ qua. vi ca Bic.Nam hil t phuc tMy th O .!lla r.a ca)\

    2) Tang-via-Lao DgtrCriPhuc-kiin pham tQi~ng, bi inm-tir, dtrO'nggiam trong ng1Jc'1~ba ngay hanh hlnh, Bang ngay n9 ch~ "d6i,sau 5 nga '~i hili-sinh. Ngay 24 thing 4 ngiroi VQ' a6n dtrang In.i-Scin hie di v a . . .V1l'oong-phu.clu. xin tcln-thuy~t giarn k h O tinh v&:in . h a . vua. l>~-s:in .nh3o

    , 100va dcm v~~c!iy t6..bay cho vua r6. Minh-vtrong.tfrc ..hi hf lenh phOng-thlch Tang-Lao, dong:thai ph6ng thich ohfrng tu nhon 1 J h ~ t9i, .va giam..an cho nhtrng ngtrai trong t(ii dtrong bi giars.

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    57/84

    269

    3) Tnrong Tib:~Ph"" nguy~n quan ong ba ngtroi Chitt-giang, sinh-trtrbng a Qulng-nam, ~ cb6ng ten Tir-Phu, i.~c Qw\ng-nam giao chi~nv6i. Chiem-thanh, Tir-Ph", tong chinh ch~t gifra bifn. Ba Truong ngaydent than kh6c, kh6 heo ru~t gan; sari tim thly cli6ilg tren bai cit dem 'l~chOn cit, til'd6 trQn dm tM tiet. ther m ~ chbng, t i . t . i O i con. thu-c dung trangli~t-nfr dang kinb. D~i-san v6n thtrO'ng t a m vt phong tuc dam 0 6 - banxu, ben cam aQng tAu but vi~ mQt b.ai tu--n#0n c O t1:itr.va bai t1l-s1l df bifuduong ti~t-ph", h9 -Tnrong, (11)'~ -~ ".

    4) C6 mQt ~ai Tau ten Luu-Thanh c6 Ie dtr dang c t l . a Trjnh-rhi(Trinh-thanh-COng) dM nhi Minh, -dtrO'ng l~e' Thanh-quan danh depteen m~t be, (c6 Ie chl hsc ttr&ng nha Thanh la Thi-LttO'lig, nam Khtrong-hy 22, dem quancong phat fJai-Ioan)Ltru~Tbarihv~nti'O'ng t1laLam t6ng-binh (12), sau lai troigi@t d~n Quang-nam. DtrO'ng luc D:[I.i-san dau n~ma HQi-an, Qtcl-Ho~ng Qu6e-str ni.ay phen e~y' o~g- thOj dr Luu-Than hlen Minh-VtrO'ng xin cho sung chirc Cai-phn, quan-Iy bang hoa Ngo\1.i-Qu6e. D@i-sin chtra kip xet rd', lien ell' Thanh t~~ Qu6e-vtrO'ng, liindtrQ'c Qu6e-Vtrtrng pM chuln va kbitn chieu theo.1~ cU , trong 10 ngaytrinh nap do 10 van bac, Ltru- Thanh nhon. vi~~,~y di'fa cacnoi bu-e sach ,~ ngtrai 13 bi thi~ hai rlt nhi~u. f?~n- khi D\li-sin- tra ra Thu~n-Hoacie Ki~ti-khaeh va thuy!n-chO.d~u den trlnh bay viee Mt chlnh va cac hhanh dng ngang tang caa Luu- Thanh. ,fJ\li San nghi, neu dung ngtreri~ lam . vi~c, k e buon bin se bi boc l{1t-..;as'e'lam h@i;ho,dan, 'ben viet gi~ytrlnh U~nMinh-VtrO'ng xin bili chu-c Ltru- Thanh. ij.p tU-e.

    Trong thai gian D@i-san hru tru t\l.i~ V*, hing- dti'Q'e VtrO'ng-miiu(13) v a cong-ch6a (tire chi Minh-vtrO'ng) thi~t ti~e chay khoan dai, lai'thlrb'ng giao du v6i. ben Vtro-ng-huynh L~-tuyn~H1u, Thieu-deong-Hau(14), Nguy~-Uo Dong~ Triiu-H~u, (15) fJ~'-hQi:-si Ky-l\lc Haci-due-H~u;rung nhau tang $lg tho van, giang ban'd\lo hQc. Nhfrrig thtr tir v a tho'van qua ~ chep 'trong _Hai-ngo~i Ky-s1l,' ph1n nhi~u giang ban v~kinb-ngh ia., ~ dirc, luau-Iy va chlnh-trj v.v.... c6 nhfrng y~u ' m\lc 'nhtr sau,

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    58/84

    210 TRA N-K INH-HO A: .

    QUYN THU IThtr ala Hao-du-e-Hllu (ban vi thO') (38a-39b).

    t , .QuyBN THlr IILai thtr ella Hao-du-e-JUu (7a-9b) va tho v a n ' ala ~-,San dU'~ t~ng (lOa-15a).

    QUYBN THU IIIBai V,an~~-San vi~t, cho Hao-due-lUu (22b-23b), v a nCllaD,p-San vi~t cho Quoc-C~u Ta-thai-uy (25a-27b), (16)ThU' f)~i-San vi~t cho C8ng-Ch6a (28b-31b).

    ,', ,QVY~N THU IVVan ~ O'nMinh-VU'O'ng,uy van (21a-123), vin ella D~-'San ,vitt. eho V~n-ehu-e Th~-nam (22a-25a), thir D,p-S3nvit c40. V~Q'ng-h1,lynh L~-tuy~n-IUu (26a-26b).,D~-San nghe tin ChU'cYng-Thanh Nguytn-oong Ta-xu-~t q~' d e r i , vi~t thtr eho nam-vi C8ng-t1i' va lam tho-ai van (33a~39b) (i8).

    , , QT,JY :EN -1iIlr VThU' f),p-S~n g&i cho PbO-Ma Hfru-don-dinh, (t&c Xu-M3t PhD-rna Nguyen-Cong 7a-8b (19). ThU' hoi phtic'D'emg-tfi~u~l-U~' (21a-22b). ThU' mirng n h l . Qu~c-~u'Tong-tong (20) thang chtrc Ta-thu-a-ttrang(22b-23b).Phuc d ip thtr Dang-Iong-Hilu (i:ta-27a).

    Qm~N THO' VI 'T h u . g&i' D~- Vi~t-Qu6c Hfru- Tb ir a- tt l" 6 -n .g i6ng-Cong(7b-13b) "(21 }. ' .' ,

    V~ thOO k Y B~-Sa.d . - t i r& 'l~i tinh Vi~t, tai phirong dien Trung-Quoc,khong co tnQt- s1i' -Van nao cO ,tM cheng thvc, nhirng bQn thwong khachQuang-dong va"Qulng:Namqua huon_ ban & Ttu:iYtig-kj NMt-B.ln, diu'co 1 1 6 i d,n rat ;ro-rangl(I,Ba9-cao \t'ta ben ~hirO'rig khith tau Quanlfd8ngchuyin 67, kh6-i,h3J;tht4- Quang-dqng ~gay 16 thang 6 namKlul'O'ng-hy 35(Bfnh-ty 1696) va d~n Tr~Crng,cky"ngay 13 thang 7 Dam a y , n6i dug :'. . . ~ . ' '

    .N6i - v ~ T1i~1t-Lien' rhi~i:i-su', 'eU' trti Trumtg- Th9-'ant QUang-dong, vi n6i ting d~o-du-c, nen mea xuan nam ngodi Quang-nam Quoc,;

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    59/84

    211

    vuong rtr&c d~n Qu:\ng-Nam. Nghe ci5n sau kbi Thsch-Liem din tlu&e;\y r~ duge Qu6c-vtr011g tali. klnh, hO'n nita" quan dart trertg nu&c d~u nMttrl ~i-nam Li~t-truy~n Ti~n-bien(quYfn 6) chep r~ng :

    ( f t Uu sau Liem til' gii v~ Quang-d0ng, Minh-VtrO'ng ti~nt~h6a v~tdt Mu; l~ibieu cho g6 E J u y dem v~ lim chilaTrtJ'Ong-th9j(22) tit!iykhongt r O o 'qua 'nita, sau nhon c6 thuy~ri buen quanam, ThiC!b-Li&m,c6tam 4 baithO' (I ky-'hoai gbi q u a hll.utham, t6litn bai C( dAn d~ luQ'c n6i thtg:'I .

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    60/84

    Z/2 TRAN. -K lmI -HO A:

    ,M!)t songkhoi toa, oU'Crng each tirng may, tamoQ x , u a n v~, toe .pho'mai. tuyk L a n tlnh nhon-gian n,gay dung, chanh nilm phtrong-ngoai nhon rduyen. Xa nghe phirong-tnrong b6:doan, oa: co tin mai ~~uy~n bao . Nay-MO'n thuy~n khacb, kinb goi.tip b6ng. TO(Imdang tho mCrixa,i bai, xi~ then1 0 0 que chip n6i ;

    Bai tho'

    Dong phong tdn'liing man giangtc1n,T r ro -ng k iin M so n vii l V tdn.ITv: thi dmmg hoa quy thdo ~c,'Thcii-binh nhon ta y hiii thitn. xutln

    Dich nghia .Song gia dc1y song cu6n ngpn tc1n,H6 soon ttur tr r o -ng mbc mU 'o .nh~&n :Til' na y ct.iy c o dua tirtri tOt:Tr ir i bi~n tha nh binh chuiic chen xua n.

    Xem bai ~y D~i-Sin tir kboaog thang 7 Khircng-hy thfr 35,' (1696). sau khi t r o - vi.Quang-dong, ngoa i vi~c goo thirong thuyen m~ bai tho th'~thoai, hinh nhu-khong c6 qua lai gl vai Vi~t-nam nfra.Nhu.ng theo toi ttr&ng,chan tU'o-ng chtra chic nhir v~y; Xet bai ct'.taPh;m-thtr.~Canb, goo cho D~:oU'O'ng-S1! tlnh Vi~t da din ra tren oay, cuoi bai c6 noi r3ng : (Nghiem clmvi~c tU' thong v&i Ngoai-dtrong, ttr gj~y cac quan A i; tir nay vii:sau dm khongcho m!)t ngi.rCri Sai nao 0 - chua Trtrong-thc dU'Q'cdi ra Hai.-ngo~ ..cling khong cho mQt thung h6a v~t nao Cfta chua irtJ'bng-thQ ra kh6i cn-abi~n. Ngo Mu cMn chlnh kY-cU'C'llghien-phap, khoidi haicho dia-phtrong),tm c O th~ suy tit&ng sau khi D'~-sah tilY vl mrec, tang MO'n chua Tnrong-thQvih thU'Crng di lai gifra QtJ.ng-chau va Quang-Nam, v a vi~c buon banrieng clla Dai-San van len 16t kt tuc,

    Sau khi D~-san di rbi, ngay mung 2 thing 9 nam Khtrong-hy 34 (tfrc3-10-1701) cO mQt chiec thuy~n- cUa C&ng-sir Tiem-La chiY qua Qu3ng~dong, gifra dU'Crng bi phongnan troi .vao Qt.clng-nam. Minb-Vtrang -dtrQ'ctin ~p tuc h~ linh tu b o thuy~n ~ va clp eho g~o ItrO'ng cm Iltrac; qua khoAng

  • 8/3/2019 hai ngoai ki su 3

    61/84

    thang 5 nam sau (1702) luc Ti~m-thuy~n kho-i trlnhdi Quang-dong, Minh-vU'O'llgkhitn bon Hosng-Thdn, HU'Og-Triet dem Qu6c-thU' va c6ng-pMm(Ky-nam 5 c1n 4 iU'Q'llg, vang s()ng 1 can 13 hrong 5 ti~n,.nga voi m~t doinA.ng 350 c1o, may song 50 soi), theo thuy~n qua tlnh Vi~t, Y mu6n doLU'&ng-Qulng T6ng-d6c dell; Thanh-dlnh chanh thirc ciu phong (23).'trong bi~u-van co n6i ~~ng : , ,

    p H . A N KHAo-c&u 273

    (Thily tOi, Quang-dong Trtrong- ThQ am Tang-nhon Thach-Liem,:nhung luc giang tlJ.ng kinh di~n talih rang. thU'Crng th~t 'chuy~n Hoang-thU'Q'rig ta b~c Thanh-thdn van vo, nhon dt'rc nhtr troi.: BQP Quang-donggiam-sinh Hoang- Thdn, Tang-nhon Hu-ng- Tri~t ciing d~u xU'Ogtung Thientri~u thanh giao, truy~n kb1p phU'O'ng-xa v... (Q4) . ,

    , 'Xem d6 k_hithiiy vie~ Minh-VU'O'ng dlu phong v6?,-do kitn-nghi cUaDai-San nam K;hU'crp.g-Hy~t-hQ'i (1695) lam dQng-CO'th~c ~iy, va ,~inh-vtrong da th1!C hanh l&j hira vqi l;)~-San.. L~ nu-a Viet.-sir,~hap topg Tiem ...La c6ng-th~y~n, vi~c ~y chirng,to ,r:Jguy~n-ch~a Minh-vU'o-ng !leo nimc9'-hQi d~ th1!c h~h tU'-1;U'o-ngphung thiYntraclan dM voi Thanh-dinh v~y., . ,

    COn v~ la