HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2)...

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 1

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

Muåc luåc

CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH .....................................................................................3

MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA ........................................................................4

HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI........................................................................7

CAÁI BÊÌU RÛÚÅU..............................................................................................................9

ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH ....................................................................................................13

ÀIÏÅN MÊÎU ...................................................................................................................18

CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG ............................................................................................21

CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG....................................................................................................25

TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG ............................................................................................26

TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG .......................................................................................28

NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI..................................................................................................32

CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN ...................................................................................................36

NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI......................................40

VÙN HOAÁ TÙÆM.............................................................................................................44

VÙN HOAÁ THUYÏÌN .....................................................................................................47

VÙN HOAÁ ÀUÄA.............................................................................................................51

CAÁI QUAÅT.....................................................................................................................54

CAÁI VOÄNG....................................................................................................................58

NGOÄ..............................................................................................................................61

CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG..................................................................65

AÅ ÚÂI TÒNH RU ..............................................................................................................67

LYÁ KHÙÆC CUNG 2


NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU .......................................................................................................72

CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT.....................................................................................76

NAÂNG HUÏÅ ..................................................................................................................77

TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU...................................................................................80

NHÛ HOA.....................................................................................................................85

THANH THANH HIÏÌN.................................................................................................89

ANH LUÊN TRÛÁNG .....................................................................................................92

BAÂ LYÁ TÏË ......................................................................................................................96

CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG ....................................................................99

LÏÅ THANH ................................................................................................................. 102

ANH TRÊÌN HOAåT ...................................................................................................... 106

HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA........................................................................................ 110

NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM .................................. 113

CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI” .................................................................................... 115

ÖNG TRUÂM THÕNH.................................................................................................... 118

CHÕ HOA TÊM............................................................................................................ 121

ÖNG HAI CHÊU ......................................................................................................... 125

TRUÁC QUYÂâNH ............................................................................................................ 131

CON GAÁI HAÂ NÖÅI. ...................................................................................................... 134

NHUNG...................................................................................................................... 136

RÙÅM TRÛÚÂâNG ........................................................................................................... 143

ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA................................................ 149



CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH

LYÁ KHÙÆC CUNG 4


MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA

Chuáng ta coá möåt kho taâng nghïå thuêåt vïì chaåm khùæc rêët quyá nùçm raãi raác úã caác àònh, àïìn, chuâa laâng. Àoá laâ nhûäng taác phêím úã vaâo thïë kyã 17 àûúåc chaåm tröí cöng phu, duyïn daáng, phaãn aánh cuöåc söëng dên gian vaâ khaát voång vïì möåt cuöåc àúâi raång rúä: no cúm, êëm aáo, àuã tònh yïu vaâ giaâu caái àeåp. Caác nghïå nhên khöng cêìn lûu danh laåi vò úã caác taác phêím cuãa hoå luön hiïån diïån àúâi söëng bïn trong, coá nghôa laâ caái thïë giúái bïn trong cuãa hoå hoâa vúái moåi ngûúâi laâ àûúåc röìi.

Chuáng ta haäy vïì àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Kim Hoaâng (Haâ Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc), àònh Tam Canh (Vônh Phuâ), àònh Phuâng (Haâ Têy), àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh), chuâa öng (Haãi Hûng), chuâa Thïë Haâ, àïìn Diïån (Ninh Bònh), àïìn Phuâ Laäo (Laång Giang), àònh Thöí Tang (Vïính Phuá), àïìn Giaá (Hoaâi Àûác Haâ Têy),àònh Kiïn (Haãi Phoâng), àònh An Hoaâ (Nam Haâ) v.v... Àïën nhûäng núi àêy, chuáng ta àûúåc àùæm mònh vaâo thïë giúái cuãa caái àeåp. Caãnh vuä nûä thiïn thêìn: Vuä nûä coá khuön mùåt àêìy àùån, böå ngûåc núã vaâ hiïëu khaách, buång mïìm ba ngêën (caác cuöåc thi sùæc àeåp nhûäng nùm1993 - 1994 úã chêu êu vaâ Myä yïu cêìu tiïu chuêín naây, vuä nûä thùæt lûng buöng daâi, vaáy ngùæn kiïíu mini, sau lûng coá àöi caánh nhoã, tay úã tû thïë muáa, tai àeo hoa tai “gioåt lïå” cao sang. Möåt naâng mùåc yïëm laá söìi, möåt naâng mùåc yïëm laá sen túi taã. Khuön mùåt cuãa caác vuä nûä mang daáng dêëp cuãa caác naâng thön nûä. Caãnh trai gaái tûå tònh, àuâa nghõch: Àoá laâ ba cö gaái khoaã thên, àaâng hoaâng tùæm úã höì sen (chaåm trïn viïn gaåch àïìn Giaá). Möîi ngûúâi möåt kiïíu, nhûng caác cö àïìu löå ra möåt thên hònh rùæn chùæc hêëp dêîn laâm cho moåi ngûúâi phaãi giêåt mònh . Hoå mïìm maåi maâ coá àêìy sûác maånh, neám ta nhûäng caái nhòn choái loaâ. Caãnh ngûúâi con trai àùåt ngûúâi vúå leä lïn àuâi, ngûúâi vúå caã àûáng saát caånh rêët söi nöíi. Tuy caã ba cuâng cûúâi, nhûng laåi laâ ba nuå cûúâi khaác nhau àêìy kõch tñnh. Coá nuå cûúâi àang taân phai. ÚÃ àònh Phuâng (Haâ Têy) trang trñ ngay trûúác baân thúâ möåt maãng troân, bïn dûúái laâ àaâi sen. Trïn àaâi sen laâ caác cö gaái khoaã thên. Ngûúâi àûáng, keã ngöìi, neát mùåt vö tû tai àeo hoa, ngûåc chuäm cau, khöng phaãi hoa maâ laâ nuå.



ÚÃã àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh) cuäng coá hoaåt caãnh ba cö gaái khoaã thên. Toác hoå àïìu daâi nhû huyïìn thoaåi. Hai cö àûáng nghiïng, möåt cö àûáng thùèng, chñnh diïån. Tay cö cêìm hoa sen che àêåy chöî thúm tho nhêët trong cú thïí. Coá anh chaâng mùåc aáo thuång xïnh xang nùæm tay cö, möåt tay súâ vuá cö, àïí cuâng ài vaâo vônh hùçng. Laåi coá thïm caã nhûäng caãnh vïì caác troâ tònh aái. úã àònh Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi phuå nûä ngöìi xöím, khoaã thên thïí hiïån möåt trûä lûúång nöìng êëm vaâ ên cêìn thêìn thaánh vö biïn cuãa ngûúâi àaân baâ. Suöëi toác daâi chaãy vùæt qua ngûåc bïn phaãi, löå ra caái buång núã troân àêìy. Naâng nùång nïì, chêåm chaåp, nhu mò maâ nöíi loaån. Naâng vûâa laâ tñn ngûúäng vûâa laâ ûúác mú. Coá bûác chaåm laåi rêët “hiïån àaåi”. ÚÃã àïìn Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi àaân baâ (nûä thêìn) nùçm ngûãa, vaáy cuöën lïn têån ngûåc, hai chên daâi daång ra, quùåp lêëy hai bïn höng ngûúâi tònh. Xung quanh laâ àaân, saáo veáo von. Andreá Malraux, nhaâ vùn hoaá Phaáp tûâng noái: maãnh göî àiïu khùæc àeåp xùæn ra nhûäng miïëng ngon cho cuöåc àúâi.

Vêîn coân nhiïìu nhûäng “miïëng ngon” nûäa úã raãi raác quanh caác laâng xoám Viïåt Nam cuãa chuáng ta. Mong sao caác nhaâ nghïå thuêåt súám sûu têìm, ghi cheáp, giûä gòn, baão quaãn, hoåc têåp vaâ phuåc höìi laåi böå mùåt vöën coá cuãa chuáng, röìi laâm sûu têåp vaâ phaát triïín chuáng... Caác bêåc cha öng, töí tiïn ngaây xûa àaä àïí laåi “löåc” cho chuáng ta.

Möîi möåt nghïå thuêåt cho ta nhûäng giaá trõ vùn hoaá khaác nhau tuyâ theo phûúng tiïån chuyïín taãi cuãa noá. Khöng nhû vùn hoåc nghïå thuêåt, chaåm khùæc biïíu thõ nhûäng neát caãm àöång riïng biïåt cuãa taåo hònh. Chaåm khùæc laâ aão thuêåt. Nhaâ thû Phaáp Beaudelaire noái: “Böå phêån chaåm khùæc thaânh Cöng laâ möåt thûá tön giaáo”. Chñnh vò vêåy maâ nhûäng bûác chaåm khùæc úã möåt söë àònh, chuâa Viïåt Nam àaä àûúåc liïåt vaâo nhûäng taác phêím bêët tûã Chuáng löi cuöën caã àöi mùæt, trñ thöng minh vaâ àöìng thúâi caã traái tim nhûäng ngûúâi xem. Chuáng coá thïí khïu gúåi nhûäng tònh caãm khaác nhau trong con ngûúâi, röìi àûa con ngûúâi “àïën vúái nhûäng yá tûúãng cao hún.

Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu vùn hoaá nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam àïìu khöng “boã qua cú höåi àïën thùm caác àònh, chuâa Viïåt Nam. Hoå caâng khöng boã qua caái dõp may àùåc biïåt àïí coá thïí chuá yá àïën nhûäng maãnh chaåm khùæc trong caác àònh chuâa Viïåt Nam. Gêìn àêy, tiïën sô myä hoåc Samody

LYÁ KHÙÆC CUNG 6


(Inàönïxia) àaä noái: “Töi may mùæn àûúåc àïën vúái caác bûác chaåm khùæc cuãa caác àònh, àïìn Viïåt Nam. Thêåt quaá chûâng àöåc àaáo. Töi ài nhiïìu nûúác, khöng àêu laåi coá nhûäng bûác chaåm tröí coá àêìy nhûäng neát tiïu biïíu, àaåo vaâ àúâi cûá quên quïåt lêëy nhau, röìi ca haát lïn nhû vêåy. Chuáng sinh àöång, coá doâng chaãy tung hoaânh ngöín ngang maâ nghïå sô. Chuáng vûâa coá tiïët têëu vûâa co gian àiïåu cuãa vuä truå.



HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI

Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai thuöåc quêån Hai Baâ Trûng. Höåi múã vaâo nhûäng ngaây 3, 4, 6 thaáng giïng êm lõch. Coá nùm laåi töí chûác vaâo muâa thu tûâ ngaây 10 -12 thaáng 8 êm lõch. Àònh Mai Àöång vaâ àònh Hoaâng Mai úã gêìn nhau. Àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh laâ möåt danh tûúáng chó huy cuãa phong traâo khúãi nghôa Hai Baâ Trûng àaä tûâng chiïu möå trai traáng Mai Àöång lïn Haát Mön tuå nghôa (khoaãng nùm 40 - 43 sau cöng nguyïn). Àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng Trêìn Khùæc Chên laâ voä tûúáng taâi hoa, laâ vïå sô maâ cuäng laâ ngûúâi yïu cuãa Huyïìn Trên Cöng chuáa 1603 -1605). Öng cuâng vúái naâng àaä coá cöng lúán vúái àêët nûúác, àaä cuâng traãi qua nhûäng giúâ phuát bi huâng cuãa lõch sûã. Hoå àaä dïåt nïn möåt thiïn tònh sûã nöíi tiïëng muön àúâi. Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai vöën laâ traåi êëp maâ vua ban choTrêìn Khùæc Chên. Öng cuäng àûúåc phong laâ Thaânh Hoaâng cuãa caã hai laâng naây. Vïì sau, àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh vaâ àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng hoå Trêìn. Caã hai võ thêìn àïìu laâ voä tûúáng nïn nhên dên trong êëp cuäng coá àûúåc tinh thêìn thûúång voä. Thêìn Tam Trinh laâ traång vêåt. Traåi êëp coá nhiïìu vûúân mú lúán nïn coá nghïì nêëu rûúåu (Keã Mú). Ngûúâi ta cêët rûúåu mú töët nhêët àïí cuáng Thaânh Hoaâng vaâ àïí duâng trong nhûäng ngaây lïî höåi. Hoå lêëy nûúác söng Höìng cöåi nguöìn vïì, tinh loåc röìi nêëu rûúåu.

Vïì phêìn tïë lïî hai võ thêìn, vêîn àêìy àuã têët caã moåi nghi thûác aáp duång cho nhûäng àaám tïë lïî vaâ rûúác xaách cuãa caác höåi laâng quan troång khaác. Nhûng, trûúác tiïn laâ rûúác baâi võ cuãa Thaânh Hoaâng laâng Hoaâng Mai lïn àònh Mai Àöång röìi tûâ Mai Àöång rûúác ài. Àaám rûúác coá 3 kiïåu ài khuác khuyãu quanh traåi êëp, men theo búâ song Tö Lõch röìi lïn gêìn mùåt àï söng Höìng. Àaám rûúác dûâng laåi úã Traåi Nhaän. Möåt söë chaâng trai khiïng ba choeá àûång nûúác coá mêëy daãi dêy àoã lïn mùåt àï röìi ài xuöëng phña söng, lêëy nûúác söng Höìng cho vaâo choeá röìi khiïng vïì, àùåt caác choeá nûúác lïn ba chiïëc kiïåu röìi rûúác trúã vïì laâng Mai Àöång. Àïën àïm, hai kiïåu thúâ nam tûúáng

LYÁ KHÙÆC CUNG 8


vêîn do caác àö nam khiïng. Coân kiïåu cuãa nûä tûúáng laåi do hai mûúi cö gaái thay nhau vûâa khiïng, vûâa muáa xinh tiïìn. Nhûäng Cö gaái naây, vêën khùn, toác boã àuöi gaâ, aáo daâi xanh àoã, vaåt thùæt cuã êëu. Àaám rûúác ài àûúåc möåt àoaån laåi nghó àïí caác àö vêåt biïíu diïîn, caác voä sô ài möåt baâi quyïìn vaâ àêëu trung bònh tiïn. Möîi àêëu sô cêìm möåt chiïëc gêåy daâi 4 m àêëu vúái nhau. Gêåy bùçng göî àoã höìng, àêìu coá bõt böng vaâ vaãi àïí àïì phoâng nïëu coá àêm truáng thò ngûúâi bõ àêm cuäng khöng bõ nguy hiïím. Caác àö vêåt naây àaä àûúåc choån trong nhiïìu loâ. Hoå ùn mùåc goån gaâng, mùåc quêìn chûá khöng àoáng khöë vò coá thúâ nûä tûúáng. Àaám rûúác nghi nguát khoái hûúng. Moåi ngûúâi reo hoâ khi àûa àûúåc caác kiïåu vïì àònh Mai Àöång. Sau khi Thaánh àaä trúã vïì àònh, moåi ngûúâi mûâng chuyïën rûúác thùæng lúåi. Möåt töëp mang baâi võ cuãa thaánh laâng Hoaâng Mai traã vïì cho Hoaâng Mai...

Höåi àûúåc töí chûác úã caã hai àònh. Coá rêët nhiïìu troâ chúi nhû: haát tröëng quên laâ kiïíu haát dên ca vaâ àöëi àaáp giûäa bïn nam vaâ bïn nûä coá àiïím nhõp bùçng nhûäng tiïëng thònh ...thuâng...thònh. Khi thaã diïìu bùæt buöåc möîi chiïëc diïìu phaãi mùæc 3 öëng saáo trúã lïn. Diïìu phaãi lïn cao àûáng. Hònh daáng phaãi àeåp tiïëng saáo phaãi hay vaâ phong phuá. Thi thaã chim böì cêu cuäng rêët hay. Löìng chim göìm 10 chim. Khi thaã ra, chim phaãi bay tûâ thêëp àïën cao cho túái chûâng 300m, phaãi bay cuâng möåt luác vaâ bay gêìn nhau thaânh àaân. Con naâo cuäng vêîy àïìu hai caánh. Chim bay àïën luác khöng nhòn thêëy nûäa röìi laåi cuâng àaân trúã laåi vúái bu chim dûúái àêët. Chuã chim laåi nhöët caác chuá vaâo bu, buöåc chùåt laåi àem vïì. Caác troâ chúi àïìu coá giaãi thûúãng... Höåi àònh laâng úã laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai laâ möåt trong nhûäng höåi lïî tiïu biïíu vaâ àùåc sùæc cuãa àònh laâng Viïåt Nam.



CAÁI BÊÌU RÛÚÅU

Chuáng ta thêëy trïn noác thaáp Ruâa úã höì Hoaân Kiïëm coá dûång möåt chûác bêìu rûúåu. Trïn noác Ngoå Mön, úã Thaái Hoaâ àiïån, Thïë miïëu, Hûng miïëu úã Huïë cuäng coá trang trñ nhûäng chiïëc bêìu rûúåu. Chiïëc bêìu rûúåu coá möåt giaãi luåa mïìm maåi tö xiïm.

Noá laåi àûúåc hai con röìng hoùåc hai con cuá hoaá röìng chêìu vaâo Khöng chó coá thïë maâ chuáng ta coân thêëy úã rêët nhiïìu nhûäng maái àònh, miïëu, am, thêåm chñ caã chuâa úã khùæp moåi núi àïìu àùåt chiïëc bêìu rûúåu vaâo möåt võ trñ cao nhêët. Àïën nöîi röìng laâ biïíu tûúång cao quyá nhêët, thiïng liïng nhêët àaåi diïån cho vûúng quyïìn cuäng phaãi kñnh cêín, tön vinh noá. Moåi ngûúâi àïìu goåi bêìu rûúåu àoá laâ bêìu rûúåu thiïng, laâ bêìu nûúác thiïng vò noá àûúåc àùåt trïn cao nhêët vaâ úã chñnh giûäa Viïåt àiïån. Maâ Viïåt àiïån laâ caã möåt thïë giúái u linh, tön nghiïm, cao caã.

Xa xûa, quaã bêìu laâ tûâ quaã trïn cêy bêìu àûúåc khoeát röng ruöåt chó coân voã ngoaâi cûáng maâ deão vúái maâu maát maâ xön xao, giaãn dõ. Quaã bêìu laâ nguöìn göëc, laâ buång meå àeã ra caác töåc ngûúâi. Huyïìn thoaåi xûa kïí vïì chuyïån quaã bêìu àûúåm maâu têm linh vaâ triïët hoåc. Coá möåt con söë khöíng löì nhûäng con ngûúâi úã trong quaã bêìu muöën ra vúái vuä truå. Hoå chen chuác nhau trong quaã bêìu, laâm cho quaã bêìu buång meå lùn loác, quùçn quaåi. Àêëng thiïng liïng hú noáng möåt caái àuâi röìi choåc vaâo quaã bêìu, hònh thaânh möåt caái löî. Thïë laâ têët caã moåi ngûúâi trong quaã bêìu chen nhau ra ngoaâi. Nhûäng ngûúâi úã gêìn chöî noáng ra. trûúác, nûúác da bõ àen sêîm. Nhûäng ngûúâi ra sau trùæng hún... Vaâ nhûäng töåc ngûúâi ra àúâi. Sau naây, moåi ngûúâi khöng bao giúâ quïn rùçng mònh àûúåc sinh ra.” Tûâ quaã bêìu buång meå. Hoå buöåc quaã bêìu bùçng möåt súåi dêy thêåt àeåp (sau naây laâ giaãi luåa) röìi quaâng lïn cöí hoùåc àeo ngang lûng. Luác àêìu, hoå àûång nhûác,. laâ thûá cêìn thiïët nhêët cho cuöåc söëng. Sau naây, hoå àûång rûúåu. Rûúåu trong bêìu laâ nûúác thiïng, cho moåi

LYÁ KHÙÆC CUNG 10


ngûúâi sûác maånh cuãa trúâi àêët vaâ cuãa meå. Rûúåu àïí cuáng tïë thêìn linh, Phi tûãu bêåt thaânh lïî, rûúåu àïí uöëng vaâ àïí say sûa, yïu cuöåc söëng.

Quaã bêìu laâ vuä truå, noá röîng àïí thêu toám têët caã nhûäng gò mïnh mang to lúán vaâ tinh hoa cuãa trúâi àêët, êm dûúng. Chûáa caã mêîu hïå, vûúng quyïìn, cha meå...têët caã...

Nûúác vaâ rûúåu trong quaã bêìu tûúái tùæm cho con ngûúâi, cûáu vúát con ngûúâi àïí con ngûúâi töìn taåi trong sûå “phöìn”, phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi...

Tûâ “chûä nghôa” cuãa quaã bêìu laâ Höì Lö, laâ caái höì lö to lúán vö cuâng, vô àaåi vö cuâng caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng. Höì laâ mïnh möng, laâ phi thûúâng.

Vúái Àaåo giaáo quaã bêìu chûáa àûång linh àan laâ thuöëc thêìn diïåu àïí coá thïí trúã thaânh thêìn tiïn. Trûúác hïët laâ xa laánh coäi trêìn buåi bùåm, àêìy àùæng cay röìi trúã nïn bêët tûã theo yá nghôa vö cuâng vö vi “ khaái quaát. Vúái Phêåt giaáo quaã bêìu laâ bònh rûúåu, bònh nûúác cam löå cuãa Phêåt, laâ Quan êm àïí cûáu caác chuáng sinh trong bïí khöí trêìm luên Vúái Khöíng giaáo, noá laâ àaåi diïån cuãa Thiïn, Àõa, Nhên. Noá ca tuång con ngûúâi laâ chuáa tïí cuãa muön loaâi, con ngûúâi dûåa vaâo sûác maånh cuãa quaã bêìu maâ haâi hoaâ vúái thiïn nhiïn nïn goåi quaã bêìu laâ caái tuái caân khön. Vùn hoaá Viïåt Nam laâ vùn hoaá tam giaáo àöìng lûu nïn caâng thöëng nhêët vúái têm mïìm cuãa quaã bêìu. Quaã bêìu laâ Kim êu (êu vaâng). Ta coân nhúá cêu: “Non söng ngaân thuâa vûâng êu vaâng”! Noá chûáa àûång sûå vêån chuyïín êm dûúng, chûáa caái phong àöå vônh hùçng cuãa dên töåc. Vïì sau naây, khi Cöng nghïå göëm vaâ sûá phaát triïín, ngûúâi ta chïë taåo ra nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá. Ngoaâi coá veä nhûäng hònh nhû röìng, mùåt trúâi, ngoån lûãa, phûúång, mêy v.v... àêìy veã têm linh, ûúác lïå. Trong àoá coá gûãi gùæm nhûäng mêåt maä àïí ngûúâi sau giaãi maä dêìn.

Nhûäng quaã bêìu thêåt sûå laâ nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá úã miïìn xuöi àûúåc àùåt trïn caác baân thúâ núi àïìn àaâi miïëu maåo hoùåc baân thúâ töí tiïn, gêìn caác mêm lïî cuáng.

ÚÃã Trung Quöëc, nhûäng nhên vêåt coá danh tiïëng, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ thú nhû: Laä Àöìng Tên, Lyá Thiïët Quai, Lûu Linh, nhaâ hiïìn triïët Lyá Thaái Baånh, Sêìm Phu Tûã, Àan Khêu Sinh v.v...bao giúâ cuäng coá bêìu rûúåu bïn



mònh. ÚÃã nûúác ta, Nguyïîn Cöng Trûá, phaåm Thaái, Nguyïîn Bónh Khiïm, Nguyïîn Khuyïën, Tuá Xûúng, Taãn Àaâ v v cuäng luön nhùæc àïën bêìu rûúåu tuái thú.

Vaâo khoaãng 1930 - 1931, úã laâng Keã Mú, Baåch Mai laâ möåt trong nhûäng quï hûúng rûúåu cuãa Viïåt Nam, ngûúâi ta coá möåt baâi haát rêët nöíi tiïëng àïí ca ngúåi quaã bêìu rûúåu vaâ rûúåu. Núi àêy, hoå nêëu rûúåu vaâ baán rûúåu. Phuå nûä cuäng uöëng rûúåu chùèng keám gò nam giúái. Cûá àïën ngaây möìng 4 thaáng giïng, coá lïî thêìn, mûúâi saáu cö trinh nûä ùn mùåc sùåc súä, möi son maá phêën vûâa muáa vûâa haát. Möîi cö cêìm trong tay möåt quaã bêìu rûúåu. Hoå haát lïn:

Tay tònh tay nêng...tònh bêìu rûúåu... Ta búá ru húâi... Ta ra húâi Reão lùæm Nïëp hoa ...Ta cêët rûúåu... Tay tònh tay nêng Tònh bêìu rûúåu Ta búá...ru húâi Ta ru húâi...Reão lùæm Nïëp mêy...

Möîi quaã bêìu àûúåc buöåc thïm vaâo möåt giaãi luåa maâu úã núi thùæt cöí böìng.

Cho àïën giúâ, úã caác gia àònh, caác baân thúâ úã moåi núi, nhêët laâ úã nöng thön, chuáng ta thêëy nhûäng bêìu rûúåu bùçng göm, sûá Baát Traâng hoùåc sûá úã caác loâ sûá cöí. ÚÃã nhûäng núi heão laánh hoùåc úã miïìn nuái coân giûä àûúåc nhiïìu bêìu rûúåu nguyïn baãn.

Nùm 1996 vaâ nhêët laâ nùm 1997, trûúác vaâ sau khi Höìng Köng trúã vïì vúái Trung Quöëc, caác nhaâ kinh doanh àaä tung ra baán khùæp caác thõ trûúâng rêët nhiïìu nhûäng quaã bêìu cöåi nguöìn. Cêy bêìu àûúåc lïn ngöi. Viïåc mua, baán nhûäng quaã bêìu naây thêåt tûng bûâng. Ngûúâi ta àua nhau mua àïí àûång rûúåu hoùåc àïí baây trong nhaâ, trong tuã Quaã bêìu Cöåi nguöìn àùæt hún nhûäng quaã bêìu bùçng sûá bùçng ly löng nhiïìu lêìn..: Tuy vêåy, moåi ngûúâi vêîn thi nhau mua. Hoå coân laâm sûu têåp vaâ theo möët...



Quaã bêìu laâ möåt trong nhûäng neát àeåp vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Nhòn quaã bêìu rûúåu, ngûúâi ta nghô àïën rûúåu, nghô àïën ngaây xûa, nghô àïën men cuãa cuöåc söëng, àïën nhûäng àiïìu mú höì cuãa cöåi nguöìn. Tûâ àoá, mang laåi cho ta nhûäng gò coá yá nghôa hún vïì quaá khûá, hiïån taåi vaâ tûúng lai...



ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH

Qua cêìu söng Caái (Cêìu Long Biïn), ài thùèng àïën Phuá Thûúång röìi reä sang ph.óa tay phaãi chûâng 200 meát laâ àïën Dûúng Xaá. Núi àêy coá àïìn thúâ Nhiïëp Chñnh yã Lan. Giûäa nhûäng maãnh ruöång xanh vúái àuã gam maâu khaác nhau, ngöi àïìn thúâ möåt ngûúâi phuå nûä phi thûúâng, nöíi bêåt lïn, nghiïm trang nhûäng rïu phong: “Miïëu cöí vaâng son nhaåt”. Àoá laâ noái vïì maâu sùæc, coân nhûäng gò baâ àïí laåi cho àêët nûúác vêîn cûá àùçm thùæm vúái non song vaâ loâng ngûúâi. Baâ laâ hoaá thên cuãa Mêîu Thûúång Ngaân, cuãa baâ Man Nûúng, baâ Trûng...

Àïën Suãi, ài vaâo quï hûúng cuãa nhaâ thú Cao Baá Quaát, ài tiïëp chûâng 7 km nûäa, chuáng töi àïën cêìu Dêu. Möåt caái cêìu rêët cöí. Núi àêy, söng Àöëng cùæt ngang söng Dêu àïí hònh thaânh nïn möåt bïn laâ Thiïn Àûác, möåt bïn laâ Nguyïåt Àûác. Núi àêy... möåt caái cêy, möåt caái goâ, möåt mö àêët, àöëng gaåch vuån, ngöi àïìn v.v...àïìu coá nhûäng chuyïån kïí vïì mònh. Trûúác mùæt chuáng töi laâ caã möåt khu vûåc thaânh Dêu mïnh möng. Tïn chñnh thûác cuãa noá laâ Luyå Lêu hoùåc Liïn Lêu. Vò khi xûa, thaânh chñnh coá nhûäng voång gaác maâ úã têìng trïn toaã ra nhû nhûäng caánh hoa sen, nïn thûúâng goåi laâ Liïn Lêu. Hoa sen tûúång trûng cho sûå “thöìn”. Phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi. Söng Dêu chaãy quanh thaânh taåo thaânh möåt con haâo thiïn nhiïn, baão vïå thaânh.

Xûa kia, khi àï La Thaânh vaâ Thùng Long chûa hònh thaânh maâ múái chó laâ nhûäng vuâng nûúác, lau laách, hoang vu thò “núi àêy àaä laâ möåt thaânh trêën phöìn hoa, nhöån nhõp. Àêy chñnh laâ thuã phuã cuãa àêët Giao Chêu, laâ trung têm chñnh trõ, kinh tïë vaâ vùn hoaá. Àaåi baãn doanh cuãa Thaái Thuá Tö Àõnh àùåt úã àêy. Hai Baâ Trûng àaä àaánh vaâo núi naây. Khi Hai Baâ àöëc quên vaâo àaánh àaåi baãn doanh cuãa Tö Àõnh, Hai Baâ ùn mùåc thêåt löång lêîy, àiïím trang rêët àeåp. Àiïìu naây thêåt hiïëm coá. Trong suöët thúâi kyâ daâi, quên Haán àoáng quên úã Liïn Lêu, àaä coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa; liïn tuåc àöët



phaá, àaánh Thaânh. Nghôa laâ binh lûãa liïn miïn. Chñnh àiïìu naây àaä giaãi thñch àûúåc möåt hiïån tûúång àaáng chuá yá. Àoá laâ nhûäng vuâng àêët xung quanh àïìu àoã nhû son. Duy chó coá khu vûåc thaânh Liïn Lêu, àêët coá maâu àen, xaám, xón. Àêët àoã vò phña dûúái coá quùång sùæt. Coân àêët àen laâ do binh lûãa triïìn miïn, àöët phaá dûä àöåi, àaä laâm than hoaá têët caã nhûäng soãi, àaá, àêët , göî, tre, v.v... Hiïån tûúång than hoaá naây àaä laâm cho àêët thaânh Liïn Lêu khöng àoã nhû vöën coá Thêåt laâ: “Dêu binh lûãa, nûúác non nhû cuä. Liïìn cho ngûúâi thêëy caãnh chaånh loâng” (Vïì vuâng Dêu).

Trong cuöën: “Viïåt vïì lõch sûá àêët An Nam “, nhaâ nghiïn cûáu Patris viïët: “Tinh thêìn àöåc lêåp cuãa ngûúâi Laåc Viïåt rêët cao. Trong suöët thúâi kyâ daâi bõ àö höå, hoå khöng ngûâng kiïn cûúâng àûáng dêåy. Àoá laâ möåt thûá aánh saáng choái loåi cûãa yá chñ quêåt cûúâng khön nguöi”?

Trong khu vûåc thaânh Dêu, coá chúå Dêu, thaáp Dêu. Thaáp 4 têìng, coá choáp kiïíu Stupa, cao chûâng 20 meát, vaâ chuâa Dêu. Chuâa Dêu phaãn aánh nhûäng neát cuãa àaåo Phêåt tûâ êën Àöå sang vaâ àûúåc baãn àõa hoáa. Núi àêy laâ trung têm Phêåt giaáo àêìu tiïn úã ta röìi múái toãa ài khùæp núi. Cuäng laâ núi in nhûäng baãn kinh súám nhêët. Tuåc truyïìn, möåt cêy àa thêìn thoaåi tröi dûúái söng, àûúåc baân tay thêìn thoaåi cuãa aá Nam tiïn nûä (Man Nûúng) vúát lïn, khi cêy àa àûúåc àùåt lïn mùåt àêët thò tiïn nûä biïën mêët, àaä “laåc nöåi mêy ngaân”. Cêy àa àûúåc xeã ra, taåc thaânh 4 pho tûúång àïí thúâ. Àoá laâ 4 võ Phêåt Mêìu göìm 4 chõ em: Phêåt Vên, Phêåt Vuä, Phêåt Löi, Phêåt Àiïån (cuäng goåi laâ tûá Phaáp). Chõ caã àûúåc thúâ taåi chuâa Dêu, chõ hai úã chuâa Àêåu, chõ Ba thò úã Chuâa Tûúáng vaâ Cö em uát àûúåc thúâ úã chuâa Dêu. Mêëy ngöi chuâa naây úã gêìn nhau. Coá àiïìu, chuâa Dêu laâ chuâa chñnh, ngaây nga nhêët. Tûúång baâ Dêu àùåt úã chñnh giûäa chuâa chñnh, cao 2m85 (caã tûúång lêîn bïå), laåi coá nïìn cao vaâ vóa àaá. Tûúång baâ to hún so vúái têët caã nhûäng pho tûúång khaác trong chuâa. Baâ vûâa laâ Phêåt, vûâa laâ nûä chuáa baãn àõa.

Núi àêy, haâng nùm coá múã höåi, goåi laâ höåi chuâa Dêu, khùæp núi nö nûác vïì dûå höåi. Höåi coá tïë lïî, rûúác xaách, vui chúi, rêët tûng bûâng, naáo nhiïåt. Ngûúâi ta kïí veâ:

Duâ ai buön baán trùm nghïì Thaáng tû, möìng taám thò vïì chuâa Dêu



Duâ ai buön dêu, baán àêu Nhúá ngaây möìng taám, höåi Dêu thò vïì...

Caách khu vûåc thaânh Liïn Lêu chûâng 3 cêy söë lùng möå Laåc Long Quên, laâ caã möåt toâa Viïåt àiïån. Ài chûâng möåt àoaån àûúâng nûäa, reä sang bïn traái laâ lung Syä Nhiïëp, hònh troân, trïn möåt caái goâ rúåp boáng nhûäng cêy Cöí thuå. Nhûäng goâ, àöëng nhêëp nhö keáo lïn. Dûúái nhûäng goâ àöëng àoá laâ nhûäng ngöi möå Haán. Núi àêy thuöåc vïì laâng aá Lûä. úã ngaä ba Àöng Cöi cuäng coá nhiïìu ngöi möå Haán coá xêy nhûäng voâng cuöën. Àûáng núi àêy, ta coá thïí nhòn thêëy nuái Thiïn Thai “nùçm nghiïng nghiïng vúái maái toác xanh rïu”?

Vïì phña Àöng Bùæc, khoaãng 2km laâ laâng Àaåi Traåch coá ngöi chuâa Àaåi Traåch nöíi tiïëng, laâ núi trûúác àêy vúå thûá ba Cai Vaâng àïën tu vaâ truå trò sau khi cuöåc khúãi nghôa bõ thêët baåi. Baâ thöng thuöåc 18 mön voä nghïå, àaä daåy voä cho caác trai laâng vaâ laâm nhiïìu àiïìu thiïån, trûâ keã gian aác. Cuöåc àúâi cuãa baâ àuã àïí viïët nïn möåt pho saách bi huâng. Dên laâng núi àêy coi baâ nhû Tiïn, nhû Phêåt.

Tûâ Àaåi Traåch ài xuöëng phña Nam laâ àïën bïën Höì, göëi àêìu lïn söng Cêìu. úã àêy coá laâng tranh Àöng Höì maâ nhûäng bûác tranh àêåm àaâ têm höìn dên töåc cuãa noá àaä coá mùåt úã nhiïìu núi trong caã nûúác vaâ chuáng cuäng àûúåc trûng baây trong baão taâng myä thuêåt cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Laâng Àöng Höì àûúåc goåi laâ laâng tranh, laâng àeåp nhû tranh vaâ cuäng àûúåc goåi laâ laâng caác nghïå nhên. Hoå veä tranh, khùæc tranh, in tranh, laåi coân laâm nghïì vaâng, maä vaâ nhûäng mùåt haâng trang trñ myä thuêåt àïí laåi êën tûúång sêu sùæc trong loâng moåi ngûúâi.

Ngûúåc lïn phña trïn, ta àïën àêët Lim vaâ 49 laâng Quan Hoå. Núi maâ möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca, vúái nhûäng “liïìn anh, liïìn chõ”, “ treâo lïn quaán Giöëc, ài chaãy höåi. Tûâ Àaåi Traåch ài ngûúåc lïn laâ àïën Trñ Quaã, röìi àïën laâng Àònh Töí coá chuâa Buát Thaáp, vaâ àïìn Àö vaâng son lêëp laánh, núi thúâ 8 võ Vua Lyá. Lyá Chiïu Hoaâng àûúåc thúâ riïng úã ngöi àïìn bïn caånh. Baâ mang möåt nöîi buöìn nguyïn khöëi, khöng tan. Chñnh caái daãi àêët naây àaä nuöi dûúäng nhaâ thú Hoaâng Cêìm àïí Coá àûúåc:



“Bïn Kia Söng Àöëng”, “Mûa Thuêån Thaânh” , “ Cêy tam cuác” v. v... nöíi tiïëng.

Vaâo nhûäng nùm chöëng Phaáp, nhûäng khu vûåc gêìn Buát Thaáp, Rûâng Thöng, Baäi Thaáp v.v... laâ khu du kñch nöíi tiïëng vúái nhûäng chiïën cöng oanh liïåt. úã nhûäng laâng quï núi àêy, trûúác kia coân coá tuåc “Nguã ban” . Àoá laâ chuyïån trong ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá rïí chûa àöång phoâng vöåi. Ngaây thûá nhêët vaâ ngaây thûá hai, cö dêu coân goåi mêëy ngûúâi baån gaái thên àïën nguã cuâng vúái mònh. Núi àêy, hoå coi nheå trûúâng húåp cö gaái “chûãa buåa” . Sau khi cö gaái “chûãa buåa” röìi sinh con àûúåc möåt hoùåc hai nùm, seä coá möåt chaâng trai naâo àoá àïën xin cûúái laâm vúå. Meå chuá rïí mang lïî vêåt àïën nhaâ gaái vaâ noái: “Ngaây laânh thaáng töët, chuáng töi rêët sung sûúáng àûúåc coá con dêu vaâ laåi thïm caã thùçng cu nûäa” Khi Coá trûúâng húåp möåt àûáa treã úã vaâo hoaân caãnh thêåp tûå nhêët sinh maâ àûúåc möåt ngûúâi cûáu söëng thò àûáa treã seä nhêån ngûúâi àoá laâm cha meå nuöi. Nhûäng ngaây giöî, Tïët phaãi àïën thùm cha (meå) nuöi. Phaãi àoáng goáp vaâ coá nhiïåm vuå nhû con àeã. Nhûäng chuyïån nhû vêåy coân rêët nhiïìu. Miïìn cöí tñch coân coá con àûúâng cöí tûâ bïën Höì, ài Bùæc Ninh, túái Phaã Laåi, Luåc àêìu giang röìi ra biïín hoùåc ài ngûúåc lïn phña Bùæc, sang Trung Quöëc... laâ con àûúâng maâ caác nhaâ sû ÊËn Àöå ài tûâ chuâa Dêu sang Trung Quöëc truyïìn àaåo. Àêy cuäng laâ con àûúâng maâ con trêu vaâng tûâ Trêu Sún, giïëng Viïåt úã Phaã Laåi àaä chaåy möåt maåch vïì Töíng Bònh (tïn xûa cuãa Thùng Long) röìi àêîm mònh núi vuäng nûúác úã phña Têy Bùæc, laâm nïn höì trêu àùçm vaâ sau àûúåc goåi laâ höì Dêm Àaâm hay höì Têy. Àoá laâ con àûúâng maâ Maä Viïån mang quên sang àaánh nûúác ta. Cuäng laâ con àûúâng huyïët maåch àïí cha öng ta àaánh giùåc Nguyïn, Möng...

Khaách haânh hûúng túái maãnh àêët naây thêëy mònh nhû àûúåc lúán lïn. Núi àêu cuäng coá nhûäng di tñch, dêëu êën, huyïìn thoaåi v.v...minh chûáng cho sûå töìn taåi haâo huâng cuãa dên töåc.

Tûâ nhûäng huyïìn thoaåi vaâ nhûäng chûáng tñch lõch sûã êëy cho ta caái nhòn chên thûåc vaâ àêìy àuã hún vïì quaá khûá, àïí röìi suy nghô vïì nhûäng bñ êín cuãa thuúã trûúác, nghô vïì hiïån taåi vaâ tûúng lai.



Möîi bûúác ài trïn vuâng Kinh Bùæc àïìu laâm xaáo àöång têm höìn töi. Nhûäng caãm xuác haånh phuác cûá lan toãa, böëc buåi trong töi. Nhûäng caái tïn trïn vuâng àêët naây, àoåc lïn cuäng àûúåc maâu cöí tñch.



ÀIÏÅN MÊÎU

Ngûúâi Viïåt Nam ta coá cêu: “phuác àûác laåi mêîu”, àïí khuyïn rùn moåi ngûúâi nhúá cöng ún cha meå, ùn úã phuác àûác vúái cöång àöìng, àïí con chaáu àûúåc hûúãng nhûäng àiïìu têët laânh. Khuyïën thiïån, trûâ aác, àûúåc truyïìn laåi cho àúâi sau bùçng nhûäng lúâi truyïìn miïång, ca dao, dênca...

Vúái caách nghô truyïìn àúâi vïì ngûúâi meå, trong têm thûác sêu thùèm cuãa moåi ngûúâi, Mêîu (meå) laâ têët caã, laâ ngûúâi sinh ra ta vaâ àïën khi chïët ta laåi trúã vïì àêët meå.

Qua nhûäng thúâi kyâ con ngûúâi söëng vúái meå úã trïn cêy röìi àïën giai àoaån vûâa trïn cêy, vûâa dûúái àêët vaâ röìi àïën luác meå nuái rûâng (Mêîu Thûúång Ngaân) khöng nuöi nöíi nhûäng àaân con chaáu möîi ngaây möåt àöng, àaä diïîn ra nhûäng cuöåc di dên nguyïn thuyã. Luác naây coá sûå trúå giuáp vaâ baão vïå cuãa Meå Nûúác vaâ Meå Àêët (Meå Nûúác laâ Mêîu Thoaãi (Thuyã) Meå Àêët laâ Mêîu Quyânh Hoa (Àõa).

Nhûäng àaân con, chaáu vïì àûúåc àïën àöìng bùçng, sung sûúáng quaá nhûng hoå cuäng gaâo theát lïn, khoác loác vò nhúá meå Thûúång Ngaân, nhúá nhûäng ngûúâi anh em ruöåt thõt bõ nûúác cuöën ài trong cuöåc di dên àêìy maáu vaâ nûúác mùæt. Hoå haát lïn cêìu Meå, ca ngúåi cöng lao cuãa Meå, ca tuång cuöåc söëng múái. Vaâ nhûäng baâi haát naây coân kïí laåi nhûäng chùång àûúâng ài àêìy kinh haäi vaâ bi kõch, tûâ biïåt Meå Thûúång Ngaân. Chuáng laâ nguöìn göëc cuãa nhûäng àiïåu haát vùn, ca truâ, cheâo v.v... vïì sau naây. Nhûäng gioång haát vùn (chêìu vùn) ca truâ, cheâo... maâ khöng coá nûúác mùæt, ngêåm nöíi soáng nûúác vaån truâng, biïåt ly, tûã naån... thò thiïëu mêët caái húi hûúáng nguyïn thuyã cuãa chuáng.

Tûúãng nhúá Mêîu, ngûúâi xûa lêåp ra Àiïån Mêîu, thúâ Tam phuã úã têìng trïn, Mêîu Thûúång Ngaân úã giûäa, mùåc aáo xanh tûúång trûng cho cêy vaâ nuái rûâng. Mêîu Thoaãi chùm nom viïåc söng nûúác, mùåc aáo trùæng. Mêîu Àõa lo viïåc àöìng bùçng, mùåc aáo vaâng, Mêîu Thoaãi úã bïn traái; Mêîu Àõa úã bïn phaãi.



Sau àoá, ngûúâi ta thúâ tûá phuã vò coá thïm Mêîu Liïîu Haånh. Böën Mêîu tûá phuã ngöìi úã têìng thûá hai trong àiïån Mêîu. Mêîu Liïîu Haånh àûúåc hònh dung laâ con cuãa Ngoåc Hoaâng, bõ phaåt nïn bõ giaáng xuöëng trêìn. Mêîu Liïîu Haånh tûúång trûng cho sùæc àeåp vaâ nûä tñnh. Mêîu duäng caãm, bïnh vûåc keã yïët, giuáp àûúåc moåi ngûúâi lûúng thiïån, trûâng phaåt keã laâm caân, àöåc aác. Mêîu àêìu thai vaâo möåt gia àònh hoå Lï, lúán lïn àûúåc goåi laâ Giaáng Tiïn. Giaáng Tiïn kïët duyïn cuâng Àaâo Lang, àûúåc hai mùåt con röìi vïì trúâi.

Haâng thûá ba trong àiïån Mêîu laâ Nguä võ tön öng. Nhûäng võ naây laâ nhûäng trang nam nhi duäng caãm, taâi hoa, vùn voä song toaân, möåt loâng vò àêët nûúác vò moåi ngûúâi. Hoå laâ Nhûäng ngûúâi giuáp viïåc àúä caác Mêîu vaâ thi haânh sûá mïånh cuãa caác Mêîu. Caác võ naây àûúåc ngûúâi dên kñnh troång vaâ yïu mïën nïn àûúåc gaán vaâo nhûäng võ anh huâng dên töåc nhû Trêìn Quöëc Toaân, Cao Löî, Phaåm Nguä Laäo, Yïët Kiïu, Daä Tûúång v.v..

Haâng thûá tû trong àiïån Mêîu daânh cho caác cö, caác cêåu laâ nhûäng võ nhoã tuöíi, laâm phuå taá cho caác tön öng, caác öng Hoaâng nhûng cuäng gêìn guäi vúái caác Mêîu, nhû cö beá Bùæc Lïå laâ thõ nûä cuãa Mêîu Thûúång Ngaân. Caånh àoá coân coá nhûäng cö Bú, cö Chñnh Giïëng, cö Thaác Búâ, cö Beá Àöng Cuöång, cö Àïìn Saâng v.v...

Bïn caånh caác Mêîu coân coá nhûäng Kim Àöìng, Ngoåc Nûä. Àoá laâ nhûäng võ thaánh úã tuöíi nhi àöìng. Hoå tûúång trûng cho ngaây mai.

Trong caác laân àiïåu haát vùn (chêìu vùn) coá giaá trõ nöåi dung vaâ vùn chûúng cao. êm nhaåc àêåm àaâ, bay böíng maâ sûúng khoái nhiïìu veã. Nghe lêu khöng biïët chaán.

Vuä àaåo àún giaãn àêìy nhûäng neát tûúång trûng vaâ mang trong mònh nhiïìu tñn hiïåu cuãa nhûäng thúâi xa xûa bõ laäng quïn. Tñn ngûúäng súám nhêët cuãa ngûúâi Viïåt Nam

laâ tñn ngûúäng thúâ Mêîu. Trïn àêët nûúác ta, chuâa naâo cuäng coá àiïån Mêîu, chuâa naâo cuäng daânh

võ trñ töët nhêët àõnh cho möåt àiïån Mêîu. Vñ duå nhû chuâa Dêu, chuâa Keo úã Bùæe Ninh. Àiïån Mêîu lúán nhêët úã nûúác ta laâ àiïån Mêîu Phuã Giaây. Àiïån Mêîu toaân bùçng göî lim, coá ao höì vóa àaá. Tam quan nïìn àaá, cêìu àaá lùng



chuáa Liïîu Haånh bùçng àaá xanh cuâng vúái nhiïìu cöng trònh phuå vúái caác kiïíu kiïën truác vaâ trang trñ úã möåt trònh àöå nghïå thuêåt cao siïu. ÚÃ àïìn Löå thuöåc Haå Höìi cuäng coá ba àiïån thúâ Mêîu rêët nguy nga... Chó tñnh riïng huyïån Tûâ Liïm saát ngay Haâ Nöåi cuäng coá chûâng hún 20 àiïån thúâ Mêîu vúái àuã moåi tñnh chuyïån caãm àöång vïì caác Mêîu àûúåc hoaá thên vaâo caác võ anh huâng dên töåc trong cöng cuöåc xêy dûång vaâ baão vïå àêët nûúác... Àêu àêu, ngûúâi ta cuäng kïí cho nhau nghe vïì möåt thïë giúái Mêîu qua nhûäng cêu chuyïån huyïìn aão maâ coá thêåt, bay lïn tûâ cuöåc söëng.

Tñn ngûúäng Mêîu laâ tñn ngûúäng cöåi nguöìn, àñch thûåc cuãa Viïåt Nam. Noá trûúâng töìn vúái dên töåc vò noá coá àûúác loâng tin cao caã, coá quy mö vïì têm linh vaâ vïì lûúång tñn àöì trong caã nûúác. Àiïån Mêîu phaãn aánh nhûäng maãng söëáng vaâ têm linh tûâ thúâi Mêîu hïå. Àiïån Mêîu laâ möåt phêìn cuãa lõch sûã noái lïn möåt quaá khûá lêu àúâi àaä àûúåc bùæt rïî trïn maãnh àêët traân àêìy aánh saáng cuãa chuáng ta. Àaåo Mêîu gùæn liïìn vúái tinh thêìn hiïën sinh vaâ àem nhên aái àïën cho nhên quêín xaä höåi. Tñn ngûúäng thúâ Mêîu thuêìn khiïët, khöng dung naåp tïå àöìng cöët laâ thûá mï tñn dõ àoan, buön thêìn baán thaánh.



CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG

Chêìu Vùn laâ thïì loaåi diïîn xûúáng àöåc àaáo coá keâm theo êm nhaåc. Bao giúâ chêìu vùn cuäng coá giai àoaån daåo, gêy khöng khñ trang nghiïm, choaáng ngúåp laâm cho ngûúâi nghe xön xao vaâ bõ löi cuöën. Àïën möåt luác nhêët àõnh, noá phöëi húåp vúái giaá àöìng àïí thïí hiïån àûúåc sûác cöng phaá nghïå thuêåt cao nhêët cuãa noá. Nhûäng nhaåc cuå phuå hoaå vúái Chêìu vùn laâ tröëng, phaách, chuöng, têëu caãnh nhõ, àaân nguyïåt. Coá khi caã thêåp luåc vaâ àaân àaáy. Ngûúâi haát chêìu vùn vûâa haát vûâa àaân. Chêìu vùn coá chûâng 40 laân àiïåu chñnh vaâ nhûäng laân àiïåu biïën têëu uyïín chuyïín: mûúán, thöëng (khaác thöëng trong ca truâ) giaäi baây sûå trang nghiïm, gan daå, caã quyïët. Coá luác laåi tóa toát, dõu daâng, nó non. Laân àiïåu Phuá chïnh nhùæc nhúã, nhúá nhung (gêìn guäi vúái ca truâ). Haát doåc cúãi mú ã phoáng tuáng, coá caã vui lêîn buöìn. Haát nöëi (húi giöëng haát noái úã ca truâ), Doåc xuên sùæc, Phuá rêìu (gêìn giöëng laân thaãm trong cheâo) nhûng phoáng tuáng, pha thïí hún. Sûã xuên man maác, coá chuát Ba maåc, böìng maåc. Haát vùn húi giöëng cheâo. Ngêm thiïìn, Noái löëi, canh caá, Boã böí nhõp möåt, Haát Kiïìu? Nhaåc sai: thuác giuåc, doán dêåp, giêåt, ngêët, ngêm, võnh, àïì thú, saá, chaâo v. v...

Chêìu vùn mang tñnh chêët tiïìn tön giaáo cöång vúái nhûäng neát do nhiïìu tön giaáo khaác nhau du nhêåp vaâo cuâng vúái nhûäng neát “baãn àõa” qua quaá trònh töìn taåi vaâ phaát triïín lêu daâi cuãa nhûäng cöång àöìng. Nhaåc vaâ lúâi chêìu vùn coá sûác khaái quaát, tûúång trûng cao. Noá mö taã, trêìn thuêåt, kïí sûå tñch, ngúåi ca, cêìu mong, khaát voång maänh liïåt, muöën vûún túái möåt böng hoa hoùåc möåt ngoån lûãa tuyïåt vúâi, muön àúâi, thiïng liïng naâo àoá maâ con ngûúâi chûa àûúåc vúái túái. “Àoá laâ nghïå thuêåt ca nhaåc vûâa coá sûå yïn lùæng suy tû, vûâa coá gioá baäo maänh liïåt (giaáo sû Nhêåt Baãn: Ishixawa).

Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa chêìu vùn laâ tûâ àúâi Lï, Lyá, Trêìn röìi thõnh vaâo nhûäng nùm 1920 àïën 1940 cuãa thïë kyã naây.



Chêìu vùn Coá nhiïìu loâ vúái tñnh caách, àùåc àiïím, phong caách khaác nhau ñt nhiïìu. Nhûäng loâ Nam Àõnh, Haâ Bùæc, Haãi Phoâng, Haãi Hûng, Thaái Bònh...laâ nhûäng loâ àaáng kïí. Tûâ trûúác àïën nay, möåt söë nhaåc sô àaä khai thaác möåt vaâi laân àiïåu chêìu vùn vaâ chuáng àaä àûúåc hoan nghïnh úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Nhûng àoá múái chó laâ möåt phêìn rêët nhoã. Thêåt àaáng tiïëc, chêìu vùn vêîn coân laâ möåt maãnh àêët maâu múä, chûa àûúåc khai phaá hïët.

Nhûäng nùm 1940 trúã vïì trûúác, taåi Haâ Nöåi coá nhiïìu trûúâng töí chûác nhûäng cuöåc thi haát chêìu vùn: Haâng Quaåt, Haâng Khoai, Haâng Maä, Haâng Baåc... Coá caã nhûäng taâi tûã cûå phaách cuãa Haâ Bùæc, Nam Àõnh hoùåc Haãi Hûng àïën tham gia. Giaãi thûúãng treo rêët lúán. Ban giaám khaão göìm 3 ngûúâi: möåt ngûúâi thûúãng bùçng caách cêìm chêìu, möåt ngûúâi phaåt bùçng tiïëng chuöng vaâ möåt ngûúâi cao tuöíi hún caã chêëm àiïím. Àúâi söëng cuãa caác cung vùn tröi nöíi, giang höì, ài khùæp àoá àêy, dûåa vaâo caác phûúâng, caác baån, quêìn chuáng mï say.

Chêìu vùn ca ngúåi, kïí laåi sûå tñch, miïu taã nhûäng nhên vêåt tuyïåt vúâi mang nhûäng quñ danh tûúng trûng nhû: öng Hoaâng Mûúâi, öng Hoaâng Nùm, öng Hoaâng Bú, cö Chñn, öng Hoaâng Baãn, baâ Chuáa Mûúâng, Mêîu Thûúång Ngaân, Mêîu Thoaãi, chuáa Liïîu Haånh. Nhûäng võ trïn àûúåc hoaá thên vaâo caác võ voä tûúáng cuãa vua Huâng, thêìn Taãn Viïn vaâ caác àúâi vua khaác. Hoùåc àûúåc hoaá thên vaâo caác hoaâng tûã, cöng chuáa, caác siïu nhên bïnh vûåc ngûúâi lûúng thiïån vaâ trûâng trõ keã aác.

Lúâi ca vaâ nhaåc chêìu vùn vûâa coá chêët huyïìn thoaåi vûâa coá chêët chên thûåc, vûâa thêìn thaánh vûâa phaâm tuåc. Chêìu vùn nhêën maånh taã caãnh àeåp cuãa àêët nûúác àïí àiïím xuyïët cho caác nhên vêåt löîi laåc. Nhûng cuäng phaãi noái rùçng, ngay caác nhên vêåt thêìn thaánh phi phaâm vaâ àaáng kñnh cuäng mùæc phaãi nhûäng lêìm löîi trêìn tuåc.

Nhaåc chêìu vùn thuêìn khiïët vaâ löi cuöën. Ngûúâi ta nghe haâng hai, ba giúâ liïìn maâ khöng chaán (tiïën sô A.Samidi Indonesia) trong khöng khñ àaân ngoåt, haát hay, ngûúâi ngöìi àöìng (baâ àöìng) àûúåc boáng vaâ höìn cuãa nhên vêåt thêìn linh nhêåp, öëp vaâo mònh. Baâ àöìng sùæm vai thêìn linh theo nhûäng caá tñnh vöën coá cuãa nhên vêåt. Nhêët laâ trong nhûäng luác “thùng hoa”. Baâ àöìng àûúåc moåi ngûúâi mùåc vaâ khoaác aáo vaâo mònh trang phuåc tiïu biïíu cuãa



thêìn linh, Coá keâm theo nhûäng àöì trang sûác (vúái caác nhên vêåt nûä) hoùåc voä khñ (vúái caác nhên vêåt nam)... Nhên danh thêìn linh, ngûúâi ngöìi àöìng haát lïn trong loâng vaâ döìn vaâo nhûäng àöång taác nhaãy, muáa caách àiïåu vaâ ûúác lïå trong nïìn nhaåc vaâ haát àïåm cuãa cung vùn. Cuäng coá luác, tröng ra tûúãng nhû coá möåt vaâi tû thïë àún àiïåu hoùåc thö kïåch. Nhûng, chuáng laâ nhûäng daáng muáa àñch thûåc, ngêîu hûáng, gêìn guäi vúái cöåi nguöìn. Coá nhûäng àiïåu muáa chñnh nhû: muáa khùn mùåt, muáa nïën, muáa hoa, cheâo àoâ, muáa kiïëm, muáa cung, muáa heâo (gêåy ngùæn) v.v...

Sau khi muáa, thêìn linh ngöìi laåi, phaán baão, khuyïn rùn, quúã traách ngûúâi trêìn gian vaâ cuäng ban thûúãng cho moåi ngûúâi röìi “vïì àöìng”. Nghôa laâ àaä xong möåt giaá àöìng vaâ cuäng laâ kïët thuác möåt maân ngùæn vïì ca, muáa, nhaåc kõch kïët húåp.

Vïì mùåt trang phuåc, trong caác giaá àöìng, cuäng àaáng lûu yá Sùæc maâu cuãa moåi thûá trang phuåc mang tñnh chêët tön giaáo, cung àònh vaâ dên gian. Mêîu Thûúång Ngaân mùåc aáo xanh àïí coá muâi võ nuái rûâng. Maâu xanh laâ maâu chuã àaåo vaâ àûúåc nhiïìu maâu sùæc khaác cuãa nhûäng taâ aáo, giaãi aáo, thùæt lûng, khùn, caác àöì trang sûác phöëi húåp uyïín chuyïín àïí trúã nïn hoaân haão. Trang phuåc coân phaãi laâm tön hùèn lïn caái veã àeåp: “Cöí kiïu ba ngên, miïång cûúâi trùm huï” cuãa Mêîu. Baâ Mêîu Thoaãi vaâ öng Hoaâng Bú coá trang phuåc toaân trùæng mang tñnh chêët nûúác non, söng biïín, haâi hoaâ vúái nhûäng hoa vùn, hoåa tiïët trang trñ nhiïìu maâu sùæc cuãa böå mùåt trang phuåc toaân böå. Mêîu ngöìi giûäa mùåc aáo àoã rûåc taåo veã uy quyïìn trang nghiïm.

Laåi tuyâ theo caác nhên vêåt coá mang theo nhûäng àöì duâng thñch húåp nhû chiïëc noán, àöi haâi xaão, caái quaåt, con dao, caái giaãi xaâ tñch, öëng vöi, khùn tay v.v... Têët caã nhûäng thûá àoá àïìu noái lïn nhiïìu chuyïån. Chuáng àïìu àûúåc gia cöng thêåt cêìu kyâ vaâ mang roä baãn sùæc dên töåc.

Noái chung, chêìu vùn vaâ lïn àöìng cêìn phaãi àûúåc nghiïn cûáu möåt caách khoa hoåc vaâ nghiïm tuác. Àêy laâ möåt loaåi hònh diïîn xûúáng dên gian coá giaá trõ cao. Noá àaä toãa ra, laâm phong phuá cho nhiïìu böå mön ca, nhaåc, kõch, trang trñ, höåi hoåa, taåo hònh... cuãa Viïåt Nam vaâ caái khaã nùng naây coân to lúán lùæm.



Nùm 1996, Àoaân nghïå thuêåt Viïåt Nam ra nûúác ngoaâi, coá diïîn tiïët muåc Ba giaá àöìng. Tiïët muåc naây àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt. Noá àaä laâm nghiïng ngaã sên khêëu cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Nhûng noá múái chó laâ möåt gioåt nhoã nûúác hoa àûúåc lêëy ra tûâ caái chai tinh höìng cuãa nghïå thuêåt chêëu vùn, lïn àöìng cuãa nûúác ta maâ thöi.

Chêìu vùn, lïn àöìng laâ möåt trong nhûäng di saãn vùn hoáa cêìn àûúåc giûä gòn vaâ khai thaác. Têët nhiïn, ta phaãi gaåt boã nhûäng yá àöì lúåi duång hònh thûác sinh hoaåt naây àïí àêìu cú mï tñn, truåc lúåi. Nïëu ta laâm àûúåc viïåc naây möåt caách töët, àûa noá gùæn vúái ba yïëu töë cêìn thiïët laâ: xaä höåi, vùn hoaá vaâ kinh tïë... thò noá seä trúã nïn möåt tûúång àaâi hoaânh traáng vïì nhiïìu mùåt cho nïìn vùn hoaá dên töåc vaâ cho caã thïë giúái.



CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG



TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG

Bûäa ùn àûúåc goåi laâ bûäa cúm vò cúm laâ chuã lûåc. Ngûúâi Maä Lai thñch ùn cúm nùæm. Àûúåc muâa chúá phuå ngö khoai maâ vêîn luön nhúá àïën tûúng, bñ, rau caâ. Rau àûúåc ûa chuöång hún caã laâ rau muöëng: “Coá canh rau muöng, coá caâ dêìm tûúng”. Muöën cho caác thûác ùn àûúåc ngon hún, ngûúâi ta cho thïm mêåt, múä: “Àeåp àeä vaâng son ngoåt ngoân mêåt múä”. Nhûäng moán ùn dên töåc àïåm vaâo laâ ngö bung, xöi luáa vúái caách chïë biïën thöng minh vaâ khoa hoåc. Ta coi troång viïåc ùn: dô thûåc vi xiïn. Thónh thoaãng coá giöî, chaåp, lïî, Tïët, hoåp mùåt, chia tay... , ngûúâi ta töí chûác nhûäng bûäa ùn phong phuá, nêng cao kô thuêåt nêëu nûúáng, goåi laâ bûäa cöî. Cuäng coá khi laâ nhûäng bûäa ùn nheå, hoa laá caânh nhû buán thang, buán öëc, buán chaã... Trong bûäa cöî, nhêët thiïët phaãi coá rûúåu goåi laâ àïí cho àoã mùåt phûâng phûâng. Laåi coá mêëy ngûúâi thêåt thên nhau, khöng ùn hûúng ùn hoa maâ ùn thûåc sûå, thoaãi maái, khöng giûä keä, bêët chêëp caác quy tùæc ngoaåi giao hoùåc lïî nghi, ùn kiïíu cheán chuá, cheán anh. ÚÃ trûúâng húåp naây, say möåt chuát caâng töët. Tû thïë àûáng ngöìi thêåt tuyâ tiïån. Coá thïí nhai to, möìm nhai, tai nghe, laåi böëc caã nùm ngoán tay laâm viïåc. Hoå ùn rêët ngêîu hûáng. Caách ùn naây rêët dên daä, laåi àaåt àûúåc yïu cêìu lyá tûúãng. Àoá laâ: thûác ùn ngon, khöng khñ ngon, ngûúâi ngon. Àïí têím böí, nam àaä coá lûún laâ moán ùn böí dûúng, nûä coá ïëch laâ moán ùn böí êm. Nghïå thuêåt êím thûåc cöí truyïìn coá chûâng 200 moán chñnh, trong àoá, nhiïìu moán àûúåc nöíi tiïëng úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Vïì viïåc ùn, ngûúâi ta coân nhêën maånh “Hoåc ùn, hoåc noái”, “ùn tröng nöìi, ngöìi tröng hûúáng” vaâ “Lúâi chaâo cao hún mêm cöî”.

Trong cöng viïåc, ngûúâi dên siïng nùng, cêìn cuâ, chõu thûúng chõu khoá. Àoân gaánh tre chñn raån àöi vai. Hoå khuyïn nhau: 'Tay laâm haâm nhai”, “chöìng cêìy, vúå cêëy” anh ài taát nûúác àïí naâng mang cúm. Nhûng siïng nùng chûa àuã maâ coân cêìn phaãi coá suy nghô saáng taåo, phaãi thaânh thaåo, coá nghïì: Ruöång tûá bïì khöng bùçng coá nghïì trong tay, kheáo tay, hay laâm... Ngûúâi ta khen ngúåi ngûúâi àaân baâ nöng nghiïåp chó huy saãn xuêët, têìn taão: “Khen ai veán vaáy phêët cúâ” , chï ngûúâi con gaái lûúâi: “Traâ hêm laåi, gaái nguã trûa”.



Nhûäng dõp thaáng ba ngaây taám, höåi heâ, lïî chaåp, höåi àònh, höåi chuâa v.v...àaä mang laåi cho moåi ngûúâi nhûäng giúâ phuát nghó ngúi quyá baáu. Hoå thûúãng thûác tuöìng, cheâo, caãi lûúng, ca truâ vaâ nhûäng troâ chúi ...

Laâng quï Viïåt Nam coá caái voäng thêåt tuyïåt vúâi. Ngûúâi coá huyïët aáp cao nghó ngúi, nùçm voäng laâ àiïìu rêët töët. Hoå rêët biïët nghó ngúi möåt caách coá ñch àïí taái taåo sûác lao àöång. Coá nhûäng cùåp vúå chöìng bao giúâ cuäng nùçm chung vúái nhau. Nhûng úã nhiïìu núi, nhêët laâ úã nöng thön, vúå chöìng gùåp nhau möåt tuêìn möåt lêìn laâ húåp lyá. Nhûäng ngûúâi söëng lêu laâ nhûäng ngûúâi coá àúâi söëng tònh duåc àiïìu àöå: “Möîi tuêìn chùn göëi möåt lêìn, lûúng y danh tiïëng chùèng cêìn àïën thùm” Caác cuå coân töíng kïët: “Lêëy vúå àaân baâ, laâm nhaâ hûúáng Nam. Nghôa laâ lêëy vúå phaãi choån cö gaái coá nûä tñnh cao. Nhaâ hûúáng Nam thò maát rûúåi. Nhaâ ngoái cêy mñt ]aâ cêu cûãa miïång. Cêy mñt coá laá to chöëng ruöìi. Laá mñt thûa, che àûúåc nùæng maâ khöng caãn àûúåc nùæng, laâm cho aánh nùæng vêîn röån raä trïn sên. Quaã mñt khöng bõ sêu vò chim khöng ùn àûúåc. Laá ruång laâm caái àun. Nhaâ laåi coá vûúân sau, ao trûúác. Ao coá caá vûúân coá cêy ùn quaã. Gioá thöíi qua mùåt ao, maát dõu hiïn nhaâ. Giaân hoa lyá thúm hûúng. cö gaái ca ngúåi cú ngúi cuãa anh chöìng chûa cûúái cuãa mònh. Trïn giaân hoa lyá, dûúái giaân trêìu khöng Vûúân hoa, bïí caån, khoám ngêu bïn tûúâng ...

Caách cû xûã vúái nhau cuãa moåi ngûúâi dûåa trïn thuêìn phong myä tuåc lêu àúâi. Hoå quyá ngûúâi, hiïëu khaách, giaâu loâng thûúng ngûúâi. Ngûúâi phöë Haâng Da coá tiïëng laâ lõch sûå Phöë Haâng Àaâo, Haâng Ngang coá tiïëng laâ khön ngoan. Treã con laâm êìm ô seä bõ rùn: “Àûâng laâm àiïëc tai haâng xoám”. Xoám giïìng vúái nhau, hoå àon àaã, chaâo mûâng. Thêëy cêìn laâ cöë giuáp. Laâm sao ngûúâi gêìn thò àeåp loâng, ngûúâi xa thò muöën laåi...

Nûä vùn sô ngûúi Phaáp Yveline Ferray laâ taác giaã cuöën Vaån xuên daây 500 trang, noái vïì nûúác Viïåt Nam höìi thïë kyã 15. Baâ úã Viïåt Nam 8 nùm àïí nghiïn cûáu vaâ viïët saách. Baâ àaä viïët: “con ngûúâi Haâ Nöåi cuäng nhû con ngûúâi Viïå t Nam rêt nghïå sô” ...



TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG

Cau non tõïn chuäm loâng àaâo. Trêìu tïm caánh phûúång thiïëp trao cho chaâng!...

Àoá laâ lúâi thú cuãa möåt cö gaái àang yïu cuöìng nhiïåt laâ Thõ Mêìu. Miïëng trêìu tûúång trûng cho tònh yïu, tònh chung thuãy lûáa àöi. Noá cuäng laâ möåt daång “Buâa mï”, laâ caái cêìu àïën vúái tònh yïu. Ngûúâi ta thûúâng noái: àaä ùn trêìu cuãa ngûúâi ta, laâm thên con gaái chúá ùn trêìu ngûúâi, ba àöìng möåt múá trêìu cay, àaä ài trêìu cau; vò trêìu thùæm quaá laâm loâng em say, miïëng trêìu laâ àêìu cêu chuyïån; Coá phaãi duyïn nhau thò thùæm laåi, quaã cau nho nhoã miïëng trêìu höi v. v ... Thõ Mêìu laåi naâi naâng Tiïíu Kñnh Têm: “Chuá tiïíu úã laåi àêy ùn vúái em miïëng trêìu”. ÚÃ àêy miïëng trêìu àaä trúã nïn caái möìi, caái bêîy. Chó cêìn Kñnh Têm nhêån lúâi múâi trêìu laâ seä bõ Thõ Mêìu “chinh phuåc” ngay...

Möåt miïëng cau, möåt laá trêìu quïåt ñt vöi, cuöën laåi vaâ möåt miïëng voã (rïî) cêy maâu àoã nhaåt àûúåc húåp laåi laâm möåt maâ nhai, tûác laâ ùn trêìu. Vêåy, miïëng trêìu laâ sûå quïån vaâo nhau cuãa ba yïëu töë kïí trïn. Noá taåo thaânh möåt võ phaát, húi àùæng nhûng dïî chõu vaâ coá cung bêåc, coã sûå tûúi ngoåt tûâ phêìn mïìm cuãa cau, võ buâi cuãa rïî (voã) võ nöìng naân cuãa vöi... Nghôa laâ cuäng gêìn àuã “muâi àúâi” röìi. Caác àöång taác nhai àoá cöång vúái dõch võ àûúåc tiïët ra taåo thaânh möåt chêët kñch thñch, goä cûãa caác ö caãm xuác hïå thêìn kinh, laâm cho coá sûå traâo dêng bûâng bûâng gêìn giöëng nhû say rûúåu, say nûúác cheâ tûúi, say thuöëc laâo Luác naây, traång thaái têm höìn maånh meä, hûng phêën hún. Do àoá tiïu diïåt àûúåc möåt phêìn naâo sûå cö àún. Ùn trêìu coá muâi thúm, trûâ àûúåc vi khuêín trong miïång, möi àoã lïn nhû thoa son, boáng loaáng lïn, gúåi túái caái nguöìn göëc xaå xûa cuãa viïåc tö son möi laâ bùæt chûúác tûå nhiïn. Khi nam nûä quaá quêën quñt lêëy nhau, möi ngûúâi con gaái àoã vaâ boáng hùèn lïn. Ngûúâi ta phaát minh ra thoa son vaâ ùn trêìu laâ tûâ caái nguöìn göëc thêìm kñn àoá.



Trong caác cuöåc gùåp gúä muâa xuên, trong lïî höåi, nhûäng ngaây vui mûâng, ngûúâi con gaái múã chiïëc khùn trêìu ra, àùåt lïn tay ngûúâi con trai möåt laá trêìu khöng xeã doåc, cuöån laåi úã chöî giûäa toaã ra möåt caánh dûúái cuãa con phûúång. Núi giûäa cuãa hai caánh laâ miïëng cau coá àuã caã böå phêån múä trùæng vaâ caã hai haåt cau maâu àoã tñm, laâ thên con phûúång. Phña caånh trïn miïëng cau àûúåc àùåt möåt miïëng rïî (voã) àûúåc tóa rùng cûa àïí taåo nïn moã con phûúång. Mêëy thaânh phêìn êëy àûúåc trên troång àùåt lïn baân tay nho nhaä, chia phùèng vûâa laâ xuác giaác vûâa laâ thõ giaác trong nhûäng giêy phuát xuác àöång. Roä raâng laâ cö gaái àaä laâm möåt cöng viïåc taåo hònh. Ngaây êëy, nam nûä thuå thuå bêët thên nhûng khi múâi trêìu thò àûúåc “thaáo khoaán”. Laåi coá miïëng trêìu tïm bònh thûúâng hún, hai bïn àûúåc taách ra hai miïëng daâi, nhoån nhû hònh hai chiïëc sûâng trêu, goåi laâ trêìu caánh kiïëm. Ngûúâi chinh phuå trong “Chinh phuå ngêm” tiïîn chöìng ra trêån, múâi chöìng möåt khêíu trêìu caánh kiïëm, chûá khöng múâi trêìu caánh phûúång. Coá trêìu maâ chùèng coá cau laâm sao cho àoã möi nhau húäi chaâng ?

Nghôa laâ coân thiïëu möåt vaâi yïëu töë gò àoá nûäa thò chuáng ta coá thïí vïì vúái nhau àûúåc. “Dïî quaåch, em chûãa ài àaâo” laâ em coân do dûå àêëy. Coân coá trûúâng húåp hoå khöng ùn àûúåc vúái nhau möåt miïëng trêìu trong nhûäng giúâ phuát bi kõch nhû:

Chõ múã khùn trêìu anh kheáp laåi Mònh vïì nuöi lêëy meå mònh úi!

Miïëng trêìu coân chó àõnh thúâi gian: “Chúâ em chûâng dêåp miïëng trêìu em sang”, tûác laâ khoaãng 3-4 phuát gò àoá Miïëng trêìu cuäng gúåi yá:

Nhaâ em Coá möåt vûúân trêìu Nhaâ anh Coá möåt haâng cau liïn phoâng.

Hoùåc nhû: Yïu nhau chùèng lêëy àûúåc nhau Con lúån àïí àoái buöìng cau àïí giaâ...

Yïu, gheát cuäng àûúåc thïí hiïån qua trêìu, cau. Yïu nhau, cau saáu böí ba



Gheát nhau cau àêåu böí ra laâm mûúâi. (Cau àêåu vöën nhoã vaâ phêìn múä mïìm naát) Yïu nhau em neám baä trêìu. Àïí giûä cho kñn chuyïån àoá trong àaám

àöng, cö gaái neám cho chaâng trai miïëng baä trêìu. Chaâng hûáng vaåt aáo röìi cho vaâo tuái mang vïì chuát phêìn thûúãng, lúâi hûáa mang caái hûúng thêìm cuãa cö gaái. Àoá cuäng laâ möåt kyã niïåm àöåc àaáo cuãa tònh yïu.

Ngaây nay, tuåc ùn trêìu coân phöí biïën úã möåt söë nûúác Àöng Nam aá. Cuöëi buöíi hoåp Chan-dra, nhaâ khaão cöí ÊËn Àöå cho töi xem möåt chuöîi naâo dêy naâo moác, chòa khoáa nhû caái chuöîi xaâ tñch cuãa caác baâ, caác chõ laâng quan hoå vêîn àeo, trong àoá coá möåt caái öëng vöi ùn trêìu. Noá coá hònh lùng truå vaâ nùæp àêåy laâ möåt hònh choáp cao hún, húi loe ra úã phña dûúái möåt chuát. Thò ra, tûâ àúâi xa xûa, caái öëng vöi cöí úã nûúác ta cuäng giöëng caái öëng vöi cöí ÊËn Àöå. Noá mang hònh daáng caái Linga (dûúng vêåt). Sau naây, möåt söë caác baâ quyïìn quyá thêëy noá Coá caái daáng quaá û thïë taåo nïn múái àöíi daáng ra naâo laâ quaã àaâo, quaã khïë. Sûå thûåc ra, caái hònh aãnh cuãa Linga gúåi cho moåi ngûúâi sûå phöìn thûåc vaâ phaát triïín. Viïåt ùn trêìu con liïn quan àïën nhûäng cêu chuyïån tònh rêët hay maâ möîi núi kïí coá khaác ài chuát ñt vaâ coá thïm thùæt nhû sau: “Nhaâ kia coá hai ngûúâi con trai gñöng nhau nhû hai gioåt nûúác. Cö gaái lêëy ngûúâi anh laâm chöìng vaâ coá luác cuäng khöng Phên bñïåt àûúåc raåch roâi hai anh em. Ngûúâi em trai thêëy cö gaái àaä lêëy anh mònh liïìn boã nhaâ ra ài àûáng chïët àûáng trong cö àún thaânh cêy cau. Ngûúâi anh thêëy mêët em, ài tòm maäi khöng thêëy, buöìn rêìu, laånh luâng nùçm xuöëng caånh cêy cau thaânh taãng àaá vöi. Ngûúâi con gaái ài tòm caã hai anh em, khöng thêëy, biïën thaânh möåt àaám dêy ]eo goåi laâ cêy trêìu khöng, cûá leo tûâ taãng àaá àïën cêy cau röìi laåi tûâ cêy cau àïën àaãng àaá. Cêy trêìu khöng cûá xanh rúân. Cêy cau cö quaånh vaâ taãng àaá im lùång noá phaãi qua sûå thùng hia (nung) múái trúã thaânh vöi àïí hoaâ húåp àûúåc vúáñ cau vaâ trêìu.

Àoá laâ kïët quaã bi thaãm cuãa chïë àöå quêìn hön vaâ sûå ra àúâi cuãa chïë àöå hön nhên möåt vúå möåt chöìng. Laåi nûäa, sûå giöëng nhau vïì bïì ngoaâi laâm naãy sinh ra nhiïìu lêìm lêîn nhû tònh caãm coân dïî lêìm lêîn hún nhiïìu lêìn. Nhûäng sûå lêìm lêîn naây laâ truyïìn kiïëp.



Sûå keáo daâi, sûå phaát triïín hoùåc ra ài cuãa möåt têåp tuåc lïå thuöåc vaâo nhûäng yïëu töë xaä höåi, kinh tïë vaâ vùn hoaá cuãa möåt xaä höåi trong thúâi gian nhêët àõnh. Coá möåt thúâi gian daâi, ngûúâi ta trên troång hònh aãnh cö gaái Viïåt Nam: Khùn moã quaå àen, böå töåc àen huyïìn, mùæt àen trong, khuön maát trùæng muöët, haâm rùng àen nhûng nhûác, möi trêìu cùæn chó...Têët caã húåp thaânh möåt veã àeåp trong sûå àöëi choåi cuãa maâu sùæc maâ cuäng trong sûå haâi hoâa ùn yá giûäa maâu sùæc vaã taåo hònh.



NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI

Mõt muâ khoái toaã ngaân sûúng Nhõp chaây Yïn Thaái mùåt gûúng Têy Höì.

(Ca dao) Möåt bïn laâ Höì Têy thú möång, möåt bïn laâ thaânh Àaåi La coá ngöi möå

Lyá Chiïu Hoaâng rêåm raåp cêy cöëi Mêëy laâng Bûúãi giêëy nùçm loåt thoãm vaâo giûäa. Xung quanh coá Vùn Chó, vûúân Baâng, miïëu Àöìng cöí, miïëu Thuåy Chûúng, àïìn Voi Phuåc, chuâa Thiïn Niïn... Nhûäng laâng Bûúãi laâm giêëy coá laâng Yïn Thaái, Àöng Xaä, Höì Khêíu Yïn Quyïët, Nghôa Àö. Nhûng laâm nhiïìu nhêët, coá quy mö vaâ coá thúâi gian thõnh vûúång lêu daâi hún caã phaãi kïí àïën laâng Yïn Thaái, cho nïn Nhõp chaây Yïn Thaái tûâ lêu àaä laâ tûúång trûng cho caã mêëy laâng Bûúãi laâm giêëy. Laâm giêëy cung cêëp giêëy cho laâng Àöng Höì laâm tranh. Nguyïn liïåu cho nghïì laâm vaâng maä, nghïì àuác, nghïì laâm khuön, höåi hoaå.

Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa nghïì giêëy coá phiïn chúå cêìu Vuöng nöíi tiïëng. Cêìu Vuöng úã ngay àêìu laâng Yïn Thaái, laâ trung têm cuãa caác laâng giêëy. Chúå hoåp cûá baãy höm möåt lêìn:

Cêìu Vuöng möåt thaáng böën phiïn Àïí em xeo giêy buát nghiïn cho chaâng.

Cêìu Vuöng göìm 10 gian. Möåt gian daânh cho viïåc thúâ cuáng baâ cö Töí. Coân 9 gian àïí baây giêëy baán. ÚÃ àêy coá àuã loaåi giêëy Ngûúâi mua keã baán têëp nêåp suöët ngaây.

Khaách caác tónh vaâ Haâ Nöåi ùn giêëy nhöån nhõp. Nhûäng nùm 1930 - 1945 cuãa thïë kyã naây àöëi vúái nhûäng ngûúâi ûa chû nghôa, khöng coá moán quaâ naâo quyá hún laâ nhûäng têåp saách nhû “Thú thú”, “phêën thöng vaâng” , “Ngaây Xûa”, “vang boáng möåt thúâi”... àûúåc in riïng möåt söë lûúång trïn giêëy “doá luåa “, “doá vùn” khöng baán maâ chó àïí tùång cho nhûäng ngûúâi thên



thiïët... Nhûäng nùm sau caách maång thaáng Taám coá Truyïån Kiïìu röìi àïën nùm 1969, di chuác cuãa Höì Chuã Tõch àûúåc in trïn giêëy doá àùåc biïåt. Chuáng ta àïìu biïët, nhûäng trang saách, nhûäng taâi liïåu ghi cheáp, nhûäng sùæc phong tûâ caác àúâi Lyá, Trêìn, Lï, Nguyïîn vêîn coân giûä àûúåc chêët lûúång giêëy doá nhû nguyïn, khöng bõ phai baåc theo thúâi gian. Noá laâ möåt loaåi giêëy bïìn laå, àeåp maâ chûa coá möåt loaåi giêëy naâo ]aâm bùçng phûúng phaáp hiïån àaåi so saánh nöíi. Caác thû viïån lúán trïn thïë giúái coá giûä nhûäng saách vaâ tû liïåu bùçng giêëy doá Viïåt Nam àïìu cöng nhêån nhû vêåy.

Coá mêëy loaåi giêëy chñnh: giêëy baãn, giêëy moi, giêëy haäm, giêëy sïì, giêëy pheân, giêëy lõnh... Giêëy pheân laâ ]oaåi giêëy coá phïët thïm pheân chua vaâ keo da trêu. Giêëy tõnh laâ giêëy phaãi qua àöång taác “ngheâ”, laâng Nghôa Àö chuyïn laâm giêëy lõch nïn goåi laâ laâng Ngheâ.

Àïí laâm nïn caác loaåi giêëy doá, ngûúâi ta ngùæm kyä voã cêy doá, cêy dûúâng, cêy du tûâ miïìn trung du (Phuá Thoå, Vônh Yïn, Yïn Baái) röìi nêëu caách thuyã trïn nhûäng vaåc lúán Voã caác loaåi cêy doá àûúåc tûúác ài maâng àen úã ngoaâi cuâng vúái nhûäng mêíu àêìu thûâa àuöi theåo àen, àoã röìi giaä nhoã thêåt mõn bùçng hïå thöëng chaây, cöëi. Böåt doá àûúåc àûa vaâo caác taâu xeo coá nhiïìu nûúác vaâ möåt lûúång dung dõch göî moâ chên nhû thïí Glyce'rine. caác cö gaái duâng cöî “liïìm” vúát dung dõch böåt giêëy vaâ cho lùæng trïn möåt lúáp maânh maânh (liïìm) àïí traáng thaânh möåt túâ giêëy ûúát. Túâ noå öëp lïn túâ kia maâ khöng dñnh vaâo nhau laâ nhúâ coá dung dõch göî moâ. Sau àoá, ngûúâi ta eáp nhûäng chöìng giêëy ûúát cho kiïåt nûúác röìi gúä ra tûâng túâ, hong khö. Àaân öng laâm giêëy vêët vaã, laâm caác àöång taác nùång nhoåc. Coân àaân baâ, con gaái, tuy cuäng ài súám vïì höm nhûng mûa khöng àïën àêìu, nùæng khöng àïën mùåt nïn vêîn àûúåc liïåt vaâo loaåi “Em laâ con gaái trong song cûãa”. Hoå trùæng treão, ûa nhòn. Goåi laâ gaái Yïn Thaái, trai Àoaâi Mön maâ... Mùåc dêìu, ca dao coá cêu: “Taâu xeo nûúác giaá nhû àöìng”...

Theo truyïìn thuyïët, buöíi àêìu, quï hûúng söë möåt cuãa mêëy laâng giêëy khöng phaãi laâ laâng Yïn Thaái. Öng töí nghïì giêëy àùåt chên àêìu tiïn úã laâng Yïn Quyïët, coân goåi laâ laâng Coát. Luác naây laâng Coát laâm loaåi giêëy doá àeåp nhêët, thuöåc loaåi cao cêëp nhêët. Caác laâng khaác phaãi mua laåi nhûäng nguyïn liïåu loaåi thûá hai, thûá ba cuãa laâng Coát thaãi ra àïí laâm caác loaåi giêëy cêëp



thêëp vúái söë lûúång ñt Leä dô nhiïn, luác àoá laâng Coát laâ laâng sung tuác nhêët vuâng.

Coá ngûúâi con gaái laâng Yïn Thaái, hoå Vuä, nöíi tiïëng khùæp vuâng vïì nhan sùæc, duyïn daáng. Nhiïìu chaâng trai xung quanh vaâ tûâ keã chúå vïì, àïìu nhúâ nhûäng tay möëi laái taâi ba àïën cêìu hön. Nhûng naâng khöng ûng ai caã maâ tûå mònh ài laâm quen vúái caác chaâng trai úã laâng trïn xoám dûúái. Vïì àûúâng tònh duyïn, naâng coá phêìn dûä döåi.

Sau cuâng, möåt chaâng cöng tûã con möåt gia àònh laâm giêëy giaâu coá úã laâng Coát cûúái àûúåc naâng vïì. Naâng coá yá choån möåt vaâi àûáa chaáu trai trong hoå, goåi chuáng xuöëng chúi nhaâ, cho laâm quen vúái caác cö gaái laâng Coát. Naâng thuyïët phuåc caác cö gaái laâng Coát lêëy caác chaáu cuãa naâng, thêåm chñ coân vêån àöång caác cö gaái laâng Coát lïn chúi laâng Yïn Thaái. Cûá nhû vêåy, nhiïìu àaám cûúái coá yá nghôa chuyïín giao nghïì nghiïåp àaä diïîn ra giûäa hai laâng giêëy. Sau àoá vaâi nùm, naâng khöng chõu àûúåc sûå goâ boá cuãa gia àònh nhaâ chöìng vaâ ngay caã vúái chöìng, naâng ûa tûå do vuâng vêîy, vaâ hún nûäa, naâng khöng coá con nïn boã laâng Coát vaâ vïì laâng Yïn Thaái söëng möåt mmh cuãng vúái caác chaáu vaâ nhûäng ngûúâi thên. Naâng giuáp moåi ngûúâi laâm loaåi giêëy töët nhû úã laâng Coát. Võ trñ àõa lyá cuãa laâng Yïn Thaái laåi rêët thuêån tiïån cho viïåc giao thöng ài laåi, vêån chuyïín haâng hoaá. Moåi neão àûúâng chñnh vaâ taâu àiïån tûâ Haâ Nöåi ài thùèng àïën laâng Yïn Thaái. Coá nhiïìu khaách àïën mua, viïåc saãn xuêët àûúåc caãi tiïën vaâ àêíy maånh. Thïë laâ mûúâi gian chúå Cêìu Vuöng àûúåc xêy dûång. Chñn gian àïí baây giêëy baán, laâng Yïn Thaái úã vaâo caái thïë: “Nhêët cêån thõ, nhõ cêån bang”, nïn viïåc laâm ùn caâng trúã nïn thõnh vûúång, laâm ra thïm nhiïìu loaåi giêëy àaáp ûáng nhu cêìu cuãa xaä höåi, ài àêìu trong viïåc laâm ra caác loaåi giêëy viïët giêëy vùn phoâng, giêëy in, giêëy stencil, giêëy púluya maâu, giêëy chöëng êím, loaåi giêëy Coá vên nhû mêy...

Naâng hoå Vuä trúã vïì giaâ. Caác chaáu trai, chaáu gaái cuãa baâ vaâ nhûäng ngûúâi àûúåc baâ giuáp àúä àïìu àaä coá cuöåc söëng nhêëm khaá. Hoå thêëy baâ khöng coá con vaâ yïu miïën hoå nïn têët caã àïìu goåi baâ laâ “meå”. Àúâi sau, trong hoå, ngoaâi laâng àïìu goåi baâ laâ baâ cö töí, daânh möåt gian chúå Cêìu Vuöng àïí cuáng lïî baâ. Hoå nhúá àïën cöng ún lúán lao cuãa baâ maâ lêåp baân thúâ úã àoá vúái mêy chûä: “Baãn nghïå thêìn tûâ” , nghôa laâ àïìn thúâ baâ thaánh cuãa nghïì nhaâ”.



Nhûäng nùm laâm ùn thõnh vûúång, caã mêëy laâng giêëy àïìu súám khuya rêåm rõch tiïëng chaây giaä doá. Riïng úã laâng Yïn Thaái àaä Coá chûâng 30 hïå thöëng chaây cöëi . Nhûäng tiïëng chaây Yïn Thaái vang lïn, tûúång trûng cho sûå truâ phuá, yïn vui, noái lïn cuöåc söëng “lïn hûúng”: cuãa ngûúâi vuâng Bûúãi. Nhûäng nùm 1938-1939, àöìng chñ Hoaâng Vùn Thuå vaâ àöìng chñ Trûúâng Chinh xuêët hiïån úã laãng Yïn Thaái vúái vai nhûäng ngûúâi thúå ài giaä böåt doá àïí hoaåt àöång caách maång. Àïën nùm 1940 - 1941, nhûäng hïå thöëng naây àûúåc maáy xay böåt giêëy (pi le raffmesue) thay thïë ...

Qua nhiïìu nùm thaáng, nghïì giêëy thuã cöng vuâng Bûúãi vaâ tiïëng chaây Yïn Thaái chó coân laâ nhûäng kyã niïåm. Nhûng chuáng ta hy voång laâ tiïëng chaây naây seä coân vang lïn vúái möåt cung caách, möåt sûå nêng niu àùåc biïåt àïí saãn xuêët ra loaåi giêëy doá àöåc àaáo duâng cho nhûäng yïu cêìu àùåc biïåt cuãa thõ trûúâng ngaây nay. Hiïån giúâ, vêîn coá möåt söë nhaâ cöng nghïå vaâ doanh nghiïåp trong cuäng nhû ngoaâi nûúác àang àùåt vêën àïì khöi phuåc laåi nghïì laâm giêëy doá úã quy mö nhoã nhûng àöåc àaáo. ..laâ loaåi giêëy nghïå thuêåt.



CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN

Qua thõ trêën Gia Lêm chûâng hai cêy söë, theo àûúâng söë 1 reä phaãi cuäng chûâng hún möåt cêy söë nûäa, ta vaâo laâng “rùæn” (laâng Lïå Mêåt). Giûäa laâng laâ ngöi àònh phong quan Coá kiïën truác truyïìn thöëng àûúâng bïå, cêy cöëi xanh tûúi. Núi àêy thúâ ngûúâi thanh niïn hoå Hoaâng laâm nghïì bùæt rùæn, àaä Coá cöng cheám àûúåc rùæn quaái nûãa rùæn nûãa thuöìng luöìng, cûáu cöng chuáa hoå Lyá. Thaânh Hoaâng hoå Hoaâng àûúåc coi nhû öng töí nghïì bùæt vaâ nuöi rùæn caã vuâng. Núi àêy, xûa kia söng nûúác ngang doåc, laåi laâ vuâng ven söng cuãa con söng Höìng àêåm möåt maâu truyïìn thuyïët “Sún tinh - Thuyã tinh”.

Chuáng ta thûúâng thêëy möåt söë ngûúâi mang caác röí, löìng, bõ Coái...ài baán rùæn khùæp caác phöë phûúâng Haâ Nöåi vaâ caã nhûäng núi xa hún. Hoå ùn mùåc àuã kiïíu, vûâa coá veã thön laâng vûâa theo thúâi àaåi. Coá thïí laâ hoå mùåc quêìn nêu nhûng laåi khoaác möåt caái va rúi daä chiïën, quêìn aáo böå àöåi cuä hoùåc quêìn boâ hoå àöåi àuã moåi loaåi muä, noán. Nghôa laâ tiïån caái gò duâng caái nêëy. Nhûng noái khöng, hoå àïìu coá möåt daáng dêëp giang höì phiïu baåt. Cuãa caãi cuãa hoå chó coá chûâng vaâi chuåc con rùæn caác loaåi. Phêìn lúán hoå ngheâo nhûng caá biïåt coá vaâi ngûúâi rïët giaâu. Hoå thñch ài àïí giao du, àïí nhòn thïë sûå. Hoå dûâng chên chöëc laát úã möåt chöî naâo àoá, bêìy nhûäng cùåp rùæn ra biïíu diïîn möåt vaâi àöång taác àiïìu khiïín rùæn, ruát rùæn ra khoãi löìng, xïëp àùåt chuáng thaânh böå röìi laåi cho vaâo löìng. Hoå giaãi thñch vïì phûúng phaáp ngêm rûúåu rùæn vaâ traã lúâi nhûäng cêu hoãi toâ moâ cuãa quên chuáng vêy xung quanh hoå vïì thïë giúái cuãa caác loaâi rùæn bêët trõ, viïåc sùn bùæt vaâ nuöi rùæn. Hoå chuá yá giaãi thñch vïì cöng duång cuãa rûúåu ngêm rùæn vaâ caác moán ùn vïì rùæn. Hoå ca ngúåi rûúåu rùæn laâ “kiïån nùm tûãu”, laâ loaåi rûúåu cuãa nhûäng ngûúâi àaân öng

khoeã maånh, laâ thêìn dûúåc traáng dûúng böí thêån rêët cêìn thiïët cho nhûäng “con gaâ söëng àoaãng” . Trong khi mua baán, khaách mua vaâ chuã baán coá thêìm thò to nhoã vúái nhau àöi àiïìu. Luác naây, chuã baán rùæn trúã nïn möåt öng lang chûäa bïånh cao tay. Hoå laâ ai? Àoá laâ nhûäng ngûúâi bùæt rùæn vaâ nuöi



rùæn úã laâng Lïå Mêåt. Cuäng coá möåt söë ñt laâ nhûäng ngûúâi úã Caáo Àinh, ven Höì Têy. Hoå thuöåc nhûäng trûúâng phaái khaác nhau. Tuy vêåy, Coá chung möåt nguöìn göëc laâ laâng Lïå Mêåt.

Nghïì bùæt rùæn úã laâng Lïå Mêåt àûúåc truyïìn laåi qua caác gia àònh töåc hoå vaâ àûúåc giûä bñ mêåt, gêìn àêy nhêët laâ 6 àúâi vúái hoå Nguyïîn, Trêìn vaâ möåt söë gia àònh khaác.

Nïëu chó bùæt vaâ nuöi rùæn röìi ài baán úã möåt núi: goåi laâ kiïíu taâi tûã thò seä khöng trúã nïn giaâu Coá àûúåc. Coá möåt söë ngûúâi trong söë 20 gia àònh nuöi rùæn àaä tiïën lïn laâm ùn múái hún. Hoå mua thïm rùæn úã khùæp núi mang túái, nuöi haâng têën rùæn, chïë biïën caác moán ùn tûâ rùæn, thuöåc da rùæn, lêëy noåc, ûúáp rûúåu rùæn. Hoå àaä giaâu coá lïn nhanh choáng nhû coá pheáp laå. Vò hoå coá trong tay nhûäng moán haâng àöåc àaáo, baán cho khaách saån hoùåc dõch vuå àùåc saãn trong nûúác hoùåc xuêët khêíu cho Trung Quöëc, Triïìu Tiïn, Àaâi Loan, Höìng Öng, Singapore... Hoå laâm viïåc khai thaác noåc rùæn bùçng caách chiïët xuêët, chïë böåt khö àïí xuêët khêíu. Noåc rùæn laâ vaâng trùæng. Thûåc ra noá coân àùæt vaâ quyá hún vaâng. Noá chûäa àûúåc nhiïìu cùn bïånh nan y vaâ nhûäng cùn bïånh vïì xûúng cöët, vïì tñnh duåc..

Trïn caác sên boáng àaá quöëc tïë, thónh thoaãng ta thêëy möåt, hai cêìu thuã bõ ngaä xuöëng vò àau xûúng, saát cöët, lêåp tûác Coá möåt thêìy thuöëc mang tuái cêëp cûáu àïën, búm vaâo vïët thûúng möåt vaâi luöìng böåt trùæng. Thïë röìi, ngûúâi cêìu thuã bõ thûúng liïìn àûáng dêåy tiïëp tuåc vaâo sên. Luöìng böåt trùæng tung lïn nhû sûúng muâ àûúåc búm vaâo vïët thûúng àoá, Coá möåt thaânh phêìn rêët cao laâ noåc rùæn. Khöng phaãi böîng dûng maâ y hoåc thïë giúái lêëy biïíu trûng laâ hònh aãnh möåt con rùæn vûún mònh, theâ lûúäi. Àiïìu àoá noái lïn sûå kyâ diïåu cuãa rùæn trong viïåc trõ bïånh cho loaâi ngûúâi. Ngûúâi laâng Lïå Mêåt rêët chuá troång àïën viïåc lêëy noåc rùæn. Noåc rùæn noái chung laâ loaåi tinh dûúåc tuyïåt vúâi. Nhûng möîi lêìn rùæn löåt xaác àïí trúã laåi thanh xuên laâ luác lêëy àûúåc noåc rùæn úã daång “siïu” nhêët. Lêëy àûúåc bao nhiïu noåc rùæn laâ lêëy àûúåc bêëy nhiïu vaâng.

Ngûúâi bùæt rùæn phaãi nhanh biïët ngay loaåi naâo àöåc, loaåi naâo khöng àöåc. Toám vaâo con rùæn, nghïå nhên àöång chaåm ngay vaâo núi böå phêån sinh duåc cuãa rùæn àûåc vaâ rùæn caái hoùåc vaâo “ti” cuãa rùæn caái laâ àaä laâm cho rêën



trúã nïn àúâ àêîn, chùèng khaác gò möåt con lûún. Nhûäng khi bõ rùæn cùæn, ngûúâi bùæt rùæn day vaâo vïët cùæn möåt chuát laá giaä naát thêëm nhûåa hoùåc chêëm vaâo möåt chuát thuöëc nûúác àûång trong caái loå con buöåc bïn thùæt lûng. Cöng thûác, thaânh phêìn laá vaâ thuöëc trõ rùæn cùæn àûúåc giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi theo möåt lúâi thïì truyïìn laåi tûâ nhûäng àúâi trûúác.

Baâ Muâi, 85 tuöíi vaâ con dêu baâ, 45 tuöíi laâm nghïì bùæt rùæn úã ven Höì Têy khöng aáp duång kiïíu thuöëc vaâ laá trõ rùæn cùæn nhû úã laâng Lïå Mêåt. Luác naâo baâ cuäng nhai trêìu boãm beãm. Trong nhûäng miïëng trêìu cuãa baâ coá hai ba loaåi laá thiïng. Khi rùæn cùæn baâ chó cêìn quyïåt baä trêìu lïn chöî rùæn cùæn laâ xong. Chùèng cêìn bêån loâng gò nûäa, laåi tiïëp tuåc ài bùæt nhûäng con rùæn khaác. Àaä àûúåc böi thuöëc hoùåc bõt laá vaâo vïët thûúng, ngûúâi bõ rùæn cùæn thêëy nhû bõ ong chêm. Ngûúâi bõ rùæn cùæn maâ khöng chïët vò àaä coá thuöëc tri, cuäng coá nghôa laâ àaä àûúåc tiïm vaâo mònh nhûäng chêët coá lúåi cho sûác khoãe vaâ àûúåc tùng sûác àïì khaáng vúái möåt söë bïånh têåt.

Hoå haâng nhaâ rùæn nhiïìu vö kïí. ÚÃ Viïåt Nam coá chûâng trïn 100 loaâi rùæn. ÚÃ miïìn Bùæc vaâ möåt söë tónh miïìn Trung thûúâng thêëy xuêët hiïån caác loaåi nhû: höí mang, höí mang baânh, höí mang trò, caåp nong, caåp nia, raáo, cùåp hoa, mùæt kñnh, rùæn ma, rùæn nûúác... Chuáng Coá taác duång lúán cho àöìng luáa vò rùæn rêët tñch cûåc bùæt chuöåt, ùn chuöåt. Ngûúâi ta cho rùçng, nïëu khöng coá rùæn vaâ hoå haâng nhaâ rùæn thò möîi vuå chuöåt seä phaá hïët chûâng möåt phêìn tû muâa maâng. Xûúng rùæn nêëu cao, mêåt rùæn chûäa àûúåc nhiïìu chûáng bïånh nguy hiïím. Múä rùæn chûäa caác bïånh vïì xûúng, khúáp gên. Thõt rùæn chïë àûúåc nhiïìu moán ùn ngon vaâ böí. Da rùæn thuöåc kyä àùæt gêëp gêìn 10 lêìn da lûún. Rùæn ngêm rûúåu coá thïí laâ nguä xaâ (5 con), coá thïí laâ tam xaâ (3 con). Trong hai loaåi rûúåu rùæn naây coá thïí ngêm thïm möåt con bòm bõp, laâ loaâi chim chuyïn ùn rùæn vaâ “chim” rùæn keâm dõch hoaân ngêm rûúåu. Nhûäng loaåi rûúåu ngêm naây uöëng vaâo laâ linh dûúåc traáng dûúng böí thêån. Chñnh vò vêåy chuáng àûúåc coi laâ: haånh phuác tûãu, trûúâng sinh tûãu, caãi laäo hoaân àöìng tûãu, tûúng tû tûãu... Chuáng laâ moán haâng àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång vaâ àùåc biïåt hêëp dêîn vúái thõ trûúâng nûúác ngoaâi. Khaã nùng xuêët khêíu cuãa chuáng rêët lúán.

Ngaây 15-10-1993, ba võ khaách Trung Quöëc àaä àïën thùm laâng Lïå Mêåt. Hoå àûúåc thûúãng thûác caác moán ùn tûâ rùæn vaâ uöëng àuã loaåi rûúåu rùæn.



Töëi vïì, hoå tiïëp tuåc uöëng rûúåu rùæn vò hoå mua vïì nhiïìu. Phêìn àïí uöëng úã Haâ Nöåi, phêìn xaách cûäu kõt vïì quï. Saáng súám ngaây höm sau, ai cuäng àöìng thanh baáo cho nhaâ baáo biïët: “Hiïåu quaã! Hiïåu quaã! “. Cêu noái doäng daåc vaâ vui veã êëy cuäng coá mang theo êín yá, keâm theo nhûäng nuå cûúâi rêët “trêìn gian” .

Nhû vêåy, caái kho taâi nguyïn rùæn cuãa ta thêåt phong phuá vaâ quyá giaá. Ngûúâi ta àua nhau bùæt rùæn, nuöi rùæn vúái quy mö lúán hún cuãa tû nhên, húåp taác xaä cuäng nhû quöëc doanh dên sûå vaâ quên sûå. Noá keáo theo viïåc saãn xuêët möåt loaåi haâng hoaá àùåc biïåt nhû möåt ngaânh nghïì kinh doanh. úã Lïå Mêåt àaä coá möåt söë cú súã àaä ài vaâo viïåc kinh doanh kiïíu múái. Rùæn ùn rêët ñt, chuáng ùn Coác, nhaái, ïëch vaâ chuöåt. Möåt con rùæn daâi chûâng lm50, ùn möåt con coác coá thïí no àûúåc ba thaáng. Nhaâ nuöi rùæn coá chûâng 10 caái bïí xi mùng, möîi bïí chûáa àûúåc 2-3 taå rùæn. Laåi coá mêëy caái àöång cho rùæn chui ra, chui vaâo nhû cuöåc söëng tûå nhiïn cuãa chuáng vaâ mêëy khung göî coá noác cho rùæn nghó.

Hiïån nay, viïåc kinh doanh rùæn àang àûúåc tiïën haânh rêìm röå úã Lïå Mêåt. Nhiïìu gia àònh vaâ cú súã saãn xuêët giaâu lïn nhanh choáng. Vúái laâng rùæn, con rùæn laâ con vêåt linh thiïng. Ngûúâi ta nhùæc nhiïìu àïën huyïìn thoaåi vïì rùæn. Naâo rùæn hoáa thaânh cö gaái àeåp, rùæn thêìn Coá nhiïìu pheáp, rùæn con vua Thuãy Tïì giuáp àúä muâa maâng, rùæn thêìn úã söng Chanh, rùæn baáo thuâ, rùæn traã ún, rùæn múã kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt trung hêåu ... Rùæn àaä múã kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt. Laâng rùæn àang ài lïn cuöåc söëng phöìn vinh. Khaách haâng trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi têëp nêåp àïën vúái laâng rùæn. Laâng rùæn seä coân ài xa hún nûa...



NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI

Öng khaách ngûúâi nûúác Phaáp tïn laâ Bernard àïën Haâ Nöåi àïí xem caãnh xem ngûúâi, öng ài theo kiïíu du lõch nghiïn cûáu vùn hoaá. Trûúác khi ài, öng àaä tranh thuã àoåc saách viïët vïì Viïåt Nam, vïì Haâ Nöåi. öng àïën Haâ Nöåi vaâo dõp Tïët àïí coá tham voång mùæt thêëy tai nghe vaâ tiïëp xuác vúái nhûäng con ngûúâi Haâ Nöåi, àïí phêìn naâo hiïíu àûúåc têm höìn, caách söëng, phong tuåc têåp quaán cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Öng yïu cêìu àûúåc gùåp möåt vaâi ngûúâi àïí “caäi nhau” vúái öng vïì vùn hoaá. Öng khöng ngaåc nhiïn lùæm khi àïën thùm caác laâng hoa vaâ sûå chuêín bõ tûng bûâng cho nhûäng ngaây Tïët. Öng cuäng khöng ngaåc nhiïn vïì viïåc caác cûãa haâng, caác quêìy haâng nghòn nghõt ngûúâi ra vaâo. Vò nhûäng caãnh tûúång àoá cuäng diïîn ra úã nhiïìu nûúác. Öng àùåc biïåt thñch thuá nhûäng àònh, chuâa, miïëu úã Viïåt Nam. Öng rêët thñch chuâa Möåt Cöåt. Ngûúâi Viïåt Nam xûa khöng laâm möåt vaâi cöng trònh to lúán, àöì söå maâ laâm nhûäng cöng trònh vûâa xinh vûâa nhoã àïí noái lïn caái to taát. Chuâa Möåt Cöåt mang daáng hònh böng sen, noá coân mang daáng dêëp chûä “Vûä” laâ vuä truå nïn chó laâ möåt caái cöåt àaá thiïng liïng mang trïn mònh möåt caái Viïåt àiïån vuä truå. Caác àònh, chuâa, miïëu Coá mùåt khùæp caác thön laâng Viïåt Nam, laâng naâo cuäng coá, coá laâng laåi coá àïën mêëy ngöi àònh, chuâa. Àoá chùèng phaãi laâ àiïìu to lúán nùçm trong nhûäng caái nhoã beá laâ gò? (Grader dam la pelitese). Nhûäng ngaây Tïët, têët caã caác àònh, chuâa, miïëu àïìn thùæp àeân saáng chûng, khoái hûúng nghi nguát, vang lïn tiïëng chuöng, moä, tiïëng cêìu kinh rêët trang nghiïm maâ thên mêåt. ÚÃ nhûäng núi naây traân ngêåp aánh saáng, trñ tuïå, suy tû. Tiïëng moä laâ tiïëng cuöåc àúâi. Tiïëng chuöng vang lïn sûå moãng manh cuãa kiïëp ngûúâi...

Öng Bernard nhùæc laåi möåt àoaån viïët cuãa nhaâ sûã hoåc Myä - J.S Tensomi:

“Xin cho pheáp töi àûúåc mùåc chiïëc aáo daâi Viïåt Nam cuãa ngûúâi meå Viïåt Nam, nhûäng ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi



chöng giùåc vaâ giûä nûúác. Baâ meå cuãa Chuã Tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc chiïëc aáo daâi naây... öng laåi noái : “Thò ra, mêëy höm nay töi àûúåc ngùæm nhòn biïët bao laâ nhûäng taâ aáo daâi goåi laâ aáo daâi (lú aáo daâi). Töi thêëy aáo daâi Viïåt Nam rêët àeåp moãng manh, phêët phú. Noá laâ caã möåt doing söng chaãy xiïët cuãa mïìm vui maâ cuäng coá khi laâ cuãa nöîi buöìn phiïìn, tuây theo traång thaái têm höìn cuãa ngûúâi mùåc noá. Noá àeåp tuyïåt àöëi”.

Chõ Cathenne Diamond vaâo haâng chaã caá Laä Voång cuâng töi. Khi ùn xong, chõ baão: “Hoãng röìi... ùn chaã caá phaãi lom khom trong möåt gian gaác cuä kyä. Trúâi phaãi se laånh, laåi Coá mûa buåi thò múái àuáng kiïíu...”

- öi chõ biïët roä quaá. - Töi àaä àûúåc àoåc vïì noá. Chõ noái chõ rêët thñch caái caách caác gia àònh múâi cha, meå, töí tiïn vïì

ùn Tïët cuâng vúái con chaáu mêëy ngaây Tïët. Nhû vêåy laâ trong nhûäng ngaây Tïët, coá mùåt nhûäng ngûúâi àang söëng vaâ caã nhûäng ngûúâi àaä mêët. Anh Penik, ngûúâi Tiïåp, boã ra nûãa ngaây àïí ài ài laåi laåi khùæp khu Cöëáng cheáo Haâng Lûúåc. Anh rêët thñch nhûäng cêy caãnh nhoã, nhûäng cêy khïë. Caác nghïå nhên àaä xeán, tóa, gia cöng, gheáp, nùæn caác loaåi cêy quyá hiïëm àïí bùæt chuáng mang nhûäng daáng hònh nhû: Phûúång bay, mêîu tûã, chúâ àúåi, àoán gioá, soáng àöi... laåi laâ caái caãnh laâm cho moåi ngûúâi phaãi say sûa, ngùæm khöng chaán mùæt. Möåt hoân non böå nùçm trïn möåt thaãm coã àûúåc àùåt giûäa bïí nûúác coá caá vaâng. ÚÃ àêy, coá hoân àaá linh thiïng ngaân nùm, coá baäi xanh, coá nuái, söng, rûâng, suöëi, lau laách, àûúâng moân. Coá caã nhûäng quaán vùæng, àònh, chuâa, thaáp, cêìu son cheo leo... laâm bùçng àêët nung àûúåc sún phïët men maâu... Khi vïì àïën khaách saån anh baån baão töi:

Töi àaä àûúåc dûå möåt phêìn caái Tïët Nguyïn àaán cuãa Viïåt Nam vaâ caãm thêëy möåt sûå thanh thaãn, möåt thuá vui traân àêìy.

Chõ Trûúng Lêåp Myä vaâ Triïåu Nhaä Linh laâ hai diïîn viïn kõch noái cuãa Àoaân kõch Thanh niïn Trung Quöëc sang laâm khaách sên khêëu cuãa ta. Caác chõ khöng ùn bûäa trûa àïí ài khùæp Haâ Nöåi, hoaâ vaâo caái khöng khñ Tïët Mêåu Dêìn cuãa Viïåt Nam, caác chõ àïën thùm hêìu hïët caác cûãa haâng daânh cho phaái nûä. Cûãa haâng naâo cuäng bêån röån, khaách haâng nhöån nhõp. Caác chõ



mùåc böå “sûúâng saám” Thûúång Haãi tha thûúát, xeã möåt àûúâng daâi àïën têån goát chên. Hai tay àïí trêìn. Caác chõ ngùæm maäi chiïëc aáo daâi Viïåt Nam maâ chõ phuå traách cûãa haâng mùåc khi àoán khaách. Hai chõ noái:

“Chiïëc aáo daâi cuãa chõ àeåp hún aáo “sûúâng saám” cuãa chuáng em . Chõ T.N noái ngay: “Khöng phaãi thïë, chõ aå aáo “sûúâng saám” cuãa caác chõ àeåp hún”.

- Khöng, aáo daâi àeåp hún. Khöng àêu “sûúâng saám “ cuãa caác chõ thêåt khöng chï vaâo àêu àûúåc.

- Thöi. Àeåp bùçng nhau... Hai chõ muöën àùåt cùæt may hai böå aáo daâi. Nhûng, caác chõ chó coân hai

ngaây úã laåi Haâ Nöåi röìi phaãi bay vïì Trung Quöëc. Laåi laâ haâng Tïët, laâm sao cho kõp àûúåc. Chõ T. N noái seä cöë gùæng àïí töí cùæt may khöng nguã àïm, ngaây ùn möåt bûäa àïí hoaân thaânh gêëp hai chiïëc aáo. Hai chõ súå laâm phiïìn cho baån, baão:

- Thöi. Chuáng em khöng daám phiïìn chõ. Chuáng em troån mua haâng coá sùén. Chuáng em seä mùåc vaâo vaâ ài khùæp Quaãng Chêu, Thûúång Haãi, Bùæc Kinh... trònh diïîn mêîu haâng cuãa chõ T.N.

Hoå öm lêëy nhau höìi lêu. Giêy phuát naây xaãy ra trong möåt ngaây giaáp Tïët. Hoå seä khöng bao giúâ quïn.

Anh Jamin, ngûúâi Canaàa, noái vúái töi: Sang nùm, töi quyïët lo cho thùçng con trai töi sang Viïåt Nam ùn Tïët. Töi seä cho noá àïën “cêu laåc böå ca truâ” úã phöë Bñch

Cêu Noá seä nghiïn cûáu vïì ca truâ vaâ seä trúã thaânh möåt nhaåc sô hiïëm hoi. Vaâ caái gò hiïëm hoi àïìu laâ rêët quyá.

Tïët nguyïn àaán úã nûúác ta laâ möåt sûå xoùæn xuyát nhõp nhaâng giûäa neát truyïìn thöëng vaâ hiïån àaåi, laâ sûå tïët dïåt cuãa êm dûúng, cuãa vùn hoaá vêåt chêët vúái tinh thêìn vaâ vùn hoaá têm linh. Noá noái lïn sûå phöìn vinh, phöìn cuãa caãi, phöìn tiïën böå, phöìn yïu àûúng. Vinh quang laâ vinh quang cuãa möåt àêët nûúác chiïën sô. Noá àoång laåi caái àeåp töíng thïí cuãa möåt cöång àöìng xaä höåi yïu àúâi vaâ hûúáng vïì tûúng lai. Tïët cuãa Viïåt Nam vui tûúi, nhiïìu



maâu sùæc, mang dêëu êën suy tû vaâ têm linh cöåi nguöìn cuãa ngûúâi Viïåt. Do vêåy, noá chinh phuåc àûúåc sûå kñnh nïí cuãa du khaách nûúác ngoaâi.



VÙN HOAÁ TÙÆM

Tùæm cuäng thiïët yïëu nhû ùn, uöëng, nguã, yïu, vui chúi v. v... Tûâ thûúång cöí àïën giúâ, tùæm àûúåc coi nhû sûå sùn soác, vïå sinh thên thïí con ngûúâi, laâm cho caác giaác quan àûúåc tónh taáo, haâi hoaâ. Tùæm coân coá nghôa laâm cho thên thïí vaâ têm höìn trong saåch, nhû àûúåc söëng vaâ tûúi töët trúã laåi. Do àoá, tùæm laåi coá nghôa thiïng liïng. Tùæm thoãa maän sûå thû giaän, sûå trúã vïì cöåi nguöìn hoan laåc, yïn öín, êu yïëm, vuöët ve... Tùæm thêìm nhùæc àïën sûå lùån, nguåp vaâ xua àêíy nhûäng cùån baä cuãa sûå mïåt nhoåc.

Trong Truyïån Kiïìu, Thuác Sinh trúã vïì quï sau möåt chùång àûúâng gioá buåi. Hoaån Thû àaä chuêín bõ cho chöìng “Têíây trêìn vui cheán thong dong” vaâ möåt bûäa tùæm “têíy Trêìn”. Naâng nghô thêìm trong buång: “Thûá nhêët e keã ngaâ ngaâ, thûá nhò e keã àûúâng xa múái vïì”. Trûúác ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá rïí cuäng tùæm cêìu kyâ vúái nûúác coá muâi thúm cuãa hoa muâi hoùåc hûúng nhu thúm maát vaâ thaánh thiïån. Giaáp Tïët, moåi ngûúâi tùæm “têët niïn” àïí àoán nùm múái àêìy thanh xuên vaâ phöìn thõnh. Cuäng trong truyïån Kiïìu, coân coá nhûäng doâng:

“Buöìng the phaãi buöíi thong dong Thang lan ruã bûúác, trûúáng höìng têím hoa Roä raâng trong ngoåc trùæng ngaâ Daây daây sùén àuác möåt toaâ thiïn nhiïn...”

Cuå Nguyïîn Du àaä taã cö Kiïìu tùæm vúái têëm loâng nêng niu vaâ ca ngúåi caái cú thïí khöng coá maãnh vaãi naâo cuãa cö Kiïìu vúái caái àeåp tuyïåt àñch. Lõch sûã vaâ vùn hoáa Viïåt Nam coân ghi laåi nhûäng giúâ phuát tùæm maát cuãa Tiïn Dung cöng chuáa dêîn àïën cuöåc gùåp gúä huyïìn thoaåi maâ dûä döåi vúái Chûä Àöìng Tûã. ÚÃ caác àònh, chuâa, trûúác ngaây lïî vaâ töí chûác àaám rûúác, ngûúâi ta lêëy nûúác giûäa doâng söng vïì tùæm cho tûúång cuãa Phêåt vaâ caác thêìn thaánh. Nïëu laâ nûä thêìn thò seä do chõ em phuå nûä àaãm nhiïåm viïåc tùæm. Leä dô



nhiïn nûúác tùæm phaãi coá muâi thúm thûåc vêåt vaâ xaå hûúng. Trûúác khi lïn àaân Nam Giao tïë lïî trúâi àêët, vua vaâ caác quan cuäng phaãi tùæm rûãa saåch seä. Ca dao Viïåt Nam nhêën maånh: “Muöën tùæm maát lïn ngoån söng àaâo”. Ngûúâi ta laåi noái: “Ùn no, tùæm maát, ruã nhau ài nùçm”. Àoá laâ caái mú ûúác bònh dõ maâ sêu xa chuáng ta ai chùèng qua caái àêån 9-10 tuöíi cúãi truöìng tùæm trong mûa. Ngûúâi ta coá thïí tùæm úã khùæp núi: söng, suöëi, ao, höì, giïëng... úã caác núi miïìn trung du, caách xa söng, ngûúâi ta thûúâng tùæm úã giïëng. Nhûäng nùm 1949 -1950, böå àöåi àoáng quên úã caác vuâng Phuá Höå, Vuä Yïën, Laån Dûúng rêët ngaåc nhiïn vïì phong caách tùæm úã àêy. Anh böå àöåi tùæm úã giïëng. Anh ta àûúåc thaânh giïëng cao chûâng 60 cm che chùæn. Ngay luác àoá, úã thaânh giïëng bïn kia coá cö gaái cuäng tùæm, cuái lom khom, giú tay sang phña anh böå àöåi: “Cho em xin ñt xaâ phoâng”. Anh böå àöåi böëi röëi, liïìn noái: “ Vêng. Töi àïí xaâ phoâng úã àêy, chõ cûá duâng”: Anh liïìn vöåi vaâng cêìm quêìn aáo khö, trúã vïì àún võ vúái caái quêìn àuâi ûúát suäng. Cö gaái vui, höìn nhiïn, goåi caác cö khaác ra cuâng tùæm. Hoå cûúâi êìm lïn, muác nûúác teá nhau. ÚÃ caác núi miïìn nuái, phong caãnh thêåt àeåp: mêy, nuái, cêy rùng caác cö gaái Thaái tùæm úã suöëi rêët tûå nhiïn. Cö mùåc chiïëc vaáy daâi àen boáng, ài ra suöëi. Nûúác àïën àêu, vaáy àûúåc veán àïën àêëy. Ra àïën giûäa suöëi, vaáy àûúåc veán tûâ tûâ lïn têån àêìu. Cö thoaã chñ vêîy vuâng vúái laân nûúác. Röìi trong quaá trònh lïn búâ, chiïëc vaáy laåi àûúåc keáo xuöëng. Lïn àïën búâ suöëi thò chiïëc vaáy àaä àûúåc buöng xuöëng têån baân chên. Caã quaá trònh tùæm laâ möåt maân muáa. Cö àaä biïíu diïîn maân muáa möåt böng hoa luác toaã ra, luác kheáp laåi. Cuâng vúái caái thên thïí laâ kiïåt taác cuãa cö, maân muáa nhû àaä taåo ra möåt veã àeåp nñn thúã. ÚÃ nhûäng chöî ñt ngûúâi qua laåi, caác cö gaái Thaái khöng tùæm nhû thïë. Hoå cúãi phùng têët caã ra, vùæt vaáy, aáo lïn caânh cêy bïn suöëi, röìi trêìn truöìng, nhaãy aâo xuöëng tùæm, nö àuâa vúái nhau. Caãnh naây goåi laâ caãnh “tùæm tiïn”.

Trïn àúâi coá vö vaân kiïíu tùæm. Ngûúâi úã cao nguyïn Têy Taång coi viïåc tùæm laâ àiïìu linh thiïng. Hoå choån ngaây, giúâ têët laânh, ruã nhau ài tùæm. Àùåc biïåt laâ tûâ ngaây 6 àïën 12 thaáng baãy lõch Têy Taång, moåi ngûúâi laâm lïî tùæm. Nam, phuå, laäo , êëu cuâng tùæm chung vúái nhau úã nhûäng khuác söng, khuác suöëi. Vúái hoå, tùæm laâ taái sinh àïí àoán nhêån nhûäng àiïìu töët laânh múái. Hoå àïìu khöng mùåc quêìn aáo gò caã. Ngûúâi ta cuäng chùèng ruåt reâ gò maâ ngùæm nhòn nhûäng cöng trònh kyâ diïåu cuãa taåo hoáa phúi baây la liïåt. Nhû thïí



nhòn ngùæm laá, cêy, hoa coã vêåy. Hoå tin rùçng sau khi tùæm, nhûäng cö gaái khöng xinh cuäng trúã nïn nhan sùæc.

Ngûúâi êën Àöå caãm thêëy rêët haånh phuác khi àûúåc tùæm nûúác söng Hùçng luác mùåt trúâi múái lïn, àoá àuáng laâ giúâ phuát linh thiïng. Tùæm xong hoå lïn búâ, muáa haát nhû àiïn daåi röìi laåi xuöëng tùæm. Cûá nhû vêåy nhiïìu lêìn. ÚÃ Nhêåt Baãn coá nhiïìu nhaâ tùæm cöng cöång. Trûúác àêy, caã nam lêîn nûä cuâng tùæm chung. Nhaâ tùæm cöng cöång úã Thöí Nhô Kyâ nöíi tiïëng thïë giúái tûâ mêëy thïí kyã nay. Nhûng buöìng tùæm sang troång coá caác cö gaái phuåc vuå rêët ên cêìn. Nhûng rêët àùæt tiïìn vò nhûäng buöìng tùæm kiïíu naây cuäng laâ nhûäng núi ùn chúi rêët mûåc maâ cuängphong tònh rêët mûåc. Trung Quöëc coân giûä laåi àûúåc di chó caác khuön viïn nhûäng bïí tùæm phuâ hoa cuãa Dûúng Quñ Phi, Àûúâng Minh Hoaâng vaâ baäi tùæm cuãa Têy Thi. Ngûúâi Trung Quöëc goåi caác cö gaái àang tùæm laâ nhûäng böng hoa àùm nûúác: “têím hoa”. Xûa nay, caác nhaâ thú, hoåa sô nöíi tiïëng trïn àúâi àïìu trên troång àïì taâi vïì nhûäng caãnh tùæm vaâ àaä coá nhiïìu baâi thú cuäng nhû nhûäng bûác tranh bêët diïåt vïì tùæm. Coá nhûäng kiïíu tùæm nhû tùæm rûúåu, tùæm sûäa, tùæm dêìu, tùæm nûúác dûâa, tùæm sûäa dï coá xaå hûúng, tùæm bia, tùæm nûúác traâ, tùæm trong böìn tùæm bùng vaâng, tùæm húi v.v...Caác cö dêu Italia thûúâng ài tùæm úã nhûäng àoaån suöëi maâ ngaây xûa caác võ thêìn àaä tùæm. Khi ra vïì, cö àinh ninh laâ mònh khöng phaãi laâ ngûúâi trêìn thïë nûäa, röìi múái vïì nhaâ tiïëp chuá rïí.

Khaánh du lõch nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng ao ûúác àûúåc àïën tùæm taåi nhûäng khuác suöëi huyïìn thoaåi úã Möåc Chêu, Sún ra...



VÙN HOAÁ THUYÏÌN

Chiïëc thuyïìn laâ linh höìn muön thuúã cuãa söng nûúác, cho nïn, con thuyïìn gùæn boá khùng khñt vúái vùn hoaá cuãa cöång àöìng. Ngûúâi àûúåc goåi laâ “söng nûúác, àoâ giang àaä tûâng” laâ con ngûúâi tûâng traãi, xuöi ngûúåc. ÚÃ nûúác ta, núi naâo cuäng coá boáng daáng nhûäng con thuyïìn: thuyïìn Nghïå An, thuyïìn àuöi eán Têy Bùæc, thuyïìn miïìn chiïm truäng, thuyïìn tam baãn, thuyïìn söng Hûúng thuyïìn chuâa Hûúng, ghe trïn söng nûúác Cûãu Long, thuyïìn buöìm Haå Long, thuyïìn maânh, thuyïìn thuáng, thuyïìn àöåc möåc söng Àaâ, thuyïìn Vaác, thuyïìn Àinh, thuyïìn phiïën... Thúâi àaánh Myä, coá con àoâ cuãa meå Suöët. Àoâ vúái thuyïìn laâ möåt, coá àiïìu chuáng khaác nhau vïì kñch thûúác, caách böë trñ, cêëu taåo vaâ hoaân caãnh maâ thöi.

Hònh aãnh con thuyïìn rêët àeåp vaâ nïn thú, bay böíng. Ta thûã tûúãng tûúång xem, nïëu trïn mùåt Höì Têy mïnh möng maâ khöng coá mêëy con thuyïìn thêëp thoaáng thò caãnh àeåp cuäng bõ keám ài. Coá nhûäng ngaây mûa, nhaâ thuyïìn Höì Têy nghó Nhûäng chiïën thuyïìn bõ buöåc vaâo cöåt, soáng àaánh böìng bïình, xñch kïu loaãng xoaãng, gúåi nhúá àïën caái caãnh: “Thuyïìn buöåc söng mûa, ngûåa dûâng trang khuyïët” trong thú cöí. Tuöíi êëu thú, caác em beá thaã thuyïìn giêëy xanh àoã àïí röìi nhûäng con thuyïìn thêìn kyâ êëy söëng trong têm tûúãng caái em cho àïën khi giaâ. Thuyïìn chuâa Hûúng àûa khaách vaâo Thiïn Truâ, hoa gaåo trïn cêy rúi xuöëng laâm cho con thuyïìn vaâ caãnh söng nûúác chuâa Hûúng cuäng àeåp hún lïn. Thuyïìn trong thú Nguyïîn Cöng Trûá àûúåc taã:

Lïnh àïnh möåt chiïëc thuyïìn nan. Möåt cö àaâo haát, möåt quan àaåi thêìn. Con thuyïìn chùm chó: “Thuyïìn ài xuên súám, thu chiïìu. Nùæng trang nghiïm haå, mûa tiïìu tuåy àöng”...



Ngûúâi Nghïå Tônh haát rùçng: “Hoa àïën kyâ thò hoa phaãi núã, Thuyïìn àêìy ngûúâi thò thuyïìn phaãi sang söng, Bùæt àûúåc duyïn thò em phaãi lêëy chöìng”...

Con thuyïìn laâ thên phêån: “Thên em nhû chiïëc baách giûäa doâng”. Röìi: “Àúâi em, söng caái, chiïëc thuyïìn nan”. Ngûúâi con gaái ài lêëy chöìng trong thú Nguyïîn Bñnh àaä

dùån cö em gaái: “Chõ giúâ söëng cuäng nhû khöng. Coi nhû chõ àaä qua söng àùæm àoâ! Trong Truyïån Kiïìu Coá viïët: “Thuyïìn tònh vûâa gheá túái núi Thò àaâ trêm gaäy, bònh rúi bao giúâ!”

Nghô cho cuâng, möîi con ngûúâi laâ möåt chiïëc thuyïìn tònh. Con thuyïìn têm sûå: “Beán húi chó möåt chuyïën àoâ Anh xêím haát”, “Lúâi phên ly em chûa caån, maâ con thuyïìn noá àaä quay ài”. Coá ngûúâi laåi noái: “Em nhû chiïëc laá ngûúåc xuöi giûäa doâng”. Cö gaái traách chaâng tai: “Coá lêìn anh muöën sang söng. Anh ûng anh àïí con àoâ ài mêët". Vaâ cûá chiïìu chiïìu, anh laåi haát khuác suöng húâi . Nhûng chñnh ngûúâi con gaái laåi tûå cho mònh laâ chiïëc thuyïìn bõ lêåt giûäa trûúâng giang döng baäo. Con thuyïìn gùæn boá vúái sûå phên ly, nhúá nhung. Trong saách Quöëc vùn giaáo khoa thû lúáp dûå bõ nhûäng nùm 1938-1939 coá taã: “öi caãnh biïåt ly sao maâ buöìn vêåy vúái minh hoaå möåt ngûúâi trïn búâ, keã úã dûúái thuyïìn àûáng nhòn nhau. Cuäng coá caãnh nhû ngûúâi lñnh thuá àúâi xûa tûâ biïåt vúå: “Bûúác chên xuöëng thuyïìn nûúác mùæt nhû mûa”. Nhaâ thú nùång tònh:

“Em tiïîn chên anh àïën têån thuyïìn”Laåi nûäa: “Ngûúâi úã bïn söng, àûáng àúåi àoâ”. Non khoác mûa xuên nûúác àúåi thuyïìn . Thuyïìn hoa , son phêën àúåi...”

Nûä sô Höì Xuên Hûúng viïët vïì têm sûå cuãa chiïëc thuyïìn:



Chiïëc baách buöìn vïì phêån nöíi nïnh Giûäa doâng nûúác cuöån hoáa lïnh àïnh Lûng khoang tònh nghôa giûúâng lai laáng Nûãa maån phong ba luöëng bêåp bïình.

Con thuyïìn cuäng vö cuâng anh duäng. Nùm 1952, möåt söë chiïën sô caách maång Viïåt Nam bõ nhaâ cêìm quyïìn Phaáp bùæt giam úã nhaâ tuâ Cön Àaão àaä bñ mêåt àan thuyïìn bùçng nûáa vaâ traám thuyïìn bùçng nhûåa cêy àïí tröën khoãi Cön Àaão vïì vúái phong traâo cûáu nûúác. Chùèng may, soáng gioá lúán thuyïìn laåi khöng àaåt yïu cêìu kyä thuêåt nïn àaä bõ àùæm. Hoå àaä hy sinh. Möì cuãa hoå laâ biïín caã. Nhûäng nùm chöëng Myä, nöíi lïn hònh aãnh baâ meå Suöët laái àoâ chúã böå àöåi vaâ dên quên qua söng Nhêåt Lïå ngaây àïm, coi bom àaån cuãa giùåc nhû nhûäng trêån mûa maâ thöi . Àïí phuåc vuå chiïën dõch, nhûäng ghe, thuyïìn miïìn àöìng bùçng söng Cûãu Long vaâ úã caác kïnh, raåch Nam Böå àaä trúã nïn nhûäng àoaân quên vêån taãi khöíng löì, huâng hêåu, goáp sûác vaâo cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ. Nhûäng con thuyïìn àaä ghi möåt neát son vaâo lõch sûã dên töåc Trong tñn ngûúäng dên gian, coân lûu truyïìn baâi vùn chêìu baâ Mêîu Thoaãi keâm vúái nhûäng neát diïîn xûúáng cheâo àoâ: “Lïnh àïnh möåt chiïëc thuyïìn röìng. Khi ïm tröi, cö beã laái, luác soáng to ... cö cêìm vûäng tay cheâo ... lïn tiïëng hoâ khoan”.. Ngûúâi ta coân Coá rêët nhiïìu cêu cûãa miïång vïì con thuyïìn: “Söng sêu chúá löåi, àoâ àêìy chúá qua”, “Thuyïìn theo laái, gaái theo chöìng”, “Cêy àa, bïën cuä con àoâ nùm xûa”, “Nûúác }ïn àïën àêu, thuyïìn lïn àïën àêëy”, Àoâ doåc quan cêm, àoâ ngang khöng cheáo, “Ngöìi thuyïìn röìng, khöng chöìng cuäng hoãng”.

Laåi noái möåt chuát vïì con àoâ Trûúng Chi - chaâng laái àoâ ngheâo nhûng thöíi tiïu thêåt hay. Naâng My Nûúng mï tiïëng haát cuãa chaâng. Hoå yïu nhau. Nhûng vò sû chïnh lïåch quaá xa, cuäng nhû coá sûå can thiïåp quyïìn uy maâ hoå khöng lêëy àûúåc nhau. Chaâng Trûúng Chi trêîm mònh xuöëng doâng söng. Höìn chaâng nhêåp vaâo cêy göî baåch àaân. Ngûúâi thúå tiïån lêëy khuác göî baåch àaân duyïn núå naây vïì tiïån möåt chiïëc cheán uöëng traâ, dêng lïn quan tïí tûúáng, laâ cha àeã cuãa naâng My Nûúng. Àïm khuya thanh vùæng, naâng My Nûúng roác nûúác traâ vaâo cheán thò thêëy chiïëc àoâ búi trong cheán cuâng anh Trûúng Chi ngêm khuác têm tònh. Naâng roã mêëy gioåt nûúác



mùæt xuöëng laâm tan mêët chiïëc thuyïìn tònh Trûúng Chi. Naâng muöën chïët theo con thuyïìn. Àoá laâ möåt trong nhûäng cêu chuyïån àeåp nhêët cuãa tònh sûã Viïåt Nam.

Töí tiïn cuãa chiïëc thuyïìn laâ maãng, beâ, thuyïìn àöåc möåc. Chñnh nhûäng con thuyïìn coân laâm giaâu cho Khön- cú-lú bùçng caách laâm naãy sinh ra möåt söë nhûäng laân àiïåu “àoâ àûa” soáng saánh. Àêët nûúác chuáng ta nhiïìu biïín, söng doåc ngang. Nhûäng con thuyïìn bònh thûúâng laâm ùn chùm chó vaâ giûä nûúác.

Thuyïìn An Tiïm chúã dûa àoã, con thuyïìn Trûúng Chi... laâ nhûäng hònh aãnh vaâ têm tònh àùçm thùæm cuãa dên töåc chuáng ta.



VÙN HOAÁ ÀUÄA

Cö gaái Vûâa múái vïì nhaâ chöìng, coân e êëp. Lêìn àêìu tiïn ngöìi vaâo mêm cúm cuãa gia àònh nhaâ chöìng, baâ meå chöìng baão cö gaái : “Con so àuäa cho em ài”. Àöi àuäa laâ caã sûå thiïng liïng cuãa caái buöíi ban àêìu. Ngûúâi ta àon àaã múâi möåt ngûúâi khaách vaâo ùn cuâng: “Vaâo àêy naâo, thïm baát thïm àuäa maâ, ngaåi gò”. Baån beâ then thiïët khuyïn nhau: “Nùm nay, öng baâ cuäng cöë lo cho chaáu X. ài, cho noá nhû àuäa coá àöi múái öín àûúåc”. Cêìn phaãi “traã àuäa” nghôa laâ phaãi coá haânh àöång àaáp laåi caái haânh àöång maâ ngûúâi ta àaä taác àöång àöëi vúái mònh. Coá ngûúâi khoe: “Töi àaä ùn moân baát moân àuäa úã caái laâng Möng Phuå àoá, laâm sao töi khöng yïu noá chûá!”. Ca dao coá cêu: Bêy giúâ chöìng thêëp vúå cao, nhû àöi àuäa lïåch so sao cho bùçng, Laåi nhû: “Vúå daåi khöng haåi bùçng àuäa vïnh”? Àuäa coân biïíu hiïån sûå gùæn boá: “Bao nùm baát àuäa boã nhau sao àaânh”. Àoâi hoãi quaá cao, àûúåc cho laâ: “Àuäa möëc choâi mêm son” ? Baâ laäo baão: “Noá ùn phaãi àuäa boån laáo toeát nïn múái hû hoãng nhû vêåy”. Vúå chöìng khöng hoaâ thuêån goåi laâ caái caãnh: “Àuäa chùèng ra àuäa, baát chùèng ra baát”. Àuäa caã laâ àöi àuäa lúán, daâi, beåt, duâng àïí ghïë cúm, xúái cúm. Coá núi goåi laâ àuäa caái, àuäa meå. Àuäa duâng àïí ùn rûúåu nïëp nhoã vaâ ngùæn hún àuäa thûúâng. Àuäa böng laâ àöi àuäa àûúåc voát 7 hoùåc 9 ngêën lúãm chúãm, röìi cùæm lïn quaã trûáng luöåc trïn baát cúm cuáng ngûúâi chïët. Trong nhûäng bûäa ùn tiïåc lúán úã cung àònh, coá möåt chûác quan riïng phuå traách viïåc phaát àuäa cho tûâng ngûúâi dûå tiïåc, goåi nöm laâ quan àuäa, laâ chuyïn viïn cuãa mêåt vuå.

Àöi àuäa thêåt thên tònh vaâ nùng àöång. Chuáng coá thïí gùæp khuêëy, vúát, reä, gúä... thûác ùn, röìi àûa lïn miïång tiïån vaâ goån nheå, duâ thûác ùn úã daång naâo: rùæn mïìm, dai, cûáng v.v... Chuáng laâ sûå keáo daâi cuãa 5 ngoán tay. Ngûúâi duâng àuäa chó cêìn möåt baân tay maâ thûåc hiïån àûúåc àuã moåi àöång taác trong khi ngûúâi chêu êu phûác taåp hún, bûäa ùn cuãa hoå cêìn àïën caã dao vaâ dôa. Trong viïåc duâng àuäa, ngûúâi ta traánh nhûäng hiïån tûúång nhû: chöëng àuäa xuöëng mêm; àuäa chiïëc daâi, chiïëc ngùæn; gùæp thûác ùn quaá nhanh hoùåc liïn



tuåc; goä àuäa lïn mêm baát lanh canh; duâng àuäa gùæp cùåp dñp, búái moán ùn, muáa àuäa, khoùæng canh v.v...

ÚÃã nûúác ta, coá nhiïìu loaåi àuäa: àuäa möåc, àuäa tre, àuäa sún, àuäa ngaâ, àuäa mun, àuäa nhöm, àuäa baåc v.v... Coá nhûäng àöi àuäa cêìu kyâ khùæc chûä Thoå, hoùåc tïn hoå nhû chûä Trêìn, Phaåm... Coá khi laåi sún hònh hoa laá.

Möåt boá àuäa thûúâng laâ 10 àöi hoùåc 12 àöi. Àuäa tre laâ thöng duång, phöí biïën vaâ reã nhêët. Caác thêìy tûúáng xûa baão: Ngûúâi cêìm àuäa bùçng ba ngoán tay laâ ngûúâi dïî tñnh, cêìm böën ngoán laâ ngûúâi coá loâng nhên tûâ, cêìm nùm ngoán laâ ngûúâi gioãi giang, thêån troång.

Xûa úã xoám Linh Quang (Cuöång), nay úã vaâo phöë Trêìn Quyá Caáp, sau ga Haâ Nöåi, laâ caã möåt phûúâng laâm àuäa, coá phöë Haâng Àuäa. Núi àêy saãn xuêët àuäa, àûa ài baán khùæp núi. Ngaây nay, viïåc saãn xuêët àuäa àaä àûúåc cöng nghiïåp hoaá. Nùm 1990, Viïåt Nam xuêët khêíu àuäa sang Rumani. Cöng ty kinh doanh àuäa laâ SADAU cuãa Saâi Goân Àùæc Lùæc àaä kyá kïët liïn doanh vúái Àaâi Loan möåt húåp àöìng saãn xuêët àuäa trong 10 nùm. Nùm 1992, ta àaä xuêët khêíu sang Àaâi Loan 700 triïåu àöi àuäa tre. Nùm 1993- 1994, ta àaä xuêët khêíu 3 triïåu àöi àuäa böì àïì (bùçng göî böì àïì)...

Àuäa àûúåc duâng úã Trung Quöëc àaä 8.000 nùm. Ngûúâi Triïìu Tiïn thñch àuäa kim loaåi. Àuäa Nhêåt Baãn ngùæn hún àuäa Viïåt Nam. Trung Quöëc cuäng coá àuã loaåi àuäa nhû úã nûúác ta. Coá nhûäng àöi àuäa àûúåc chaåm, khùæc rêët tinh vi mang caã nhûäng tònh tiïët trong caác pho truyïån cöí cö dêu Trung Quöëc ài lêëy chöìng mang àöi àuäa quyá cuãa mònh vïì nhaâ chöìng. Nùm 1995, úã Thûúång Haãi àaä múã nhaâ baão taâng àuäa. Triïín laäm lêìn àêìu àaä trûng baây 1.200 àöi àuäa Trung Quöëc vúái 800 loaåi khaác nhau. Coá caã nhûäng àöi àuäa rêët quyá bùçng ngoåc bñch, baåc, vaâng coá chaåm khùæc nhûäng bûác tranh cöí vaâ nhûäng chûä viïët thaão cuãa caác danh nhên. Ngûúâi ta giûä laåi àûúåc caã nhûäng àöi àuäa baåc tûâ thïë kyã 17. Ngaây möìng 4 thaáng taám, úã Nhêåt Baãn, moåi ngûúâi söëng trong bêìu khöng khñ naáo nhiïåt cuãa ngaây höåi àuäa. Trong ngaây höåi, coá nhiïìu cuöåc tïë lïî rûúác, toã loâng biïët ún thêìn àuäa àaä phuåc vuå con ngûúâi haånh phuác. Cuäng coá nhiïìu troâ chúi giaãi trñ . Nhûäng nùm 710 àïën 794, àuäa múái chó àûúåc sûã duång trong cung àònh. Sau àoá àïën caác gia àònh quyá töåc, röìi múái àïën baân dên. Cûá àïën vuå xuên (thaáng tû),



nhên dên coá tuåc lïå thay àuäa múái. Ngûúâi Nhêåt thûúâng duâng àuäa laâm bùçng göî baåch dûúng. Trong cung àònh chó duâng àuäa coá möåt lêìn. Sau naây, trong dên cuäng hònh thaânh têåp quaán naây. Àuäa cuãa nhaâ vua ngùæn, cuãa caác quan daâi hún möåt chuát. Àuäa cuãa dên thò ngûúåc laåi. Àuäa cuãa cha meå daâi hún cuãa caác con. Àuäa cuãa chöìng daâi hún àuäa cuãa vúå.

Àöi àuäa gùæn boá thên thiïët vúái àúâi söëng cuãa moåi ngûúâi. Chuáng ùn àúâi úã kiïëp vúái moåi ngûúâi. Chuáng laâ hoå haâng cuãa vùn hoáa êím thûåc. Chuáng àoáng goáp möåt neát àeåp trong nïìn vùn hoaá truyïìn thöëng dên töåc.



CAÁI QUAÅT

Tûâ phûúng Àöng, caái quaåt du nhêåp sang phûúng têy. Chêu êu maáy moác vaâ lyá trñ goåi caái quaåt laâ chiïëc bònh phong nhoã di àöång, duâng àïí quêëy àaão khöng khñ, laâm cho maát. Chêu êu cuäng coá nhiïìu quaåt. Àùåc biïåt, giúái quyá töåc duâng nhiïìu quaåt rêët cêìu kyâ vò hoå coi chuáng laâ möåt loaåi àöì trang sûác nùng àöång vaâ tïë nhõ: quaåt coá àùng ten, quaåt luåa maâu, quaåt coá gûúng, quaåt coá àaá quyá quaåt àöìi möìi v.v...

Phuå nûä vaâ nhêët laâ caác baâ mïånh phuå hay duâng quaåt àïí nhòn kyä möåt hiïån tûúång, daáng neát naâo àoá maâ vêîn khöng trùæng trúån hoùåc söî saâng.

Trong caác maân trai gaái yïu nhau kiïíu meâo vúân chuöåt, caái quaåt lùèng lú àaä thïí hiïån àûúåc nhiïìu àiïìu xuêët sùæc Chiïëc quaåt múã ra möåt phêìn hay toaân phêìn che ngang böå ngûåc thiïëu nguåy trang, cêìm ngûúåc, cuåp laåi xoâe ra tûâ tûâ, huú lïn, haå xuöëng v.v... àïìu laâ nhûäng tñn hiïåu quan troång maâ chó ngûúâi trong cuöåc múái giaãi maä àûúåc. Caái quaåt coân duâng àïí nguåy trang, àaánh lûâa, nuäng nõu àöëi phûúng.

Taåi baão taâng Louvre (Phaáp) coá lûu trûä nhiïìu loaåi quaåt cuãa thïë kyã 17, 18. Baão taâng Manhattan giûä nhiïìu bûác danh hoåa coá caác thiïëu nûä cêìm quaåt cuãa nhiïìu thúâi àaåi. Bûác nöíi nhêët laâ bûác “Cö gaái cêìm quaåt” cuãa hoåa sô Barthe Marisat. Bûác hoåa naây vûâa àûúåc lûu yá vïì cö gaái àang úã traång thaái noáng nûåc, vûâa àûúåc lûu yá vïì caái quaåt àûúåc xoeâ ra, say sûa hïët cúä.

Nûúác ta laâ möåt trong nhûäng quï hûúng cuãa caái quaåt. ÚÃã Haâ Nöåi xûa, taåi phöë Haâng Quaåt coá àònh Phiïën Thõ (chúå quaåt), cuäng goåi laâ àònh Haâng Quaåt, coá thúâ töí sû nghïì laâm quaåt hoå Àaâo, ngûúâi laâng Àaâo Xaá, ên Thi, Haãi Hûng. Chñnh dên Àaâo Xaá àaä ra Keã Chúå lêåp phûúâng laâm quaåt vaâ dûång lïn ngöi àònh naây. Gêìn àêy, quaåt Hûng Yïn, quaåt Phuâ uãng, quaåt Hûäu Bùçng (Luáa)... laâ coá tiïëng nhêët.

Coá rêët nhiïìu loaåi quaåt: quaåt trêìm hûúng, àöìi möìi, laá nan, löng gaâ... Quaåt hêìu boáng, quaåt thùçng Búâm, quaåt lïî quaåt rûúác quaåt tiïën, quaåt keáo,



quaåt thûúác v.v... Quaåt keáo coá caánh 1m80 x 0,70m, lúåp vaãi vaâ coá hïå thöëng dêy cho möåt ngûúâi keáo, laâm maát àûúåc khöng gian röång. Noá xuêët hiïån úã Haâ Nöåi tûâ nùm 1914. Quaåt thûúác daâi chûâng 45cm duâng cho nhûäng ngûúâi coá tuöíi úã nöng thön. Noá vûâa che nùæng vûâa che mûa, àuöíi choá. Cho nïn, coân goåi laâ quaåt àaánh choá. Nùm 1944, nhaâ vùn Nguyïîn Tuên mùåc aáo gêëm, khùn àoáng, tay cêìm caái quaåt thûúác to xoâe ra, vaâo quaán TAVERRNE ROYALE, àûúåc moåi ngûúâi xuám xñt laåi nhòn ngùæm, trêìm tröì. Àùåc biïåt laâ nhûäng khaách ngûúâi Phaáp àaánh giaá rêët cao caách ùn mùåc naây keâm caái quaåt thûúác àöåc àaáoå.

Noái vïì caái quaåt, chó cêìn àoåc baâi thú cuãa nûä sô Höì Xuên Hûúng laâ àuã: Möåt löî sêu sêu mêëy cuäng vûâa Duyïn em dñnh daáng tûå ngaây xûa Chaânh ra ba goác, da coân thiïëu Kheáp laåi àöi bïn thõt vêîn thûâa Maát mùåt anh huâng khi tùæt gioá Che àêìu quên tûã luác sa mûa Thò thaâo ûúám hoãi ngûúâi trong trûúáng Phò phaåch trong loâng àaä sûúáng chûa ?

Chuyïån chõ em chó noái nhoã àûúåc vúái nhau goåi laâ “chuyïån sau caái quaåt”. Àún võ bùæn phaáo cao xaå àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam àaä ra lïånh: “Bùæn reã quaåt” tûác laâ bùæn toãa àïí àaån raãi ra, chùån maáy bay àõch. ÚÃã möåt vaâi cêëu truác chaåm tröí trong nhûäng àònh chuâa coá nhûäng chi tiïët tûâ khöng gian heåp múã ra khöng gian röång goåi laâ chi tiïët reã quaåt. Ngûúâi con lêëy laâm sung sûúáng àûúåc sùn soác meå trong nhûäng luác noáng bûác cuäng nhû nhûäng luác laånh luâng àûúåc goåi laâ “quaåt nöìng êëp laånh”. Ngûúâi con trai àûúåc quaåt cho ngûúâi con gaái hoùåc ngûúåc laåi, ngûúâi cêìm quaåt caãm thêëy maát meã hún ngûúâi àûúåc quaåt: Dïî ai rêëp thaãm, quaåt sêìu cho nguöi.



Caái quaåt giêëy Viïåt Nam, duâ to duâ nhoã bao giúâ cuäng chó coá 17, 18 nan. Chûa bao giúâ coá quaåt 16 hoùåc 19 nan. Höì Xuên Hûúng àaä rêët àuáng khi viïët:

Mûúâi baãy hay laâ mûúâi taám àêy! Cho ta yïu dêëu chùèng rúâi tay

Tònh yïu cuãa àöi lûáa àïën mûác: Àïí cho caái quaåt long nhaâi laâ àïën caái mûác tan naát, vö phûúng cûáu chûäa.

Võ troång taâi cao quyá cuãa voä sô Sumö Nhêåt Baãn tay cêìm quaåt chó huy, ra lïånh, chó àõnh ngûúâi thùæng, keã thua. Noá àaåi diïån cho quyïìn uy vaâ chên lyá. Trong nhûäng cuöåc muáa Chùm cuãa àöìng baâo Chùm, muáa quaåt laâ möåt àónh cao. Caái quaåt trong tay caác vuä nûä laâ con cöng, gaâ, phûúång, röìng, bûúám, laâ gioá, mêy, laâ têët caã... Vai giaáo àêìu cuãa cheâo bao giúâ cuäng cêìm caái quaåt trong tay àïí giaäi baây, giúã baâi thú ra ngêm, húi che mùåt nghiïng nghiïng laâm duyïn. Khi thi àöî, Lûu Bònh trúã vïì thêëy ngûúâi yïu àaä biïën mêët. Trong tay cêìm caái quaåt khöng biïët múã ra hay cuåp vaâo. Chaâng böîng vung quaåt lïn vaâ ngêm möåt cêu “söíng” bêët huã vaâ ngú ngaác:

Naâng boã ài àêu ? Phoâng loan laån li ngùæt... Trong vúã “Tuêìn ty àaâo huï anh Tuêìn Ty trong tay chó coá möåt caái

quaåt. Bïn anh ta laâ vúå chñnh thûác vaâ ngûúâi vúå “nhùåt” yïu quyá àang àaánh ghen vúái nhau. Anh phaãi can ngùn daân xïëp. Caái quaåt àaä giuáp anh che bïn noå, chùæn bïn kia. Caái quaåt àaä giuáp anh löåt taã àûúåc nhûäng giêy phuát böëi röëi, nùn nó, bûåc mònh, vui veã, höëi haã, daân hoâa v.v... Caái quaåt thêåt trung thaânh vúái anh. Trong Truyïån Kiïìu, Kim Troång thïì böìi vúái cö Kiïìu cuäng xoâe quaåt. Quaåt naây goåi laâ quaåt thïì, quaåt ûúác. Noá giuáp chuã noá thïí hiïån traång thaái têm höìn vui sûúáng hay sêìu muöån, àiïn loaån hoùåc mú höì hoùåc choái chang sùæc laånh. Coá luác laåi chêåp chúân mï saãng. Caái quaåt coá giaá trõ biïíu àaåt rêët lúán trong nghïå thuêåt cheâo vò noá àûúåc sûã duång triïåt àïí. Caái quaåt Viïåt Nam vûâa àûúåc duâng àïí quaåt maát vûâa laâ vêåt trang trñ rêët quan troång vaâ thêåt àaáng yïu. Thêåt vêåy caái quaåt giêëy 1 7 hoùåc 18 nan àûúåc nhuöåm bùçng nûúác voã cêy vúái maâu höìng nêu nhaåt thên thiïët cuãa Hûng Yïn hay Hûäu Bùçng (Luãa) vêîn coá duyïn nhêët, phöí biïën nhêët, tiïån duång nhêët:



Höìng höìng maá phêën duyïn vò cêy Chuáa dêëu, vua yïu möåt caái naây...



CAÁI VOÄNG

Caái voäng laâ tûâ caái thuyïìn linh höìn cuãa söng nûúác maâ ra. Voäng liïn quan àïën treã thú, thúâi thú êëu, sûå buá múám; lúâi ru aå úâi; sûå chùm soác ên cêìn vaâ vöì vêåp cuãa ngûúâi meå àöëi vúái àûáa con. Cêu “Ba gian nhaâ nhoã àêìy tiïëng voäng biïíu thõ khöng khñ êëm cuáng, thên thûúng tha thiïët cuãa gia àònh Viïåt Nam. Nhaâ naâo coá tiïëng voäng keäo keåt laâ eo niïìm vui sinh söi. Vúái tiïëng voäng bay böíng, baâ ru chaáu trong trûa heâ vúâi vúåi laâ caã hònh aãnh vaâ êm thanh khöng thïí naâo quïn trong möåt àúâi ngûúâi. Nhûäng giêy phuát haånh phuác nhêët cuãa ngûúâi meå khi con coân nhoã laâ ru con nguã. Àaä coá baâ meå úã traång thaái àiïn loaån khi àûáa con nhoã bõ chïët, cûá àu àûa caái voäng khöng. Caánh voäng khöng treã, cuäi khöng chóá laâ caái caãnh àau buöìn. Chiïëc voäng àêìy lúâi ru àeåp, ïm aái lêëy trong ca dao. Tûâ nhûäng nùm 1935 trúã vïì trûúác, úã caác gia àònh Viïåt Nam, nhêët laâ úã nöng thön, nhaâ naâo cuäng coá 1 àïën 2 chiïëc voäng, coá nhaâ thú àaä viïåt:

Nhûäng treã nhoã nöi àûa hay nùçm voäng Súám hay chiïìu àïìu mûúån caánh coâ bay... Caái voäng giaãn dõ, àûúåc àan bùçng súåi àan se kyä, daâi chûâng hún 2

meát, röång chûâng 1 meát rûúäi, dïî daâng giùng röång ra vaâ noá tûå àöång cuåp laåi. Thên voäng kïët thaânh nhûäng hònh thoi goåi laâ mùæt voäng. Hai àêìu khöng kïët laåi maâ laâ nhûäng súåi dêy húåp laåi taåo thaânh möåt caái voâng hònh bêìu duåc. Voâng hònh bêìu duåc naây laâ àêìu cuâng cuãa voäng àûúåc mùæc vaâo möåt miïëng göî coá àûúâng raänh loam sêu xuöëng goåi laâ guöëc voäng. Möåt súåi dêy thûâng thêåt chùæc coá hai àêìu. Möåt àêìu buöåc vaâo cöåt nhaâ, möåt àêìu khaác buöåc vaâo guöëc voäng. Ngûúâi ta giùng voäng ra, nùçm xuöëng vaâ àûa ài àûa laåi. Caái voäng cuäng laâ phûúng tiïån goån nheå àïí àûúåc thû giaän möåt caách lyá tûúãng. Àaä nùçm voäng, hoùåc ñt hoùåc nhiïìu, àïìu phaãi àûa cho thoaáng maát. Àaä coá anh chaâng nghiïån rûúåu thaách moåi ngûúâi:

Àöëáã ai àaánh voäng khöng àûa



Ru em khöng haát, anh chûâa rûúåu tùm... Vaâ anh ta luön nùæm phêìn thùæng. Coá nhiïìu loaåi voäng: voäng tiïën

vua, vöng àaâo (àiïìu), voäng àún, voäng keáp, voäng dên daä, voäng nhaâ quan, voäng möåc v.v... Thúâi hêåu Lï, coá loaåi voäng giöëng kiïíu caái caáng cuãa àöåi quùn dûúái thúâi vua Quang Trung àaä giuáp àúä nhiïìu cho cuöåc haânh quên thêìn töëc lõch sûã. Nhêët laâ trong caác cuöåc trûúâng kyâ chöëng phaáp, böå àöåi vaâ dên quên ta àaä duâng voäng àïí taãi thûúng binh, chuyïín lûúng thûåc, phûúng tiïån phuåc vuå chiïën àêëu. Nhûäng chiïëc voäng thûâng àang dêìn daâ àûúåc thay thïë bùçng nhûäng chiïëc voäng vaãi buöåc dêy duâ. Nhûäng chiïëc voäng naây thêåt kyâ diïåu vaâ thiïng liïng. Vaãi voäng laâ chiïën baâo, coân duâng àïí liïåm khi ngûúâi chiïën sô ngaä xuöëng: “Ao baâo thay chiïëu, anh vïì àêët”? Vaâ àêët meå gaâo lïn, nhêån àûáa con yïu quyá trúã vïì vúái àêët trong bom àaån. Caái voäng trúã thaânh möåt baãn huâng ca khöng bao giúâ quïn cuãa dên töåc, baãn huâng ca thïë kyã.

Trong cuöåc khaáng chiïën. chöëng Myä, giûäa rûâng mûa bom àaån úã Trûúâng Sún, tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lñnh treã gùæn liïìn vúái nhûäng kyã niïåm cuãa möåt thúâi khöng bao giúâ quïn: “Coâng mùæc vong trïn rûâng Trûúâng Sún, hai àaån úã hai àêìu xa thùèm “:

Chiïën tranh àaä kïët thuác àûúåc hún hai mûúi nùm, nhûäng ngûúâi chiïën sô cuãa möåt thúâi bom àaån nay trúã laåi chiïën trûúâng xûa àïí tòm haâi cöët àöìng àöåi àaä bêåt khoác khi thêëy caãnh möåt ngûúâi lñnh treã nùçn úã chiïëc voäng. Anh àùå hy sinh maâ khöng ai biïët. Caác àún võ cuäng àaä ruát lui sau möåt trêån àaánh aác liïåt. Hai thên cêy trong rûâng nay àaä cao hún nhiïìu vaâ chuáng vêîn giûä hai àêìu voäng, caái voäng raách mûúáp vêîn àu àûa theo gioá.

Ngaây xûa, caác quan ài voäng àiïìu, coá hai ngûúâi lñnh àöåi noán dêëu khiïng hai àêìu. Öng Ngheâ vïì vinh quy baái töí cûúäi ngûåa hoùåc nùçm voäng. Baâ Traång cuäng nùçm voäng ài theo sau. Àoá laâ: voäng anh ài trûúác bûúác naâng theo sau? vaâ cuäng laâ caái caãnh: “Tònh tang voäng ngûáa cöng hêìu”? Coá chuyïån, hai võ trñ sô nùçm trïn hai chiïëc voäng kïì nhau do böën ngûúâi khiïng. Caác võ àoá hoåa thú hoùåc àaánh cúâ tûúáng vúái nhau trïn àûúâng ài. ÚÃ caác àònh, chuâa, caác nghïå nhên àaä lêëy möåt phêìn hònh aãnh caái voäng maâ



chaåm tröí nïn nhûäng hoåa tiïët tranh trñ hoaânh traáng röìi búheáp laåi thaânh caái cûãa voäng sún son thïëp vaâng.

Caái voäng gùæn vúái ca dao, vúái bêìu sûäa meå, vúái quï hûúng àêët nûúác. Noá in möåt dêëu êën àêåm àaâ trong vùn hoáa Viïåt Nam.



NGOÄ

Caác laâng xaä úã ta thûúâng coá nhûäng caái ngoä thên thûúng, êëm cuáng. Ngoä laâ núi maâ nhûäng ngûúâi trong cöång àöìng nhoã sinh söëng, ài laåi, giao tiïëp vúái nhau. Noá cuäng coá têm höìn, tònh caãm, coá caái duyïn thêìm. Nhan sùæc cuãa noá coá maâu dô vaäng. Coá khi noá vui hùèn lïn. Cuäng coá khi noá ngú ngaác nhû qua möåt cuöåc phên ly. ÚÃã nöng thön, möîi ngoä coá vaâi xoám. Moåi ngûúâi söëng vúái nhau, tùæt lûãa töái àeân coá nhau. Caái ngoä àûúåc àaánh dêëu bùçng möåt caái cöíng xêy àún giaãn, caái cöíng bùçng tre, möåt rùång cêy hoùåc möåt cêy cöí thuå úã ngay bïn caånh. Vò vêåy, coá ngoä “cöíng xêy”, ngoä “göëc gaåo”...

ÚÃã laâng Bûúãi, khoaãng giûäa laâng Nghôa Àö vaâ laâng Dêu coá möåt caái ngoä maâ khùæp vuâng àïìu biïët tiïëng. Àoá laâ ngoä Noi. Noá ùn sêu hun huát vaâo con àûúâng dêîn túái laâng Cöí Nhuïë. Noá àaä nöíi tiïëng tûâ lêu vïì veã àeåp cuãa noá. Noá hònh thaânh búãi hai rùång tre xanh tûúi baám chùåt lêëy nhau, chöìng cheáo lïn nhau úã bïn trïn, àïí laåi möåt con àûúâng nhoã daâi chûâng 100 meát. Nhûäng cêy àêìu ngoä àûúåc vñt xuöëng nhû möåt caái cöíng toâ voâ, nhû caái cöíng chaâo thiïn nhiïn hoaânh traáng. Nhûäng cêy tre hai bïn àûúâng ruã xuöëng che kñn caã quaäng àûúâng vaâo ngoä. Àêy laâ núi traánh aánh nùæng mùåt trúâi gay gùæt cuãa nhûäng ngaây heâ oi aã. Gioá tûâ moåi phña thöíi vaâo cûá maát rûúåi. Vïì phña traái, gêìn ngoä Noi laâ möåt maãnh vûúân xanh mûúát, coá nhûäng luöëng hoa àûúåc trang àiïím xung quanh bùçng nhûäng haâng coã toác tiïn.

Àoá laâ vûúân cuãa nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch. Ngay bïn phaãi ngoä Noi laâ möåt caái vûúân hoa lúán nhêët vuâng àûúåc goåi laâ Vaån hoa trang, nghôa laâ caái vûúân naây coá rêët nhiïìu loaâi hoa cho caã böën muâa. Nhûäng hoa thúm coã laå àïìu coá trong vûúân naây. Àêy cuäng laâ núi gùåp gúä cuãa nhûäng tao nhên mùåc khaách. Àûáng úã ngoä Noi, nhòn ra cêy gaåo chuâa Dêu vaâ cêy àa An Phuá cuãa laâng laâm keåo maåch nha. Nhûäng ngaây heâ , moåi ngûúâi úã xung quanh vaâ caã nhûäng ngûúâi úã Keã Chúå (Haâng Ngang, Haâng Àaâo...) vïì àêy nghó



ngúi, ngùæm caãnh, mua hoa. Nhûäng cùåp tònh nhên cuäng ruã nhau àïën àêy àïí têm sûå vúái nhau nhûäng lúâi nhû “Thûúng ai vïì ngoä vùæng” hoùåc nhû: “Ngoä cuä chiïìu nay em laåi vïì”?...

Caái ngoä Noi naây àaä gêy caãm hûáng cho nhaâ thú Hoaâng Cêìm coá àûúåc hai cêu thú rêët hay trong kõch thú Kiïìu Loan nöíi tiïëng cuãa öng:

Töi àûáng chúâ thu xanh biïëc ngoä Thêëy öng öm mùåt khoác Têìn phi...

Nhaâ vùn Phuâng Baão Thaåch têm sûå : “Trong loâng töi sùén coá chêët liïu trai laâ nhúâ coá caái ngoä Noi caånh nhaâ. Nïn goåi noá laâ ngoä Tûúng tû múái phaãi...”

Hònh aãnh caái ngoä chiïëm möåt võ trñ àaáng kïí trong quan hoå. Chùèng thïë maâ coá hùèn möåt baâi haát laâm cho moåi ngûúâi cûá thao thûác. Àoá laâ baâi: “Ra ngoä maâ tröng...”

Ngûúâi ta tröng ngoáng nhau, àúåi nhau, ài ài laåi laåi, ngùæm caái ngoä maâ tòm nhau, maâ böìn chöìn, khaáp khúãi, hy voång vaâ coá luác cuäng thêët voång...Ngûúâi ta dùån doâ to nhoã vúái nhau úã caái ngoä. Caái ngoä gùæn liïìn vúái hoå. Hònh aãnh caái ngoä naây thêåt thên thiïët vúái hoå.

ÚÃã Haâ Nöåi cuäng coá rêët nhiïìu ngoä. Vò thaânh phöë cêìn phaãi laâm nhiïìu con àûúâng to, nhoã. Cuäng cêìn xêy dûång nhiïìu khu phöë. Do vêåy, coá nhiïìu khu nhaâ úã àûúåc múã cûãa ra ngoaâi àûúâng. Cuäng coá nhiïìu cuåm nhaâ úã phaãi lui vaâo bïn trong, hònh thaânh nhiïìu caái ngoä. Coá nhûäng caái ngoä àûúåc xêy lïn tûã tïë, coá cöíng toâ voâ: thûúng nhau qua cûãa toâ voâ nhòn nhau? Cuäng coá caái ngoä àûúåc àùåt tïn theo möåt buåi gùng, duöîi. Ngoä Traåi Gùng laâ nhû vêåy coá khi goåi laâ ngoä chó vò noá coá con àûúâng ài sêu vaâo bïn trong. Ngoä Traåi Gùng úã khu Baåch Mai xûa coá mêëy xoám göìm nhûäng ngûúâi dên lao àöång ngheâo, nhûäng phu keáo xe, nhûäng ngûúâi laâm trong loâ lúån thaânh phöë. ÚÃã àêy coá loâ voä coá phûúâng muáa sû tûã nöíi tiïëng, coá khaách saån Àöìng Lúåi. Sau naây baäi àua ngûåa cuãa Têy chiïëm àêët nïn khaách saån Àöìng Lúåi phaãi doån lïn phña nhaâ ga. ÚÃã ngay gêìn ngoä Traåi Gùng laâ ngoä Vùn Chó. Möåt thúâi gian, nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp úã trong ngoä naây, viïët phoáng sûå “Ngoaåi ö” vaâ möåt söë truyïån. Sau àoá möåt thúâi gian, öng laåi chuyïín sang ngoä Ngheâ



Bö úã ngay bïn caånh. Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp coá cö em gaái thêåt xinh, tïn laâ cö Tuyïn. Nhaâ thú Nguyïîn Bñnh àem loâng yïu mïën cö. Öng àaä ài laåi moân hai caái ngoä naây vaâ laâm rêët nhiïìu baâi thú taåi àêy.

Ài xuöëng möåt chuát nûäa laâ Ngoä Boâ, laâ núi cû truá cuãa nhaâ thú Àinh Huâng. Àöëi diïån vúái Ngoä Boâ laâ nhaâ cuãa thi sô Vuä Hoaâng Chûúng.

Gêìn chúå Mú coá ngoä Giïëng Mûát. Xûa, àêy coá caái giïëng nûúác trong vaâ ngoåt nïn goåi laâ giïëng Mûát. Ngoä Quyânh coá höì Quyânh, chuâa Quyânh.

Ngoä Cöëng Trùæng phña sau Khêm Thiïn ngêåp nguåa vaâ lêìm than. Nhûng nhaâ thú àau khöí maâ laåc quan Trêìn Huyïìn Trên àaä taã noá thaânh caái Ngoä Truác mú möång, xinh àeåp vaâ àa tònh:

“Ngoä hoang àaá núã dùm maâu bûúám Àêy luác àöi muâa àûa tiïîn nhau...”

Ngûúâi ta goåi ngoä Cöëng Trùæng laâ ngoä “ Thûúng caãm” . Ngoä Haâng Buán, ngoä Yïn Ninh xûa kia chó coá mêëy gia àònh ngêm

giaá baán, hoå úã cuâng laâng vúái nhau röìi cuâng ruã nhau ra Haâ Nöåi. Hoå söëng vúái nhau nhû úã quï nhaâ. Hoå sang nhaâ nhau cûá nhû vaâo nhaâ mònh, sùn soác nhau, baân nhau caách laâm ùn rêët thên mêåt. Buöíi trûa ngoä yïn tônh laå luâng, àïën nöîi nghe roä tiïëng chim cu guâ nhau. Núi àêy thêåt sûå laâ caái caãnh laâng trong phöë.

Ngoä Chuâa Liïn Phaái laâ caái ngoä ngoùçn ngoeâo ài ngay bïn caånh ngöi möå xêy cuãa cö Ba Tyá, Haâng Baåc (möå phêìn vêîn coân nhûng khöng àûúåc nguyïn veån).

Ngoä Àöìng Nhên coá möå cö Tû Höìng (nay khöng coân nêëm möå maâ nùçm vaâo sên Trûúâng Phöí thöng cú súã Baåch Mai).

Haâ Nöåi ta coân rêët nhiïìu caái ngoä nöíi tiïëng àaä ài vaâo ca dao nhû: Ngoä Sêìm Cöng, ngoä Vaån Thaái, ngoä Taåm Thûúng ngoä Traåm, ngoä Phêët Löåc, ngoä Truác Laåc, ngoä

Sún Nam, ngoä ehúå Khêm Thiïn, ngoä Cêëm Chó, ngoä Mai Hûúng, ngoä Huy Vùn, ngoä Vùn Chûúng, ngoä Höåi Vuä, ngoä Thöí Quan, ngoä Trung Phuång, ngoä Yïn Thaái, ngoä Trung Yïn v. v...Nhiïìu khi caái ngoä laâ “quaãng



trûúâng La Maä” cuãa treã em, chuáng àïën àêy hoåp mùåt, àuâa vui, chúi bi, chúi àaáo... nhêët laâ vaâo nhûäng àïm trùng cöí tñch.

Vúái ngûúâi lúán, caái ngoä laâ núi gùåp gúä, baân taán möåt chuyïån, núi àoán nhau, núi ly biïåt nhau. Cuäng laâ núi hoâ heån tònh tûå... Vò vêåy maâ noá trúã nïn thiïng liïng. Ngûúâi ta hay noái: “Vui tûâ trong ngoä vui ra “, “Ngoä nhaâ ai thúm ngaát hûúng àûa”, “Ai vïì ngoä laånh bûúác mau mau”. Nhaâ thú Àinh Huâng viïët:

Chuyïn têm tònh dûúái hoa thiïn lyá Coân löëi bêng khuêng ngoä truác àaâo.

Kiïën truác sû Nguyïîn Cao Luyïån têm sûå: “Töi bùæt àêìu yïu quyá vaâ say mï caái ngoä úã xoám töi tûâ thûãa beá, röìi yïu

àïën caái àònh, caái chuâa... röìi sau naây trúã thaânh kiïën truác sû, töi phaãi caãm ún caái ngoä”.

Röìi àêy, nhûäng caái ngoä thên thûúng, rïu phong ghi kyã niïåm cuãa nhiïìu maãnh àúâi seä mêët dêìn. Chuáng seä chó coân trong sûúng khoái kyá ûác. Chuáng laâ chûáng nhên lõch sûã cuãa möåt cöång àöìng nhoã. Chuáng ta, chùèng ai laâ khöng nhúá àïën vaâ yïu quyá caái ngoä...



CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG

Xûa kia, àaä tûâ lêu röìi, caác höåi laâng àïìu coá choån hoa khöãi, hoa hêåu, nhûng khöng öìn aâo, nhöån nhõp nhû bêy giúâ vaâ cuäng khöng cêìn phaãi cên, ào, àong, àïëm.

Vñ duå nhû höåi laâng Àöìng Ky choån 16 nûä chûa chöìng khiïng kiïåu; höåi laâng Caã úã Bûúãi choån caác cö gaái khiïng long àònh; höåi Chûä Àöíng Tûã tuyïín caác cö gaái chêëp kñch; höåi Traâng Yïn choån 4 cö gaái chñt khùn vaânh dêy vaâng, thùæt lûng xanh v.v... Nhûäng cö gaái àûúåc choån kïí nhû vaâo diïån hoa hêåu, aá hêåu hoùåc non möåt chuát. Viïåc choån naây àûúåc tiïën haânh lùång leä. Ngûúâi ta quan saát caác àöëi tûúång àûúåc choån haâng nùm trúâi vaâ coá so saánh giûäa ngûúâi naây vúái ngûúâi khaác. Àûáng àêìu laâ möåt, hai võ chûác sùæc lõch laäm, hiïíu àúâi vaâ taâi hoa cuâng vúái nhûäng võ quên sû “quaåt mo” cuãa hoå. Viïåc tuyïín choån àûúåc tiïën haânh theo caác tiïu chuêín: thanh, sùæc, taâi, duyïn. Sùæc taâi duyïn thò dïî hiïíu. Coân thanh thò röång nghôa hún, noá göìm: nuå cûúâi, veã cûúâi, daáng àiïåu, cûã chó, ài àûáng tiïëp xuác v.v... vaâ nhêët laâ tiïëng noái, caách noái nùng:

Ngûúâi xinh tiïëng noái cuäng xinh, Ngûúâi gioân caái tónh tònh tinh cuäng gioân.

Vïì sùæc nhêën maånh veã àeåp hiïìn hêåu, nheå nhaâng nhû kiïíu mùåt Phêåt. Mùæt phûúång, maây ngaâi. Mùæt phaãi daâi, sùæc kiïíu “nhaän trung hûäu thuãy”. Löng maây phaãi boáng, coá daáng neát con ngaâi “ trûúâng mi hêu töë mao” nghôa laâ löng maây daâi vaâ roä neát thò coá hïå thöëng löng toác phöìn thõnh. Da trùæng nhû trûáng gaâ boác, daáng cao, moãng maây hay haåt. Coân treã tuöíi maâ àaä mêåp seä bõ coi laâ “gaâ maái àoaãng”.

Chên daâi seä nhanh nheån, xöëc vaác, thanh tao maâ dûä döåi vïì àûúâng chùn göëi. Àeåp mêëy maâ chên ài voâng kiïìng, chûä baát hoùåc “vú raác” khöng



àûúåc choån. Mùåt traái xoan dïî àûúåc chêëp nhêån hún caã. Möi àoã, muäi cao, maá höìng, rùng àen àïìu laâ quan troång. Löng maây sùæc cuäng àûúåc àaánh giaá cao:

Coá rûãa thò rûãa chên tay, Chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh.

Eo thò phaãi thùæt àaáy lûng ong. Ngûúâi nhû vêåy vûâa kheáo chiïìu chöìng laåi kheáo nuöi con. Buång leáp, ngûåc cao, lûng chûä cuå, vuá chûä têm laâ lûng khöng thùèng àuöîn,

vuá cao vaâ nhoån. Trong caác höåi laâng cuäng coá tuyïín hoa khöi nam. Àoá laâ caác “cö” maâ

ngûúâi ta goåi laâ “Àô àaánh böìng” do nam giúái àoáng giaã. Àuáng ra, ngaây xûa, ngûúâi ta choån 2, 3 ngûúâi con trai coá daáng coá sùæc, nhanh nheån cêìm caái que troân, sún son thïëp vaâng, àaánh vaâo möåt caái öëng keåp bao vaãi àûång böåt xaå hûúng. Ngûúâi con trai ùn mùåc giaã con gaái àïåm vuá thêåt to, àêåp vaâo caái bao thúm cho böåt tung ra, bay lïn nhû kiïíu bêy giúâ vêíy nûúác hoa quanh kiïåu thaánh caái öëng thúm êëy goåi laâ “hinh böíng” (gêåy thúm). Àöång taác àêåp vaâo bao thúm goåi laâ àaánh hinh böíng. Sau naây thêëy khoá goåi vaâ sai lïåch chûä nghôa maâ goåi laâ “nûä àaánh böíng” röìi “Àô àaánh böíng”. Cuäng vïì sau naây, ngûúâi con trai giaã gaái àeo tröëng cúm, vûâa ài vûâa luáng liïëng. Luác laâm ra veã theån thuâng, luác laâm ra veã lùèng lú.

Coá möåt nùm úã laâng Caã, vuâng Bûúãi viïåc choån nhûäng ngûúâi àeåp khöng àûúåc moåi ngûúâi taán thûúãng. Ngûúâi ta nghi coá öng trong ban giaám khaão thiïn võ möåt cö gaái coá böå ngûåc mïnh möng. Sau ngaây höåi, àaám trai laâng thûúâng kïí veâ:

Quan viïn chùèng biïët khen chï Cûá vuá êëm gioã laâ phï “nhêët laâng”.



AÅ ÚÂI TÒNH RU

Thu ngöìi xuöëng ghïë cöng viïn. Chõ mïåt ruä qua mêëy ngaây nùçm trïn xe lûãa chen chuác, öìn aâo, ngöåt ngaåt. Xuöëng ga laåi àuáng vaâo luác 1 giúâ saáng. Nghe lúâi khuyïn cuãa moåi ngûúâi, chõ nguã gaâ nguã gêåt cuâng vúái möåt söë haânh khaách trong ga, àúåi àïën khoaãng nùm giúâ sang múái vaâo thaânh Phöë. Chõ phaãi ài möåt cuöëc xñch lö röìi gheá vaâo cöng viïn. Chõ soi gûúng, sûãa laåi maái toác, nghó ngúi cho tónh laåi möåt chuát röìi múái tñnh àïën chuyïån ài tòm àõa chó theo giêëy giúái thiïåu cuãa anh baån nhaâ baáo. Chõ say sûa ngùæm nghña nhûäng daäy nhaâ cao vuát, dûång lïn nhû nhûäng con taâu àêåu bïën. Nhûäng lêu àaâi laát àaá hoa, nhûäng ngöi nhaâ maâu sùæc, sûâng sûäng nhû trong chuyïån cöí tñch , vûúân hoa xinh xùæn vaâ maát rûúåi ... Têët caã àïìu tûúi àeåp vaâ hêëp dêîn khiïën chõ cûá ngùæm maäi khöng chaán mùæt. Phong caãnh laå àûa àïën cho chõ nhûäng yá nghô caãm àöång. Àùåc biïåt, àêy àuáng laâ caái vûúân hoa laâm nïn hai cêu haát thêåt àeåp:

Cöng viïn bûâng trong giêëc nùæng. Chuyïån chuáng mònh ngaây xûa... Àïën nhaâ chuã, Thu àûúåc àöi vúå chöìng treã tiïëp àaäi thêåt ên cêìn.

-Múâi chõ. Nhaâ baáo M.À giúái thiïåu chõ àïën àêy vúái chuáng töi tûác laâ chõ úã cêëp “siïu” röìi - Anh chuã nhaâ noái.

Chõ vúå noái tiïëp: - Múâi chõ vaâo nghó vaâ coi àêy nhû nhaâ mònh. Hai vúå chöìng gia chuã

coân treã. Hoå tranh nhau lêëy cöëc cheán, múã chai nûúác ngoåt, àûa khùn mùåt cho Thu, xïëp àùåt haânh lyá vaâ giûúâng chiïëu ... Cùn phoâng böîng nhöån nhõp hùèn lïn. Hoå hoãi khaách cêìn nhûäng gò àïí àaáp ûáng ngay. Hoå cöë gùæng laâm sao àïí Thu àûúåc thoaãi maái. Ngaây mai, nhaâ vùn hoaá thaânh phöë khai maåc liïn hoan haát ru. Chõ laâ ca syä àûúåc múâi àïën dûå maâ cuäng laâ àïën dûå thi. Àoá laâ möåt cuöåc liïn hoan àöåc àaáo, giúái nhaåc sô khai thaác, nghiïn cûáu, sûu



têìm vaâ phöí biïën nhûäng baâi haát ru úã nhiïìu núi trong caã nûúác. Nhûäng ngûúâi coá têm huyïët lo lùæng nhiïìu vïì tiïëng haát ru, tiïëng aå úâi vúâi vúåi muön thuúã thûa thúát. dêìn. Caác baâ, caác chõ àaä quïn bùéng ài caái thiïn sûá ru húâi cuãa mònh. Tònh traång naây laâm cho “àöìng ruöång” di saãn vùn hoaá cuãa dên töåc bõ baåc maâu. Liïn hoan àûúåc hûúãng ûáng nhiïåt hïåt. Nhiïìu baâ meå tuöíi cao àïën baãy mûúi cuäng hùng haái tham gia cuâng vúái caác ca syä treã mùng. Nhaåc sô X.H nöíi tiïëng, coá mùåt trong ban giaám khaão cuäng lïn thi mêëy baâi haát ru thêåt sêu lùæng. Veá chöî ngöìi àaä àûúåc baán hïët tûâ mêëy höm trûúác. Ngûúâi ta phaãi kï thïm ghïë phuå. Thu àaä chuêín bõ kyä haânh trang cuãa mònh. Chõ àaä coá möåt caái vöën khaá phong phuá àïí thïí hiïån nhûäng baâi haát ru cuãa mònh. Trong nhûäng lêìn ài biïíu diïîn, chõ àaä qua nhiïìu núi, hoåc têåp caác cuå giaâ, caác nghïå nhên vaâ thuöåc chûâng nùm mûúi àïën saáu mûúi baâi. Nhûng chõ àïí têm höìn nhiïìu vaâo nhûäng caánh coâ bay laã bay la hay vö têån, möåt vaâi àoaån hay nhêët trong Lúä bûúác sang ngang, trong Truyïån Kiïìu, Àöìng tiïìn Vaån Lõch, nhûäng lúâi ru xa xûa maâ chó vaâi neát cuäng àaä gêy xao xuyïën loâng ngûúâi nhû: Treâo lïn cêy bûúãi haái hoa; Ra àûúâng ngûúâi tûúãng coân son, vïì nhaâ thiïëp àaä nùm con cuâng chaâng,” Bao giúâ traåch àeã ngoån àa; Bao giúâ anh lêëy àûúåc naâng. Trïn trúâi coá àaám mêy xanh. ..

Anh Trang cuâng mêëy chõ haâng xoám chuyïån troâ vúái khaách nhû thïí vúái nhûäng ngûúâi baån quen biïët tûâ lêu. Moåi ngûúâi hoãi chuyïån xung quanh nhûäng baâi haát àûúåc khen ngúåi hïët lúâi cuãa Thu vaâ vïì cuöåc liïn hoan haát ru ngaây mai. Tûâ trong bïëp chõ Trang noái voång ra:

- Nem raán xong röìi àêëy nheá! Thu tûúãng nhû lúâi noái cuãa chõ Trang coá caã muâi thúm phûác cuãa caác

moán ùn àùåc biïåt, ùn möåt miïëng laâ nhúá maäi. Cuöåc trao àöíi vêîn tiïëp tuåc söi nöíi öìn aâo. Böîng coá tiïëng chaáu beá khoác theát lïn. Chõ Trang xin löîi, vaâo bïë con vaâ cho con buá. Àûáa beá moåc rùng. Meå noá ru maäi vêîn khöng nñn vaâ khöng chõu buá. Anh Trang liïìn tranh lêëy ùém con, ra hiïåu cho vúå tiïëp khaách thay mònh. Anh bïë àûáa beá trïn tay khöng àûúåc goån gaâng, àu àûa möåt caách vuång vïì. Noá vêîn khöng nñn. Anh baão:



-Chaáu noá quen baâ ru cú! Höm nay baâ chaáu vïì quï... Hai vúå chöìng chuã nhaâ söët ruöåt. Möåt phêìn vò àûáa con khoác caâng to. Möåt phêìn ngaåi laâm phiïìn loâng khaách.

- Anh àûa chaáu cho em naâo. Em seä cöë döî cho chaáu nñn. - Thu vûâa noái vûâa chòa tay àúä lêëy àûáa beá. Àûáa beá tûúãng mònh nùçm trong voâng tay cuãa meå noá. Nhûng röìi noá

hiïíu ra, thêëy mònh lêìm. Noá laåi caâng khoác theát lïn. Thu liïìn àu àûa àûáa beá, mùæt dõu daâng nhòn beá vaâ cêët lúâi ru vúâi vúåi...

Àöìng tiïìn Vaån Lõch, anh thñch böën chûä vaâng. Cöng anh dan dñu vúái naâng bêëy lêu Bêy giúâ naâng lêëy chöìng àêu... Khi xûa thïì thöët möåt hai Giúâ àêy gheá noán ngang vai chaâng chaâo... Nguã ài con... aå úi... Böìng böng... Böìng böìng bïë bïë böìng böìng. Coâ con theo meå ra söng àùæm àoâ Àùæm àoâ ûúát hïët thên coâ Coâ con coâ meå loâ doâ sang söng...

Gioång Thu mûúåt maâ. Chõ thêåt say sûa. Trong têm höìn chõ naáo nûác nhûäng aáng dên ca bêng khuêng, tiïëng voäng trûa heâ, laân gioá sêìu vônh cûãu... Nhûäng caái àoá chaâo múâi sûå saáng taåo, laâm cho lúâi ru cuãa chõ trúã nïn bay böíng, àûúåm buöìn maâ ngoåt ngaâo tha thiïët. Chõ hoaâ nhaáp vaâo têm traång cuãa nhûäng nhên vêåt huyïìn aão trong nhûäng cêu haát ru truyïìn qua nhiïìu àúâi ngûúâi. Chõ laâm sûäng laåi caái nöîi àau xoát cuãa cùåp vúå chöìng Vaån Lõch. Baãn thên chõ cuäng tûâng laâ con coâ theo meå qua söng... Tiïëng ru cuãa chõ xuêët thêìn, du dûúng hún bao giúâ hïët. Thïë laâ, tûâ luác naâo khöng biïët, caã gian phoâng, gian bïëp trúã nïn im phùng phùæc, traân ngêåp tiïëng ngên



nga trêìm böíng xa xöi, mú höì, àùæm àuöëi... Moåi ngûúâi bõ nhûäng lúâi ru thöi miïn àïën thêîn thúâ, laåi thïm mêëy baâ laáng giïìng uâa sang ngöìi chêåt kñn caã gian phoâng. Chõ Trang ngöìi trïn ghïë, hai tay bùæt cheáo trûúác ngûåc ngaã ngûúâi vïì phña Thu. Gioång haát xao xuyïën cûá cuöìn cuöån chaãy nhû möåt doâng suöëi, tùæm cho àûáa beá, laâm cho noá nñn bùåt röìi nguã. Sûå thûåc, Thu chûa coá àûúåc niïìm vui laâm meå. Chõ ùém àûáa beá trong tay, nhúá àïën lúâi meå ru ma â tûúãng tûúång ra têët caã. Chõ cuäng nghô àïën àûáa con sau naây cuãa mònh. Chõ mï mïåt ngùæm caái muäi Hy Laåp rêët xinh, àöi möi àoã tûúi vaâ múá toác àen nhaánh cuãa àûáa beá. Chõ sung sûúáng àïën cûåc àiïím àûúåc biïët laâ viïåc biïíu diïîn cuãa mònh àaä ru àûúåc àûáa beá tiïn àöìng nguã ngon giêëc.

- Öi sao cö haát hay thïë. - Mai vaâo thi, cö àõnh haát baâi gò naâo? Chùæc laâ cö phaãi àoaåt giaãi nhêët.

Cö haát hïåt nhû meå töi ru töi ngaây xûa, coá àiïìu hay hún nhiïìu - Baâ Ba xuyát xoa khen röìi àïën nùæm lêëy tay Thu. Baâ ngêín ngú lêìn cöí

tay, vuöët toác vöî lïn vai Thu. Chõ ca sô cuäng bêng khuêng nhû ngûúâi say rûúåu

chùèng nghe thêëy tiïëng moåi ngûúâi khen ngúåi mònh: Chõ nhêëm nhaáp caái nöîi mïìm hûng phêën êm thêìm maâ dûä döåi do àûáa beá mang laåi.

- Cö úi! Ngaây mai cö cûá haát nhûäng baâi ru naây. Tiïëng haát coá “thïí ru nguã àûúåc caác chaáu beá vaâ ngay caã ngûúâi lúán nûäa. Ngûúâi lúán cuäng cêìn ru àêëy

- Möåt baâ khaác noái. - Thu úi! Höm nay chõ ru àûúåc chaáu nguã, nhûng ngaây mai trúã ài, khi

chõ trúã vïì nhaâ thò ai ru àûúåc chaáu nhó? - Em seä daåy chõ - Thu cûúâi, tûúi tùæn maâ mú maâng. - Chõ coá thïí daåy töi nhúá lúâi ru. Nhûng caái gioång haát, laâm sao töi coá

àûúåc? Vaâ caã caái daáng dêëp ru chaáu?... Seä coá bùng caát seát giuáp chõ thïm. - Khöng àûúåc àêu ...



* * * Mêëy höm sau, àûáa beá nùçm trong loâng meå. Noá aáp mùåt vaâo bêìu vuá

meå noá, nghe nhûäng lúâi haát ru qua bùng caát seát ghi nhûäng tiïët muåc haát ru cuãa buöíi liïn hoan. Trong àoá, coá mêëy baâi haát ru do Thu biïíu diïîn. Öi? Chó mêëy baâi haát ru nheå nhaâng êëy maâ coá àuã caã àïm trùng saáng, buåi tre xaâo xaåc, lúâi trao duyïn röìi traách moác, húân döîi, àùçm thùæm, tha thiïët, trao tònh... Bao nhiïu hònh aãnh vaâ êm thanh cûá xoùæn lêëy nhau maâ bêåp bïình tröi nöíi... Tuy cuäng vêîn caái gioång cuãa Thu, nhûng khöng hay àûúåc bùçng caái buöíi Thu ru chaáu nhoã con chõ Trang aå úâi tònh ru seä coân maäi vúi thúâi gian



NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU

Àoá laâ vaâo khoaãng nùm 1949, àûúâng qua ghïình Quïåt Tuyïn Quang thûúâng coá nhiïìu ngûúâi ài qua. Hoå laâ nhûäng böå àöåi, caán böå àoaân thïí, nhûäng ngûúâi úã dûúái xuöi lïn. Hoå ài men theo búâ con söng Lö, ài maäi vaâo sêu trong phña rûâng, qua möåt traåi laâm giêëy múái dûång lïn cuãa nhûäng gia àònh ngûúâi laâng Bûúãi. Tûâ chöî naây, hoå laåi toaã ài nhiïìu núi: Chiïm Hoaá, Cêìu Hai, Quaãng Naåp, quaán öng giaâ... Ngûúâi úã phña trïn ài xuöëng, ngûúâi phña dûúái ài lïn, cûá nûúâm nûúåp. Hoå àïìu phaãi nguåy trang bùçng laá cêy, caânh cêy.

Bïn nhûäng quaäng àûúâng múái hònh thaânh naây moåc ra mêëy caái quaán nhoã àún sú. Àoá laâ nhûäng quaán nhoã àïí ngûúâi qua laåi dûâng chên uöëng baát nûúác, ùn quaâ baánh hoùåc huát àiïëu thuöëc laâo. Cuäng coá ngûúâi uöëng möåt, hai cheán rûúåu trùæng goåi laâ coá chuát “phûâng phûâng” àïí hùng haái lïn àûúâng. Nghó ngúi xong, hoå ài tiïëp. Vui nhêët laâ khi coá möåt nhoám “tuyïn truyïìn” saâ vaâo quaán. Nam coá, nûä coá, hoå mang theo mêëy cêy àaân, cêy saáo, cûúâi cûúâi noái noái... Hoå haát nhûäng baâi ca khaáng chiïën vaâ laáy ài laáy laåi nhûäng àoaån:

Ngaân bao huâng binh tiïën lïn Búâ coäi... vang lûãng cêu quyïët chiïën... Bûúác ta ài... theo tiïëng xuêët quên oai huâng... Quï hûúng ta... àeåp lùæm...

Moåi ngûúâi àïìu xuám laåi, vêy lêëy caái quan Hoå haát theo vaâo, cuâng vöî tay. Treã coá, giaâ coá. Nhaåc sô Buâi Cöng Kyâ öm àaân ghi ta, nhaãy ra ngoaâi, trònh baây baâi haát:

“Ta laâ gûúm traáng sô... “? Anh àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt Sau möåt luác, nhoám tuyïn truyïìn phaãi lïn àûúâng ngay. Ngûúâi ài, keã úã nhiïåt tònh



vêîy tay, chaâo hoãi nhau, heån gùåp laåi nhû nhûäng ngûúâi àaä thên thiïët tûâ lêu...

Coá nhûäng buöíi yïn aã, búâ söng vùæng, quaán thûa khaách. Chõ chuã quaán “nghiïåp dû” lui vaâo phña liïëp bïn caånh, nùçm voäng ru con. Chõ àûa voäng, keäo keåt, ru con bùçng àuã caác laân àiïåu. Chõ cuäng ru caã chñnh trõ nûäa vúái caái gioång trêìm trêìm rêët “truyïìn caãm. Naâo laâ nhûäng àoaån hay nhêët trong Truyïån Kiïìu, Lúä bûúác sang ngang... Naâo laâ nhûäng baâi ca dao chêëp chúái nhûäng caánh coâ caánh vaåc...Coá luác chõ nhùæc àïën möåt vaâi núi thên yïu cuãa chõ:

Ai lïn xûá Laång cuâng anh Boä cöng baác meå sinh thaânh ra em Tay cêìm bêìu rûúåu, naåm nem Maãi vui quïn hïët lúâi em dùån doâ...

Röìi àïën: Con coâ lùån löåi búâ söng Gaánh gaåo àûa chöìng, tiïëng khoác nó non Naâng vïì nuöi caái cuâng con Àïí anh ài traãy nûúác non Cao Bùçng...

Hoãi ra múái biïët, chõ laâ ngûúâi úã phöë Trêìn Hûng Àaåo, Haâ Nöåi lïn àêy. Chõ coá daáng möåt cö giaáo taãn cû, sùæc saão hiïíu biïët röång, nheå nhaâng lõch thiïåp. Chõ coá caái veã àeåp cuãa nhiïìu núi cöång laåi. Caác chuá lñnh treã rêët kñnh mïën chõ, luön giuáp àúä chõ. Hoå phaát hiïån úã chõ coá nhiïìu àiïìu bñ mêåt àaáng quyá. Chõ laâ ngûúâi Taây, nhûng chõ sinh ra úã Laång Sún maâ àûúåc ùn hoåc taåi Haâ Nöåi tûâ beá. Vöën liïëng tiïëng Phaáp cuãa chõ khaá töët. Chõ hay àoåc saách. Laåi möåt àiïìu bñ mêåt nûäa, chõ laâ con möåt viïn quan cêëp cao cuãa chïë àöå cuä. Nhûng öng cuå laåi àûúåc caách maång giaác ngöå vaâ ài theo khaáng chiïën. Töí tiïn cuãa chõ laâm quan triïìu Lï, àûúåc triïìu àònh cûä lïn cai quaãn miïìn nuái vaâ trúã thaânh nhûäng ngûúâi con xûá Laång... Chõ giuáp àúä tröng nom viïåc gia àònh cho chöìng miïåt maâi vaâo nhûäng cöng viïåc cuãa khaáng chiïën. Chöìng



chõ laâ möåt caán böå cao cêëp cuãa Chñnh phuã Cuå Höì. Öng rêët coá uy tñn vúái nhên dên trong nûúác vaâ caã nûúác ngoaâi. Öng laåi laâ möåt hoåc giaã treã...

Chiïìu höm àoá, quaán àoã lûãa. Töi àïën chaâo chõ àïí àïm ài. Cöng taác theo àún võ. Leä dô nhiïn laâ phaãi giûä bñ mêåt. Töi lùång leä bûúác vaâo quaán, thêëy chõ àang thiu thiu, mú maâng, nûãa thûác nûãa nguã... Töi ngöìi yïn, tön troång nhûäng giêy phuát naây... Chõ cêët nheå lúâi ru:

Non söng khaáng chiïën trûúâng kyâ Meå theo tiïëng goåi...ú.ú... quïn thò phêën son...

Lúâi ru cûá nhùæc ài nhùæc laåi, luác gêìn guäi luác xa xùm vaâ nhoã dêìn... Töi lùång ngûúâi, thûúãng thûác êm àiïåu vaâ nöåi dung sêu sùæc cuãa lúâi ru. Dû võ cuãa noá ngên ài ngên laåi trong töi. Möåt niïìm vui àûúåm chuát buöìn man maác lan toaã trong töi. Töi thêëy luác naây àêy, chõ laâ möåt thiïn thêìn, laâ möåt huyïìn thoaåi.

Chõ laâ möåt ngûúâi trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi coá möåt cuöåc àúâi nhû thïë, coá möåt tinh thêìn, möåt khaát khao nhû thïë trong möåt thoaáng lõch sûã cuãa dên töåc. Biïët hy sinh, biïët chúâ àúåi laâ möåt huyïìn thoaåi.

Trong lúâi ru, lêëp laánh nhûäng kyá ûác cuãa thúâi xa xûa haâo huâng, nhûäng àau thûúng oaán hêån cuãa dên töåc, coá tiïëng goåi cuãa cha öng thuâa trûúác, nhûäng tiïëng vêîy gioá cuãa lõch sûã. Töi àaä sûu têìm nhiïìu baâi haát ru, nhiïìu ca dao... Nhûng, giúâ àêy múái thêåt sûå coá àûúåc möåt êën tûúång maånh.

Chõ nùçm öm con, chiïëc voäng àu àûa, ài laåi. Xa xa, doâng söng chaãy nhû luåa, mêëy taâu chuöëi trong vûúân phêët phú, lûãa trong bïëp bêåp buâng. Xa chuát nûäa.. coá tiïëng suáng... Têët caã, têët caã àïìu laâ hiïån thûåc. Nhûng khi lúâi ru tuyïåt vúâi vûâa àûúåc cêët lïn, têët caã àaä trúã nïn huyïìn thoaåi ...

Möåt laát sau, chõ dêåy. Töi tûâ biïåt chõ. Chõ baão: “Luön nhùæn tin vïì nheá ...”.

Thïë röìi nhiïìu nùm thaáng tröi qua, töi laâ chuyïn viïn vùn hoaá. Töi gùåp chõ, luác naây chõ àaä lïn baâ. Baâ múâi töi àïën thùm phoâng triïín laäm tranh cuãa baâ. Baâ àaä trúã thaânh hoåa sô vaâ àaä coá triïín laäm riïng vúái chûâng 30 bûáa tranh maâu dêìu... Trong àoá, coá möåt bûác baâ veä vïì caái quaán taãn cû khi xûa. Caái quaán toaân tre, nûáa bïn söng coá ngûúâi meå ru con trïn voäng...



bïn caånh bûác trong naây coá doâng chûä: “Tuyïåt àöëi khöng baán”... Töi laåi goåi baâ bùçng chõ.

Chõ múâi töi uöëng caâ phï, nhùæc laåi möåt chuát xñu caái daâo ngaây xûa. Chõ noái laâ thñnh. Töi chùèng noái gò, chó àoåc kheä : Non söng khaáng chiïën trûúâng kyâ... “Meå theo tiïëng goåi quïn thò phêën son...”. Chõ cuái xuöëng, xuác àöång Möåt ngûúâi àaân öng ùn mùåc chónh tïì, àïën bïn caånh baân, cuái nheå ngûúâi chaâo töi. Chõ ngûúác mùæt lïn, baão: “Con chaâo chuá Hoaâng ài ... möåt giúâ nûäa meå vïì ...”. Ngûúâi con chaâo töi röìi ài.

Chõ noái vúái töi: “Àêëy thùçng beá nùçm voäng nùm xûa maâ chuá khen noá coá àöi maá nhû hoa höìng maâ laåi ngoåt êëy Bêy giúâ noá laâ tiïën sô myä hoåc”. Töi baão: vêng.. töi tin tûúãng vaâo nh uáng ngûúâi nhû chõ, nhû con chaáu chuáng ta... Töi coá niïìm tin maâ”?..



CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT



NAÂNG HUÏÅ

ÚÃ gêìn höì Hoaân Kiïëm, vïì phña àûúâng Baão Khaánh ài lïn möåt chuát, coá ngöi àïìn Haâng Tröëng. Ngöi àïìn hai têìng giaãn dõ, maâu vaâng. Nhûäng ngaây rùçm, möìng möåt, lïî, Tïët, caác con cöng àïå tûã, khaách thêåp phûúng têåp nêåp àïën lïî baái, khoái hûúng nghi nguát, chùèng luác naâo dûát. Khi xûa, úã núi àêy àaä coá vaâi lêìn töí chûác höåi thi àaân àaáy. Àaân àaáy laâ loaåi àaân àùåc biïåt coá cêìn daâi 1m20 vúái khuön thuâng àaân hònh chûä nhêåt khöí 0,03 x 0,18 x 0,09m. Khöng coá mùåt hêåu. Àaân coá ba dêy goåi laâ àaân ca truâ hoùåc àaân aã àaâo tiïëng àaân coá thïí àanh, cuäng coá thïì mïìm, nhêën nhaá, bêng khuêng. Tiïëng àaân àuåc trêìm, sêu lùæng. Cuöåc thi thu huát sûå coá mùåt cuãa nhiïìu thêìy àaân caác núi nhû Nam Àõnh, Thaái Bònh, Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi... Thöi thò àuã mùåt anh taâi.

Tiïëng àaân àaáy chó àûúåc böåc löå hïët caái “höìn” cuãa noá khi noá àaân cho gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa àaâo nûúng coá àiïím tiïëng tröëng chêìu haâo hoa, phong trêìn. Vò vêåy, thêìy àaân phaãi coá sûå giuáp àúä cuãa àaâo nûúng vaâ ngûúâi àaánh tröëng chêìu. Caác àaâo nûúng nuöåt naâ, phêën son, xiïm aáo ài laåi xïnh xang laâm ngêy ngêët caã möåt vuâng.

Àeåp nhû aã àaâo maâ laåi. Nhûng chûa hïët, caác naâng coân laâ nhûäng con sún ca. Tiïëng haát cuãa hoå coá thïí an uãi àûúåc cuöåc àúâi laâm cho moåi ngûúâi xao xuyïën, ngêët ngêy.

Chñnh vò vêåy maâ caác danh sô, nhûäng khaách vùn chûúng ûa àaân haát cuäng khöng thïí khöng tuå têåp laåi úã núi àêy àïí tòm yá thú, neát nhaåc, àïí say sûa àoáng vai nhûäng ngûúâi khaách àa tònh. Thaãng hoùåc coá chaâng trai ùn mùåc baãnh bao, noái nheå nhaâng: “Xin quyá àaâo nûúng cho nghe khöí giai nhên nan taái àùæc... choát yïu hoa nïn dan dñu vúái tònh...”, lúâi thónh cêìu cuãa chaâng trai àûúåc àaáp ûáng tûác khùæc. Núi àêy cuäng àûúåc goåi laâ xoám Haâng Hoa. Vaâo nhûäng nùm 1900, nûúác höì coân ùn vaâo phöë Haâng Tröëng. Caác gia àònh trong phöë bùæc cêìu ra ngoaâi höì, tùæm giùåt, rûãa rau, vo gaåo...

Xa xûa hún nûäa, núi àêy nguyïn laâ thön Cûåu Lêu, keáo daâi ra têån khu vûåc maâ sau naây laâ nhûäng phöë Traâng Tiïìn, Haâng Khay. Àêët taâi hoa,



xûúáng ca luön luön coá tiïëng àaân tiïëng phaách. Khön khñ thúm lûâng hûúng hoa, son phêën. Maãnh àêët naây sinh ra Nguyïîn Thõ Huïå. Naâng laâ con gaái möåt võ quan thaái y. Naâng coá tû chêët thöng minh tûâ nhoã nïn cha cho theo àoâi àeân saách vaâ trúã thaânh möåt cö gaái gioãi vùn chûúng, thöng kinh sûã. Naâng mï ca haát. Nhûäng phaách gioân tan cuãa naâng reo lïn laâm cho caác bêåc àaân chõ trong xoám phaãi ngêín ngú. Laåi nûäa, naâng quaá xinh àeåp, sùæc nûúác hûúng trúâi. Khöng thiïëu gò nhûäng sô tûã haâo hoa phong nhaä, nhûng khaách vùn chûúng ngêëp ngheá, mïën möå. Nhûng, thêåt khöng may, nùm naâng 16 tuöíi, ngûúâi cha qua àúâi, meå lêm bïånh nùång. Caãnh nhaâ sa suát, naâng phaãi theo chõ em trong xoám luyïån têåp ca, muáa vaâ haânh nghïì àïí nuöi meå, nuöi em. Múái vaâo nghïì maâ taâi nùng nhiïìu mùåt cuãa naâng àaä vûúåt qua caác chõ em àïën mûác khöng coá àoåi thuã. Gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa naâng àaä giêy nïn nhûäng vûúng vêën, bêng khuêng thêëp thoaáng trong caác ngoä xoám bïn mùåt höì lau laách... Chêët gioång ngoåt ngaâo daáng muáa lung linh, danh tiïëng cuãa naâng vang döåi gêìn xa, khùæp kinh thaânh.

Daåo êëy, phuã chuáa múã tiïåc lúán. Giaáo phûúâng àûúåc cûã vaâo haát muáa cho nhaâ chuáa. Thêëy naâng coá taâi sùæc siïu nhên ài àûáng coá lúâi thú tiïëng nhaåc, laåi gioãi thú vùn, chuáa ra lïånh giûä naâng úã laåi trong phuã. Naâng khoác vúái caã keáp àaâo. Öng naây noái lúán: “Naâng laâ ngûúâi cuãa töi”. Öng liïìn bõ lñnh xaách naách, vûát ra ngoaâi àûúâng. Vïì sau, öng chaán àúâi, khöng àaánh àaân nûäa, khöng àïåm àaân cho tiïëng haát bêët cûá möåt ca nûúng naâo. Chó khi naâo àaân cho naâng Huïå haát thò tiïëng àaân múái àñch thûåc laâ tiïëng àaân cuãa têm höìn öng. Öng boã nghïì àaân, ài lang thang. Chuáa Trõnh phong cho naâng Huïå laâ Ngoåc Kiïìu phu nhên, tröng coi ban nûä nhaåc. Chuáa laåi sai laâm cho meå naâng möåt ngöi nhaâ nhoã àïí naâng ài vïì cho tiïån. Àïën khi àûáng tuöíi, naâng xin pheáp chuáa cho vïì úã hùèn taåi ngöi nhaâ naây àïí phuång dûúäng meå giaâ. Naâng vêîn tiïëp tuåc nghiïåp cêìm ca. Núi úã cuãa naâng laåi laâ núi ài lai cuãa nhûäng bêåc danh cêìm, danh ca möåt thuãa. Khi naâng tûâ giaä coäi àúâi, núi àêy trúã thaânh möåt ngöi àïìn goåi laâ àïìn Àöng Hûúng. Naâng àûúåc dên chuáng thúâ cuáng vúái danh hiïåu Àöng Hûúng thêìn nûä.

Cuâng vúái cêu chuyïån kïí trïn, trong dên gian coân coá möåt chuyïån nûäa kïí vïì naâng. Cêu chuyïån nhû sau: Àaâo nûúng Nguyïîn Thõ Huïå bõ boån hoaån quan bùæt, naåp cho phuã chuáa, gheáp vaâo töåi nûä nhaåc. Naâng àûúåc



chuáa nïí vò nêng niu. Chñnh phi cuãa chuáa rêët àöîi lo súå vò naâng coá thïí chiïëm mêët àõa võ cuãa baâ. Baâ rùæp loâng haåi naâng.

Baâ goåi naâng àïën cung riïng cuãa mònh, chuyïån troâ thên mêåt, kïët nghôa thaânh chõ em. Àiïìu naây laâm cho chuáa rêët haâi loâng. Möåt höm, baâ eáp naâng uöëng rûúåu coá pha gan cöng khiïën naâng vûâa bõ say, vûâa bõ àêìu àöåc. Baâ chñnh phi liïìn lïånh cho boån tay chên khiïng naâng ài, chön söëng. Chön xong, moåi vïët tñch àûúåc xoáa ài rêët kyä. Êm mûu naây àûúåc xuác tiïën rêët bñ mêåt. Khi chuáa nhúá túái hoãi àïën naâng thò caác quan àïìu noái laâ naâng àaä boã ra ài möåt luác naâo àoá maâ chùèng ai hay biïët, vaâ röìi, nhaâ chuáa cuäng quïn naâng ài. Chó coá nhûäng chõ em ca nûúng, nhûäng ngûúâi yïu mïën naâng, yïu tiïëng haát cuãa naâng nhoã nhûäng gioåt nûúác mùæt thûúng tiïëc maâ thöi. Khöng ngúâ, àûúåc ba nùm sau, baâ chñnh phi bõ bïånh àiïn daåi, luác mï, luác tónh. Thónh thoaãng,baâ laåi vûâa noái vûâa khoác: “Àaáng thûúng quaá... sao maâ noá laåi àeåp àïën thïë, laåi haát hay àïën thïë... Àïën ta cuäng phaãi mï noá”... Nhiïìu thêìy thuöëc gioãi khùæp núi àûúåc vúâi àïën cuäng khöng chûäa chaåy nöíi. Möåt höm, vaâo möåt buöíi chiïìu, quêìn aáo taã túi, baâ chaåy ra khoãi cung, túái bïn búâ höì, chó àuáng vaâo caái núi maâ mêëy nùm trûúác boån tay sai cuãa baâ àaä chön Thõ Huïå röìi heát to lïn:Àêy naây, noá nùçm àêy. Ta àaä giïët noá ... Trúâi úi ? ... Ta àaä giïët em ...” Heát xong, baâ ngaä vêåt xuöëng, tùæt thúã.

Àïm àoá, nhûäng ngûúâi yïu mïën naâng àaä àaâo chöî àêët êëy lïn. Hoå thêëy naâng Huïå. Haâi cöët cuãa naâng àûúåc xïëp vaâo möåt caái tiïíu saânh vaâ àûúåc àem chön úã dûúái nïìn nhaâ cuãa naâng. Vaâ ngöi àïìn àûúåc lêåp nïn àïí hûúng khoái cho naâng. Moåi ngûúâi thùæp nhûäng neán hûúng àïí tiïëc thûúng naâng vaâ àïí noái lïn rùçng taâi hoa vaâ nhan sùæc cuãa naâng laâ bêët tûã, vaâ caái chïët oan khiïn bi thaãm cuãa naâng àûúåc ghi vaâo bia miïång muön àúâi...

Àïìn Haâng Tröëng bêy giúâ, chñnh laâ àïìn Àöng Hûúng êëy.



TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU

Taãn Àaâ Nguyïîn Khùæc Hiïëu lïn ba tuöíi thò böë mêët. Meå öng laâ vúå ba, phaãi boã nhaâ ra ài cuâng cö con gaái nhoã. Baâ laâ möåt ca sô taâi hoa, nhan sùæc. Baâ ra ài vúái têëm loâng cuãa möåt ngûúâi meå cao caã, phi thûúâng àïën nöîi cuöåc àúâi chêåt heåp khöng hiïíu nöíi. Tûâ àoá, cêåu êëm Hiïëu söëng vúái ngûúâi anh cuâng böë khaác meå. Luác 5 tuöíi, cêåu àaä biïët àïën cêu: “àûúâng hoa son phên àúåi”.

Cêåu àûúåc hoåc nhiïìu coá khiïëu vùn thú vaâ cuöåc àúâi xï dõch theo àûúâng hoan löå nay àêy mai àoá cuãa ngûúâi àúä àêìu Vò vêåy öng àûúåc daåy döî theo khoa cûã cuãa nghiïåp nhaâ khoa baãng àaä saáu àúâi laâm quan. Nhûng àïën luác cêåu mûúâi lùm, mûúâi saáu tuöíi, caãnh nhaâ lêm vaâo thïë tuáng quêîn, ngheâo khöí. Nùm mûúâi baãy tuöíi, àaä coá baâi àùng baáo. Cêåu êëm cûåu hoåc àûúåc rêët nhiïìu qua tiïëp xuác vúái nhûäng cuöën saách cuãa phûúng Têy àûúåc dõch qua Haán vùn. Chñnh nhûäng cuöën saách àoá àaä thöíi vaâo öng nhiïìu tû tûúãng múái meã. Thïë laâ trong öng àaä àûúåc thöíi lïn nhûäng trêån mûa Êu, gioá AÁ. Haânh trang cuãa Taãn Àaâ ngöín ngang nöîi loâng vúái laâng Khï Thûúång, Bêët Baåt, Haâ Têy, loâng say mï veã àeåp cuãa àêët nûúác, loâng yïu quyá moåi ngûúâi, vïì hònh aãnh taâi hoa vaâ àêìy bi kõch cuãa ngûúâi meå vaâ em gaái, mong muöën laâm möåt viïåc gò giuáp nûúác maâ khöng àûúåc, caái ngheâo àoái dûä döåi luön baám chùåt lêëy mònh... öng ài khùæp núi, tûâ Nam chi Bùæc, vûâa laâm thú vùn, vûâa laâm keã giang höì phiïu baåt. öng gùæn cuöåc àúâi cuãa mònh vaâo söë phêån àêët nûúác. Trong khoaãng 20 nùm, tûâ 1915-1935, öng àaä traãi qua nhiïìu cöng viïåc mïåt nhoåc, àêìy khoá khùn: laâm thúå, laâm vùn, laâm chuã buát nhiïìu taåp chñ, dõch thuêåt, múã nhaâ xuêët baãn àïí tûå nuöi mònh. öng cam chõu ngheâo naân, vêët vaã söëng tûå do phoáng khoaáng chûá khöng chõu ài laâm quan, mùåc duâ möåt söë nhûäng ngûúâi hoå haâng thên thñch vaâ baån beâ sùén saâng thu nhêån hoùåc tiïën cûã öng.Cuöåc söëng no àuã, giaâu sang khöng caám döî àûúåc öng. Trong khoaãng 20 nùm naây, öng àaä viïët haâng loaåt taác phêím àöì söå vúái nhiïìu hònh thûác: thú, vùn, baáo, dõch thuêåt biïn kõch, laâm caác baâi haát cho



caác kiïíu diïîn xûúáng dên gian vaâ ca kõch cöí truyïìn... ÚÃ mùåt naâo öng cuäng thïí hiïån àûúåc sûå sùæc saão, coá goác caånh, àöåc àaáo, taâi hoa, traân àêìy tònh caãm vúái con ngûúâi vaâ cuöåc söëng. Öng coá caách nhòn, caách hiïíu, caách noái riïng cuãa mònh. Chêët vaâ lûúång nhûäng cuöën saách vaâ nhûäng trang baáo cuãa öng laâm rûåc rúä caã möåt thúâi kyâ. Nhaâ thú Xuên Diïåu àaä viïët: Taãn Àaâ laâ thi sô àêìu tiïn, múã àêìu cho thú Viïåt Nam hiïån àaåi. Taãn Àaâ laâ ngûúâi thûá nhên àaä coá can àaãm laâm thi syä möåt caách àaâng hoaâng, baåo daån. Öng daám giûä möåt baãn ngaä, daám giûä möåt caái töi... “.Ta coá thïí thêëy caái töi cuãa öng àùæt giaá vò noá cuäng laâ caái töi cuãa àaåi àa söë. Caái vui, caái buöìn, caái giêån dûä, caái

húân döîi cuãa öng cöång hûúãng vúái caái vui, caái buöìn, caái húân döîi cuãa moåi ngûúâi. Baâi thú “thïì non nûúác” cuãa öng àaä laâm rung àöång têm höìn bao thïë hïå. Ai nêëy àïìu thuöåc loâng laâ vò nhên dên luác êín, luác hiïån àïìu coá möåt lúâi thïì son sùæt, thûúng nûúác non tûúi àeåp bõ chaâ àaåp vaâ quyïët chñ traã núå non söng, tö àiïím non söng cho con chaáu mai sau. Caái lúâi thïì maâ têët caã moåi ngûúâi Viïåt Nam àïìu coá trong loâng àoá thöëng nhêët vúái àêìu àïì vaâ nöåi dung baâi thú “Thïì Non nûúác”?

Öng cuäng kïu goåi moåi ngûúâi böìi laåi Bûác dû àöì àaä raách naát qua 4 baâi thú tha thiïët... trònh baây rùçng baãn àöì cuãa àêët nûúác bõ raách naát, chuáng ta phaãi quyïët têm böìi laåi vaâ hy voång, tin tûúãng seä laâm àûúåc cöng viïåc vaá trúâi lêëp biïín àoá. Baâi “Thïì non nûúác “, “Bûác dû àöì” cuâng vúái möåt söë baâi thú, vùn khaác àaä khöng chó coá mùåt trïn saách baáo maâ coân àûúåc duâng vaâo nhûäng baâi haát, duâng cho ngêm võnh, biïíu diïîn ca truâ, xêím... àïí chuáng lan toaã àïën têån caác bïën taâu, quaán chúå, caác ngoä ngaách heão laánh khùæp àaåt nûúác. Sau hai baâi thú àoá, öng laåi böí sung thïm möåt loaåt nhûäng baâi theo àiïåu Àoâ àûa, Haânh Vên, Cöí baãn, Xêm chúå, Xêm nhaâ troâ, Nam Ai, Tuöìng...

Nhûäng baâi haát àoá àûúåc khùæp núi yïu mïën. So vúái thúâi gian luác àoá, chuáng rêët múái meã, laâm cho tiïëng phaách, tiïëng àaân vaâ caách haát cöí truyïìn cuäng trúã nïn thanh tên, tûúi maát, gêìn guäi vúái cuöåc söëng. Öng coá têm huyïët vaâ ài nhiïìu núi. Àïën àêu cuäng say sûa vúái caãnh vúái ngûúâi. Caãnh nhûäng ngûúâi àaáng yïu hoùåc àaáng thûúng àïìu àûúåc öng àûa vaâo thú. Öng taã phong caãnh thêåt taâi tònh maâ bay böíng:



Möåt daäy lau cao laân gioá chaåy Mêëy cêy thûa laá sùæc vaâng pha Ngoaâi xa trú möåt àöëng àêët àoã Hang höëc àuân lïn àaám coã gaâ...

Öng taã tònh thò sêu lùæng, àêìy hònh aãnh vaâ nhiïìu nhaåc tñnh, kõch tñnh:

Möåt àöi keã Viïåt, ngûúâi Têìn Nûãa phêìn ên aái, nûãa phêìn oaán thûúng Vuöët ruâa chaâng àöíi moáng Löng ngöîng thiïëp àûa àûúâng Thïì nguyïìn phu phuå Loâng nhi nûä Viïåc quên vûúng Duyïn núå tònh kia dúã dang Nïåm gêëm voá cêu Trùm nùm gioåt lïå Ngaân thu khoái hûúng...

Thú kïí chuyïån cuãa öng laâm ngûúâi àoåc xuác àöång, say mï vaâ bêng khuêng cuâng dû võ cuãa noá:

Laá àaâo rúi rùæc löëi thiïn thai Suöëi tiïîn, oanh àûa luöëng ngêåm nguâi Nûãa nùm tiïn caãnh Möåt phuát trêìn ai Uúác cuä, duyïn thûâa coá thïë thöi Àaá moân, rïu nhaåt Nûúác chaãy huï tröi



Caánh haåc bay lïn vuát têån trúâi Trúâi àêët tûâ àêy caách xa maäi Cûãa àöång Àêìu non Àûúâng löi cuä Ngaân nùm thú thêín boáng giùng chúi...

Taãn Àaâ say mï con mùæt Phuá Yïn, tiïåc xoâe Vùn Baán, gioång ca xûá Huïë, caác moán ùn àùåc saãn tûâng vuâng... öng àûa viïåc thûúãng thûác vaâ caách chïë biïën caác moán ùn lïn mûác nghïå thuêåt, lïn mûác vùn hoáa êím thûåc. Riïng thõt chim, öng cuäng tòm àïën: chim saâo, chim ngoáng chaã, chim hêëp caách thuãy... öng thûúãng thûác caác moán ùndên töåc rêët saânh àaä àaânh, öng coân nhêën maånh thûác ùn phaãi ngon luác ùn phaãi laâ luác “ngon”, ngûúâi ngöìi ùn vúái mònh cuäng phaãi “ngon”. Öng cho biïët cûãa hiïåu naâo coá caác saãn phêím àaáng lûu yá vïì cheâ taâu, thuöëc laá, rûúåu cuác chaáo gaâ, goãi caá... Öng trên troång tûâng ngoån rau bñ, rau sùæng, quaã caâ xûá Nghïå...

Öng nöíi tiïëng hún caã laâ vïì thú tònh coá chêët hiïìn hoâa, ïm dõu, nheå nhaâng mêy nûúác, bònh dên. Nhûng phong lûu vaâ trang nhaä:

Trêån gioá thu phong ruång laá vaâng Laá bay haâng xoám, laá bay sang Vaâng bay mêy laá nùm höì hïët Húâ hûäng, ai xui thiïëp phuå chaâng...

Thú öng nhiïìu baâi buöìn, sêìu lùæng nhiïìu luác laåi húân döìi, traách moác. öng hay lêëy caái ta ra laâm nhên vêåt chñnh. Nhûng, àuáng hún laâ caái chuáng ta. Vò öng hoâa caái thên thïë quaá khöën khöí cuãa öng vaâo thên thïë cuãa moåi ngûúâi maâ öng yïu: chöìng ngûúâi àöët than, ngûúâi yïu cuãa öng, meå öng, nhûäng ngûúâi maåt haång, cö gaái trong kyã niïåm, cö gaái haái hoa àaâo, cö haâng cau, Myä Thêu, cö Têy vïì giaâ, cö gaái nhaâ chaâi, cö haái dêu...

Böën ngûúâi tònh qua cuöåc àúâi cuãa Taãn Àaâ vúái 4 cuöåc tònh: Tònh yïu thêët Voång, tònh yïu laäng maån vö voång, tònh yïu kyã niïåm thúâi thú êëu vaâ



tònh yïu nghïå sô. Têët caã àïìu coá kïët cuåc bi thaãm. Taãn Àaâ cuäng àûúåc ca ngúåi vïì mùåt vùn xuöi boáng bêíy, sêu sùæc, tha thiïët, nhiïìu lûúång thöng tin, thaânh thûåc, ngêy thú maâ laåi cuäng rêët thú ”

Ngoaâi ra, Taãn Àaâ coân dõch vaâo khoaãng 100 baâi thú Àûúâng Nhiïìu baâi thú dõch cuãa öng àûúåc coi laâ phöí biïën nhêët, àûúåc nhùæc àïën nhiïìu nhêët, àûúåc àùng ài, àùng laåi nhiïìu nhêët. Trong khoaãng hai mûúi nùm (tûâ 1915 àïën 1935) vaâ ngay caã àïën bêy giúâ, hêìu nhû chûa ai coá àûúåc nhûäng baãn dõch vûúåt àûúåc öng. Àùåc biïåt laâ nhûäng baâi dõch nhû: Hoaâng Haåc Lêu, Biïåt hûäu nhên Giang haânh, Daå Vuä, Thu giang töng khaách, Khuï oaán, Thiïn Thai... Öng uyïn thêm Haán hoåc. öng thñch xï dõch, àa tònh. úã öng, yïu, vui, buöìn àïìu cûåc àoan, gêìn nhû àïën mûác àiïn daåi, ngöng cuöìng, thêëm chêët nghïå sô

Xeát vïì con ngûúâi vaâ taác phêím, öng laâ möåt trong nhûäng nhaâ vùn hoaá coá baãn lônh vaâ baãn sùæc àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. öng àûáng sûâng sûäng trong nïìn vùn hoåc Viïåt Nam nhû laâ möåt hiïån tûúång. öng àaáng àûúåc xïëp vaâo ngöìi hêìu rûúåu 28 võ thaánh hiïín linh cuãa Viïåt Nam trong Viïåt àiïån u linh. Coá ngûúâi cho rùçng taác phêím cuãa öng nhû möåt ngûúâi àaân baâ àeåp. Tuy vêåy, ngûúâi àaân baâ àeåp nhêët trïn àúâi cuäng chó coá thïí cho ta nhûäng caái gò maâ hoå coá nhû Thöi Oanh Oanh àaä noái trong truyïån Têy Sûúng Kyá coá muâi son phêën maâ nöíi tiïëng. Xûa kia, Napoleon trong lêìn àêìu tiïn gùåp Goethe, öng ta noái vúái thi haâo: “öng laâ möåt Con Ngûúâi...” Thi sô Taãn Àaâ cuäng laâ möåt Con Ngûúâi...”



NHÛ HOA

Àïm ngaây möìng hai thaáng mûúâi möåt, nùm Giaáp Tyá, Sau khi àoáng xong vai Thõ Mêìu lïn chuâa phuåc vuå Àaåi höåi Thöng tin quên àöåi taåi Bùæc Giang, Nhû Hoa xïëp laåi vaâi chuåc boá hoa àûúåc tùång trong vaâ sau luác diïîn, chõ vöåi vaâng têíy trang, ùn suêët böìi dûúäng röìi lïn xe vïì Haâ Nöåi cuâng vúái 9 diïîn viïn. Ö tö phoáng nhanh, vïì àïën cêìu Chui gêìn Gia Lêm thò tai naån êåp àïën. Chiïëc xe bõ lêåt àöí. Möåt tai naån khuãng khiïëp àaä xaãy ra. Caác naån nhên àûúåc àûa vïì traåm xaá àõa phûúng röìi vïì bïånh viïån Viïåt Àûác.

Saáng ngaây höm sau, tûâ bïånh viïån, tin baáo ài cho biïët nghïå sô cheâo Nhû Hoa àaä mêët. Thû tûâ, àiïån chia buöìn khùæp núi gûãi vïì túái têëp vaâ liïn tiïëp. Caã nûúác biïët àûúåc tin naây rêët nhanh choáng. Ngûúâi noå baão ngûúâi kia têët caã nhûäng ngûúâi yïu haát cheâo trong caã nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi, ai maâ khöng àûúåc nghe tiïëng haát hoùåc àaä hoåc tiïëng haát cuãa Nhû Hoa. Ngûúâi nghïå sô cêìn mêîn naây àaä tûâng haát rêët nhiïìu baâi trong caác chûúng trònh, laåi àaãm nhiïåm luön caã nhiïåm vuå daåy haát cheâo trïn laân soáng àiïån cuãa Àaâi Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam möîi tuêìn möåt buöíi trong suöët tûâ nhûäng nùm 1958 cho àïën cuäng khöng ai quïn nöíi nhûäng buöíi daåy haát àêåm àaâ àoá vúái nhûäng baâi “!Lúái Lú” man maác, coá àoaån “lûu khöng” : tinh... tinh ... tinh ... chaát... röìi ngaã sang:”Aãi xui laâ xui cêy luáa ... chñn ... ñ a ... chñn ngêåp... àöìng” . Àïën buöíi khaác laåi haát “Sùæp qua cêìu”, “Sùæp àûúâng trûúâng”, “Chûác cêím höìi vùn “truyïån nùm cung”?.. röìi àïën “Söíng”, “Haát vùn”... Cuäng khöng phaãi laâ ñt ngûúâi coá thïí daåy haát cheâo trïn laân soáng Nhûng, Nhû Hoa àûúåc choån. Gioång cuãa Nhû Hoa laâ gioång cheâo trong saáng, mûúåt maâ, troân vaânh roä chûä, chên chêët “àöí haåt” xïnh xang, dên daä maâ kiïu sa. Húi cheâo vaâ gioång cheâo naây àu àûa, ngên nga möåt dû võ ngoåt ngaâo. Chuáng lêëp laánh hònh aãnh nhûäng caánh àöìng nhû luåa, doâng söng Cêìu, nhûäng àònh chuâa, miïu maåo xûá Kinh Bùæc. Núi maâ möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca. Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa coá sûå say àùæm, coá chuát, buöìn pha maâu sûúng khoái. Nhû Hoa thûúâng khöng nguöi nhùæc laåi. “Meå em



mêët ài khi baâ coân rïët treã”. Chõ luön nhúá lúâi baâ laáng giïìng noái vúái chõ: “Khi xûa, meå cö àeåp vaâ haát hay lùæm. Tiïëng haát cuãa baâ laâm cho caã vuâng Bùæc Ninh naây say mï”... Chñnh têët caã nhûäng àiïìu àoá àaä hoâa tan vaâo tiïëng haát cuãa Nhû Hoa laâm cho noá coá nhûäng vêìn vñ riïng biïåt Nghïå sô Nhû Hoa àaä ngûâng thúã, nùçm trïn chiïëc baân bïånh viïån. Caác chõ em trong töí cheâo àûáng quêy xung quanh baân nhû haâng raâo danh dûå àïí traánh moåi sûå öìn aâo xö àêíy, chen lêën cuãa möåt söë ngûúâi muöën àïën nhòn mùåt chõ, laâm khoá khùn cho cöng viïåc khêm liïåm. Chõ Phûúng Nhung vúå nhaåc sô Vuä Thanh trang àiïím, son phêën cho chõ, sûãa laåi àöi löng maây cong vaâ daâi. Mêëy chõ em khaác mang trang phuåc cuãa vai Thõ Mêìu lïn chuâa mùåc cho chõ. Thïë laâ Nhû Hoa àûúåc mùåc yïëm vaâng maâu múä gaâ, aáo daâi àoã maâu höìng, thùæt lûng xanh maâu hoa lyá, khùn chñt caâi hoa... Múá toác àûúåc àïí àuöi gaâ vùæt Veão. Chõ Phûúng Nhung chónh laåi phuåc trang, àùåt möåt caái quaåt vaâo tay Nhû Hoa. Röìi moåi ngûúâi àùåt cö Thõ Mêìu Nhû Hoa vaâo aáo quan nhû thïí Nhû Hoa coân söëng vêåy chõ úã tû thïë chuêín bõ diïîn vai kõch cuãa mònh. Chó àïën mêëy tiïëng tröëng laâ Nhû Hoa seä ra chiïëm lônh sên khêëu Nhûng, Nhû Hoa nùçm baát àöång, xung quanh chó laâ nûúác mùæt, tiïëng khoác vaâ hoa. Thûúng quaá vaâ yïu quaá úã möåt söë nûúác phûúng Têy, ngûúâi ta chön möåt vaâi diïîn viïn hoùåc mïånh phuå nöíi tiïëng vúái möåt vaâi cuöën söí tay hoùåc mêëy laá thû tònh. ÚÃã ta, Nhû Hoa àûúåc chön vúái àêìy àuã phuåc trang cuãa vai diïîn Thõ Mêìu thò thêåt laâ àöåc àaáo. Àaám ma Nhû Hoa àêìy hoa, keáo daâi suöët daäy phöë Phuã Doaän röìi lan toaã ra nhûäng daäy phöë khaác cho àïën têån nghôa trang Vùn Àiïín. Hai bïn àûúâng, úã núi naâo cuäng àêìy ngûúâi. Moåi ngûúâi àûáng kñn caã nhûäng gaác hai, gaác ba, gaác böën àïí nhòn kyä xe tang vaâ àûa mùæt chaâo vônh biïåt. Chuáng töi mang voâng hoa viïëng, ài tûâ phöë

Baão Khaánh àïí àïën núi Nhû Hoa nùçm chó coá möåt quaäng àûúâng ngùæn maâ phaãi ài mêët 15 phuát vò àaám àöng chen lêën nhau dûä döåi quaá. Chuáng töi cûá bõ daåt ài hïët chöî naây àïën chöî khaác nhû bõ laåc trong biïín ngûúâi. Thêåt laâ möåt hiïån tûúång. Sau àoá, chûâng vaâi thaáng, nhûäng àiïån vùn, thû tûâ, nhûäng baâi thú tiïëc thûúng Nhû Hoa tûâ moåi miïìn laåi túái têëp gó ri vïì Àaâi Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam, laâ núi maâ Nhû Hoa laâm viïåc vaâ gia àònh Nhû Hoa. Anh Cêìm Phong laâ chöìng chõ coá cho töi xem haâng chöìng nhûäng bûác thû gón àïën anh, toã loâng thûúng xoát vaâ quyá mïën Nhû Hoa. Coá



bûác thû viïët: “Nhû Hoa àaä khöng chó laâ àûáa con cuãa xaä Liïn Sún, huyïån Tiïn Sún Bùæc Ninh nûäa maâ àaä laâ ca sô, kõch sô cuãa caã àêët nûúác röìi Nhaâ thú Vên Trònh àaä viïët:

Tiïëng haát Nhû Hoa Nhû nhûäng caánh hoa Theo laân soáng àiïån bay khùæp gêìn xa Mang niïìm vui àïën moåi nhaâ Cho nhûäng traái tim thïm tûúi thùæm Cho cuöåc söëng thïm haâi hoâa Caã nhûäng têm höìn coân traân trïì nûúác mùæt Tiïëng haát naây cuäng coá thïí lau khö...

Àuáng vêåy, tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àaä nuöi söëng àûúåc tinh thêìn con ngûúâi, möåt nghïå sô àñch thûåc múái laâm àûúåc àiïìu àoá.

Vïì mùåt biïíu diïîn, Nhû Hoa chó diïîn möåt söë vai maâ mònh thñch. Chuáng húåp vúái taång cuãa chõ nhû nhûäng vai nûä chñnh trong caác vúã àûúâng vïì trêån àõa “, “Con àûúâng haånh phuác”, sao àöíi ngöi vai Meå Àöëp trong Quan êm Thõ Kñnh, vai Thõ Mêìu trong Kim Nham, vai Chõ Dêåu trong Tùæt àeân... Vai naâo chõ cuäng diïîn àûúåc rêët xuác àöång. Àoá laâ taâi nùng cuãa chõ àaä noái lïn àûúåc sûå xuác àöång cuãa mònh. Nhûäng vai diïîn cuãa chõ àïìu ngêîu hûáng, taâi tûã, toaã saáng nhû lúâi laäo nghïå sô Nùm Nguä nhêån xeát. Nhû Hoa laâ hoåc troâ yïu cuãa nhûäng cêy cao boáng caã laâng cheâo: Baâ Caã Tam, baâ Dõu Hûúng, baâ Phêím, Hoa Têm, öng Nùm Nguä... Öng Àinh Khùæc Ban laâ möåt trong nhûäng cêy àaân àaáy haâng àêìu cuãa Viïåt Nam nhêån àûúåc tin Nhû Hoa mêët, öng àúâ àêîn möåt luác lêu röìi múái baão: “öi! Noá laâ con chim, trûúác khi chïët noá àaä hoát hay lùæm...”

Nhûäng nùm 1963-1964, Nhû Hoa àaä sang biïíu diïîn úã Campuchia vaâ Trung Quöëc vaâi lêìn. Vaâ lêìn naâo Nhû Hoa cuäng nhêån àûúåc sûå hoan nghïnh àùåc biïåt hiïëm thêëy öng cuåc trûúãng Cuåc nghïå thuêåt uát Chon, baão:



Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àêìy thuyïët phuåc vaâ moãng manh. Ngûúâi nghe nhû àûúåc gùåp möåt Bûå gò troång àaåi lùæm...”

Nhû Hoa coân haát àûúåc Quan hoå, Xa Maåc, Böìng Maåc. Coá àiïìu Xa Maåc chõ àûa thêåt naäo nuâng.

Hún ba nùm sau, chiïëc tiïíu àûång nùæm xûúng cö quaånh cuãa Nhû Hoa àûúåc mang vïì laâng quï Tiïn Sún. Caã laâng xoám chön röån hùèn lïn. Moåi ngûúâi àïën thùm hoãi. Caã nhûäng ngûúâi laâng bïn caånh cuäng sang. Trong laân khoái hûúng nghi nguát, moåi ngûúâi thûúng cho Nhû Hoa nhûng cuäng tûå haâo vò hoå coá àûúåc Nhû Hoa. Chuáng ta àaä mêët Nhû Hoa. Nhûng, nhûäng lúáp treã àaä tiïëp nhêån tiïëng haát cuãa Nhû Hoa vaâ tiïëp bûúác Nhû Hoa. Ngaây nay, möîi khi coá tiïëng tröëng cheâo, coá àiïåu Lúái Lú hoùåc thêëy Thõ Mêìu xuêët hiïån, chuáng ta khöng khoãi chaånh nhúá àïën Nhû Hoa. Coá àûúåc möåt nghïå sô vûâa haát, vûâa àoáng kõch, nhan sùæc vaâ taâi hoa cuãa àêët Kinh Bùæc nhû Nhû Hoa thêåt àaáng tûå haâo. Nhû Hoa àaä hïët loâng vò nghïå thuêåt maâ nghïå thuêåt cuäng àaä laâm cho Nhû Hoa àûúåc söëng lêu hún trong loâng ngûúâi ngûúäng möå.



THANH THANH HIÏÌN

Nùm 1994, caác chiïën sô trïn àaão Trûúâng Sa noái vúái nhau: “ Thanh Thanh Hiïìn laâm naáo àöång caã àaão. Hiïìn àöí böå lïn àaão vaâ caác buöíi biïíu diïîn liïn tuåc cuãa Hiïìn luön gêy nïn nhûäng àúåt soáng vöî tay khöng dûát” . Chûa bao giúâ àaão Trûúâng Sa laåi söëng àöång vúái sûå coá mùåt cuãa caác àoaân vùn cöng hoùåc àoaân ca nhaåc naâo àïën àaão nhû lêìn êëy. Laâ möåt diïîn viïn àa nùng, taâi sùæc, nhoã nheå tha thiïët thanh xuên coá daáng dêëp möåt nûä thuyã thêìn, Hiïìn vûúåt biïín, àïën àaão biïíu diïîn. Vaâ cuöåc biïíu diïîn naây àûúåc coi nhû laâ möåt sûå kiïån. Sao vêåy? Vò Hiïìn àaáp ûáng àûúåc sûå khao khaát nhiïìu mùåt: caãi lûúng, dên ca, nhaåc nheå, nhaåc rock, kõch... Riïng vïì caãi lûúng, Hiïìn biïíu diïîn àûúåc caã àaâo chñnh, àaâo lïåch, àaâo thûúng vaâ àaâo lùèng. Maâ têët caã àïìu úã àónh cao cuãa thaânh cöng. Phêìn nhiïìu caác chiïën sô àïìu àaä àûúåc xem Hiïìn diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc trïn vö tuyïën truyïìn hònh. Tuy vêåy, hoå vêîn ngúä ngaâng. Hoå chûa thêëy möåt ngûúâi diïîn viïn naâo laåi coá àûúåc möåt chên trúâi biïíu diïîn röång lúán nhû vêåy. Àaão àaä tùång Hiïìn huy chûúng chiïën sô Trûúâng Sa vaâ Hiïìn xuác àöång saáng taác möåt söë baâi thú vïì àaão àïí toã loâng biïët ún.

Thanh Thanh Hiïìn ca caãi lûúng tûâ khi múái bêåp beå. Lïn saáu tuöíi hoåc àaân haát. Mûúâi ba tuöíi àaä trúã thaânh diïîn viïn Nhaâ haát Caãi lûúng Trung ûúng. Sau àoá, Hiïìn laâ sinh viïn duy nhêët àùåc biïåt cuãa trûúâng Àaåi hoåc Sên khêëu àaä àaåt àiïím töëi ûu úã caã ba mön: ca, diïîn, muáa. Luác 15 tuöíi, Hiïìn àaä diïîn thaânh cöng vai xuêët sùæc möåt nhên vêåt coá söë phêån eáo le, phûác taåp àêìy bi kõch. Nhên vêåt àoá àaä coá àûúåc möåt tuyïn ngön êm thêìm: “Ngûúâi úi! Ta lùång nghiïåp phong trêìn”. Thïë röìi, tiïët muåc naây àêíy nhaâ haát phaãi tùng thïm nhiïìu buöíi biïíu diïîn. Hiïìn àaä luön luön laâm moåi ngûúâi phaãi ngaåc nhiïn vïì sûå àùçm thùæm vaâ thanh xuên trong biïíu diïîn cuãa mònh. Nùm 1991, Thanh Thanh Hiïìn àoaåt giaãi Taâi nùng treã, röìi lêìn lûúåt àoaåt thïm möåt giaãi khaác. Röìi Hiïìn diïîn vai chñnh trong chûâng 20 vúã caãi lûúng àïí trúã thaânh ngöi sao caãi lûúng khöng coá àöëi thuã úã miïìn Bùæc vaâ



miïìn Trung. Möåt söë nhaåc sô múâi Hiïìn haát nhûäng ca khuác caách maång. Hiïìn coá möåt àònh duyïn, haâm rùng xinh àïìu mùæt phûúång, löng maây queát ngang, àaä hoaá thên vaâo cö du kñch, cö gaái Taây thûåc sûå maâ hû aão haát lïn nhûäng baâi Bùæc Sún, Nhúá chiïn khu... Hiïìn haát vúái gioång trêìm lùæng, coá ngoån lûãa bïn trong, vaâ thïm vaâo àöi caánh cuãa sûå ngúåi ca nhúá nhung, bi traáng. Laåi coá thïm möåt chuát mú möång, têm linh laâm cho gioång haát vaâ phong thaái biïíu diïîn khaác hùèn vúái moåi ca sô khaác, bûâng lïn caái khñ thïë thuác giuåc loâng ngûúâi.

Hiïìn àoáng vai Thõ Mêìu trong vúã kõch coá tïn laâ “Khaát voång bi thûúng”, àaä gùåt haái àûúåc hiïåu quaã cùåp dñp caã vïì sên khêëu lêîn àiïån aãnh. Àaåo diïîn Trêìn Phûúng quaã laâ coá con mùæt tinh àúâi, àaä choån Hiïìn àoáng vai Thõ Mêìu. Ngûúâi ta baão Trêìn Phûúng cao tay vïì viïåc choån diïîn viïn Hiïìn vaâo vai Thõ Mêìu laâm nghiïng ngaã caã chiïëu cheâo. Thõ Mêìu cuãa Hiïìn khöng chó lùèng lú maâ coân löåt taã àûúåc tònh yïu maänh liïåt vúái nhûäng àûúâng neát vúân, chaâo, khao khaát, quyïën ruä àêìy chêët àúâi, maâ cuäng thiïng liïng nûäa, vò caác thêìn thaánh cuäng yïu àûúng dûä döåi nhû ngûúâi trêìn thïë. Thuyã Tinh coân yïu Myä Nûúng àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau kia maâ. Nhûng àïën luác Thõ Mêìu laä chaä nûúác mùæt thûúng con thò thêåt caãm àöång. Trûúâng àoaån naây coá caái sùæc thaái cuãa Truyïìn kyâ maån luåc, coá pha chuát thaánh thiïån. Caãnh Hiïìn ca caãi lûúng, sùæm vai Dûúng Quyá Phi trûúác luác uöëng thuöëc àöåc tûå tûã laâ möåt caãnh àöåc àaáo nhêët, maâ cuäng laâ caãnh biïíu thõ àûúåc toaân phêìn taâi toa cuãa Hiïìn. Ngûúâi ta thêëy Hiïìn àöi mùæt xa vúâi chòm vaâo hûúng khoái. Àöång taác lùæc vai laâm cho khaán giaã laånh toaát caã ngûúâi. Àöång taác cuái xuöëng àêìy neát hoa myä sao maâ nùång nïì thïë. Hiïìn löåt taã àïën têån cuâng traång thaái tònh caãm cuãa ngûúâi àeåp naát àaá tan vaâng lêm vaâo bi kõch khöng löëi thoaát: röëi búâi, yïu thûúng, nhúá nhung, buöìn tuãi, giêån húân, nuöëi tiïëc... vúái möåt gam maâu gioång kim pha cöí, mûúåt maâ, nöìng êëm, bi thûúng... Caãnh diïîn àöåc àaáo naây, tûâ 65 nùm trúã laåi àêy chó coá hai ngûúâi diïîn àûúåc vaâ ca àûúåc àïën àónh hoaân thiïån laâ quaái kiïåt Phuâng Haá vaâ Thanh Thanh Hiïìn. Noá àûång nïn möåt bêìu trúâi aãm àaåm coá thaác nûúác dûä dùçn, coá maáu lûãa, coá tiïëng gioá thï lûúng, tiïîn möåt giai nhên sang thïë giúái bïn kia.



Nhûäng nùm gêìn àêy, ngoaâi viïåc biïíu diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc trong nûúác, Thanh Thanh Hiïìn àûúåc múâi ài biïíu diïîn úã Thaái Lan, Laâo, Phêìn Lan, Na Uy; Thuåy Àiïín. ÚÃ àêu Hiïìn cuäng gêy àûúåc êën tûúång sêu àêåm laâm say àùæm loâng ngûúâi. Hiïìn àaä àûa nhûäng neát àeåp trong ca kõch Viïåt Nam vaâo vûúân hoa nhaåc kõch cuãa thïë giúái. Hiïìn coân treã, coân ài xa. Hiïìn phöëi húåp nhõp nhaâng daáng dêëp, con tim vaâ trñ tuïå vúái nhau àïí taåo ra àûúåc caái veã àeåp töíng húåp àïën mûác huyïìn aão. Hiïìn diïîn vaâ haát bùçng têm höìn, àoá laâ möåt nghïå sô giaâu coá vïì tònh caãm vaâ yá chñ, coá sûå nhaåy caãm tinh tïë. Hiïìn coá caái muäi baán Hy Laåp, neát phuác hêåu phûúng Àöng. Hiïìn coá neát suy tû Do Thaái, hoåc nhiïìu, àoåc nhiïìu vaâ coân saáng taác thú.

Hiïìn laâ möåt ngöi sao saáng trïn bêìu trúâi sao nghïå thuêåt cuãa sên khêëu Viïåt Nam.



ANH LUÊN TRÛÁNG

Nhûäng nùm sau Caách maång thaáng Taám 1945, anh Luên söëng phoáng khoaáng àoá àêy. Anh ñt hoåc nhûng hiïíu biïët vïì cuöåc söëng vò anh va chaåm vúái àuã lúáp ngûúâi.

Anh coá thïí vaâ àaä laâ thúå cùæt toác, thúå giùåt laâ, buön beâ buön chuyïën buön vaãi, buön trûáng... Ngûúâi ta goåi anh laâ con dao phay pha. Coá luác anh rêët nhiïìu tiïìn, coá luác “ba àaâo” khöng möåt xu dñnh tuái. Anh coá taâi xoay xoãa, caái “xoay xoãa” maâ cuöåc àúâi cho pheáp nïn anh bònh tônh, àaâng hoaâng ngay caã nhûäng luác gùåp khoá khùn. Coá àiïìu anh thûúâng mï àoåc saách, baáo, truyïån ... vaâ xem caãi lûúng, tuöìng cheâo. Bêìn cuâng, anh múái phõu xem kõch noái. Anh thuöåc nhiïìu chûúng, höìi trong Tam Quöëc, Thuyã Hûã, Àöng Chu Liïåt Quöëc v.v... Coá luác anh noái: “Túá thûúng Àún Huâng Tñn, túá thñch Kinh Kha”... Anh khöng coá taâi kïí chuyïån nïn kïët baån vúái anh Böåi, laâ cöng nhên nhaâ maáy thuöëc laá, hay kïí chuyïån ngaây xûa rêët duyïn vaâ àuã moåi tònh tiïët lêëp laánh. Nhûäng àiïìu anh Böåi kïí ra cûá nhaãy muáa trong àêìu oác anh, mùåc duâ àoá laâ nhûäng chuyïån maâ anh dïî àoåc. Anh thuöåc rêët nhiïìu baâi thú. Caã thú múái, thú cuä, thú chûä Haán, mùåc duâ anh khöng biïët chûä Haán. Anh giao du rêët röång, baån cuãa anh coá caã nhûäng öng noå öng kia, trñ thûác, nhaâ vùn nhaâ thú, baác xñch lö, nhûäng ngûúâi ngöí ngaáo, baác Yïn baán baánh quïë, baác Chñn baán mña tiïån mña caã hai tay cûá nhû muáa kiïëm.. . Trong söë baån cuãa anh coá möåt àiïím giöëng nhau laâ hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi phoáng khoaáng vaâ coá möåt vaâi àiïím àùåc biïåt naâo àoá, hoùåc trong àúâi hoå coá möåt vaâi sûå tñch. Nhû kiïíu nhaâ vùn X. chuyïn viïët nhûäng chuyïån tònh daâo daåt nhûng àûáng trûúác phaái yïëu laâ àoã mùåt vaâ tòm àûúâng laãng traánh, baác Phöí Àêët lûâng danh caã khu an toaân Quaãng Naåp, yïn Thöng nhûäng nùm xûa. Laåi nhû baác Chñn Khïë thöíi keân àaám ma hay àïën nöîi chinh phuåc chñn cö vúå úã chñn laâng khaác nhau taåi vuâng Bûúãi.

Trong söë baån àöng àaão cuãa mònh, anh thên thiïët nhiïìu nhêët vúái giúái vùn nghïå sô, àùåc biïåt laâ caác nhaâ vùn, nhaâ thú maâ taác phêím cuãa hoå àaä



laâm cho anh xiïu loâng. Anh cho rùçng nhûäng ngûúâi àoá “nhaã” ra nhûäng baâi vùn, hay thú coá ñch cho cuöåc àúâi. Do àoá, laâ nhûäng ngûúâi chúi àûúåc. Nhûng hoå söëng ngheâo naân. Hoå laåi cêìn phaãi coá nhûäng caái “dû” thi múái tòm àûúåc nhûäng àiïìu hay, àiïìu múái. Hoå söëng quaá vêët vaã... Khöng no cúm êëm aáo thêåt sûå thò coân àêu maâ coá thïí “dû” àûúåc. Caác cuå noái rêët àuáng: “Lêåp thên töëi thõ haå vùn chûúng”. Anh haå quyïët têm giuáp àúä hoå vïì nhiïìu mùåt. Anh

luön múâi caác baån vùn, thú àïën nhaâ chúi àïí anh àûúåc hoåc hoãi vaâ taåo àiïìu kiïån cho hoå gùåp nhau trao àöíi “yá kiïën, baân luêån vùn chûúng vaâ àuã moåi chuyïån trïn àúâi. Nhûäng buöíi hoåp mùåt “tao dên” nhû vêåy àïìu do anh àûáng ra böë trñ, töí chûác, àaâi thoå moåi chi phñ möåt caách haâo hiïåp kïí caã cúm rûúåu laåi coân giuáp thïm tñ chuát àïí baån beâ coá tiïìn taâu xe ài laåi. Nhaâ anh bao giúâ cuäng coá möåt vaâi baån vùn úã laåi laâm thûåc khaách. Coá ngûúâi úã laåi möåt thúâi gian tûúng àöëi daâi. Ai cuäng quyá mïën anh, caãm ún anh vaâ bêìu anh laâm Maånh Thûúâng Quên. Àïí coá tiïìn giuáp àúä moåi ngûúâi, àúä àêìn möåt söë taác phêím ra àúâi anh phaãi ra tay buön baán trong nhiïìu hoaân caãnh khaác nhau. Coá lêìn, ngûúâi ta gùåp anh ài buön voã doá taåi phöë eãn (Phuá Thoå) baán cho ngûúâi laâng Bûúãi laâm giêëy àoá luåa in nhûäng têåp thú vùn àùåc biïåt coá chûä kyá cuãa taác giaã Coá lêìn, gùåp anh buön trûáng úã bïën Phaâ Àen. Anh àaä “phêët” möåt daåo àuã nuöi chûâng 10 ngûúâi thûåc khaách. Moåi ngûúâi àûúåc nghe anh kïí laåi caác mêíu chuyïån vïì àúâi anh, vui coá, buöìn coá. Tïn Luên Trûáng àûúåc àùåt trong luác naây. Trong cöng viïåc buön trûáng, anh toã ra rêët saânh. Anh laâ ngûúâi chûa bao giúâ bõ boån laái buön ranh ma àïëm thiïëu vaâ khöng hïì nhêån lêìm nhûäng quaã trûáng keám phêím chêët. Anh chó cêìn tröng vaâ nêng quaã trûáng lïn laâ coá thïí biïët àûúåc laâ trûáng chûa êëp hay àang êëp dúã... Coá daåo anh em ngaåc nhiïn thêëy anh thûúâng hay sang giuáp àúä nhaâ baâ laáng giïìng ru nguã chuá beá Àan bùçng möåt gioång ru vúâi vúåi qua nhûäng cêu nhû: àöìng tiïìn Vaån Lõch anh thñch böën chûä vaâng” hoùåc nhûäng cêu trong “Lúä bûúác sang ngang”? Vò beá quen röìi, coá àûúåc nghe mêëy cêu ru cuãa anh beá múái chõu nguã. Daåo àoá (1959-1969), nhaâ thú Nguyïîn Bñnh múái viïët xong vúã cheâo cö Son vúái sûå àöång viïn vaâ giuáp àúä cuãa “ anh Viïåt Dung laâ phoá giaám àöëc Súã Vùn hoáa, phuå traách nghïå thuêåt. Anh àûúåc lônh taåm ûáng 300 àöìng. Nhûng anh núå trïn 400 àöìng nïn phaãi chi tiïu deâ seãn. Anh qua phöë Haâng Böng, Thúå Nhuöåm vaâ saâ vaâo haâng thõt choá. Àoá laâ möåt cûãa



hiïåu nhoã nhòn ra caái vûúân hoa nhoã rêët vùæng ngûúâi lui túái. Nhûäng ngûúâi túái àêy thûúâng laâ nhûäng khaách bêìn cuâng, vò àoá laâ vûúân hoa sau nhaâ Hoãa Loâ. Chïëch möåt chuát laâ chuâa Bñch Lûu, am thanh caãnh vùæng coá nhaâ sû baán möåt loaåi tûúng nöíi tiïëng goåi laâ tûúng cuãa sû cuå chuâa Bñch Lûu. Trûúác cûãa haâng coá kï möåt tuã kñnh baây úá a nhûåa mêån, möåt àôa lúán bêìy khuác thõt choá luöåc cùæt ngang vúái mêëy khuác döìi, ñt chanh giïìng...Vaâo nhaâ haâng, anh Nguyïîn Bñnh chó daám goåi . möåt cuát rûúåu vaâ bùn khoùn tñnh àïën goåi thïm möåt chuát gò qua loa cho àúä cún theâm. Böîng tûâ bïn trong coá ngûúâi noái:”Chaáu úi! Doån têët caã ra cho öng khaách mùåc aáo àaåi caán nheá!”. Laát sau chuá beá doån àïën cho nhaâ thú hêìu nhû têët caã caác moán maâ nhaâ haâng coá, laâm cho khaách haâng luáng tuáng, khöng hiïíu ra sao. Hay laâ coá sûå lêìm lêîn chùng. Moåi bùn khoùn àûúåc giaãi quyïët ngay leap tûác khi anh Luên chaåy ra öm lêëy anh Nguyïîn Bñnh vaâ reo lïn: “Cöë nhên, cöë nhên”. Anh tiïëp:

- Bùéng ài möåt thúâi gian, vêåt àöíi sao dúâi. Ta mûâng gùåp mùåt, ta mûâng cöë nhên cheán rûúåu. Keã naây “àoái” chûä nghôa chûá khöng ngheâo têëm loâng. Kïët giao vúái caác nhên taâi laâ möåt viïåc àeåp àeä. Xin vaâi ngaây àïí anh sûãa soaån cho vúã cö Son thêåt hay.

- Anh àaä xem vúã cö Son röìi aâ? - Coá anh baån àûa cho töi xem. Xem xong töi “àöí” àêëy - Thïë aâ? Caám ún anh. Töi khöng biïët anh úã àêu maâ àûa anh xem

trûúác. -Naây. Àoåc xong töi xuác àöång quaá. Anh nïu laåi cêu chuyïån cö Son taâi

sùæc yïu anh khoáa Höìng. Khi anh naây ài thi thò cuäng àuáng luác cö ta bõ eáp vaâo kinh laâm cung phi cuãa Minh Maång. Mûúâi lùm nùm sau vua múái nhúá ra vaâ vúâi naâng àïën gùåp mùåt. Nhûng trong cuöåc gùåp gúä lûáa àöi, cö Son phaãi bõt kñn hai con mùæt. Caái lïå luêåt quaái aác naây àûúåc àùåt ra vò nghe àêu Minh Maång khöng muöën àïí phaái àeåp phaãi thêët voång khi thêëy mònh quaá xêëu xñ (öng bõ bïånh àêåu muâa). öng muöën cho cung phi tûúãng tûúång ra möåt thiïn tûã àeåp nhû hoa. Cö Son àaä vi phaåm luêåt lïå àoá, giêåt tung bùng the khi gùåp Vua. Cö thuyïët phuåc Vua bùçng nhûäng lúâi thöng minh. Vua àaânh phaãi tha cö vaâ cho vïì quï cuä úã ven Höì Têy. Vïì àïën quï, cö coân phaãi traãi qua nhiïìu cay àùæng röìi múái gùåp laåi ngûúâi yïu cuä. Khoáa Höìng vêîn



say mï cö, boã aán tûâ quan vïì laâm dên àen söëng ngheâo naân lam luä vúái cö Khi cö mêët, moåi ngûúâi thûúng caãm dûång lïn miïëu “Cö Son”... Töi xin coá hai cêu àuác kïët vúá vêín cho caã cêu chuyïån:

“Mûúâi lùm nùm múái biïët mùåt chöìng Tïn son àoã maâ cuöåc àúâi àen töëi...”

Hay! Hay tuyïåt! Anh khöng àûúåc noái àoá laâ hai cêu kïët vúá vêín. Hoå chuyïín caác moán ùn úã ngoaâi baân vaâo buöìng trong àïí vûâa mûâng gùåp laåi nhau giûäa möåt thûåc khaách vúái möåt Maånh Thûúâng Quên. Chûâng nûãa giúâ sau, anh Luên coá möåt yïu cêìu vúái anh Bñnh. Anh noái:

- Töi biïët anh baån tûâ trûúác àïën nay chó laâm thú tònh, thú laäng maån, vñ vu...Nay töi muöën coá quaã raãi muâa úã anh. Anh haäy laâm cho töi mêëy cêu thú quaãng caáo cho cûãa haâng cuãa töi àûúåc àöng ngûúâi àïën ùn, rêët khoá, töi laåi chó tin anh múái laâm nöíi.

- Töi seä laâm. Anh Luên sai em beá mang ra túâ giêëy haâng maä maâu vaâng, loå mûåc vaâ möåt chiïëc que tre, anh Bñnh nghô möåt laát röìi viïët:

“Khöng qua Böng Nhuöåm thò thöi Hïî qua chöëc laát, xin múâi túái àêy” Cöí truyïìn coá moán thõt cêìy Xaâo lùn, yïën, chaã, boáng, cay khön bò...”

Anh Luên vui quaá, vöî àuâi àen àeát, múâi thïm baån mêëy cheán rûúåu vaâ tûå thûúãng cho mònh möåt cheán vò àaä phaát hiïån ra àuáng ngûúâi laâm àûúåc baâi thú mònh mong àúåi Anh cho daán baâi thú lïn tuã haâng. Laåi qua nhiïìu nùm, thaáng...Anh Luên ài núi khaác sinh söëng bùçng nhiïìu nghïì. Nhûng àïën giúâ, anh vêîn giûä kyä caái túâ giêëy haâng maä maâu vaâng àaä biïën maâu coá böën doâng thú quaãng caáo chñnh cöëng maâ laåi rêët thú êëy. Àoá laâ buát tñch cuãa ngûúâi baån thên, laâ taác giaã cuãa caác baâi “ Chên quï, tûúng tû” , “Cö laái àoâ”, “ghen”,“Cö haái mú”?v.v. àoá laâ kyã niïåm cuãa tònh baån. Anh coân goåi laâ tònh vùn chûúng. Thónh thoaãng coá dõp, anh laåi giúã baâi thú ra xem, röìi trên troång xïëp laåi vaâ cêët ài, coi laâ cuãa “gia baão”.



BAÂ LYÁ TÏË

Baâ Lyá Tïë àaä 92 tuöíi, (nùm 1995). Mùæt baâ àaä keám Lùæm nhûng vêîn ài laåi àûúåc àaâng hoaâng. Baâ vïì úã möåt gian nhaâ thúâ hoå úã Quöëc Oai maâ böë baâ laâ trûúãng hoå. Tûâ nhûäng nùm 1931, baâ àaä múã raåp Tam Kyâ hñ viïån, nay úã khu Kim Maä, gêìn chuâa Kim Sún vaâ sau àoá vaâi nùm laåi múã 10 gian haát aã àaâo, caách raåp haát chûâng vaâi trùm meát.

Tam Kyâ hñ viïån diïîn caã tuöìng, cheâo, caãi lûúng. Raåp coá hai àoaân diïîn möåt àoaân lêëy tïn möåt diïîn viïn chñnh laâ Anh Àïå vaâ möåt àoaân laâ Taåo Lyá. Caác diïîn viïn böí sung cho nhau. Hoå thûúâng diïîn àûúåc caã ba loaåi vaâ luên lûu diïîn úã khùæp caác tónh vaâ caác miïìn quï, miïìn nuái. Möîi àoaân göìm chûâng 40 ngûúâi.

Trûúác tiïn, baâ chuã Lyá Tïë laâ möåt giai nhên, vò yïu nghïì maâ boã tiïìn ra, chiïu hiïìn àaäi si. Baâ àûúåc nhiïìu Maånh Thûúâng Quên giuáp àúä. Caác võ chûác sùæc tûâ cao àïën thêëp àïìu sùén saâng giuáp àúä baâ múã raåp vaâ ra mùåt khaách thêåp phûúng, khöng coá ngûúâi àaân öng naâo maâ baâ coá caãm tònh laåi khöng yïu baâ. Caã Haâ Nöåi, nhêët laâ khu vûåc gêìn Kim Maä àïìu biïët baâ. Vúái sûå chó huy cuãa baâ, caác buöíi biïíu diïîn nhêët thiïët phaãi coá mùåt tûâ hai àïën ba àaâo keáp haång nhêët goåi laâ keáp “hoa” hoùåc àaâo “hoa” laâ nhûäng ngûúâi taâi hoa, nhan sùæc laâm cho khaán giaã mï mïåt, nhû bêy giúâ ngûúâi ta goåi laâ diïîn viïn ngöi sao. Khi hoå ra diïîn, tiïìn tung lïn sên khêëu nhû mûa. Baâ tñnh àïën hiïåu quaã cuãa buöíi diïîn. Coá buöíi àûúåc cö Hoa Têm hoùåc baâ aái Liïn sang diïîn cho raåp. Chuã raåp khuyïën khñch caác diïîn viïn nöíi tiïëng tiïëp xuác vúái moåi ngûúâi vaâ cûã nhûäng àaâo haát xinh àeåp vaâ taâi nùng ài “ngoaåi giao” vaâ nhêån caác suêët diïîn. Hoå nhêån nhûäng suêët diïîn úã caác phuã, huyïån, xaä hoùåc ngay caã trong caác dinh thûå, phuã àûúâng, caác höåi heâ àònh àaám. Cuäng coá núi chó coá vaâi ngûúâi diïîn, hai ngûúâi hoùåc möåt ngûúâi. Àoá laâ nhûäng suêët diïîn “thiïng”. Nhûäng viïåc ngoaåi giao lúán quan troång hoùåc chuyïn xoay xoãa sao cho luön coá tiïìn nuöi nhau do chuã raåp àaãm nhiïåm. Hoa Têm vaâ



aái Liïn àïìu laâ chuã cuãa hai gaánh haát. Hoå cuäng laâ hai diïîn viïn “vaâng”. Nhûng hoå sùén saâng diïîn giuáp Tam Kyâ hñ viïån.

Cuäng coá thïí vò yïu cêìu àùåc biïåt maâ vaâi diïîn viïn nöíi tiïëng àûúåc “tiïëng bo” qua laåi giûäa caác gaánh haát. Hoå coá thïí nhûúâng diïîn viïn naây cho gaánh haát naâo àoá trong möåt thúâi gian ngùæn. Àoá cuäng laâ möåt kiïíu maâ bêy giúâ goåi laâ Makerting hoùåc laâ “chuyïín nhûúång cêìu thûã”. Coá lêìn, raåp múâi öng Àinh Khùæc Ban, àaâo Àaâm Möång Hoaân vaâ cuå Truác Hiïìn àïí múã möåt maân daåo chêìu vùn khöng chï vaâo àêu àûúåc trûúác khi diïîn vúã chñnh. Maâ thïë thêåt. Tiïëng àaân àaáy cuãa öng Àinh Khùæc Ban laâ tiïëng àaân giang höì söë möåt. Tiïëng tröëng chêìu cuãa cuå Truác Hiïìn phaãi àöíi bùçng giaá cuãa caã möåt cú ngúi nhaâ cûãa, ruöång vûúân vaâ sûå hi sinh cuãa vúå con cuå trong suöët nhiïìu nùm múái coá àûúåc. Coân Àaâm Möång Hoaân thò khoãi phaãi noái. Àoá laâ con chim oanh moãng manh nhûng hoát hay maâ hai haäng àôa haát Fatheá vaâ ASIA phaãi tranh nhau múâi moåc vaâ goåi naâng laâ viïn ngoåc cuãa laâng ca sô. Baâ Lyá Tïë baão rùçng lúáp biïíu diïîn àùåc biïåt naây laâ àïí “chiïìu” nhûäng võ khaách saânh vaâ laâm say loâng khaách, noái chung àïí coá àûúåc loâng tin. Chuã raåp rêët biïët giaá trõ cuãa tûâng ngûúâi, thêåm chñ caã tûâng cêu haát, daáng muáa. Baâ biïët roä têm lyá taác phong vaâ cuöåc söëng riïng tû cuãa tûâng ngûúâi. Baâ luön nhùæc nhúã caác diïîn viïn laâ diïîn àeåp thïë múái coá thïí nuöi nhau àûúåc. Nhûäng Lï Chiïm, Sô Tiïën, hïì Nùm Nguä, keáp Thi, keáp Nhaä... thûúâng coá nhûäng suêët diïîn cho baâ.

Nghôa laâ baâ huy àöång àûúåc têët caã nhûäng àaâo, keáp haång nhêët vaâ siïu haång cuãa Haâ Nöåi vaâ cuäng àoán àûúåc nhûäng anh taâi úã miïìn Trung vaâ Saâi Goân ra. Do àoá, Tam Kyâ hñ viïån múái coá thïí caånh tranh àûúåc vúái Quaãng Laåc, Hiïåp Thanh vaâ möåt vaâi raåp chúáp boáng. Thïë röìi, vi vêåt àöíi sao dúâi.... Tam Kyâ hñ viïån chó coân möåt nhoám.Tuy vêåy, hoå vêîn àïën diïîn cho caác àún võ böå àöåi caách maång. öng Lyá laâ chöìng baâ àaä mêët. Baâ ài bûúác nûäa vúái möåt võ chó huy cao cêëp trong quên àöåi. Öng coá loâng vúái sên khêëu vaâ say àùæm baâ...

Ngaây nay, úã àõa àiïím gêìn chuâa Kim Sún (Kim Maä) chó coân vïët tñch möåt maãng tûúâng coá böën chûä Tam Kyâ hñ viïån vaâ gêìn àoá coân coá vïët cuä cuãa mûúâi gian phoâng haát aã àaâo, àïí àaánh dêëu möåt vuâng àaä tûâng laâ núi nhöån



nhõp ngûåa xe, taâi tûã giai nhên, töëi naâo cuäng vuát lïn nhûäng gioång haát cuâng àaân saáo xön xao. Nhûäng tñch haát nhû: Duyïn chõ tònh em, Dûå Nhûúång àaã long baâo, Giang taã cêìu hön, Kiïìu, Nhõ àöå Mai, Toaâ aán lûúng têm, Laä Böë hñ Àiïu Th quyïìn, Töng Trên Cuác Hoa, Phan Trêìn, Hoaâng Trúân, Möå cö Phûúng... khöng bao giúâ vùæng khaách ... Sau Tïët êët Húåi (1995), baâ chuã raåp Tam Kyâ hñ viïånxûa àïën thùm laåi bûác tûúâng coá böën chûä Tam Kyâ hñ viïån. Baâ àaä 92 tuöíi, khöng coân nhòn roä nûäa. Nhûng trñ nhúá cuãa baâ coân töët lùæm. Baâ àaä lui vïì quï tûâ lêu vúái hai baân tay trùæng, chó coân giûä laåi laâm kyã niïåm möåt hoâm àaåo cuå bùçng göî vaâ cêy àaân cöí. Tuy vêåy, chiïëc hoâm göî àoá coân chûáa caã nöîi niïìm hên hoan siïu tuyïåt. Suöët àúâi baâ chó boã tiïìn ra, xoay xúã moåi caách àïí nuöi anh em diïîn troâ chûá khöng hïì xaâ xeão cuãa anh em möåt àöìng xu Töi caãm àöång lùæm vïì àiïìu naây, àïën nöîi chùèng noái àûúåc nïn lúâi. Baâ noái thïm:

- Mònh vò anh em, laâm caái nghïì muáa haát naây àïí mua caái vui, caái buöìn bêët tûã...

Baâ noái sêu sùæc maâ tinh nghõch. Hai àûáa con cuãa chöìng baâ àûúåc baâ nuöi nêëng tûâ beá nay àaä trûúãng

thaânh. Chuáng coi baâ nhû meå àeã. Nhûäng àaâo keáp khi xûa laâm viïåc vúái baâ chùèng coân mêëy. Baãn thên baâ khöng coá con. Baâ biïët nhûäng Vuä Hoaâng Chûúng, Àinh Huâng, Lï Vùn Trûúng, Nguyïîn Bñnh... thûúâng laâ thûåc khaách cuãa baâ. Raåp haát cuäng laâ núi maâ caái baån vùn chûúng àoá àïën viïët vùn vaâ hoaân thaânh nhûäng baãn thaão. Baâ laåi baão, nïëu khöng coá mùåt cuãa caác àaâo nûúng, son phêën vaâ nhûäng sûå tröng nom chùm soác, vuöët ve chiïìu chuöång tuyïåt vúâi cuãa caái muâi trêìn thïë nöìng naân thò laâm sao maâ coá nhaâ vùn gioãi...

Baâ Lyá Tïë söëng trong cö àún vaâ kyã niïåm. Tuy vêåy, baâ vêîn mang theo mònh möåt möëi khaát voång siïu phaâm vïì sên khêëu. Khaát voång naây khöng bao giúâ rúâi baâ vò baâ cuäng khöng muöën rúâi noá.



CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG

Nùm àoá, vaâo khoaãng 1945-1960, gia àònh anh Quang Duäng Têy Tiïën (xung quanh haâng xoám goåi anh nhû vêåy) úã möåt cùn nhaâ nhoã, heåp úã phöë Lyá Thûúâng Kiïåt. Ngoaâi giúâ laâm viïåc úã cú quan, anh chùèng mêëy luác coá nhaâ. Anh ài khùæp núi, hïët àïën nhaâ baån naây laåi àïën nhaâ baån khaác. Anh rêët nhiïìu baån. Nhiïìu baån vaâ nhûäng ngûúâi quen thûúâng múâi anh àïën nhaâ vaâ múâi anh ùn nhûäng bûäa cúm dûa muöëi. Anh dïî ùn. Coá bûäa chó vaâi cuã khoai luöåc cuäng xong. Anh noái àuâa laâ àaä ùn mêëy cuã nhên sêm. Anh coân ài thû viïån àoåc saách vaâ la caâ úã caác haâng quaán hoùåc bõ huát vaâo àaám xêím, möåt trêån caäi nhau... Ài àêu vúái anh cuäng laâ laâm viïåc caã. Anh nghe nhiïìu, nhòn nhiïìu, giûä lêëy nhûäng hònh aãnh, nhûäng êm thanh röìi töíng húåp laåi thaânh nhûäng chêët liïåu àïí duâng dêìn trong saáng taác thú, vùn. Anh goåi laâ ài nhiïìu àïí “naåp àiïån” röìi múái “nhaã àiïån” àûúåc. Töi ngaåc nhiïn vò anh àaä duâng nhiïìu tûâ kyä thuêåt chñnh xaác vaâ àùæt khi noái chuyïån vúái töi. Thò ra, anh biïët töi àang theo àuöíi cöng viïåc vïì kyä thuêåt, khoa hoåc. Vaâ töi cuäng hiïíu rùçng anh Quang Duäng maây moâ àïën nhiïìu mùåt: khoa hoåc, kyä thuêåt, y hoåc, cöng nghiïåp, myä nghïå thuã cöng... Caái gò cuäng toâ moâ, muöën biïët vaâ hoåc hoãi.

Höm àoá laâ trûa 30 Tïët. Anh vïì nhaâ súám vaâ haå quyïët têm úã vúái gia àònh suöët 3 ngaây Tïët cho troån veån (anh noái vêåy). Anh vïì nhaâ, cûãa nhaâ coân ngöín ngang. Chõ Thaåch, vúå anh àang bêån tuái buåi. Chõ àang thöíi xöi vaâ cuäng coân àang bûåc böåi vúái caái töåi lúán cuãa nhaâ thú laâ àaä àïí keã cùæp moác mêët möåt söë tem, phiïëu mêëy tuêìn trûúác àoá. Chõ baão : “öng àaä chùèng giuáp àúä gò cho vúå con, laåi coân...”. Anh cûúâi, xua tay:

Ngûúâi úi! Ta nùång nghiïåp phong trêìn Töi nguyïån dêng àúâi hïët tuöíi xuên Tònh baån núi tim, töi kñnh giûä



Mùåc dêìu tröi nöíi aáng phuâ vên... Chõ dõu ài vaâ trònh baây möåt loaåt vêën àïì. Naâo laâ chöìng àûúåc 13 cên

gaåo, vúå 10 cên gaåo, lûúng chùèng bao giúâ àuã caã Nùm nay, chõ laåi thöíi xöi. Anh Quang Duäng noái: “Thïë laâ coá baánh chûng röìi. Baâ dúä xöi ra laá, cho möåt ñt nhên vaâo giûäa, goái laåi nhû chiïëc baánh chûng vuöng thaânh sùæc caånh, àem nêëu lïn möåt laát Thïë laâ ta cuäng coá baánh chûng nhû ai, laåi khöng phaãi àun lêu töën cuãi”. Chõ Thaåch cûúâi: “öng thêåt kheáo baây troâ”, röìi laâm àuáng nhû vêåy. Nùm nay, nhaâ chõ coá 12 caác baánh chûng caãi tiïën. Töëi 30 Tïët, anh múã haâng cho vúå vaâ caác con, möîi ngûúâi möåt phong bao giêëy àoã. Chõ Thaåch caãm àöång baão caác con: “Phong bao cuãa böë àêëy”. Cuäng coá nghôa laâ thúm thaão thöi chûá khöng coá nhiïìu. Sau àoá, moåi viïåc trong nhaâ laåi do chõ Thaåch àaãm nhiïåm. Anh treo bûác tranh Tïët lïn tûúâng. Goåi bûác tranh naây laâ “Tônh vêåt” hoùåc “Cuác vaâng” àïìu àûúåc caã. Trong bûác tranh naây, anh veä mêëy quaã cam moång vaâng nùçm trong àôa. Caånh àoá laâ mêëy böng cuác vaâng xoâe ra. Xa möåt chuát laâ öng phöîng bùçng giêëy úã caác chúå quï xûa. Bûác tranh naây anh veä tûâ mêëy höm trûúác, khöng ai biïët. Noá gêy möåt xuác àöång maånh. Hoåa sô Phaåm Viïët Song thñch bûác tranh lùæm, goåi noá laâ bûác “Hûúng xûa”. Hoåa sô Vùn Àa ngùæm bûác tranh haâng nûãa tiïëng àöìng höì vaâ goåi laâ bûác “Höìn dên töåc”. Thïë laâ xong. Anh ra hùèn möåt goác riïng. Anh thöíi saáo. Anh thöíi möîi baâi chó möåt àoaån. Maâ laâ àoaån anh thñch nhêët. Thöi thò àuã caã nhûäng: “Hoân voång phu”, Haâ nhêåt quên taái lai, Si na nöi u ru, Biïåt ly nh úá nh ung, Trúã laåi Söriùngtö ...

Anh ra ngoaâi phöë möåt laát, àuáng 12 giúâ, khi phaáo giao thûâa nöí ran múái vïì nhaâ “xöng àêët”, noái möåt vaâi lúâi chuác mûâng vúå con, hy voång nùm múái gia àònh seä àûúåc khoeã maånh, vaâ nhêët àõnh seä nhêëm khaá hún nùm cuä.

Saáng möìng möåt Tïët, anh “xuêët haânh” ài thùm chuâa. Luác vïì nhaâ gùåp nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àïën chuác Tïët vaâ biïëu hai chiïëc baánh chûng. Nhaâ viïët kõch Huyânh Chinh cuäng biïëu anh hai chiïëc baánh. Töëi muâng möåt Tïët, anh cêìm buát viïët àoaån àêìu cuãa baâi thú “Àûúâng chiïìu thûá baãy”. Baâi thú naây, sau àûúåc àùng trong têåp, “Mêy àêìu ö” cuãa anh. Àoá laâ möåt baâi thú daâi mang êm hûúãng möåt trûúâng ca, göìm 195 cêu in trong 10 trang khöí 13 x 19cm. Baâi thú êëy àöìng thúâi cuäng laâ möåt baãn nhaåc, laâ bûác tranh maâ cuäng laâ möåt khuác têm tònh. Noá kïí laåi quaäng àúâi cuãa möåt cö gaái



trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi: Ngûúâi thiïëu nûä hay haát baâi haát ûa thñch möîi khi lïn hoùåc xuöëng thang gaác. Cö yïu möåt anh caán böå quên àöåi àang chiïën àêëu ngoaâi mùåt trêån. Anh àaä ngaä xuöëng trong chiïën àêëu, khöng trúã vïì. Ngaây hoâa bònh lêåp laåi, cö beá xûa ài bïn ngûúâi chöìng múái. Cö thêëy cuöåc àúâi to, röång vaâ àaä coá bao nhiïu ngûúâi thên yïu àaä hi sinh cho mònh, cho Haâ Nöåi rûåc rúä. Baâi thú àaä coá tiïëng vang noá ngêåm nguâi maâ loáe lïn nhûäng tia nùæng laåc quan. Noá laâ möåt baãn Sonate bi huâng maâ chó coá möåt nhaâ thú lúán vaâ àêìy taâi hoa múái viïët nöíi.

Ngaây möìng böën Tïët, anh Quang Duäng laåi hùm húã ài núi naây núi noå, chùèng mêëy luác coá nhaâ. Anh àïën vúái moåi ngûúâi, vúái ngûúâi quen, ngûúâi chûa quen. Anh coá duyïn laâm quen vúái bêët cûá ai vaâ rêët dïî xuác àöång. Têm höìn cûã moãng manh vaâ rung rinh. Anh têm sûå vúái töi: “Phaãi biïët laâm quen vaâ hoåc têåp nhûäng ngûúâi gioãi hún mònh”.



LÏÅ THANH

Lïå Thanh sinh ra úã laâng Vùn, xaä Thanh Liïåt, Thanh Trò, Haâ Nöåi. Nùm 10 tuöíi, cö beá theo gia àònh lïn úã gêìn cûãa Àöng vaâ hoåc trûúâng Haâng Coát. Cö thûúâng xin tiïìn meå cuâng cö baån thên tïn Bñch ài xem xi-nï úã raåp Vùn Lang, Haâng Baåc. Nùm 11 tuöíi, bêët chêëp gia àònh ngùn cêëm, cö vaâo hoåc haát úã gaánh haát Quöëc Hoa àöìng êëu. Àïën nùm 15 tuöíi, cö àaä laâ möåt diïîn viïn chñnh thûác, theo àoaân ài diïîn khùæp núi: Gia Lêm, Taåm Thûúng, Khêm Thiïn, Baåch Mai, Àaâo Duy Tûâ, Laåc Thaânh Taâi, Tên Thaânh Ban v.v.. röìi ài caác tónh. Öng chuã raåp Quöëc Hoa, Phoá Àûác Hanh laâ möåt con ngûúâi taâi hoa, àaä súám phaát hiïån ra Lïå Thanh coá àuã 4 yïëu töë quan troång: thanh, sùæc, taâi, duyïn. Nùm 16 tuöíi, Lïå Thanh àaä àoáng àûúåc vai chñnh trong caác vúã Chiïu Hoaâng - Trêìn Caãnh, Myå Chêu - Troång Thuyã, Laá gan nhi nûä, Chiïu Quên... Qua mêëy vúã diïîn naây, Lïå Thanh àûúåc àaánh giaá cao vïì nghïå thuêåt nhaã chûä, ngûâng lùång, luyïën laáy...Àoá laâ nhûäng àiïìu cêìn thiïët nhêët àöëái vúái nhûäng diïîn viïn caãi lûúng. Nhûng 3 nùm sau, Lïå Thanh múái “chñn” trong nhûäng vai diïîn súã trûúâng cuãa mònh vò àaä biïíu hiïån roä neát àûúåc sùæc àöå tònh caãm vaâ cung bêåc têm höìn cuãa vai diïîn. Do àoá vai Lyá Chiïu Hoaâng cuãa Lïå Thanh àaä laâm cho khaán giaã bêng khuêng. Sao laåi àeåp àïën thïë nhó? Àeåp vïì moåi mùåt. ÚÃ sên khêëu caãi lûúng bao giúâ cuäng phaãi “caâi” vaâo möåt àaâo chñnh thêåt àeåp. Veã àeåp trïn neát mùåt, thên hònh, daáng àiïåu cuãa àaâo caãi lûúng khöng giöëng nhû úã tuöìng, cheâo, kõch noái maâ noá phaãi laâ veã àeåp sûúng khoái, thanh tao nhû úã diïîn viïn ba lï Lïå Thanh coá àûúåc caái neát àoá? noá nùång hùèn vïì têm höìn, têm linh, daâo daåt möåt nöîi niïìm ...

Lïå Thanh khöng chó àeåp vïì hònh thïí maâ coân vïì caách diïîn, lúâi ca. Cö hoåc àûúåc úã liïìn chõ Bñch Húåp, coá guåc gaác tûâ Kinh Bùæc, sûå trong saáng, êëm aáp, vui treã vaâ úã liïìn chõ L.K caái gioång kim pha cöí mûúåt maâ, daâi röång. Cö cùåm cuåi, chùm chó, say sûa hoåc lêëy nhûäng “miïëng” cuãa ngûúâi khaác möåt caách tham lam, theâm thuöìng àïí biïën chûáng thaânh cuãa mònh.



Sau khi thaânh cöng vai Lyá Chiïu Hoaâng, Lïå Thanh cuâng vúái àoaân tröi nöíi khùæp núi trïn caác neão àûúâng lûu diïîn. Cuöåc söëng lêëy ngaây laâm àïm vúái thên phêån àaâo keáp. Cuäng coá ngaây chó ùn möåt bûäa. Nhûng Lïå Thanh khöng vò thïë maâ khöng hiïën caã cuöåc àúâi mònh cho nghiïåp cêìm ca. Lïå Thanh vêîn cûá diïîn àûúåc nhiïìu vai, caâng hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu tûâ caác diïîn viïn lúáp trûúác. Lïå Thanh choái saáng qua nhûäng vai chñnh trong caác vúã: Àiïu Thuyïìn, Möång hoa Vûúng” Dûúng Quyá Phi, Àaát Kyã, Chiïu Quên, Thöi Oanh Oanh, Luåc Vên Tiïn. v.v... Àïí diïîn àûúåc nhûäng vai naây, Lïå Thanh àaä phaãi hoåc caã nhûäng baâi cön, quyïìn, àao, kiïëm. Riïng vúái vai Àiïu Thuyïìn, cö àaä thaânh cöng rûåc rúä vò Àiïu Thuyïìn cuãa Lïå Thanh laâ töíng hoâa phûác taåp cuãa nuå cûúâi nûúác mùæt, tònh caãm, baåo lûåc, tònh yïu, e êëp, dõu daâng...Lïå Thanh hiïíu rùçng con ngûúâi Àiïu Thuyïìn yïíu àiïåu maâ duäng maänh. Naâng lêëy son phêën laâm chiïën trûúâng, lêëy maây ngaâi laâm cung noã, lêëy àöi mùæt nuäng nõu àïí giùng caåm bêîy...mang laåi chiïën thùæng vïì cho mònh. Naâng àaä biïën thaânh thêìn nûä. Vai Àiïu Thuyïìn chó àûúåc rúám chuát nûúác mùæt thöi. Àïí nûúác mùæt àêìm àòa laâ thêët baåi. Lïå Thanh àaä àoáng àûúåc möåt vai Àiïu Thuyïìn hoaân haão àïën nöîi nhûäng lúáp ngûúâi sau chûa ai vûúåt nöíi chõ. Cuäng nhû hún 70 nùm trúã laåi àêy, àoáng Thõ Mêìu khöng ai vûúåt àûúåc Hoa Têm, àoáng Chu Du, Quan Cöng chûa ai vûúåt àûúåc Sô Tiïën.

Àïën àoáng vai Thöi Oanh Oanh trong truyïån Têy Sûúng laåi caâng phaãi àeåp, rêët àeåp. Laåi phaãi nhaåy caãm, trñ tuïå Trong luác quêën quñt bïn nhau, ngûúâi yïu cuãa Thöi baão: “Tõch dûúng àeåp vö cuâng”. Thöi àaáp ngay:

“Nhûng cuäng sùæp hoaâng hön”... Nhû taác giaã Têy Sûúng taã: “Thöi Oanh Oanh coá cùåp mùæt mú maâng cuãa con phûúång û? Nïëu noái laâ mùæt phûúång thò coân laâ thûúâng, àöi mùæt cuãa Thöi laâ àöi mùæt cuãa con phûúång vûâa múái tónh giêëc (Sú tónh phûúång) thò múái laâ tuyïåt trêìn.” Lïå Thanh àoåc kyä truyïån Têy sûúng” Vaâ hoåc hoãi núi caác nhaâ vùn. Lïå Thanh vúái àöi mùæt cuãa con phûúång vûâa tónh, lung linh, möi mïìm, mùæt ûúát. Nhûng khi àoáng vai Myå Chêu trong vúã My Chêu - Troång Thuyã, Lïå Thanh laåi coá gam maâu möåt têm höìn chêët phaác, ngêy thú, trong treão nhû nûúác suöëi. Nhûäng nùm khaáng chiïën chöëng Myä, Lïå Thanh theo àoaân ài diïîn khùæp caác thaânh thõ,



nöng thön. Nhiïìu khi diïîn trïn mêm phaáo, trong bom àaån, úã ngay trïn mùåt trêån phaáp.

Tuy Lïå Thanh àaä trúã thaânh möåt diïîn viïn nöíi tröåi trïn caác saân diïîn caãi lûúng úã Haâ Nöåi, loâng ham hoåc hoãi vïì nghïå thuêåt caãi lûúng vêîn laâm cho caác àöìng nghiïåp phaãi kñnh nïí. Lïå Thanh nhúá laåi möåt kyã niïåm sêu sùæc Àoá laâ nhûäng nùm 1951-1952, coá möåt söë diïîn viïn Nam böå nöíi tiïëng nhû Tû Chúi, Phuâng Haâ, Kim Cuác, Nùm Chêu, Kim Thoa...àïën Haâ Nöåi. Hoå khöng nhûäng nöíi tiïëng úã khùæp nûúác maâ coân nöíi tiïëng úã caã nûúác ngoaâi nhû Höìng Köng, Phaáp...Hoå chó úã laåi thaáng möåt tuêìn lïî maâ hoå àaä laâm cho haânh trang caãi lung cuãa Lïå Thanh phong phuá lïn rêët nhiïìu vïì moåi mùåt.

Lïå Thanh hoåc nhûäng ngûúâi thêìy tûâ quï hûúng cuãa caãi lûúng àïën möåt caách triïåt àïí, khöng biïët mïåt moãi. Caác nghïå sô lúán miïìn Nam thêåt tuyïåt. Êm thanh nhûäng baâi haát cuãa hoå àeåp vaâ maånh àïën nöîi coá thïí gêy ra gioá baäo trïn sên khêëu. Tûâ trïn sên khêëu, noá aâo xuöëng thñnh giaã, laâm tung bay toác hoå, bùæt traái tim hoå phaãi rung àöång. Rung àöång vò niïìm tûå haâo vïì thiïn taâi cuãa con ngûúâi. Cöång vúái nhûäng gò coá trong mònh, Lïå Thanh cuäng mêëp meá àûúåc trònh àöå cuãa hoå. Nhû vêåy, cuäng àuã àïí chõ coá àûúåc vaâi doâng trong nhûäng trang sûã veã vang cuãa nghïå thuêåt caãi lûúng Viïåt Nam.

Àïí diïîn àûúåc vai möåt baâ meå bïn söng Höìng, Lïå Thanh kïët thên vúái nhiïìu baâ meå, nhiïìu baâ buã mang hoaá thên cuãa yã Lan, cö Têëm...Chuêín bõ cho vai Trûng Trùæc, Lïå Thanh àaä àoåc sûã saách, àaä sang têån Cöí Loa, têìn ngêìn àûáng bïn àïìn My Chêu, giïëng Ngoåc...Lïå Thanh laåi vaâo baão taâng lõch sûã, chaåm tay vaâo mùåt tröëng àöìng...Têët caã laâ àïí xêy dûång möåt nhên vêåt haâo huâng, choái saáng, thiïng liïng, bay böíng, rûåc lûãa...

Nùm 1972, chñnh caái ngaây bom àaån àõch phaá saáp caã ngöi nhaâ cuãa chõ laâ luác chõ àang àoáng vai Trûng Trùæc ú ãHaâ Bùæc. Sau àoá, chõ laåi àoáng möåt loaåt vai chñnh trong caác vúã Doâng suöëi trùæng, Y Ban vaâ naâng tiïn, Daå khuác mònh yïu.v.v.. àùåc biïåt, vai baâ meå Cam-pu-chia trong vúã Hai phûúng trúâi thûúng nhúá àaä àem àïën cho chõ chiïëc huy chûúng vaâng taåi Höåi diïîn sên khêëu toaân quöëc nùm 1985.

Àïën nùm 1988, Lïå Thanh vêîn coân diïîn vaâ haát àûúåc rêët hay. Nhûng chõ quyïët àõnh ngûâng diïîn. Chõ trao laåi nhûäng vai têm huyïët cuãa chõ nhû



Kiïìu Nguyïåt Nga, Thöi Oanh Oanh, Höìng Nûúng, Phûúng Hoa, Trûng Trùæc..”cho caác hoåc troâ cuãa mònh. Möåt thúâi gian, chõ laâm chuã nhiïåm khoa caãi lûúng cuãa trûúâng Cao àùèng nghïå thuêåt Sên khêëu. Caác hoåc troâ cuãa chõ àaä khöng phuå loâng chõ, hoå àaä gêy àûúåc êën tûúång maånh trïn caác saân diïîn khùæp nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi bùçng nhûäng vai diïîn do chõ truyïìn laåi.

Lïå Thanh àaä giúái thiïåu caãi lûúng Viïåt Nam trong hai cuöåc Festival taåi Liïn Xö cuä vaâ Trung Quöëc. Baáo chñ Trung Quöëc goåi chõ ]aâ ngöi sao saáng hêëp dêîn. ÚÃ Liïn Xö cuä ngûúâi ta goåi chõ laâ Baâ hoaâng.

Lïå Thanh àûúåc àaánh giaá laâ àaä coá àûúåc nhiïìu vai diïîn xuêët thêìn. Nhêët laâ nhûäng khi chõ “àöí” 6 cêu voång cöí chõ àaä laâm cho caã raåp xön xao hùèn lïn röìi böîng lùång ài vò taâi nùng kyâ diïåu cuãa chõ. Nay, chõ àaä nhiïìu tuöíi. Chõ dõu daâng, ñt noái, söëng thiïn vïì nöåi têm. Cûã chó, gioång noái, aánh mùæt, nuå cûúâi vêîn àùçm thùæm, sinh àöång, tònh caãm. Nghôa laâ coân traân àêìy caái àeåp. Nhûäng ngûúâi coá duyïn núå vúái sên khêëu vêîn thûúâng coi chõ laâ möåt kho kinh nghiïåm àïí khai thaác, àïí nghe chõ kïí vïì nhûäng dùåm àûúâng sên khêëu, coá thïí haát lïn àûúåc maâ cuäng coá thïí khoác lïn àûúåc.



ANH TRÊÌN HOAåT

Sau möåt vaâi chuyïën ài tham quan phong caãnh úã Booác-àö (phaáp) vïì, töi thêëy trïn baân coá möåt laá thû maâ phong bò thuöåc vaâo loaåi duâng cho thiïëp baáo hó hoùåc múâi dûå cûúái baán úã phöë Huïë, Búâ Höì gò àoá úã Haâ Nöåi. Chûä viïët trïn phong bò àûúåc nùæn noát àïën cêìu kyâ: “Vaån haånh kñnh thûa öng nhaâ baáo X... ?” . Töi boác thû xem , àûúåc biïët ngûúâi viïët laá thû naây laâ möåt phuå nûä Viïåt Nam. Chõ àaä àïën tòm töi mêëy ngaây höm nay maâ chûa gùåp Chõ laåi phaãi vïì Pa-ri ngay nïn khêín khoaãn xin töi cöë gùæng thu xïëp àïën Pa-ri àïí chõ àûúåc gùåp. Nïëu töi khöng ài thò tuêìn sau chõ laåi quyïët àõnh boã caã möåt tuêìn lïî àïën gùåp töi. Chõ súå töi tuáng thiïëu nïn gûãi laåi caã tiïìn taâu xe cho töi. Töi laåi giúã thû àoåc tiïëp:

“ Êu cuäng laâ duyïn phêån cuãa caái kiïëp phuâ du”. Töi muöën àûúåc gùåp öng. Töi luön luön nghô vïì Haâ Bùæc, Haâ Nöåi, Saâi Goân, vïì nhûäng xoám quï ngheâo naân cuãa töi úã caã hai miïìn Nam Bùæc... Töi àûúåc xem baâi baáo cuãa öng viïët trong àùåc san “Quên àöåi nhên dên” vïì anh Trêìn Hoaåt... Töi caãm àöång quaá, töi khoác mêëy ngaây nay... Öng coá viïët rùçng anh Trêìn Hoaåt sinh nùm 1917, ngûúâi Haâ Bùæc laâ àêët Kinh Bùæc xûa. Núi àoá àeåp löång lêîy trong yá nghôa vïì àõa dû lõch sûã vaâ caã trong hoaâi niïåm. Àoá laâ vuâng àêët haâo hoa, anh Hoaåt yïu mïën tuöìng cheâo, quan hoå tûâ rêët súám àïën nöîi ... 8 tuöíi àaä boã nhaâ ra ài theo tiïëng goåi gùæt gao cuãa nghïå thuêåt truyïìn thöëng... Nùm 1984, öng àûúåc phong danh võ nghïå sô nhên dên...”

Töi cuäng chó coân nhúá mang maáng baâi viïët noái trïn vò töi viïët noá àaä tûâ lêu. Nhûng qua nhûäng doâng thû, töi thêëy ngûúâi viïët coá möåt nöîi niïìm àùåc biïåt àêy.

Töi liïìn túái àõa chó àaä ghi trong thû. Sau höìi chuöng, möåt cö gaái àïën hoãi töi:

Öng tòm ai aå? Töi laâ X. muöën àïën gêåp baâ L.



Vêng, múâi öng. Cö töi coá nhaâ. Àûúåc dêîn qua hai phoâng sang troång röìi àïën möåt phoâng nhoã bònh

dên. Àoá laâ phoâng cuãa chõ L. Sau vaâi lúâi giúái thiïåu, chuã nhaâ tiïëp töi niïìm núã quaá mûác, nhû kiïíu ngûúâi ta gùåp àûúåc ên nhên vêåy. Baâ chuã mùåc böå quêìn aáo baâ ba kïëp mõn àaä àûúåc êu hoáa vaâ gia cöng kheáo àuã àïí ngang haâng vúái nhûäng möët quêìn aáo úã quï hûúng thúâi trang naây. Chõ L. àaä hún 50 tuöíi nhûng treã hún nhiïìu so vúái tuöíi. Nhòn chõ, ngûúâi ta coá thïí biïët àûúåc chõ àaä tûâng laâ trang nhan sùæc möåt thúâi. Chõ múâi töi uöëng nûúác nuå vöëi vaâ ùn cheâ baâ cöët. Chõ noái: “Xin anh cho töi àûúåc coi anh nhû ngûúâi ruöåt thõt. Anh coá viïët rùçng trûúác khi trúã nïn möåt àaåo diïîn kõch, anh Trêìn Hoaåt àaä giang höì khùæp chöën vaâ àaä qua haâng chuåc nghïì, cho nïn trong anh traân ngêåp nhûäng maãnh àúâi vaâ: mêîu ngûúâi xanh tûúi. Vúái caái vöën “àúâi” phong phuá, anh àaä goáp nhiïìu daáng veã rûåc rúä cho nïìn sên khêëu úã nûúác ta... Nay töi xin àûúåc böí sung vaâi neát nûäa vïì nghïì nghiïåp khi xûa cuãa anh ...”

* * * Anh Trêìn Hoaåt laâm àuã moåi nghïì. Thoaåt àêìu, anh ài baán tú Vuä Taåo,

àaánh giaây, chaâo haâng, thêìy kyá... Coá daåo, anh cuâng töi ài baán tranh Tïët cho möåt nhaâ buön àïí lêëy tiïìn hoa höìng. Anh coá thuêåt múâi khaách mua tranh. Anh giúái thiïåu tranh bùçng kïí chuyïån, bùçng nhûäng neát tuöìng, cheâo, ca truâ... Vúái böå tranh Ngûu Lang Chûác Nûä, anh giaãi thñch àöi àiïìu röìi ngêm lïn: Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä,anh giaãi thñch àöi àiïìu röìi ngêm lïn:

Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä Hai bïn cêìu öm mùåt khoác thaânh mûa...



Nhiïìu khi anh laâm cho khaách mua tranh caãm àöång hoùåc phêën khúãi hùèn lïn. Töi khöng kõp thu tiïìn. Coá daåo, qua töi anh Hoaåt quen möåt söë chõ em ca kyä phûúâng Daå Laåc. Anh an uãi chõ em vaâ laâm thêìy daåy tiïëng Phaáp cho chõ em àïí hoå kiïëm söëng àûúåc hún cho àúä khöí. Möåt söë chõ em bõ bùæt boã boáp, anh thûúng haåi chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho chõ em ra bùçng caách àûáng ra baão àaãm nhêån laâ chöìng. Anh noái rêët kheáo laâm muãi loâng caã nhûäng keã àöåc aác. Àöi khi xen vaâo chêët pha troâ, àuâa vui hoùåc kïí chuyïån bõa. Anh goåi àuâa caái cöng viïåc noái trïn laâ nghïì laâm chöìng thuï. Maâ naâo coá ai phaãi thuï cöng anh àêu. Anh vúái tay caã vaâo nhûäng caãnh àúâi rêët “buåi” maâ laåi trong saáng, cao thûúång. Coá khi chõ em muöën tùång anh chuát quaâ nhoã, anh khöng hïì nhêån, mùåc duâ cuöåc söëng cuãa anh rêët tuáng bêën. Chñnh anh àaä daåy cho L. àaánh àaân dêy vaâ haát aã àaâo. Anh daåy cho L. biïët caái àeåp cuãa nghïå thuêåt siïu viïåt naây vaâ thêëy cuöåc àúâi coân coá yá nghôa. Anh daåy àïí L. vaâ caác baån cuãa L. biïët rùçng quï hûúng ta àeåp lùæm nhûng cuäng ngheâo lùæm.

Daåo êëy, thuá thûåc, töi yïu anh êëy lùæm. Nhûng anh coân maãi bûúác giang höì. Anh söëng coá têm höìn, nhiïìu giêëc möång vaâ cuäng söëng caái löëi “khöng biïët àïën ngaây mai” nïn anh khöng àaáp laåi. Cuäng khöng phaãi laâ anh khinh töi Anh thûúng töi thò àuáng hún. Chñnh anh cuäng àaáng thûúng. Thúâi gian tröi qua, möåt anh cai khöë àoã ngûúâi úã moã Hoân Gai àaä lêëy töi, röìi cuâng töi phiïu baåt sang Phaáp. Cuöåc àúâi xö àêíy maâ... öng nhaâ töi vûâa múái mêët nùm ngoaái. Duâ luön àûúåc àöång viïn nhêåp quöëc tõch Phaáp, nhûng chuáng töi cûúng quyïët giûä quöëc tõch Viïåt Nam. Viïåc laâm naây cuäng gêy cho chuáng töi nhiïìu khoá khùn. Nhûng chuáng töi àûúåc yïn öín vïì têm höìn. Khi àûúåc àoåc baâi baáo cuãa anh, töi àaä khoác nhiïìu. Khoác möåt con ngûúâi cao thûúång maâ taâi hoa nhiïìu mùåt, giaâu loâng ûu aái àöëi vúái con ngûúâi. Ngaây naâo töi cuäng thùæp hûúng vaâ thónh thoaãng múâi hai öng baån Kyâ, Ngoåc cuâng möåt söë baån beâ cuâng nhau töí chûác möåt àïm haát ca truâ. Àaâo nûúng laâ töi. Bao giúâ töi cuäng traã baâi thêìy töi bùçng baâi “Höìng höìng tuyïåt tuyïåt, múái ngaây naâo khöng biïët caái chi chi...”? Nay töi àaä giaâ, thónh thoaãng gom goáp chuát ñt biïëu vaâo quyä kiïìu baâo yïu nûúác xêy dûång töí quöëc vaâ thûúâng giuáp vui nhûäng buöíi hoåp mùåt hoùåc biïíu diïîn vùn nghïå. Coi àoá laâ têëm loâng àïí xûáng àaáng”vúái quï hûúng xûá súã, vúái maái chuâa, giïëng



nûúác... Quaã thêåt töi khöng bao giúâ nguöi nhúá caái laâng Àònh Baãng tûúi àeåp, nam thanh nûä tuá cuãa töi. Àêëy anh xem gia baão nhaâ töi treo úã trïn tûúâng chó laâ möåt chiïëc àaân àaáy vaâ möåt chiïëc àaân nguyïåt...

Chõ L. noái möåt maåch, chùèng cêìn àïí yá àïën ai, tûúãng chûâng nhû chõ phaãi noái cho bùçng hïët maâ nïëu ngûâng laåi seä bõ mêët doâng caãm hûáng maâ quïn mêët phêìn naâo nhûäng yá àõnh cêìn böåc löå ra cho thoãa loâng. Chõ noái nhiïìu luác nhû bõ öëp àöìng röìi chõ khoác. Trong tiïëng khoác cuãa chõ vûâa coá võ cay àùæng, vûâa coá caã nhûäng àiïìu mûâng mûâng tuãi tuãi, laåi xen caã nöîi niïìm sung sûúáng thêåt khoá taã vaâ chõ sûåc nhúá ra laâ chõ àang tiïëp töi, chõ xin löîi töi lê àaä noái hïët caã phêìn cuãa töi. Chõ laåi tiïëp : “Anh coá têëm loâng thêåt quyá hoaá vúái öng anh cuãa töi, öng thêìy cuãa töi, ngûúâi maâ töi yïu. Anh êëy cuäng àûúåc moåi ngûúâi yïu quñ chùèng coá thïë laåi àûúåc laâ nghïå sô nhên dên...”

- Thïë chõ coá coân nhiïìu baâ con bïn nhaâ khöng aå? Töi hoãi. - Chùèng coân ruöåt thõt gò nûäa. Nhûng trong hoå ngoaâi laâng, töi nhúá tïn

tûâng ngûúâi. Töi nhúá tûâng buái tre gai nhaâ öng Ba Boâ, búâ àï thaã trêu, àaám rûúác ngaây höåi, cöíng tam quan , gaác chuöng...

- Caãm ún chõ àaä cho töi thïm möåt söë chi tiïët rêët quyá àïí viïët möåt baâi baáo. Nïëu chõ cho pheáp töi lêëy tïn baâi baáo laâ “Ngûúâi tònh cuãa anh Trêìn Hoaåt”... Nhû vêåy laâ quaá vinh dûå cho töi. Àoá laâ àiïìu töi mú tûúãng. Nhûng tònh yïu laâ phaãi caã hai bïn. Anh êëy cao caã vaâ trong saáng quaá. Maâ töi cuäng khöng muöën buöåc anh vaâo cuöåc àúâi töi, vò töi súå anh seä khöí. Töi yïu anh vaâ mong cho anh àaåt àûúåc moåi giêëc möång cuãa anh. Àuáng ra, anh cuäng yïu töi. Khöng yïu töi laâm sao àûúåc: “Anh Hai khöng yïu, töi lêëy àaåo buâa qua lúâi anh û phaãi yïu”: Àoá laâ baâi haát maâ cuäng laâ thûåc àêëy anh aå.

- Töi nghô àoá cuäng laâ tònh yïu chõ aå. Tònh yïu cao hún möåt chuát vaâ múã röång...

Chõ L. caám ún lúâi nhêån xeát cuãa töi. Vúái àöång taác bai tay chùæp laåi, chõ vaái. Töi hiïíu ngay, chõ vaái anh Trêìn Hoaåt, vaái quï hûúng, laâng Àònh Baãng cuãa chõ... Trïn àûúâng trúã vïì núi laâm viïåc, loâng töi nao nao möåt caãm giaác dïî chõu, yïn têm vaâ coá chuát tûå haâo.



HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA

Trêìn Hoaåt laâ möåt söë ñt trong nhûäng ngûúâi múã àêìu cho viïåc hònh thaânh nghïì àaåo diïîn kõch noái úã Viïåt Nam. öng àaä àûúåc phong tùång nghïå sô nhên dên ngay tûâ àúåt àêìu. Àoá laâ möåt con ngûúâi cuãa Kinh Bùæc. Luác múái 6 tuöíi, öng àaä boã nhaâ ra ài theo möåt gaánh tuöìng röìi phiïu baåt khùæp Trung, Nam, Bùæc. Laâ con ngûúâi laâm nghïì taâi hoa, têån tuåy, öng coá cöng phaát hiïån ra nhiïìu taâi nùng sên khêëu, giuáp àúä vaâ hûúáng dêîn nhiïìu diïîn viïn thaânh taâi. Trong cöng viïåc àaåo diïîn sên khêëu, öng rêët hiïíu nghiïåp àúâi Khi öng hoåc têåp úã nûúác ngoaâi, möåt söë tiïíu phêím cuãa öng àûúåc caác àoaân kõch Trung Quöëc sûã duång. Caác àoaân kõch nhû: Kõch noái, tuöìng, cheâo, caãi lûúng àïìu àïën treâo keáo öng. Ngay caã mêëy àoaân úã caác tónh xa vaâ nghiïåp dû cuäng luön mai phuåc” àïí àoán öng vïì àoaân mònh. Coá àiïìu laâ phaãi luön luön coá rûúåu cho öng. Khi àaåo diïîn, caånh öng bao giúâ cuäng coá thïm möåt chiïëc ghïë àïí chai rûúåu vaâ chiïëc cheán. öng baão: “Khöng coá rûúåu thò khöng laâm àûúåc gò hïët” . Nùm àoá, öng laâ àaåo diïîn cuãa vúã “Hûúng Múái” cho nhaâ maáy thuöëc laá Thùng Long. Laåi àuáng vaâo luác luön coá baáo àöång maáy bay àõch nïn khöng mua àûúåc rûúåu vïì cho öng. Möåt kyä sû cuãa nhaâ maáy phaãi lêëy cöìn ra pha rûúåu cho öng. Möåt lêìn, töi múâi öng vaâ öng Vùn Cao àïën nhaâ uöëng rûúåu. Öng Vùn Cao nhêån trang trñ phöng, caãnh cho vúã kõch. Àêy laâ hai öng baån rûúåu húåp yá nhau vò caã hai àïìu laâ àïå tûã trung thaânh cuãa thêìn rûúåu. Hai öng cûá uöëng lai rai suöët tûâ 2 giúâ chiïìu àïën 12 giúâ àïm. Hoå vûâa uöëng, vûâa noái àuã chuyïån trïn àúâi. Hoå bêåp bïình, say laåi tónh, tónh laåi say. Luác noái to, luác noái nhoã. Coá luác ha haã, luác laåi àùm chiïu nhû muöën khoác, tranh caäi baân luêån. Tûâ cheán thûá hai trúã ài, öng Vùn Cao thûúâng khöng duâng àöì nhùæm hoùåc duâng ñt.

- Túá cho hai caái vúã kõch êëy chó àaáng cho vaâo soåt raác. - Cuäng coá möåt chuát mï ni (àaáng khen) àêëy...



- Khöng. Taác giaã chûa vivre la vie maâ múái chó laâ freáquenter la vie - (chûa söëng cuöåc àúâi maâ múái chó ài thùm cuöåc àúâi).

- Thïë maâ túá nhêån laâm àï-co (trang trñ) cho hoå àêëy. - Tuyâ cêåu. Vúái túá, khöng sûúáng lùæm. Vúã kõch viïët thêåt thaâ quaá nhû

caái kiïíu baâi thú rau muöëng: Trong vûúân coá àaám rau xanh Àoá laâ rau muöëng àïí nêëu canh àêëy chûá... Thïë maâ laâ thú aâ ? Túá thêëy taác giaã khöng coá chêët “ngoåc”, maâ chó toaân

laâ gaåch. Maâ àaä laâ gaåch thò coá nung maäi cuäng chó laâ gaåch... Nghïå thuêåt, noá khoá tñnh lùæm chûá ? ... Phaãi coá caái thûúng caãm nhên thïë. Phaãi coá têëm loâng... Töi baão: “Hai anh laâ caã möåt thû viïån söëng”. Öng Vùn Cao khöng àöìng yá vaâ noái: “Túá chó laâ möåt voâ rûúåu quöëc luãi” Thïë röìi, töi cûá ngöìi hêìu rûúåu, chaåy ài chaåy laåi, tiïëp tïë rûúåu vaâ àöì nhùæm.

Nhûng chuã yïëu laâ lùæng tai nghe caác öng. Nhûng caác öng cuäng àoâi töi phaãi kïí laåi nhûäng chuyïån vïì rûúåu vaâ chuyïån tiïëu lêm bïn trúâi Têy cho caác öng nghe.

- Phaãi bònh àùèng chûá. Chuáng túá noái cho cêåu nghe vïì chuyïån cuãa chuáng túá thò cêåu cuäng phaãi “cung” ra cho chuáng túá nghe vúái...

- Thu nùng lûúång cuãa nhau nhû caái kiïíu ngûúâi Trung Quöëc phaát vaâ thu “cöng lûåc” êëy. Caác öng böîng àuâng àuâng àïì nghõ phaãi coá thõt choá cho noá thïm hûúng võ. Thõt choá àûúåc mua vïì ngay. Töi khöng thñch nïn khöng ùn. Ú ? Sao cêåu khöng ùn möåc töìn ?

- Taåi sao ? - Töi khöng khoaái lùæm. Noá höi haám. - Chùæc laåi laâ con cêìu tûå. Ùn thõt choá vaâo, “cêåu” giêån cêåu vïì chuâa chûá

gò? - Cêåu noái laåi ài naâo. Cêåu baão thõt choá höi haám aâ? Möåt ngûúâi àaân baâ

àeåp úã tuöíi 40 cuäng coá muâi höi haám àêëy chûá. Nhûng, ngûúâi ta mï caái höi



haám tuyïåt vúâi àoá hún caã caác cö gaái 16, 17 tuöíi... Cêåu chùèng hiïíu caái gò caã aâ, maâ coá àiïìu thõt choá maâ khöng coá chêët “cöìn”! vaâo laâ “vûát”

Àuáng àêëy. Trong bûäa rûúåu, töi àaä biïët àûúåc nhiïìu àiïìu úã hai öng. Nïëu caác öng

khöng say khûúát, thò töi khöng thïí naâo “thoá” àûúåc nhûäng cêu chuyïån thêåt hay, thêåt laå ma â chùèng bao giúâ caác öng chõu noái ra cho bêët cûá ai. Àoá laâ nhûäng cêu chuyïån doåc ngang chêët “söëng”, tûúi nhêy nhêíy. Caác öng laâ nhûäng ngûúâi luön thñch thuá vaâ ngúä ngaâng vúái nhûäng àiïìu múái meã, sinh àöång. Nhòn nhiïìu, nghe nhiïìu, ài nhiïìu, suy ngêîm nhiïìu ... laâ nhûäng àiïìu giuáp caác öng trúã thaânh Trêìn Hoaåt vaâ Vùn Cao... Trûúác kia, trong thúâi Phaáp thuöåc, öng Trêìn Hoaåt àaä tûâng laâm qua nhiïìu nghïì: chaåy cúâ, baán Vuä Taåo, àaánh giêìy, baán tranh, thêìy kyá, thêìy daåy àaân àaáy vaâ haát ca truâ, àoáng kõch... Töi tñnh coá chûâng 30 nghïì. Coá daåo, öng quen möåt söë ca kyä phûúâng Daå Laåc. Möåt söë chõ em bõ bùæt boã boáp (böët caãnh saát ngaây xûa) öng thûúng haåi hoå, chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho hoå àûúåc ra bùçng caách baão laänh, nhêån laâm chöìng. Öng goåi àoá laâ nghïì “laâm chöìng thuï” - Kyâ thûåc, coá ai thuï öng cuäng khöng nhêån möåt xu naâo. Trong chûâng 10 tiïëng àöìng höì, hai öng àaä àaánh àöí chûâng 3 lñt rûúåu. Àïën 12 giúâ khuya, chõ Bùng ài xñch lö àïën àoán Vùn Cao vïì. Chõ traách töi àaä àïí öng uöëng say. Nhûng, coá trúâi maâ ngùn àûúåc. Öng baão trong khi say, trong öng naãy ra nhûäng tûá hay cho thú, nhaåc, hoaå, öng coá àuã cêìm, kyâ, thi, hoaå, tûãu. Töi cuäng phaãi thuï xñch lö, àûa öng Trêìn Hoaåt vïì nhaâ úã phöë Loâ Suä. Öng àaä quaá say. Nhûng saáng höm sau, chûâng 8 giúâ, öng àaä ngöìi dûång vúã Bûác Tranh muâa gùåt cuãa Trêìn Vûúång. Vaâ bïn caånh öng, vêîn laâ chai rûúåu



NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM

Trung Quöëc suy tön Nûä Oa laâ nûä thêìn aái tònh cuãa hoå. Cuâng úã möåt khu vûåc vaâ coá nhiïìu truyïìn thuyïët giöëng nhau, thêìn aái tònh cuãa Viïåt Nam cuäng laâ Nûä Oa. Nûä Oa Trung Quöëc vaâ Nûä Oa Viïåt Nam coá nhiïìu àiïìu giöëng nhau vïì cú baãn: rêët nùång vïì chêët huyïìn thoaåi, Nûä Oa coá nhiïìu pheáp thêìn thöng àaä nùån ra con ngûúâi bùçng àêët seát vuä truå röìi phaã vaâo àoá möåt linh höìn, Nûä Oa àöåi àaá vaá trúâi v.v...

Nûä Oa laâ tûúång trûng cho sûå sinh thûåc vaâ phöìn thõnh. Do úã caái thúâi höîn mang chi sú, söë ngûúâi chïët nhiïìu hún ngûúâi söëng gêëp böåi nïn viïåc phaát triïín noâi giöëng laâ vö cuâng quan troång, vò thïë ngûúâi ta thúâ caái “cuãa quyá” cuãa Nûä Oa. ÚÃã Viïåt Nam, chêët phong tònh vaâ sinh thûåc àûúåc àêíy lïn mûác quaá cao. Chuyïån kïí rùçng: Caái “böå phêån” cuãa öng Tûá Tûúång bùæc qua möåt caái ao lúán ba saâo àêët laâm cêìu cho moåi thaânh viïn cuãa àaám cûúái nguyïn thuyã ài tûâ búâ ao bïn naây sang búâ ao bïn kia. Vò öng cêìm hûúng vö yá, taân nhang rúi xuöëng laâm cho chiïëc cêìu vûäng chùæc êëy böîng nhiïn “ruåt” laåi, hêët hïët moåi ngûúâi xuöëng ao. Nûä Oa biïët àûúåc, àaä nhanh nheån àûa caái “cuãa quyá” cuãa mònh ra hûáng lêëy caã àaám ngûúâi, thïë laâ moåi ngûúâi ngoi ngoáp trong caái tuái caân khön cuãa Nûä Oa vaâ àûúåc cûáu söëng. Truyïìn thuyïët naây coân soát laåi àïën ngaây nay qua sûå biïën daång trong sûå tñch “Öng Àuâng baâ Àaâ” vaâ trong troâ chúi “Caái noã lûúâng...”

Coân nûä thêìn sùæc àeåp cuãa ta thò eo leä khöng ai xûáng àaáng hún laâ cöng chuáa My Nûúng, con gaái vua Huâng thûá 18.

Toác xanh viïìn maá hêy hêy àoã Miïång naâng heá thùæm nhû san hö Tay ngaâ trùng noän hai chên nhoã Mï naâng bao nhiïu ngûúâi laâm thú.



Xûáng vúái sùæc àeåp naát àaá tan vaâng cuãa naâng chó coá nhûäng ai saánh ngang àûúåc vúái caác bêåc thaánh thêìn. Söë ngûúâi àïën cêìu hön àûúåc choån loåc kyä àïën nöîi chó coân hai chaâng ûu tuá nhêët laâ Sún Tinh vaâ Thuyã Tinh, laâ tûúång trûng cho hai con ngûúâi tinh hoa, àeåp àeä vaâ taâi hoa tuyïåt vúâi cuãa hai vuä truå bao la vaâ thú möång: nuái rûâng vaâ biïín caã. Trong cuöåc àua taâi, Sún Tinh àaä giaânh chiïën thùæng. Vò ngûúâi àeåp My Nûúng maâ Sún Tinh vaâ Thuyã Tinh àaánh nhau suöët bao nhiïu àúâi vaâ cho àïën têån bêy giúâ.

Sùæc àeåp My Nûúng àaä gêy ra sûå tranh giaânh thêìn thaánh, khöng tiïìn khoaáng hêåu vaâ sûå tñch naây àûúåc àúâi àúâi nhùæc nhúã, biïën thaânh thú, ca vaâ lúâi vêìn vñ khöng nguöi:

Vua Thuyã Tïì dêng nûúác àaánh Sún Tinh Nuái vaâ söng - tranh nhau möåt chuyïån tònh...



CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI”

Chõ Têm laâ möåt liïìn chõ quan hoå àaä nöíi tiïëng tûâ lêu chõ thûúâng àûúåc múâi trong caác cuöåc thi, àûúåc múâi haát nhûäng baâi haát hay maâ khoá haát, haát “sûãa” khi ngûúâi khaác haát hoãng. Gioång haát cuãa chõ laâ möåt thûá gioång hiïëm. Ngoaâi súã trûúâng vïì haát quan hoå, chõ coân haát àûúåc caã tuöìng, cheâo vaâ caác laân àiïåu dên ca. Nhûäng chêët liïåu naây húåp nhau laåi thaânh nhûäng vi lûúång laâm cho nhûäng baâi haát quan hoå do chõ haát thïm phêìn hoa myä, àêåm àaâ, laåi xen chuát huyïìn bñ liïu trai. Daáng chõ maãnh khaãnh caái kiïíu moãng maây hay haåt, thoaáng muâi thúm quï muâa. Chõ coá thïí haát hïët àïm naây àïën àïm khaác laâm cho ngûúâi nghe khöng thïí quïn àûúåc. Vò tiïëng haát cuãa chõ coá thïí laâ kïí vïì möåt cuöåc tònh, möåt têm traång àêìy kõch tñnh, möåt con söng xanh, möåt têm höìn ngêín ngú say àùæm, möåt niïìm vui nheå vûúng vêën êu sêìu v v... Chuáng gieo vaâo loâng ngûúâi möåt nguöìn thú ca, möåt nöîi niïìm thêëm vaâo têån xûúng. Töi coá caái sung sûúáng àûúåc goåi chõ bùçng chõ trong khi moåi ngûúâi àïìu goåi chõ bùçng baâ vò chõ àaá àïën caái tuöíi 70 röìi. Töi vêîn nghô laâ chõ chûa giaâ. Töi àïën Vùn Tûúng qua mêëy xoám ngoä khuác khuyãu. Àêy röìi, caái bïí caån coá hoân non böå. Bûúác mêëy bêåc laâ lïn àïën nhaâ. Àoá laâ möåt ngöi nhaâ ba gian hai chaái tûâ àúâi xûa àïí laåi vúái hai maãng tûúâng rïu phong. Dûúái caái cuöën thúâ coá daán möåt túâ giêëy àoã viïët chûä “Têm”, kiïíu chûä Haán do chñnh tay chõ viïët bùçng mûåc nho. Cö chaáu beá nhoã múâi töi ngöìi àúåi vaâ ài tòm chõ. Töi húi noáng ruöåt vò phaãi ngöìi àúåi khaá lêu Töi àûúåc biïët, gêìn àêy chõ luön ài thùm caác baån beâ laâng trïn xoám dûúái. Chõ thûúâng khöng coá úã nhaâ ban ngaây. Chõ àûúåc múâi ài chöî naây, chöî khaác hoùåc múâi ài daåy haát quan hoå. Cuöåc söëng cuãa chõ hiïån nay chó coân chûä “Du” vaâ “Ca”, nghôa laâ ài chúi vaâ haát, chùèng phaãi lo nghô gò vïì cúm aáo. Àaä coá nhûäng ngûúâi trûúác àêy mï tiïëng haát cuãa chõ úã khùæp núi gûãi tiïìn vïì nuöi chõ. Kïí caã nhûäng ngûúâi hiïån söëng úã nûúác ngoaâi. Cuäng coá thïí goåi hoå laâ nhûäng “nhên tònh” cuãa chõ. Cho pheáp töi duâng tûâ naây vaâ noái thïm: tònh nhên cuãa chõ quaá nhiïìu. Coân nhû yïu boáng yïu gioá hoùåc phaãi loâng tiïëng



haát cuãa chõ thò khöng kïí hïët. Thêåt buöìn cûúâi, coá nhiïìu ngûúâi chùèng ùn thua gò maâ vêîn cûá yïu chõ. Do vêåy, chõ thûúâng àöëi àaäi haâo phoáng vúái caác baån hoùåc hoå haâng, thûúâng biïëu tiïìn, quaâ baánh hoùåc lïî vêåt cho caác àònh, chuâa...”

Gùåp töi, chõ baão ngay: “Nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão?” - Em àêu daám- Töi noái. - Chùæc laåi gaå chõ haát chûá gò? Chõ àaä qua muâa laá ruång röìi. Súå töi khöng hiïíu, chõ liïìn giaãi thñch möåt maåch: “Ngûúâi quan hoå coá 4 muâa. Luác tûâ 13 àïën 15 tuöíi laâ luác haát àûúåc röìi

maâ coân run, coân xêëu höí, laâ luác úã vaâo muâa xuên. Tûâ 18-19 tuöíi, tiïëng haát àaä “mêíy”, soáng saánh laâ àang vaâo haå. Tûâ 20 àïën 30 tuöíi, tiïëng haát àaä coá “thuêåt” àaánh àöí àûúåc ngûúâi nghe. Àoá laâ muâa thu. Tûâ trïn 30 tuöíi, àaä thêëy ngaåi nguâng àïí vaâo àöng, cuäng laâ muâa “laá ruång”. Coân chõ àaä 70 tuöíi laâ àaä qua muâa laá ruång röìi”.

- Khöng phaãi. Nghïå thuêåt haát quan hoå cuãa chõ vêîn laâ 20 tuöíi. Mùæt chõ coân luáng liïëng, daáng ài vêîn nhanh nheån vaâ sang lùæm.

- Thöi naâo. Noái kheáo lùæm. Höm nay chõ khöng haát quan hoå maâ haát baâi “Suöng húâi” Chõ baây ra mêëy thanh baánh àêåu xanh röìng vaâng. Tûå tay chõ pha traâ múâi töi cuâng uöëng. Chõ pha traâ àiïåu nghïå: Cho nûúác cöët, nûúác hai vaâ ba vaâo cheán töëng röìi múái roác cheán quên. Sau ñt phuát, chõ nhêën gioång röìi àûáng dêåy haát:

“Àoâ ai ài... Ú àêå u bïën khöng vïì ... Àúåi nhau thûúng nhúá ú...ú... suöng húâi maâ phêën son. Suöng húâi, tònh suöng a ... maâ vêîn goåi... con àoâ tònh lïnh àïnh ... Ba mûúi phuát nïn böíng suöëng trêìm... suöng húâi...i ...ú”.

Daáng chõ maãnh mai, siïu siïu thanh nhaä vaâ bay böíng... êëy, chñnh caái hònh haát àoá cöång vúái tònh yïu nghïå thuêåt àaân haát quyïån vaâo vúái nhau taåo nïn chõ Têm. Töi nhêëp cheán traâ. Trong töi, cûá túi taã möåt nöîi buöìn da diïët. Töi khen chõ hïët lúâi. Chõ baão: “ Phaãi coá duyïn phêån vúái baâi haát múái haát hay àûúåc...”

Luác chia tay, chõ vöî vai töi:



- Thöi coi nhû sùæp hïët nùm cuä röìi. Sang nùm múái, chõ chuác em chó nghe baâi haát cuãa ngûúâi xûa cho noá coá caái hûúng võ thöi. Coân vúái cuöåc söëng, em haäy traánh khuác “Suöng húâi” ...

- Chõ Têm aå, khöng traánh àûúåc àêu. Coá khuác suöng húâi thò múái thaânh con ngûúâi dêën thên cho vùn hoåc nghïå thuêåt àûúåc. Chõ núã nuå cûúâi raång rúä. Caái nuå cûúâi cuãa con ngûúâi taâi hoa rêët mûåc thêåt nöìng êëm vaâ ên cêìn...



ÖNG TRUÂM THÕNH

Keáp Thõnh quï úã Kim Àöång - Hûng Yïn, laâ möåt trong nhûäng àêët cheâo cöí nöíi tiïëng. Mûúâi saáu tuöíi, öng àaä laâ keáp haát. Öng theo phûúâng ài khùæp núi lang baåt kyâ höì. Nhûng, cûá ài, cûá haát maâ cuöåc söëng vêîn vêët vaã nhoåc nhùçn. Nhiïìu khi tûúãng chûâng nhû khöng coân caách naâo söëng àûúåc nûäa. Tuy vêåy, vêîn coá nhiïìu ngûúâi yïu mïën tiïëng haát cuãa öng àaä laâm cho öng khùæc phuåc àûúåc nhûäng khoá khùn chöìng chêët àïí haânh nghïì vúái quyïët têm “sinh û nghïå, tûã û nghïå”.

Ngheâo àoái chùèng nghôa lyá gò. Caái quan troång laâ àûúåc goáp phêìn vaâo caái caãnh naáo nhiïåt, tûng bûâng cuãa nhûäng buöíi diïîn, nhûäng giêy phuát gùåp mùåt nhau, àaâo àaâo, keáp keáp àûa àûúåc tiïëng àaân, tiïëng haát àïën vúái baâ con. Caác diïîn viïn cuäng rêët phêën khúãi, àûúåc àöìng baâo mïën möå, traã cöng cho hoå qua nhûäng nuå cûúâi, nhûäng böå mùåt raång rúä, phúi phúái. Thïë laâ àuã àïí vui röìi. Phûúâng phaãi ài xin haát úã nhiïìu xoám laâng, úã caác àaám höåi. Riïng keáp Thõnh vaâ möåt, hai àaâo keáp chñnh coân phaãi ài haát cho caác nhaâ giaâu múã tiïåc chuác thoå hoùåc ùn khao. Cuäng coá nhûäng lêìn àïën diïîn hêìu trong phuã àûúâng, huyïån àûúâng Keáp Thõnh laâ möåt keáp àa taâi, haát hay àûúåc nhiïìu laân àiïåu. Öng diïîn àûúåc àuã loaåi keáp. Keáp chñnh nhû Tûâ Thûác, Têët Chaánh, Lûu Bònh, Thuác Sinh... Keáp lïåch nhû Tuêìn Ty, Súã Khanh. Àoáng laäo nhû Huyïån Tïí, öng Maäng, àöì Àiïëc. Àoáng hïì nhû thêìy àöì, hûúng Cêm... Caác vai diïn cuãa öng àïìu hay, àaåt hiïåu quaã cao, mêîu mûåc, coá goác caånh. Nhên vêåt cûá nöíi lïn nhû möåt bûác tûúång söëng. Àiïìu àoá nhúâ úã chöî keáp Thõnh gaån loåc nhûäng chi tiïët, giûä lêëy nhûäng chi tiïët chên thûåc, coá böí sung thïm nhûäng neát hoa myä àêìy ngêîu hûáng, saáng taåo öng coân giûä trong böå nhúá cuãa mònh nhiïìu laân àiïåu “àöåc” ñt ngûúâi biïët àïën hoùåc gêìn nhû bõ thêët truyïìn. Vñ duå nhû laân haát vaän goåi laâ Vaän Non Mai say àùæm thò àïën giúâ úã ta chó coân möåt, hai ngûúâi biïët àïën. Phong caách diïîn cuãa öng rêët thanh tên. Khi thò phoáng khoaáng kiïíu haâng hoa, luác laåi giûä chùåt khuön khöí. Ngûúâi ta khöng thïí hoãi öng àïí biïët öng coá súã trûúâng vïì



nhûäng laân àiïåu naâo. Vò hêìu nhû têët caã nhûäng laân àiïåu chñnh öng àïìu hay haát caã. Luác haát, têm höìn öng dêëy lïn nhûäng ngoån soáng luác phai, luác thùæm, luác laåi vúi àêìy... Baâi naâo öng haát cuäng ra “maâu”, long lanh sùæc neát. Àaåt àïën trònh àöå naây laâ rêët khoá. Ngûúâi saáng daå cuäng phaãi cêìn cuâ, luyïån têåp 4,5 nùm. Nhûng vúái öng, öng nhaãy phöëc möåt caái laâ àaåt àûúåc túái àiïím cao àïën khoá hiïíu.

Öng coân miïång haát, tay àaân chêìu vùn vúái gioång cao bi traáng. Khi àoá, öng say nhû bõ öëp àöìng. Àoá cuäng laâ taâi nùng cuãa öng. Chùèng thïë maâ trong möåt cuöåc thi haát vúái nhûäng bêåc anh taâi úã traåi Ngoåc Haâ, öng àaä àaåt àiïím cao nhêët. Nhiïìu ngûúâi àaä phaát ghen lïn maâ baão: “ Thêåt xêëu höí, chuáng ta àaä phaãi thua möåt tïn haát rong quï muâa, mùåt buáng ra sûäa”. Vúái ngûúâi coá nghïå, chñnh caái chêët chên quï chên chêët vaâ giang höì tûá haãi àoá cöång laåi laâ rêët hiïëm, laâ vö àõch. Noá mang chêët dên ca nguyïn thuãy.

Öng laâ tay àaánh tröëng cheâo mêîu mûåc, thûúâng khuyïn caác hoåc troâ: “Coá thïí vuång cheâo möåt chuát. Nhûng phaãi khe áo tröëng”. Nhûng taâi nghïå cao nhêët vïì sûã duång nhaåc cuå cuãa öng laåi laâ keáo nhõ. Anh em goåi tiïëng nhõ cuãa öng laâ tiïëng nhõ siïu phaâm. Daåo êëy, öng Lï vùn Ly muöën àïën xin vaâo keáo nhõ cho phûúâng haát. Nhûng khi túái, nghe thêëy tiïëng nhõ cuãa öng, àaä boã ra vïì ngay vaâ lêím bêím: “nghe tiïëng nhõ cuãa truâm Thõnh múái biïët tiïëng nhõ cuãa mònh chó laâ tiïëng keáo cûa lûâa xeã “? Vaâo nhûäng nùm 1958-1959, öng Ly laâ möåt trong vaâi cêy nhõ hay nhêët nûúác. Tiïëng nhõ cuãa öng Thõnh laâ sûå phöëi húåp haâi hoaâ giûäa nhiïìu yïëu töë. Trong àoá coá mêy nûúác bêåp bïình, coá hûúng hoa gioá buåi, tûã, biïåt, sinh, ly, yïu àûúng moân moãi... Cuäng chñnh tiïëng nhõ cuãa öng àaä khiïën möåt nûä diïîn viïn cheâo mï öng vaâ trúã thaânh vúå öng.

Àaä thaânh möåt caái lïå tònh tûá, êm thêìm vaâ maänh liïåt, cûá möîi lêìn chuêín bõ ra sên khêëu, vúå öng laåi ngoáng nhòn núi hai bïn caánh gaâ, nhòn vaâo mùæt öng, say sûa. YÁ noái: “Mònh úi, em thïë naây àaä àûúåc chûa? Öng cuäng nhòn vúå, vûâa tròu mïën vûâa coá veã kiïím tra laåi vai diïn, gêåt àêìu nheâ nheå. Coá nghôa laâ: “!Àûúåc àêëy em aå... Xinh lùæm”.

Nhûng röìi möåt buöíi, vúå öng bõ öëm trong caãnh ngheâo xú xaác Baâ öëm dai dùèng, khöng coá tiïìn thuöëc thang, chûäa chaåy. Ngûúâi nûä diïîn viïn naây



rêët mûåc yïu chöìng. Baâ baão: “Coá tiïëng nhõ cuãa anh laâ söëng àûúåc röìi... cho em nghe suöng vêåy...”. Thïë laâ öng laåi mang nhõ ra keáo àïí cho baâ vui. Öng baão laâ àïí quïn àúâi, quïn bïånh têåt. Coá àiïìu trong nhûäng giêy phuát naây, tiïëng nhõ cuãa öng caâng hay, caâng thiïët tha möåt maâu sùæc têm linh. Röìi möåt höm, baâ thêëy khoá chõu laå thûúâng. Baâ laåi muöën nghe tiïëng nhõ cuãa öng. Öng liïìn keáo “...öi...thò àöi ta... chuát nghôa... maâ...a... àeâo boâng...”. öng keáo baâi “Duyïn núå phaãi chiïìu”... Àïën nûãa chûâng thò baâ laã ài nhû möåt taâu laá uáa röìi tùæt thúã... öng buöng nhõ, öm lêëy baâ vaâ khoác: “Möång hïët ta ngûúâi phaãi biïåt nhau...”! Thïë laâ tûâ àoá öng khöng keáo nhõ nûäa. öng giêån duyïn, tuãi phêån vaâ neá traánh caái tiïëng nhõ oan nghiïåt vêån vaâo mïånh cuãa öng. Chûâng 30 nùm sau, maäi àïën nùm 1959, möåt öng baån tri kyã khuyïn öng haäy giaãi lúâi nguyïìn xûa, nùçn nò öng keáo cho nghe möåt àoaån. Öng nïí quaá, keáo möåt àoaån thêåt say. öng baån vaái: “Thûa, xin thïë laâ àuã chó cêìn trêìn ai möåt khuác ...” . Öng Thõnh rúám nûúác mùæt.

Öng Thõnh súám àaä phaãi boã quï, ra diïîn cho raåp Saán Nhiïn Àaâi (sau laâ raåp Kim Lan) úã ngoä Sêìm Cöng. Caái ngoä naây nöíi tiïëng laâ coá nhiïìu chuyïån úã Haâ Nöåi. Nhû vêåy cuäng khöng phaãi chó diïîn úã Haâ Nöåi maâ vêîn phaãi ài lûu diïîn úã nhiïìu núi. Àaä nhiïìu baâi haát cuãa öng àûúåc thu vaâo àôa haát cuãa haäng Pa theá vaâ ASIA. Ngûúâi ta ài luâng mua kyâ àûúåc nhûäng àôa cheâo cuãa keáp Thõnh vaâ àaâo Tiïm. Öng àaä soaån nhiïìu vúã cheâo vaâ laâm thêìy cheâo (nhû bêy giúâ goåi laâ àaåo diïîn). Öng àûúåc caã gaánh haát vaâ nhiïìu ngûúâi trong nghïì kñnh nïí goåi öng laâ sû phuå, laâ öng truâm Thõnh. Tuy vêåy, cuöåc söëng vêîn cûá thanh bêìn cho àïën khi öng qua àúâi. Caã cuöåc àúâi vò nghïì, öng àaä daåy döî àûúåc nhiïìu lúáp diïîn viïn cheâo cho caã nûúác. Öng àaä giuáp àúä nhiïìu cho Ban nghiïn cûáu nghïå thuêåt sên khêëu cuãa Böå Vùn hoáa trong viïåc nghiïn cûáu, giûä gòn vaâ phaát triïín nghïå thuêåt cheâo truyïìn thöëng. Tïn tuöíi öng àaä àûúåc ghi trong Baách khoa tûâ àiïín sên khêëu Liïn Xö (cuä) xuêët baãn nùm 1959 trong muåc sên khêëu Viïåt Nam.

Riïng vïì nghïå thuêåt cheâo maâ noái, öng truâm Thõnh laâ möåt “Con ngûúâi”! Viïët hoa. Sên khêëu Viïåt Nam vaâ nghïå thuêåt cheâo cuãa ta tûå haâo coá möåt nghïå nhên nhû öng truâm Thõnh.



CHÕ HOA TÊM

Daåo êëy chûâng nhûäng nùm 1942-1943, caã mêëy laâng ,Bûúãi, ngûúâi ta thûúâng hay kïí chuyïån vïì möåt nhên vêåt àùåc biïåt laâ “Mñt súâ” Hoa Têm. Söë laâ úã ngay giûäa chúå Bûúãi, dûång lïn möåt raåp haát coá tïn “Quaãng Têm San” Chuã cuãa raåp haát luác naâo cuâng huyïn naáo àoá laâ baâ Hoa Têm. Goåi noá laâ raåp caãi lûúng cuäng àûúåc maâ goåi laâ tuöìng caãi lûúng cuäng àûúåc. Vò hoå diïîn caã nhûäng tñch xûa vúái muä aáo, cên àai sùåc súä, maâ cuäng diïîn caã nhûäng tñch múái vúái nhên vêåt ùn mùåc Têy, àeo ca vaát. Raåp haát töëi naâo cuäng kñn chöî. Chuã nhêåt coá thïm möåt xuêët diïîn ban ngaây, chuã raåp thûúâng ài bïn caånh ngûúâi chöìng cuãa mònh laâ möåt anh Têy lai tïn laâ Louis Aubourg. Anh chaâng vûâa giaâu vûâa àeåp trai naây rêët kiïu haänh laâ àaä lêëy àûúåc cö àaâo haát coá taâi nùng vaâ sùæc àeåp xuêët chuáng. Anh ta àaä haå àûúåc haâng loaåt nhûäng àöëi thuã laâ nhûäng keã giaâu sang, caác quan huyïån, quan phuã treã tuöíi àïí giaânh àûúåc Hoa Têm. Viïåc quaãn lyá raåp haát, Hoa Têm giao cho öng thêìy tuöìng Nùm Nguä vaâ keáp Sinh. Haâng àïm, Hoa Têm coá vai diïîn. Àiïìu naây khöng coá khöng àûúåc. Ban ngaây, thónh thoaãng Hoa Têm vaâo laâng Yïn Thaái, àïën chúi kïët baån vúái keáp Thuyïn laâ keáp nöíi tiïëng vïì haát tuöìng. Chuã raåp Quaãng Laåc phaãi àûa ö tö vïì, àûa keáp Thuyïn ài diïîn röìi laåi traã keáp Thuyïn vïì têån nhaâ. Hoa Têm cuäng laâm quen vúái keáp Tûúác haát tuöìng úã xoám Ao Ngang vaâ öng Ninh laâ hoåa sô veä truyïìn thêìn... Hoa Têm nhêån mêëy baâ giaâ trong xoám laâ meå nuöi vaâ thûúâng coá quaâ, baánh, vaãi, nhaän biïëu caác baâ. Hoa Têm theâm tònh meå, yïu laâng Bûúãi, hay xuác àöång vaâ coá loâng thûúng ngûúâi. Nhûng khi gùåp mùåt, dên trong mêëy xoám rêët niïìm núã chaâo Hoa Têm vaâ chõ cuäng nhanh möìm nhanh miïång chaâo hoãi lïî pheáp, lõch sûå vúái moåi ngûúâi. Dên laâng Bûúãi rêët thñch xem nhûäng tñch diïîn cuãa raåp nhû: Trûúng Viïn, Quan êm Thõ Kñnh, Giang Taã cêìu hön, Tra aán Baâng Quyá Phi, Phûúng Hoa, Huyïån Trûúâng vaâ cö Cuác, Möå cö Phûúång, öng giaâ mêåt nïët, Hoa rúi cûãa Phêåt, Kiïìu... Nhûäng tñch naây hêìu nhû ai cuäng thuöåc, hoå xem ài xem laåi nhiïìu lêìn, khöng biïët chaán. Moåi ngûúâi rêët coá



caãm tònh vúái raåp Quaãng Têm ban vaâ cuäng rêët coá caãm tònh vúái chuã raåp. Hoa Têm ùn mùåc cûåc kyâ sang troång rêët “a la möët” (aâ la mo de). Nhûng moåi ngûúâi cho rùçng goåi Hoa Têm bùçng baâ thò húi giaâ. Baâ ta cûá tûng tûng, rêët treã, nhû laâ cö hoåc troâ mùæt saáng, möi tûúi vêåy. Goåi bùçng baâ khöng húåp. Anh Vuä Troång Haânh laâ em ruöåt nhaâ vùn Vuä Troång Can baão nïn goåi Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Tiïëng Anh “mñt súâ” laâ cö gaái maâ. Vaâ tûâ àoá ai cuäng goåi Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Nhû vêåy, noá coá veã hay hún, laå hún, Têy hún, tònh hún... Quaãng Têm ban àaä àûa sên khêëu àïën chúå Bûúãi, laâm naáo nhiïåt caã mêëy laâng Bûúãi. Noá ài àêìu cho sûå thaânh hònh möåt vaâi nhoám caãi lûúng vaâ kõch noái nghiïåp dû cuãa caã möåt khu vûåc sêìm uêët, àöng dên. Höìi êëy, Laåi Phuá Cûúng coân treã lùæm. öng khöng boã möåt àïm diïîn naâo cuãa raåp Quaãng Têm ban. Sau naây, öng laâ möåt nghïå Bi kõch noái vaâ diïîn viïn àiïån aãnh khaá nöíi tiïëng.

Trong nhaâ chõ Hoa Têm, trïn caác mùåt tûúâng treo la liïåt nhûäng bûác tranh thuãy maåc, tranh Taâu, chõ yïu nhûäng bûác tranh naây lùæm vaâ luön ngùæm nghña chuáng.

Hoa Têm laâ con gaái möåt gia àònh cöë nöng úã Kim Àöång, Hûng Yïn. Tûâ nhoã, cö beá àaä haát hay vaâ haát àûúåc nhiïìu laân àiïåu cheâo, tuöìng, caãi lûúng, quan hoå, haát ru... Nùm 13 tuöíi, coá gaánh haát xin cho cö àûúåc thoaát ly gia àònh, ài theo gaánh. Cö àûúåc nuöi cúm, coá nhiïåm vuå tröng treã, giùåt giuä röìi àûúåc hoåc haát, hoåc muáa. Qua vaâi nùm trúâi gioá buåi, gioång haát cuãa cö àûúåc coi laâ möåt chêët gioång quyá hiïëm. Sùæc àeåp laåi trúã nïn löång lêîy. Ai cuäng muöën laâm thên vúái cö. Cö khöng bao giúâ phaãi traã tiïìn cho nhûäng bûäa quaâ nhû kiïíu baánh cuöën, buán öëc, buán chaã... Vò bao giúâ vaâ úã àêu cuäng coá ngûúâi tranh traã tiïìn cho cö. Cö quyïët têm hoåc nghïì haát cheâo. Hoåc bêët cûá nhûäng gò cêìn cho möåt vai diïîn tûâ bêët cûá ai. Hoåc nhûäng diïîn viïn cao tuöíi. Hoåc caác baån treã. Luác naâo cö cuäng nhiïìu baån. Caã baån trai lêîn baån gaái. Nhûng baån trai nhiïìu hún. Trong àoá coá nhiïìu nhaâ vùn, nhaâ baáo, hoåa sô, thi sô... Sûác hêëp dêîn cuãa cö rêët cao. Nhûng chñnh caái taâi vaâ caái sùæc cuãa cö cuäng mang laåi cho àúâi cö nhiïìu lao àao, cay àùæng. Àúâi cö bao giúâ cuäng laâ möåt maãnh trùng khuyïët. Cö noái vêåy.

Nùm 21 tuöíi, cö àaä trúã thaânh möåt ngöi sao khöng coá àöëi thuã, ñt nhêët laâ vúái Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi, Haâ Têy, Haâ Àöng, Bùæc



Ninh... Chõ nöíi lïn, rûåc rúä, cuöën huát trong Tuêìn Ty - Àaâo Huïë xuyá Vên giaã daåi, Thõ Mêìu lïn chuâa... Ba vai chñnh: Àaâo Huïë, Xuyá Vên, Thõ Mêìu trong kho baáu cheâo laâ àïí cho Hoa Têm diïîn. Coân coá nhûäng vai diïîn naây ra sên khêëu thò ngûúâi ta coân nhùæc àïën caái tïn Hoa Têm. Chõ noái sûã:

Kim Nham chaâng úi! Àûúâng cöng danh àaä àaânh mï maãi Nhûng tuöíi xuên coá trúã laåi bao giúã Hay tònh riïng chaâng àaä phöi pha Àïí cho thiïëp thaáng nùm moân moãi...

Ngûúâi ta khöng bao giúâ quïn àûúåc khi Hoa Têm noái lïåch röìi vùæt sang bònh thaãn:

Cau non tiïån chuäm loâng àaâo Trêìu tïm caánh phûúång, thiïëp trao cho chaâng. Tiïëng haát cuãa chõ keâm theo daáng ài túi taã, lïåch chïnh, nhûäng bûúác

ài laá ruång hoa rúi. Nhûäng bûúác ài cuãa Hoa Têm trïn sên khêëu àïìu laâ muáa caã. Nhûng úã vaâi vai diïîn khaác, nhûäng bûúác ài cuãa chõ laåi thanh thoaát maâ coá caái daáng dêëp àônh àaåc cuãa möåt caânh cêy nùång trôu quaã ngoåt. Àïën luác chõ haát àuám: “ Ta vïì xeã têëm vaán daây” Bùæc cêìu söng Caái..cho meå thêìy sang chúi.”...

Thò soáng gioá nöíi lïn aâo aâo, loâng chõ xaáo àöång vaâ traân àêìy khaát voång. Röìi laåi ngêín ngú, bêng khuêng:

Ngûúâi àêu àïën úã chuâa naây... Cöí kiïu ba ngêën, löng maây neát ngang...

Hoa Têm ngêín ngú, nöìng naân, sêìu muöån, cö àún, nhûng phêën khñch, lêng lêng.

Nhûäng maãng diïîn cuãa chõ àïìu àaä thaânh mêîu mûåc cho caác vai diïîn kïë tiïëp sau chõ. Caác trûúâng hoåc, caác lúáp huêën luyïån àïìu phaãi trñch ra nhûäng daáng neát, àöång taác phong caách haát, noái, cûúâi, cuãa chõ maâ daåy cho caác hoåc sinh. Vúái chõ, khi nhaåc nöíi lïn, tiïëng haát cuãa chõ cêët lïn theo àaä



laâm cho ngûúâi ta sung sûúáng, vui, buöìn, haáo hûác. Trong loâng ngûúâi nghe thêëy traân àêìy nûúác mùæt, tònh yïu vaâ sûå dùçn vùåt. Chñnh vò chõ haát àûúåc caã tuöìng, caãi lûúng, quan hoå, aã àaâo...nïn tiïëng haát cuãa chõ múái coá nhiïìu maâu sùæc, nhiïìu cung bêåc, àa daång vaâ thanh tên. Caác vai diïîn cuãa chõ thûúâng böìng bïình möåt haâo quang laäng maån laâm say loâng ngûúâi. Röìi vïì sau naây, àaä coá nhiïìu lúáp diïîn viïn kïë tiïëp chõ cuäng àïìu bùæt chûúác chõ, hoåc chõ maâ trònh diïîn. Nhûng cho àïën bêy giúâ (1998), vêîn chûa coá ai àaåt àûúåc àïën 8/10 cuãa chõ.

Cung àaân tònh duyïn cuãa chõ luön naáo nhiïåt, tûng bûâng àêìy ngêîu hûáng suöët tûâ thúâi treã cho àïën khi vïì giaâ chõ rêët yïu àaåi thi sô Höì Xuên Hûúng.

Coân möåt chi tiïët. Àoá laâ khi Thuã àö àûúåc giaãi phoáng, trong nhûäng ngaây àêìu, àoaân cheâo Laåc Viïåt gùåp khoá khùn vïì taâi chñnh, chõ àaä khöng ngêìn ngaåi baán ài têët caã nhûäng tû trang cuãa mònh coân laåi àïí giuáp àúä àoaân töìn taåi. Chõ àaä goáp vaâo viïåc àaâo taåo, böìi dûúäng vaâ truyïìn nghïì cho möåt loaåt diïîn viïn saáng giaá nhû Thanh Trêìm, Bñch Nhuêìn, Tuyïët Nga, Nguyïåt Nga... Hoa Têm daåy hoå tûâ viïåc vêën khùn àïën àöång taác xoâe quaåt àûa mùæt. Chõ vui loâng truyïìn laåi cho lúáp treã nhûäng ngoán nghïì bñ mêåt maâ àaáng leä ra phaãi söëng àïí buång, chïët mang theo.

Luác chõ giaâ yïëu trïn giûúâng bïånh, chõ baão: töi nùång khuác ên tònh vúái cuöåc àúâãi. Mùåc duâ cuöåc àúâi àaä laâm töi àau khöí chõ noái vêåy àûúåc vaâi tuêìn röìi ra ài vônh viïîn.



ÖNG HAI CHÊU

Khöng khñ tûng bûâng cuãa ngaây Tïët Nguyïn àaán coân Ngêìn nhû nguyïn veån. Laâng Triïìu Khuác vaâo höåi súám hún hùèn nhûäng nùm trûúác. Nùm nay, dên laâng laâm ùn coá chiïìu hûúáng khaá hún. Àïm ngaây möìng 5 thaáng giïng, hêìu nhû chùèng nhaâ naâo nguã. Hoå têët bêåt laâm cöî baân, baánh traái àïí àem ra cuáng úã ngoaâi àònh. Nhûäng àöì cuáng àoá laåi àûúåc àem têët caã vïì nhaâ sau möåt höìi hûúng thùæp vaâ chia cho caác chaáu goåi laâ löåc. Gia chuã chó laâm duyïn vúái öng Tûâ möåt àôa xöi nhoã hoùåc phêím oaãn quaã chuöëi. Viïåc cuáng baái naây khöng töën keám gò mêëy, cuäng laâ baây veä ra maâ ùn. Khoaãng 9 giúâ saáng ngaây möìng 6 thaáng giïng laâ ngaây tïë Thaânh Hoaâng. ÚÃ Triïìu Khuác, Thaânh Hoaâng cuäng laâ Vua (Phuâng Hûng - Böë Caái Àaåi Vûúng). Nhên dên rêët tûå haâo vúái nhûäng dêëu vïët vïì baäi luyïån binh cuãa Phuâng Hûng khi xûa coân lûu laåi vúái nhûäng mö, nhûäng goâ àöëng nhêëp nhö thûåc maâ múâ aão úã phña sau ngöi àònh cöí kñnh.

Sau möåt traâng phaáo nöí gioân, moåi ngûúâi trang nghiïm laâm lïî tïë Thaânh Hoaâng. Hoå mùåc nhûäng böå quêìn aáo lïî ngaây xûa nhiïìu maâu sùæc rûåc rúä, àöåi muä, ài hia, nhûäng nhên vêåt chñnh biïíu diïîn nhûäng àöång taác àûúåc khoe trûúng vúái nhûäng neát muáa chêåm chaåp vaâ keáo daâi. Ban haânh baát êm xuáng xñnh aáo “thuång maâu lam, cûá nhûäng laân àiïåu luác huâng höìn, bi ai tha thiïët luác laåi laâ doâng àúâi chaãy xuöi duyïn ngùæn núå daâi. Khoái hûúng nghi nguát, trong laân aánh saáng múâ múâ, moåi hònh aãnh vaâ maâu sùæc cuãa caác hoaânh phi cêu àöëi sún son thïëp vaâng, mêm nguä quaã, àöì tïë, nhûäng ngoån lûãa nïën v v... pha tröån laåi vúái nhau húåp thaânh möåt veã àeåp kñn àaáo huyïìn bñ, sûúng khoái... thêåt khoá taã.

Ngoaâi sên àònh, dûúái chên chiïëc cöåt cao treo laá cúâ nguä sùæc vúái nhûäng miïëng lûúäi höí maâu trùæng baåch phêët phú. Àoá laâ möåt cöng baáo vïì ngaây lïî höåi. Cuäng chñnh dûúái caái cöåt cúâ sún àoã êëy coá möåt àöi nam nûä nùæm lêëy tay nhau thêåt chùåt, tûúãng chûâng nhû khöng thïí naâo rúâi nhau ra



àûúåc. Hoå laåi húi ngaã thên vaâo nhau. Hoå nhòn nhau nhû muöën quïn caã àêët trúâi. Caái trûúâng àoaån naây diïîn ra quaá lêu àaä laâm cho nhûäng ngûúâi úã phña ngoaâi boã caã xem gaâ choåi vaâ àêëu vêåt maâ àïí mùæt nhòn vïì phña hoå. Àöi nam nûä àaä trúã thaânh hai nhên vêåt nöíi bêåt, hiïëm coá. Böën thanh niïn nam nûä cûúâi röån lïn, xön xao baân taán vúái nhau, chó troã. Àaám àöng trúã nïn nhöån nhõp. Hoå vêîn cûá nùæm chùåt lêëy cöí tay nhau nhû súå möåt trong hai ngûúâi seä bay ài àêu mêët, mùåc nhûäng tiïëng xò xaâo nhûäng aánh mùæt chêm choåe tûâ böën phña àûa túái. Hoå chùèng biïët trúâi àêët laâ gò nûäa. Maâ laåi coá veã möîi luác caâng say sûa hún.

Ngûúâi àaân öng chûâng 70 tuöíi, mùåc aáo the, khùn nhiïîu. Öng söëng bùçng nghïì khaãm trai vaâ nghïì laâm thao, may vaâ laâm caã kiïíu aáo baâo röìng phûúång, muä maäng, hia duâng cho diïîn viïn cheâo, tuöìng. Thónh thoaãng, coá möåt àúåt gioá nhúá nhung quaá khûá naâo àoá àem laåi öng laåi gêëy mêëy cung àaân nguyïåt hoùåc haát mêëy baâi quan hoå. Gioång haát cuãa öng trong treão, tûúi maát vaâ maånh meä nhû caái höìi coân treã. Tïn öng laâ Hai Chêu úã xoám Cêìu. Ngûúâi àaân baâ khoaãng trïn saáu mûúi tuöíi, mùåc aáo daâi, quêìn àen, chñt khùn nhung. Baâ tïn laâ Nùm Diïåu úã xoám Haå Long Giang vuâng Lim. Ngûúâi àaân baâ naây thuöåc loaåi maâ moåi ngûúâi cho rùçng hoå coá àïën caái tuöíi 60 chùng nûäa vêîn coân xuên sùæc.

Hoå quen nhau tûâ caái thuãa mûúâi taám àöi mûúi khi caã hai cuâng söëng úã vuâng Lim vaâ ruã nhau ài haát quan hoå hïët laâng naây àïën laâng khaác trong suöët thaáng giïng.

Hoå laâ nhûäng võ liïìn anh liïìn chõ àûúåc kñnh nïí. Hoå yïu nhau trong suöët thúâi gian daâi nhûng khöng lêëy àûúåc nhau. Thïë röìi, cuöåc àúâi xö àêíy, keã Bùæc ngûúâi Nam, naâng úã laåi Laång Giang vúái chöìng con, chaâng phiïu baåt sang Triïìu Khuác. Vaâ tûâ mêëy nùm nay, hoå àaä àùåt ra caái lïå àûúåc chêëp haânh möåt caách nghiïm chónh vaâ trang troång. Cûá haâng nùm, ngaây 6, 7 thaáng giïng, baâ Nùm Diïåu sang Triïìu Khuác dûå höåi àònh, laâ thûúång khaách cuãa öng Hai Chêu. Ngaây 13, 14 thaáng giïng, öng Hai Chêu laåi túái höåi Lim thùm baâ Diïåu vaâ möåt söë liïìn anh liïìn chõ, baån höìi trai treã.

Nùm nay, cuäng nhû moåi nùm, öng Hai Chêu àaä chuêín bõ àoán baån tûâ mêëy höm trûúác. öng àaä daânh riïng möåt chiïëc nhêîn vaâng möåt àöìng cên



àïí àeo vaâo ngoán tay run rêíy cuãa baâ Nùm Diïåu laâm quaâ. Àêy laâ thaânh quaã cuãa sûå cöë gùæng laâm luång vaâ sûå tiïët kiïåm cuãa öng. Öng cho rùçng nhêët àõnh öng phaãi tùång baâ moán quaâ àoá. Nïëu khöng, öng seä vö cuâng xêëu höí vïì caái sûå ,”Tu mi nam tûã” cuãa öng - öng noái thïë.

Hoå vêîn àûáng vúái nhau möåt laát nûäa nhû hai pho tûúång röìi dùæt nhau rúâi khoãi àaám àöng, ài qua möåt löëi nhoã loanh quanh eo àiïím nhûäng rùång cuác têìn. Hoå vêîn nùæm tay nhau bûúác cao bûúác thêëp vïì xoám Cêìu. Hoå chó biïët coá nhau vaâ khöng àïí yá àïën bêët cûá caái gò hoùåc ngûúâi naâo úã quanh hoå. Bûúác vaâo nhaâ, hoå rúâi tay nhau. Vêîn nhûäng cùåp mùæt nhòn nhau khöng rúâi. öng Hai Chêu chó cho baâ Nùm Diïåu xem hoân non böå, mêëy chêåu lan, nhûäng cêy caãnh àûúåc tóa, uöën theo nhûäng thïë rêët cêìu kyâ vaâ nïn thú, chiïëc löìng chim lïn nûúác coá hai con baåch yïën nhaãy nhoát... Têët caã àïìu laâ nhûäng taác phêím taâi hoa cuãa öng Chêu, öng luön hoãi:

- Baâ coá thñch khöng? - Thñch. Öng laåi dùæt baâ Nùm àïën gêìn hai cêy si, möåt cao möåt thêëp àûáng

caånh nhau maâ ngaã nghiïng nhû àang trong cún gioá maånh. öng baão: - Baâ naây, àêy laâ cêy coá caái daáng “Ngûúâi úi ngûúâi úã àûâng vï”ì. Töi àaä

àûa nhûäng tiïëng haát cuãa chuáng mònh vaâo hai caái cêy naây àêëy. Baâ coá thñch khöng?

- Cûá phaãi hoãi maäi! Öng Hai Chêu hiïån giúâ àang úã àêy. Gian nhaâ beá nhoã nhûng goån

gaâng, coá vûúân, coá caãnh, öng söëng möåt mònh. Vúå öng àaä mêët tûâ lêu. Hai àûáa con trai àaä ú ã riïng vaâ ài àêy ài àoá luön. Nghe àêu hoå laâm ùn cuäng khêëm khaá. Öng pha traâ coá cho thïm mêëy nhaánh ngêu mûa thu vaâo röìi múâi baâ Diïåu:

-Baâ uöëng ài. Möåt nùm múái laåi gùåp nhau. Quyá quaá. Thêåt vö giaá. Thïë naâo, coá vêët vaã khöng? Trúâi úi Mêëy trùng cuäng khuyïët mêëy hoa cuäng taân... Nhûng thöi, gùåp nhau laâ bao nhiïu ûu phiïìn tan biïën hïët – öng noái nhaát gûâng vaâ nhû thïí àang khoác.



Öng Hai Chêu vaâ baâ Nùm Diïåu nùæm tay nhau. Thêåt laâ tònh yïu khöng coá tuöíi, say àùæm, cuöìng si vaâ múâ aão. Àoá laâ tònh yïu àñch thûåc. Caã hai ngûúâi, hoå khöng noái nhiïìu vïì tònh yïu, cuäng khöng kïí lïí daâi doâng, phuâ phiïëm. Hoå chó biïët coá nhau.

Thêåt laâ may mùæn cho töi laâ möåt nhaâ baáo luön sùn àuöíi nhûäng chuyïån vui buöìn êm thêìm maâ maänh liïåt xaãy ra úã khùæp núi àïí dûå trûä cho caái niïìm vui quaá ngheâo naân cuãa töi. Töi àaä tòm moåi caách laâm quen vúái öng Hai Chêu. Sau nhiïìu lêìn qua laåi vúái nhau, öng coi töi nhû laâ ngûúâi baån thên àïí thöí löå nöîi niïìm. Öng kïí chuyïån böì cuäng chùèng rêìy la töi àiïìu gò möîi khi töi toâ moâ vùån veåo moåi chi tiïët. Coá höm töi vaâo àïì:

“Haát quan hoå laâ haát vïì tònh yïu. Caác taác giaã phûúng Têy cho rùçng haát quan hoå laâ möåt loaåi ca haát dên gian, àêìy chêët phong tònh, àêìy caái àeåp. Noá ùn nhêåp vúái tiïëng haát cuãa nhên loaåi. Hoå khöng mêëy àaã àöång àïën cuöåc söëng cuãa caác liïìn anh liïìn chõ. Nhûng möåt söë nhaâ nghiïn cûáu cuãa ta, hoå cûá bùæt chûúác nhau maâ viïët quanh ài quêín laåi möåt vaâi chi tiïët. Naâo laâ caác liïìn anh liïìn chõ quan hoå khöng lêëy nhau. Haát àïí vui xuên, tònh baån cuãa hoå thêåt trong saáng, àûáng àùæn, khöng bao giúâ xaãy ra caái goåi laâ trai gaái. Hoå kñnh troång nhau, quyá mïën nhau, chó giûä úã mûác tònh baån v.v... Töi thêåt suy nghô vïì caái khoaãn naây lùæm”.

Öng liïìn noái ngay: “Chuáng töi quyá nhau, tònh yïu cuãa chuáng töi trong saáng. Vêng” Öng böîng nhoãm dêåy, noái to lïn nhû trong möåt cuöåc tranh caäi vaâ coá caái veã cûãa quyïìn:

- Coân thò vûát, vûát hïët nhûäng lúâi noái àoá ài cho töi. Chuáng töi laâm ùn vêët vaã àïí àuã cúm ùn aáo mùåc. Chuáng töi haát laâ chuáng töi yïu àêëy. Coá yïu múái haát. Haát cho mònh, cho ngûúâi mònh yïu, cho ngûúâi mònh àang khaát khao. Haát àïí toã tònh àêëy.

Vêng, öng noái coá lyá. - Noá phong tònh àêëy! Naây nheá:

“Cöí tay em vûâa trùæng laåi vûâa troân Àaä cho ai göëi nïn moân möåt bïn...”



Chuáng töi haát vaâ haâng ngaây chuáng töi laâm nöng nghiïåp vaâ nghïì thuã cöng, trao àöíi buön baán. Chuáng töi haát àûúåc moåi ngûúâi yïu quyá vaâ cung phuång ùn uöëng, phñ töín. Nghôa laâ tiïëng haát cuãa chuáng töi phaãi hay àïí coá ngûúâi nghe, coá khaách haâng, coá löåc... Chuáng töi haát baâi “Luáng liïëng”, röìi àïën baâi “Vaâo chuâa chaãi chiïëu ra”, coá cêu “Muöën kïët a phuá lúåi tònh laâ nhên ... duyïn...” thïë khöng phaãi laâ roä raâng thanh thiïn baåch nhêåt têët caã röìi aâ. Giúâi sinh ra thïë maâ...

- Vêng! Vêng! - Chuáng töi tònh tang àêëy. Anh tònh tang, aã tònh tang. Coá àiïìu laâ xaä

höåi coân phong kiïën, xaä höåi muöën kñn àaáo, chuáng töi nïn kñn àaáo. Chuáng töi tònh tang rêët mûåc. Laåi coân caái cêu “Yïu nhau cúãi aáo cho nhau” û ? Chuáng töi haát nhû sau: “Yïu nhau...” nghó möåt laát, àïën hai tûâ “cúãi aáo” laåi nghó möåt laát, röìi múái àïën : “cho nhau”? Nhû thïë laâ coá nghôa lùæm àêëy. Anh cúãi aáo cho aã, aã laåi cúãi aáo cho anh. Vïì àïën nhaâ, caã hai bïn àïìu noái döëi caã àêëy ” Àoá laâ lúâi noái döëi cho pheáp...

Öng yïn lùång möåt phuát, túåp möåt húáp rûúåu. Trong loâng öng chan chûáa nhûäng àiïìu muöën noái ra. Chuáng cûá tranh nhau àïí àûúåc thöí löå àïën nöîi laâm cho öng luáng tuáng. Öng nhû bõ öëp àöìng. Öng liïìn haát lïn baâi: “ Ngöìi tûåa maån thuyïìn” vaâ ,Coân duyïn “ vúái lúâi ca cuãa caái thuúã xa xûa... Töi cuäng caãm àöång àïën ngaåc nhiïn vaâ khöng ngúát lúâi khen öng. Quaã thûåc, öng haát quaá hay. Töi chûa bao giúâ àûúåc nghe ai haát quan hoå hay àïën nhû vêåy, mùåc dêìu töi àaä àûúåc nghe haát hai baâi àoá khöng biïët bao nhiïu lêìn röìi. Töi hoaân toaân coá thïí caãm nhêån àûúåc thïë naâo laâ möåt baâi quan hoå hay Töi laåi caám ún öng nhiïåt liïåt. Öng hïën gaåt ngay ài vaâ caâng haâo hûáng hún.

- Trong mêëy chuåc nùm nay, töi chûa thêëy gioång haát naâo àõch àûúåc vúái gioång Nùm Diïåu cuãa töi. Kïí cuäng coá àöi ba tay khaá àêëy. Nhûng hoå haát vêîn coân chûa “ngon”. aâ, maâ noái àïën caái “ngon” cuãa àúâi ngûúâi thò phaãi kïí àïën nhûäng yá kiïën maâ caác võ àaân anh cuãa chuáng töi cho laâ: “Cau phúi taái, gaái àoaån tang, chim ra raâng, gaâ nhaãy öí” vaâ cúm chñn túái, caái göìng non, gaái möåtcon, gaâ maái gheå ” ... Àêëy ! ... Haát quan hoå cuäng phaãi haát sao “ngon” nhû vêåy.



Töi coân coá nhiïìu lêìn tiïëp chuyïån vúái öng Hai Chêu vïì nhûäng chuyïën ài haát quan hoå lûu àöång cuãa öng vúái caác hïën anh hïën chõ, vïì cuöåc àúâi coá phêìn phùèng lùång maâ söi nöíi cuãa öng, nhûäng cêu chuyïån vïì böën mûúi chñn laâng quan hoå, vaâ nhêët laâ nhûäng cêu chuyïån gêìn nhû huyïìn thoaåi vïì baâ Nùm Diïåu cuãa öng ... Têët caã àuã àïí viïët thaânh möåt têåp saách daây lûu truyïìn cho thïë hïå sau, gúåi nhúá vïì möåt con ngûúâi, möåt cuöåc àúâi gùæn liïn vúái tiïëng haát quan hoå.



TRUÁC QUYÂâNH

Truác Quyânh ngûúâi nhoã nheå, cên àöëi, mùæt sêu, long maây laá liïîu, muäi doåc dûâa. Chõ laâ nhan sùæc möåt thúâi. Cuöëi nùm 1946, Truác Quyânh àoáng vai Phöìn Y trong Löi Vuä, coá hai buöíi thöi nhûng cuäng àuã cho ngûúâi xem trêìm tröì khen ngúåi àïën têån bêy giúâ. Luác êëy, Truác Quyânh múái coá 20 tuöíi. Ngûúâi ta caám ún trúâi àêët vaâ cuöåc àúâi àaä cho sên khêëu Viïåt Nam coá àûúåc Truác Quyânh.

Vai Phöìn Y laâ möåt vai rêët khoá àoáng. Noá nùçm goån trong viïåc thaânh cöng hay thêët baåi cuãa möåt vúã kõch lúán Nhûng Truác Quyânh àaä thaânh cöng rûåc rúä. Nhûäng ngûúâi coá may mùæn àûúåc xem vai Phöìn Y do caác diïîn viïn Bùæc Kinh, Thûúång Haãi àoáng cuäng phaãi cöng nhêån Phöìn Y núi Truác Quyânh khöng thua keám chuát naâo, maâ coân húåp lyá, duyïn daáng hún laâ khaác. Vúái Truác Quyânh, vai Phöìn Y àaä trúã nïn quyá phaái, sùæc saão, daâo daåt soáng bïn trong, kiïu sa, theâm khaát, vûâa cao caã vûâa nhuåc duåc, chên tònh maänh liïåt, giaâ dùån maâ non tú. Ngûúâi ta goåi ngay chõ laâ ngöi sao, laâ diïîn viïn phi phaâm. Sau buöíi diïîn, caã sên khêëu àêìy hoa cho Truác Quyânh. Sao maâ nhiïìu hoa thïë. Cho àïën ngay höm nay, töi chûa thêëy bêët cûá möåt buöíi biïíu diïîn naâo maâ möåt diïn viïn àûúåc tùång nhiïìu hoa àïën nhû vêåy. Ngûúâi ta mï Truác Quyânh vaâ söë ngûúâi àoá àïëm khöng xuïí. Taâi nùng cuãa Truác Quyânh khöng phaãi tûå nhiïn maâ coá. Noá chùèng xuêët hiïån tûâ söë 0 maâ núã ra laâ sung maän, veån toaân hêëp dêîn, àêìy ma lûåc. Noá huát nhûåa vaâ àûúåc tûúái tùæm tûâ cuöåc söëng àêìy thùng trêìm, àöåt biïën, nhiïìu mêu thuêîn, vûâa àúâi vûâa àaåo... maâ rêët nghïå sô cuãa baâ meå taâ; sùæc. Truác Quyânh ham mï nhiïìu thïí loaåi nghïå thuêåt vaâ àoáng kõch tûâ beá.

Trong khaáng chiïën, chõ ài biïíu diïîn úã nhiïìu vuâng. Tñnh ra, chõ biïíu diïîn úã ngoaâi tiïìn tuyïën nhiïìu hún úã nhaâ haát. Àöi khi diïîn ngay bïn mêm phaáo. Chõ sùæm àûúåc nhiïìu loaåi vai. Têm traång caâng phûác taåp caâng diïîn àûúåc “lïn maâu laâm nïn nhûäng hònh tûúång khöng thïí quïn àûúåc. Nhûäng



vai nöng dên, ngûúâi meå... cuãa chõ àûáng lïn roä neát, coá hònh haâi, têm traång, coá tuyïn ngön cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam kiïn cûúâng vaâ nhên hêåu. Àoá laâ nhûäng vai chñnh cuãa chõ trong “Meå Lïånh giûä luáa”, “Caái voäng”, “Dûúái chên thaánh giaá”, traã con töi àêy ? Nöîi àau tinh thêìn cuãa ngûúâi meå mêët con trong vúã “Traã con töi àêy” àaä àûúåc vêåt chêët hoáa, nhû coá thïí súâ moá àûúåc. Nöîi àau trúã nïn hiïån diïån, maänh liïåt vaâ khuãng khiïëp. Khaán giaã vöî tay laåi kïu lïn “Phöìn Y Phöìn Y..:”

Vò yïu cêìu cuãa caác mêm phaáo, àöi khi chõ àaãm àûúng cöng viïåc biïíu diïîn cuãa caác diïîn viïn muáa vaâ diïîn viïn haát. Chõ biïíu diïîn àùçm thùæm, àam mï, vûâa thûåc vûâa aão vaâ cuäng àûúåc liïåt vaâo nhûäng diïîn viïn muáa, haát haâng àêìu.

Hoâa bònh trúã laåi , trong vúã “Nhûäng ngûúâi úã laåi” , chõ àoáng vai Ngoåc Cêìm vúái têm traång röëi búâi, phûác taåp. Chó coá chõ àoáng vai chñnh naây. Khöng coá diïîn viïn “Àuáp” Sau àoá, chõ coá möåt loaåt vai thaânh cöng nhû “chõ Hoâa” trong vúã Chõ Hoâa Panova trong “Liuba “ (khöng tòm àûúåc vai àuáp). ÚÃ vúã kõch àöì söå naây, vai chñnh cuãa chõ thïí hiïån möåt têm höìn Nga, rêët Nga maâ àaåo diïîn Vasiliep phaãi thûâa nhêån: thuêìn khiïët, sêu lùæng, tinh tïë möîi cûã chó, daáng àiïåu cuãa chõ àïìu nöìng naân chêët taåo hònh. Àaåo diïîn Vasiliep laåi noái: “Thaânh cöng cuãa Truác Quyânh trong “Liuba” khöng chó àaánh dêëu taâi nùng vaã sûå trûúãng thaânh cuãa Truác Quyânh maâ coân àaánh

dêëu sûå raång rúä cuãa sên khêëu Viïåt Nam. Sau àoá, chõ laåi àoáng tiïëp Lêm Nhô Nhaân trong “Àûáng gaác dûúái aánh àeân nï-öng”, vúå giaáo sû Hoaâng trong vúã “ Giaáo sû Hoaâng”, Lia trong “Platon” , baâ meå trong “Tay suáng dên quên”, baâ giaáo trong , “Meå vaâ nhûäng ngûúâi con” Ma ria Jlitrina trong “Khuác thûá ba bi traáng”, baâ Pio trong “Sang söng”.

Chõ coân thaânh cöng khi vaâo vai meå Nuái trong böå phim , “Àûúâng vïì quï me å”? Chõ chùèng nhûäng chûáng toã khaã nùng cuãa mònh maâ coân coá loâng quaã caãm, hy sinh cho nghïå thuêåt. úã nhûäng pha diïîn nguy hiïím, àaåo diïîn àïì nghõ cho ngûúâi khaác àoáng thay, nhûng chõ khöng chõu vaâ àïì nghõ chñnh mònh àûúåc àoáng àïí thïí hiïån töët hún. Chõ àaä phaãi vêåt löån vúái möåt con baåc giï to lúán, hung dûä, chõu àûång nhûäng miïëng ngoaåm thûåc sûå cuãa



noá. Chõ àaä vûúåt qua nhûäng pha nhû vêåy vúái loâng duäng caãm cuãa möåt chiïën sô àïí àaåt àûúåc caái àeåp thùng hoa cho nhûäng thûúác phim.

Truác Quyânh rêët dïî xuác àöång. Nhûng cuäng rêët biïët truyïìn nhûäng xuác àöång àoá túái ngûúâi xem. Möîi lêìn chõ nhêån möåt vai diïîn hoùåc möåt kõch baãn phim naâo chõ àïìu cho àoá laâ möåt lêìn “sú tuyïín” àöëi vúái möåt möëi tònh möëi tònh sên khêëu.

Trong saáng taåo nghïå thuêåt, Truác Quyânh luön muöën àaåt àïën muåc àñch cuãa sûå cao caã. Chõ coá tinh thêìn traách nhiïåm vaâ möåt sûå say mï khöng nguöi. Chõ hoåc têåp úã saách, úã baån beâ xung quanh àïí àaåt àïën sûå hoaân thiïån cuãa gioång noái, daáng ài, caách àûáng laâm sao cho tiïëng cûúâi tiïëng khoác coá àûúåc caã kyâ hoa dõ thaão àïí dinh dûúäng tinh thêìn cho con ngûúâi. Laâm àûúåc nhû vêåy, Truác Quyânh àaä laâ möåt nghïå sô thûåc sûå caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng.

Cho àïën giúâ, Truác Quyânh àûúåc kïí nhû laâ möåt trong nhûäng nûä nghïå sô kõch noái haång nhêët. Maâ nhûäng nghïå sô haång nhêët chó coá thïí àïëm trïn àêìu ngoán tay.

Sên khêëu Viïåt Nam laâ möåt phêìn quan troång trong nïìn vùn hoáa - nghïå thuêåt Viïåt Nam àöåc àaáo vaâ àa daång. Thêåt thiïëu soát khi noái àïën sên khêëu Viïåt Nam maâ khöng nhùæc àïën Truác Quyânh. Àoá laâ hiïån thên cuãa möåt nghïå sô cao caã, àeåp àeä, xa xöi, mong manh, àún cöi vaâ bñ êín. Trong àúâi thûúâng, Truác Quyânh khiïm töën, yïu quyá moåi ngûúâi, giaãn dõ, khöng öìn aâo, khöng àoâi hoãi nhiïìu, khöng bon chen, cêìu caånh, möåt têm höìn nhiïìu ûúác voång. Chõ ra ài thanh thaãn nhû möåt chiïëc laá diïîn viïn lòa caânh sên khêëu. Caã caái cêy sên khêëu rung lïn thûúng tiïëc vaâ nhêån chuát phêìn àoáng goáp cuãa chõ àïí laåi.

Chõ thñch cêu noái cuãa Cúrian Chandra, nhaâ vùn kiïåt xuêët cuãa ên Àöå: “Töi hûúáng vïì möåt böng höìng vaâ möåt ngoån lûãa maâ khöng bao giúâ töi vúái túái ”...



CON GAÁI HAÂ NÖÅI.

Cuäng khöng hiïíu sao Haân laåi yïu Oanh vaâ àûúåc Oanh chêëp nhêån. Sau khi hoå cûúái nhau, cuöåc söëng gùåp nhiïìu khoá khùn. Meå Haân mêët súám, luác Haân 18 tuöíi anh ài böå àöåi 8 nùm , röìi xuêët nguä vïì vúái gia àònh, Oanh chùm soác Haân moåi rùåt àïën mûác Haân khöng chï vaâo àêu àûúåc. Vúå anh coá taâi nùng, caác baån beâ khen Oanh nûác núã. Thïë röìi, hoå coá nhiïìu aão tûúãng trong cuöåc söëng. Caã hai àïìu coá trònh àöå àaåi hoåc. Nhûng vúái thûåc tïë cuöåc söëng trong gia àònh cuâng vúái chöìng, àöi luác Oanh trúã nïn mïåt nhoåc vö cuâng. Naâng tiïìu tuåy ài àöi phêìn. Àûáa con trai ra àúâi laåi hay öëm yïëu àaä vaåch ra möåt sûå ngùn caách giûäa hai vúå chöìng. Naâo nhiïåm vuå vúái cú quan naâo nhûäng cöng viïåc coá tïn vaâ khöng tïn vêy lêëy Oanh àïën ngaåt thúã laâm cho töí êëm gia àònh trúã nïn giaá laånh. Oanh khöng hiïíu àûúåc rùçng chöìng naâng rêët yïëu àuöëi trûúác nhûäng khoá khùn. Traái tim vaâ têëm loâng cuãa anh khöng chõu nöíi sûå thûã thaách phuä phaâng cuãa cuöåc söëng.

Àûáa con trai lúán lïn, Oanh múái raãnh tay, têåp trung moåi cöë gùæng chùm soác, giuáp àúä chöìng. Chõ mang àïën cho chöìng sûå nöìng êëm, ïm àïìm, dõu daâng vaâ vúái têët caã nhûäng gò cêìn coá úã möåt ngûúâi vúå. Nhûng hònh nhû àaä húi muöån. Anh ta àaä thay àöíi. Anh ta khöng coân quyïën luyïën Oanh nhû trûúác. Anh àaä nhòn Oanh vaâ gia àònh vúái con mùæt laånh luâng. Do vêåy, moåi cöë gùæng cuãa Oanh àaä bõ loaäng ài. Anh ta cuäng rêët lyá trñ vaâ cûå tuyïåt möåt vaâi trûúâng húåp bõ caám dö búãi nhûäng cö gaái treã, àeåp. Anh trúã nïn noáng naãy vaâ hay caáu gùæt. Vúå chöìng anh luön caäi nhau. Caã hai bïn àïìu khöng chõu ngöìi xuöëng noái chuyïån chên thaânh. Tònh traång naây dêîn àïën viïåc anh “dñnh” vaâo voâng tay cö vúå àeåp cuãa möåt anh cöng chûác haång thêëp. Biïët àûúåc chuyïån naây, Oanh vûâa tûác giêån vûâa àau buöìn. Sûå àau àúán cûåc àöå naây laâm cho Oanh bûâng tónh, nhêån ra chên tûúáng cuãa sûå viïåc. Oanh khöng khoác nûäa, khöng ra khoãi nhaâ mêëy ngaây liïìn, naâng kinh ngaåc vaâ thêëy baãn thên mònh cuäng chõu traách nhiïåm vïì viïåc thay loâng àöíi



daå cuãa Haân. Nhòn laåi mêëy nùm trúâi chöìng úã nhaâ thò àau àêìu, chöìng ài xa thò àau loâng. Hoå àaä , “kiïu” vúái nhau, duâng thaái àöå “laånh” àöëi xûã vúái caái

laånh. Hoå khöng biïët tònh yïu laâ gò. Trûúác hïët, Oanh lêëy têëm loâng ngûúâi vúå, quan têm àïën chöìng vúái

mûác töëi àa. Oanh ngêíng cao àêìu, quyïët têm keáo chöìng trúã laåi vúái gia àònh. Oanh phaát hiïån ra chñnh mònh. Naâng thïí hiïån caái àeåp bïn trong lêîn bïn ngoaâi cuãa mònh, sùén saâng lùæng nghe yá kiïën cuãa chöìng. Àoá laâ caã möåt giai àoaån cöë gùæng gian khöí. Oanh tin vaâo möåt vaâi súåi thuêìn khiïët vöën coá cuãa chöìng seä khöng laâm cho mònh thêët voång.

Quaã nhiïn, trong böëi röëi, mï loaån, Haân trúã laåi vúái Oanh. Naâng tön troång sûå tûå tin cuãa chöìng, khöng noái thùèng maâ viïët cho chöìng mêëy laá thû daâi. Trong thû, naâng phên tñch nheå thaái àöå laånh nhaåt cuãa chöìng vaâ thûâa nhêån sûå thiïëu traách nhiïåm cuãa mònh. Naâng cuäng nhùæc laåi nhûäng kyã niïåm tûúi àeåp trong thúâi gian àaä qua. Xem xong thû, chöìng Oanh thöët lïn “!laânh laâm gaáo, vúä laâm möi” Vaâ Coá yá àõnh ly hön. Anh ta khöng ngúâ Oanh noái coá tònh coá lyá, laåi röång lûúång khoan dung àïën vêåy. Anh ta baão: “trong chiïën tranh laånh, caã hai ngûúâi cuâng khöí”. Höm àoá, hoå nùçm bïn àûáa con trai hai baân tay hoå gùåp nhau, nùæm lêëy nhau. Hoå cuâng khoác vúái nhau. Thïë laâ gûúng vúä laåi laânh.

Mêëy nùm sau, chùèng biïët cuöåc àúâi xö àêíy thïë naâo, gûúng laânh laåi vúä. Töi gùåp Oanh úã möåt quaán caâ phï. Oanh àaä 60 tuöíi. Naâng nhanh nheån, sang troång vaâ àeåp Tröng Oanh chó nhû ngûúâi trïn 40 tuöíi thöi. Ngûúâi chöìng cuä cuãa cö , anh ta ên hêån cö àún àïën baåc trùæng caã àêìu Con trai cuäng àïën thùm Oanh sau nhûäng chuyïën ài cöng taác daâi ngaây àïí àûúåc öm chêìm lêëy meå. Oanh khaá nöíi tiïëng, daåy tiïëng Anh vaâ tiïëng Phaáp. Naâng coân laâm caã viïåc nghiïn cûáu vùn hoaá dên gian. Coá nhiïìu ngûúâi àïën xin àûúåc lêëy Oanh, trong àoá coá caã nhûäng ngûúâi traåc 40 tuöíi cuäng àïën cêìu hön. Oanh khöng nhêån lúâi ai caã. Töi mûâng cho Oanh vaâ khen: “Em thêåt àêìy nghõ ]ûåc”. Mùæt Oanh aánh lïn möåt niïìm vui sùæc saão vaâ baão: “Em laâ con gaái Haâ Nöåi maâ”...



NHUNG

Höm êëy trúâi mûa phuân. Sau khi phaãi vêët vaã hêìu haå mêëy ngaây trúâi liïìn trong cöng viïåc böëc möå ngûúâi baâ nuöi, Nhung àûúåc thû thaã möåt chuát. Caác cö, baác hoå haâng vïì dûå lïî chuêín bõ trúã vïì Haâ Nöåi. Nhung chúåt nghô mònh cêìn phaãi ra Haâ Nöåi. Caái laâng quï beá nhoã naây khöng giuáp gò cho cuöåc söëng sau naây cuãa mònh. Nïëu ra Haâ Nöåi coá bõ khöí súã gò chùng nûäa thò cuäng khöng sao caã, Nhung quen röìi. Cuäng chùèng coá gò maâ mêët. ÚÃ àêy, Nhung chó laâ àûáa con nuöi cuãa öng Caã. Meå Nhung laâ ngûúâi ngheâo khöí, hêìu haå gia àònh hoå Nguyïîn. Meå Nhung ài laåi kñn àaáo vúái öng Caã maâ sinh

ra Nhung. Têët caã êm mûu laâ do öng Caã xïëp àùåt, sao cho coá àûúåc möåt àûáa con trai. Ngúâ àêu laåi laâ gaái. Öng khöng cöng nhêån Nhung laâ con öng maâ chó nhêån laâm

con nuöi. Ñt lêu sau, öng Caã vaâ meå Nhung àïìu chïët Nhung laâm con nuöi cuãa em trai öng Caã.

Trong àaám ngûúâi vïì Haâ Nöåi, coá möåt öng chuá hoå xa, ùn mùåc baãnh bao, chaãi chuöët. Hùæn goáa vúå vaâ coá veã lùèng lú ra mùåt. Nhung àïì nghõ àûúåc ra Haâ Nöåi vúái hùæn.

Hùæn mûâng quyánh lïn nhû bùæt àûúåc cuãa, hûáa seä cho Nhung úã gian dûúái cuâng vúái con gaái hùæn. Nhung seä àûúåc hùæn cho ài hoåc thïm vò Nhung rêët thöng minh. Tiïìn nong thò hùæn nhiïìu. Hùæn noái vúái em öng Caã möåt vaâi cêu trõch thûúång vaâ löi àûúåc Nhung ra Haâ Nöåi. Àïën nùm Nhung lïn mûúâi baãy tuöíi. Nhung yïu möåt chaâng trai úã phöë H. gêìn nhaâ, tïn laâ Vùn. Gia àònh naây kïnh kiïåu, coá chuöng àiïån vaâ nuöi choá Têy. Öng chuá nuöi cuãa Nhung rêët gheát Vùn? khöng muöën cho Vùn ài laåi vúái cö chaáu. Öng coi Nhung nhû möåt gioâ lan Baåch Ngoåc cuãa riïng mònh. Chó mêëy tuêìn sau, Vùn lêëy möåt cö gaái xêëu xñ nhûng laâ con cûng cuãa möåt öng caán böå cao cêëp. Vùn cêìn ài nhiïìu nûúác vaâ thùng quan tiïën chûác nhanh. Nhung rêët



cay àùæng nhûng coá àöëi saách ngay. Nhung liïìn xûng hö chuá chaáu vúái möåt öng baån múái cuãa öng chuá nuöi. öng naây àêìy àuã sûác maånh vaâ tñch cûåc xin cho Nhung ài hoåc têåp taåi Àûác, bêët chêëp sûå êëm ûác cuãa öng baån thên. Thò ra, loâng töët cuãa hoå àïìu vuå lúåi caã nhûng laåi nguåy trang bùçng nhiïìu caách. Nhung àaä thêëy àûúåc giaá trõ cuãa mònh. Ngûúâi meå khöën khöí cuãa Nhung àaä kiïën taåo ra àûúåc möåt àûáa con xinh àeåp bùçng nhûäng maãnh vuån naát cuãa àúâi mònh. Sang nûúác ngoaâi, ngoaâi nhûäng chûúng trònh bùæt buöåc ra, Nhung say sûa hoåc thïm vïì hoaá trang, trang àiïím, laái ötö vaâ hoåc vö thuêåt. Hoåc àûúåc gêìn hai nùm, Nhung xin vïì nûúác. Thïë laâ Nhung vïì Haâ Nöåi, tûá cöë vö thên. Caác võ cha chuá, anh em húâ àïìu toã ra thên tònh, sùn soác Nhung. Hoå àïìu coá möåt yïu cêìu giöëng nhau. Hoå àïìu muöën “xúi taái”, “xaâo khö”, “xaâo ûúát” Nhung. Chùèng ai laâ khöng coá caái êm mûu àen töëi êëy. Kïí ra, nïëu trong söë hoå coá àûúåc möåt ngûúâi taâi ba, thöng minh, lõch thiïåp vaâ thöng kim baác cöí thò Nhung cuäng “cho xong ngay”. Nhûng may quaá hoå chó laâ nhûäng phûúâng giaá aáo tuái cúm khöng hún khöng keám. Nhung tûâ giaä têët caã röìi mua möåt cùn nhaâ nhoã heão laánh úã ngoaåi thaânh. Cö lao vaâo viïåc giao du röång raäi vúái àuã têìng lúáp, caã vúái nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi ham cuãa góa. Sûå thiïëu thöën àaä àïën vúái cö. Nhiïìu luác cö cêìn tiïìn. Cö haå quyïët têm trong möåt tuêìn lïî phaãi coá àûúåc möåt söë tiïìn nhêët àõnh, àuã àïí coá möåt böå quêìn aáo sang troång nhêët, möåt àöi deáp laâm loáe mùæt moåi ngûúâi, möåt tuái xaách tay rêët möët vaâ möåt söë tiïìn cho noá “lïn hûúng”... Cö àaä thûåc hiïån àûúåc caái quyïët têm àoá àuáng luác cêìn cho viïåc ài dûå vuä höåi, gùåp gúä caác baån trai. Cö “chaâi” möåt söë baån trai vaâ ngûúâi nûúác ngoaâi. Cö laâm cho hoå caãm thêëy àûúåc laâm baån vaâ biïëu tùång möåt vaâi thûá cho cö laâ möåt àiïìu haånh phuác lúán. Cö khöng cho ai hön möi cö. Nhiïìu nhêët cuäng chó thúm toác thöi, toác khöng biïët noái. Cö coá nhûäng àöång taác tïë nhõ maâ coá hiïåu quaã laâm cho caác baån trai khöng thïí naâo tiïëp xuác àûúåc möi cö. Möi laâ trêån àõa cuöëi cuâng àïí ài àïën chiïën thùæng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ. Ngûúâi àaân öng naâo cuäng hiïëu thùæng. Cö cho hoå khao khaát maâ ngêìm hiïíu rùçng khöng thïí chiïën thùæng cö möåt caách dïî daâng. Hoå laåi caâng cay cuá vaâ quyïët têm thûåc hiïån yá àöì cuãa hoå. Cö “,boác” cuãa boån thanh niïn con cha chaáu öng. Cha öng, chuá baác nhaâ chuáng ài nûúác ngoaâi nhû ài chúå, coá nhiïìu böíng löåc,



nhiïìu may mùæn. Maâ trong söë hoå, möåt söë chùèng coá khaã nùng, àaåo àûác gò. Hoå àûúåc hûúãng nhûäng cuãa maâ hoå chùèng àaáng àûúåc hûúãng.

Cö “bùæt rïî” vaâo Thùæng. Anh chaâng naây laâ con cuãa möåt gia àònh vûâa coá thïë lûåc vûâa coá tiïìn. Cö cöë moåi caách laâm cho chaâng cöng tûã naây chïët mï chïët mïåt vò cö cho cö laâ ngûúâi kiïëp trûúác cuãa chaâng. Nhûäng cö gaái khaác mön àùng höå àöëi vúái gia àònh chaâng, so vúái cö trúã nïn khöng coá möåt chuát nhan sùæc.

Trong thêm têm, Nhung khöng yïu Thùæng. Nhûng cö ài laåi thên mêåt vúái têët caã caác thaânh viïn trong gia àònh Thùæng, nhêët laâ vúái u Thùæng, laâ ngûúâi giuáp viïåc tin cêåy, tröng nom nhaâ cûãa cho gia àònh. Baâ cuäng laâ ngûúâi hoå haâng. Baâ khöng chöìng khöng con vò trûúác àêy baâ úã vaâo caái thïë cao khöng àïën thêëp khöng thöng, nïn lúä thúâi. Thùæng chuêín bõ mua sùæm nhiïìu thûá vaâ àïí hùèn vaâo möåt gian buöìng gaác hai. Têët caã nhûäng xe maáy, xe àaåp ti vi caát xeát, maáy aãnh haão haång, vaâng baåc, tiïìn nong cuãa böë meå àïìu àûúåc àûa sang gian buöìng daânh riïng cho Thùæng chuêín bõ cûúái Nhung. Möåt buöíi trûa Nhung ra gêìn bïën xe Kim Maä, thêëy möåt chiïëc xe taãi nhoã àöî ngang pheâ pheâ, chaåm loâng àûúâng. Anh laái xe nguã say ngay bïn caånh sau möåt chuyïën ài xa mïåt moãi. Nhung àïën gêìn, ài ài laåi laåi, laâm cho anh laái xe thûác dêåy. Anh ta liïìn tónh nhû saáo sêåu vaâ laâm quen ngay vúái Nhung, múâi Nhung ài ùn uöëng. Anh laái xe coân treã coá neát baåch diïån thû sinh, say mï cö beá ngay lêåp tûác.Hoå noái chuyïån vúái nhau rêët têm àêìu yá húåp Anh ta àaä , “àöí” . Àuáng nhû Nhung thûúâng noái, rùçng cö khöng “cûa” thò thöi, cö àaä “cûa” thò ai cuäng phaãi àöí. Àïën nhaâ Thùæng, caã nhaâ vïì quï, chó coân laåi baâ giuáp viïåc. Vò höm trûúác Nhung vaâ Thùæng àaä ngöìi vúái nhau úã dûúái nhaâ maäi. U Thùæng àaä biïët vaâ cho rùçng àöi naây àang chuêín bõ cûúái nïn khöng maãy may ngaåc nhiïn vïì viïåc Nhung àïën àûúâng àöåt luác Thùæng khöng coá nhaâ. Nhung vui veã: “U úi! con gaái cuãa u àïën biïëu u caái naây àêy”. Nhung trao cho u Thùæng möåt goái baánh cöëm coá ]aåt àoã vaâ möåt boåc sûúân, röìi baão: “Anh Thùæng cuäng sùæp vïì, u laâm cho moán sûúân chua ngoåt ài röìi mêëy u con ta ùn cúm vúái nhau. Noái àoaån, Nhung ài thùèng vaâo trong nhaâ, lïn gaác hai thùm thuá thêåt nhanh röìi laåi xuöëng vúái u Thùæng.

- Con àúåi Thùæng vïì nheá. Thùèng cuäng seä coá quaâ biïëu u àêëy - Nhung nuäng nõu.



- AÂ, thïë naây nheá. Cö àúåi Thùæng ngoaâi naây, àïí töi ra àùçng bïëp laâm moán sûúân. AÂâ maâ laåi coân möåt lö quêìn aáo cêìn phaãi giùåt nûäa chûá - U Thùæng noái röìi ài vïì phña

nhaâ bïëp úã mùåt sau. Nhung goåi anh laái xe àaánh xe vaâo. Àuöi xe vûâa àuáng vaâo têìng hai. Múã chiïëc khoaá cûãa phoâng to tûúáng, Nhung chó cêìn möåt caái àinh vaâ

möåt que tùm laâ xong. Anh laái xe trúã thaânh möåt phu khuên vaác chuyïn nghiïåp, àûa têët caã bao nhiïu cuãa caãi àùåt trong phoâng xuöëng xe, Nhung nheát têët caã moåi thûá quyá giaá nhêët vaâo va li. Sûác maånh cuãa tònh yïu laâ vö àõch, hoå laâm àûúåc têët caã moåi viïåc.

Chó trong möåt thúâi gian ngùæn, viïåc chuyïín caã caái kho lïn xe ö tö àaä xong. Xe röì maáy phoáng ài thêåt nhanh, voâng veâo, àiïn daåi. Anh laái xe sùén maáu giang höì laäng tûã, mú maâng tñnh àïën viïîn caãnh mai sau. Xe ài àûúåc möåt àoaån, àïën quaäng àï gêìn phña ài lïn cêìu Chûúng Dûúng. Nhung àïì nghõ dûâng xe laåi möåt chuát àïí nghó ngúi va lêëy laåi tinh thêìn. Möîi ngûúâi möåt chai nûúác ngoåt, hoå vûâa uöëng vûâa nhòn nhau khöng chúáp mùæt. Nhûäng tñn hiïåu hoå phaát ra cöång hûúãng vúái nhau. Röìi, Nhung vúái caái muä lûúái trai kiïíu Myä trïn àêìu anh laái xe vaâ chuåp lïn àêìu mònh, gaåt anh laái xe sang bïn phaãi vaâ ngöìi lïn laái xe. Àïën chöî àï quai gêìn baäi Phuác Xaá, Nhung vêîn cho xe nöí maáy. Cö keáo anh laái xe xuöëng cuâng laâm vaâi àöång taác thû giaän. Hoå nùæm tay nhau. Anh laái xe ngûãi húi toác êëm cuãa ngûúâi àeåp. Trong nhaáy mùæt, Nhung duâng voä thuêåt neám anh laái xe ngaä duái ra möåt quaäng xa. Cö nhaãy phuåc lïn xe, phoáng thùèng. Àïën möåt ngoä phöë, Nhung àaä tiïu thuå àûúåc têët caã nhûäng àöì àaåc coá trïn xe nhanh nhû laâm aão thuêåt. Nhung döìn tiïìn vaâ vaâng baåc vaâo möåt chiïëc va li nhoã hún cho goån. Vûát boã khöng thûúng tiïëc Chiïëc va li cöìng kïình. Àïën mûúâi möåt giúâ àïm, trïn xe khöng coân haâng nûäa. Nhung laái xe lïn àoaån àûúâng gêìn àïìn Voi Phuåc, àïí nùçm laåi àoá, haå chiïëc xe Púgiö múái toanh xuöëng. Chiïëc xe laâ quaâ chuyïën ài pa ri cuãa böë Thùæng cho. Nhaãy lïn xe Nhung phoáng vun vuát nhû möåt boáng ma qua Ö Cêìu Giêëy Àoaâi Mön röìi vïì Bûúãi.

Thúâi gian tröi ài chûâng saáu, baãy thaáng. Chùèng ai coá thïí tòm thêëy tung tñch cuãa Nhung tuy cö vêîn tung têíy nay àêy mai àoá. Coá àiïìu,



Nhung aáp duång nhiïìu kiïíu hoaá trang vaâ luön luön thay àöíi phuåc trang. Dô nhiïn, cö coá rêët nhiïìu tiïìn. Luác laâ Lan luác laåi laâ Huïå. Nhung söëng rêët röång raäi thoaãi maái, tiïu tiïìn bùçng thñch vaâ coá quan hïå baån beâ vúái möåt söë nhaâ vùn, nhaâ thú treã. Àaám naây cuäng hay hay. Song hoå chó hiïíu biïët möåt söë kiïën thûác vïì vùn hoaá nghïå thuêåt maâ rêët ngúâ nghïåch vïì mùåt xaä höåi. Hoå kñnh troång vaâ tön suâng Nhung, caám ún têëm loâng nûä Maånh Thûúâng Quên cuãa Nhung.

Àïën thaáng thûá taám, trong möåt quaán giaãi khaát, Nhung ngöìi möåt mònh, daáng húi mïåt moãi. Cö nghô trúã laåi cöåi nguöìn, thñch caái luác mònh laâ cö beá tùæm truöìng trong ao laâng. Phña goác quaán coá anh cöng an àeo kñnh rêm àang nhêëp caâ phï. Anh tònh cúâ nhúá mang maáng ra nhûäng àùåc àiïím cuãa Nhung. Anh cuäng khöng tin vaâo trñ nhúá cuãa mònh nûäa. Nhûng cuäng muöën laâm quen vúái Nhung. Cûá bùæt chuyïån caái àaä, chïët ai maâ ngaåi. Khöng ngúâ caái cêu hoãi khöng chuã àñch cuãa anh laåi xaãy ra möåt sûå viïåc khöng lûúâng túái. Anh cöng an àïën bïn baân, mònh húi cuái xuöëng:

- Thûa chõ. chõ coá phaãi laâ chõ Nhung khöng aå? - Vêng coá leä la söë phêån. Töi traã giaá cho sai lêìm cuãa töi Töi la

Nhung... Nhung söëng úã trong traåi caãi taåo chûâng hún möåt nùm. ÚÃ àêy cö söëng

khaác hùèn vúái nhûäng ngûúâi cuâng bõ giam giûä. Bùçng nhan sùæc, nghõ lûåc vaâ bùçng mêëy miïëng voä bi truyïìn cuãa ngûúâi xaå phang, boån àêìu gêëu haång nhêët cuäng phaãi kiïng nïí cö. Boån chuáng daânh têët caã moåi sûå ûu aái cho cö. Hún nûäa, cö luön luön nhêån cho riïng mònh möåt chuát coân chia hïët chûá moåi ngûúâi. Laåi coá möåt chuyïån xaãy ra Nhung thûúâng kñn àaáo àïën gêìn phña daäy caác tu nhên nam. Núi àoá, coá möåt chaâng trai tïn ]aâ Nam, coá möåt trònh àöå uyïn baác coá leä chó coá chaâng múái hiïíu àûúåc Nhung, chaâng múái húåp vúái tònh diïåu muön veã cuãa Nhung, chaâng khöng àeåp röån raâng nhûng coá àöi mùæt vûúng vêët möåt nöîi buöìn muön thuúã. Hai ngûúâi àaä coá vúái nhau nhiïìu cuöåc gùåp gúä bïn mêëy göëc cêy to. Xung quanh laâ cêy cöëi rêåm raåp, saáng, chiïìu àïìu lúâ múâ möåt thûá aánh saáng u uêët. Hoå ca tuång nhau vaâ cuâng khoác vúái nhau Nhung nöîi àau trêìn thïë. Nhung àöång viïn Nam cöë gùæng caãi taåo vaâ heån lêëy nhau khi chaâng ra traåi. Hoå nhùæc nhau söëng àïí gùåp



nhau vaâ vò nhau. Chó cêìn hoå bïn nhau laâ coá àuã sûác àïí ài àïën cuâng trúâi cuöëi àêët.

Moåi ngûúâi luön yïu cêìu Nhung kïí cho nghe chuyïån, naâo laâ chuyïån Têy, chuyïån Taâu, chuyïån phûu lûu, tònh aái... Hoå mï mêín vïì taâi kïí chuyïån cuãa Nhung, nhêët ]aâ nhûäng chuyïån bõa hoùåc chuyïån vïì ngûúâi meå cuãa cö àaä phaãi ài tu àïën nùm ba mûúi chñn tuöíi. Àïën nùm böën mûúi tuöíi baâ múái boã chuâa vaâ leán luát coá con vúái möåt ngûúâi àaân öng baãy mûúi tuöíi...Nhûäng chuyïån naây àûúåc kïí rêët xuác àöång vúái nhûäng chi tiïët “ coá caánh”... Nhung coân giuáp àúä möåt söë viïåc cho traåi vaâ cho caã têåp thïí traåi nûä. Cho nïn caác giaám thõ, quaãn giaáo thûúâng boã qua cho Nhung nhûäng àiïìu coá thïí bùæt beã hoaác xûã phaåt.

Hïët haån caãi taåo, Nhung laåi vïì Bûúãi. Núi àêy khöng coá àêët laâm ùn, àöìng tiïìn khoá kiïëm lùæm. Vúái hai baân tay trùæng, Nhung vay mûúån chuát ñt, chung vöën vúái möåt chõ baån, buön baán quêìn aáo may sùén úã chúå Giúâi. Mêëy thaáng sau, Nhung buön baán möåt mònh. Àúåi maäi khöng thêëy tin tûác gò vïì Nam. Cö nhúá àïën möëi tònh vuång tröåm vúái Nam trong rûâng nhûäng nùm trûúác. Cö cho laâ cuöåc àúâi tònh duyïn cuãa mònh àaä hïët. Cö lao vaâo buön baán vaâ phêët lïn nhanh choáng. Hay laâ söë phêån àaä àûa Nhung àïën chúå Giúâi chùng? Nhung nghô thêìm Nhû vêåy.

Àêët chúå Giúâi thêåt dïî laâm giaâu. Cö àaä qua möåt vaâi cuöåc tònh, lêëy vaâi ngûúâi chöìng röìi laåi boã. Cö àaä coá trong tay ba saåp haâng vaâ trúã nïn nöíi tiïëng vúái caái tïn “Con Phûúång hoaâng cuãa chúå Giúâi”. Cuäng coá nhiïìu tai tiïëng vïì cö. Nhung khöng àïí yá mêëy àïën dû luêån xung quanh. Nhung cûá töìn taåi möåt caách tñch cûåc. Khöng bao giúâ coá têm traång buöìn naãn. Nhung hiïíu rùçng mònh cö gùæng laâm cho cuöåc söëng cuãa mònh ài lïn thò bao giúâ cuäng coá nhûäng keã ghen gheát. Àoá laâ leä thûúâng. Nïëu nhû Nhung vêîn coân laâ Nhung úã caái àêët Phuá Xuyïn xú xaác, ngheâo naân thò Nhung seä phaãi chuöëc lêëy sûå khinh reã, nhûäng sûå lo lùæng keáo daâi vaâ Nhung khöng coân àûúåc biïët möåt chuát gò ngoaâi caái luäy tre laâng buân lêìy nûúác àoång. Bêy giúâ khaác, Nhung àaä coá àuã khaã nùng àïí hoaâ nhêåp vaâ àöëi phoá vúái cuöåc söëng, àaä hiïíu àûúåc bao nhiïu àiïìu múái meã, hêëp dêîn cuãa cuöåc àúâi. Nhung coân àûúåc tiïëp xuác gùåp gúä vúái bao nhiïu con ngûúâi tuyïåt vúâi maâ Nhung yïu mïën. Nhung



hoåc hoãi àûúåc úã hoå moåi ( caách ùn, noái, goái múã vaâ thûåc sûå laâm chuã cuöåc àúâi mònh. Nhung caãm ún cuöåc söëng, caãm ún caái quï hûúng ngheâo naân vaâ ngûúâi meå àau khöí cuãa mònh).

Hún thïë nûäa, viïåc kinh doanh cuãa Nhung àaä àûa Nhung lïn möåt võ trñ àaáng nïí, Nhung àûúåc nhiïìu ngûúâi quyá troång, laåi coá chên trong höåi tûâ thiïån têëm loâng vaâng giuáp àúä caác traåi möì cöi, höåi ngûúâi muâ vaâ giuáp àúä tu sûãa nhûäng di tñch lõch sûã vùn hoáa. Chõ phoáng viïn nhaâ baáo thên thiïët vúái Nhung rêët quyá Nhung vaâ àaä àöång viïn Nhung nhiïìu, chõ àaánh giaá: “Nhung laâ möåt phuå nûä àêìy trñ tiïën thuã, thñch húåp vúái cuöåc söëng múái coá töëc àöå vuä baäo. Nhung giaâu linh höìn, nhiïìu giêëc möång, Nhung coân ài xa.”



RÙÅM TRÛÚÂâNG

Tïn cö laâ Thanh, ngûúâi Laån Dûúng, söëng taåi möåt Xoám nhoã vuâng àöìi thuöåc Vuä Yïën - Phuá Thoå. Thanh 18 tuöíi. Cö ài trïn xe lûãa suöët caã àïm. Cö àaä phaãi ài böå tûâ luác nhaá nhem töëi, vöåi vaâng, lêåt àêåt àïí túái àûúåc ga. Cö súå anh caã vaâ chõ dêu biïët röìi löi cö vïì thò cuöåc chaåy tröën khoãi laâng cuãa cö seä khöng thaânh. Cö bõ ngûúâi anh caã eáp gaã cho möåt anh chaâng laâm cheâ úã Thaái - Ninh, tïn laâ Laåc vaâ àaä nhêån cuãa Laåc möåt söë tiïìn hai triïåu àöìng Hai nùm trûúác àêy, meå àeã cuãa Thanh qua àúâi Cö phaãi úã vúái ngûúâi anh caã. úã àêy, ngûúâi ta vêîn hay nhùæc àïën cêu: “Quyïìn huynh thïë phûåt”, cö khöng nhêån lúâi lêëy Laåc. Cö xin vúái anh caã haäy traã laåi söë tiïìn cuãa Laåc. Nhûng ngûúâi anh caã noái laâ àaä tiïu gêìn hïët cho bao nhiïu chuyïån trong gia àònh. Anh ta döî daânh vaâ duâng àuã moåi aáp lûåc eáp Thanh lêëy Laåc. Hai höm nûäa laâ ngaây chaåm ngoä vaâ böën höm sau Thanh seä vïì nhaâ chöìng. Thïë laâ moåi viïåc seä àêu vaâo àêëy.

- Em khöng lêëy. - Em phaãi nghe lúâi anh chõ. Thanh buöìn lùæm, cö ngöìi xuöëng bêåc cûãa, cuái mùåt. Nhûäng gioåt nûúác

mùæt chaãy xuöëng. - Khoác caái gò chûác Con gaái lúán, phaãi ài lêëy chöìng. Mêëy ngûúâi baâ con bïn caånh biïët chuyïån. Nhûng hoå cho laâ ngûúâi

anh caã lo viïåc dûång vúå gaã chöìng cho em laâ möåt chuyïån húåp vúái thiïn kinh àõa nghôa. Nhêët laâ khi caã hai cha meå àïìu khöng coân. Söë phêån caã thöi!

thanh ài böå möåt quaäng röìi lïn ö tö ài àïën ga, vïì thùèng Haâ Nöåi. Xuöëng ga Haâ Nöåi, Thanh ài vïì phña Voång. Cö vaâo nghó trong möåt quaán nûúác. Baâ chuã quaán daáng ngûúâi àön hêåu, biïët ngay Thanh laâ ngûúâi úã xa túái Baâ roác nûúác cho cö gaái vaâ nhòn kyä cö gaái tûâ àêìu àïën chên. Baâ hoãi:

- Cö úã àêu túái?



- Chaáu úã Phuá Thoå túái. - Cö vïì àêu bêy giúâ ? - Chaáu...chaáu coân... . Chïët! Cö ài möåt mònh aâ? Khöng coá ai quen chûá? - Vêng - Cö liïìu thêåt, töi phaãi giuáp àúä cö keão khöën àêëy... - Thûa baâ, chaáu tröën gia àònh. Anh caã chaáu ïëp chaáu ]êëy möåt ngûúâi

maâ chaáu khöng thñch... Töi hiïíu röìi, töi úã àêy coá möåt mònh. Tröng cö nheå nhoäm, töi mïën cö àêëy Thïë hoåc àïën lúáp mêëy röìi?

- Daå, àïën lúáp 10 aå... - ÛÂâ, chùæc muöën tòm viïåc laâm... - Vêng aå . - Thïë àõnh laâm viïåc gò? - Viïåc gò chaáu cuäng laâm àûúåc. - Thïë coá taåm giûä treã àûúåc khöng ? - Àûúåc aå Baâ Dûúng goåi möåt cêåu thanh niïn úã bïn nhaâ àöëi diïån sang baão: Naây

cêåu Tï úi! Töi coá möåt cö chaáu coá thïí giuáp viïåc tröng con cho chõ Hùçng nhaâ cêåu àêëy. Cêåu àûa chaáu noá lïn cho chõ ta xem mùåt. Chõ êëy àang cêìn. Cêåu Tï ï vïì nhaâ lêëy xe maáy àeâo Thanh àïën nhaâ chõ Hùçng. Àoá laâ möåt ngöi nhaâ múái laâm. Chöìng chõ Hùçng ra múã cûãa, àoán hai ngûúâi vaâo, baão: “Vaâo ài”. Àûáng trûúác cûãa phoâng chñnh, Thanh ruåt reâ. Luác naây coá tiïëng àaân baâ úã bïn trong voång ra: “Vaâo àêy”. Hai caánh cûãa múã. Thanh bûúác vaâo.

Chaâng thanh niïn baão vúái cö gaái: “Töi laâ em anh chõ töi úã àêy. Cö chaâo chõ Hùçng vaâ anh Tön ài!”. Thanh cuái chaâo. Tï noái möåt vaâi cêu vúái anh chõ röìi xin pheáp vïì ngay vò bêån viïåc. Anh Tön múã cûãa buöìng bïn caånh ra baão Thanh cuâng vaâo. Bïn trong coá möåt giûúâng, möåt haânh mêëy chiïëc ghïë. Chõ Hùçng vaâo theo. Chõ bêåt caác àöng tùæc àiïån cho cö gaái biïët



röìi chó vaâo chiïëc giûúâng: “ Töëi cö nguã úã àêy”... Tûâ höm àoá, cö gaái giuáp viïåc cho chõ Hùçng. Chuã yïëu laâ tröng con cho chõ. Ngoaâi ra coân phaãi giùåt giuä cho caã nhaâ vaâ laâm têët caã moåi viïåc lùåt vùåt Lûúng thaáng laâ 200 ngaân àöìng. Anh Tön laâm viïåc úã cú quan böå. Chõ Hùçng laâm viïåc taåi möåt cöng ty liïn doanh vúái nûúác ngoaâi. Nghe àêu, lûúng cao lùæm. Thaáng lônh tiïìn cöng àêìu tiïn, Thanh mua möåt chiïëc buát bi vaâ möåt cuöën söí con àïí ghi nhêåt kyá möîi khi coá àûúåc chuát thò giúâ tranh thuã.

Thúâi gian àêìu, chõ Hùçng khöng biïët laâ Thanh thûúâng ghi nhêåt kyá maâ chó tûúãng laâ Thanh àoåc caác saách, baáo cuä àùåt lung tung trïn baân. Trong nhaâ luön coá ngûúâi mang àïën naâo thõt, naâo caá, trûáng, hoa quaã. Thanh hoãi chõ Hùçng xem nhûäng thûá àoá coá phaãi traã tiïìn khöng? Chõ Hùçng baão: “Coá caái gò maâ ùn khöng àûúåc àêu” Nhûng Thanh cûá thêëy caác nhên viïn mang àïën cho chõ Hùçng nhiïìu thûá maâ chùèng thêëy phaãi traã tiïìn bao giúâ.

Àïm khuya, Thanh vêîn àïí àeân saáng, cö ghi nhêåt kyá vaâ giúã caác trang saách, baáo gêy nïn nhûäng tiïëng söåt soaåt Chõ Hùçng àùång hùæng mêëy tiïëng röìi laåi mêëy tiïëng nûäa. Thanh biïët laâ chõ Hùçng giuåc mònh tùæt àeân. Trong mêëy túâ nhêåt kyá cuãa Thanh coá nhûäng doâng ghi rêët thûúng têm, laâm rúi nûúác mùæt. Cö phaãi lau ài ngay, khöng daám khoác. Tûâ sau khi cha meå cö qua àúâi, cö àaä hiïíu roä laâ khöng nïn khoác. Khoáe seä laâm cho ngûúâi khaác gheát. Chõ Hùçng coá rêët nhiïìu quêìn aáo àeåp. Chõ cuäng cho Thanh möåt vaâi thûá cuä maâ chõ khöng duâng túái. Nhûng vúái Thanh, chuáng àaä laâ àeåp, töët vaâ múái lùæm röìi. Thanh caãm àöång quaá, noái lúâi caám ún cûá lñu rñu. Chõ Hùçng baão: “Khöng phaãi caám ún. Sau naây cûá laâm viïåc töët laâ àûúåc röìi...”. öi! Chùèng hoáa ra nhû vêåy laâ mêëy : thaáng trûúác àêy , Thanh laâm viïåc khöng töët hay sao nhiïìu luác, Thanh nhúá nhaâ quaá. Nhúá nhûäng ngoån nuái nhûäng quaã àöìi tröìng cêy àoá, cêy coå. Nhúá nhûäng con suöëi maát laånh. Nhúá muâi cheâ uã thúm muâi mêåt ong. Chõ Hùçng bùæt àêìu àïí yá àïën nhûäng doâng nhêåt kyá Cuãa thanh. Tuy rùçng, chuáng khöng àöång chaåm gò àïën gia àònh chõ Hùçng, nhûng chuáng cûá nhû trong tiïíu thuyïët chõ chúåt nhúá ra nhiïìu àiïìu. Chõ thêëy chó trong coá mêëy thaáng maâ Thanh àaä àeåp ra nhiïìu. Thanh nhanh nheån, khoãe maånh, laåi coá duyïn thêìm. Thónh thoaãng, chöìng chõ Hùçng laåi khen Thanh: “ ÛÂ, maâ maá noá laåi cûá àoã lïn nhû maâu mêån



chñn”. Thöi, chïët röìi, hònh nhû cêåu em anh Tön cuäng lûu yá àïën noá. Nghô liïn miïn möåt luác, Hùçng vaâo trong phoâng, voâ naát mêëy túâ giêëy röìi laâu baâu: !”Kiïìu naây, noá seä khöng chõu laâm viïåc giûä treã úã àêy! Noá seä àúåi thúâi àïí laâm nïn möåt viïåc gò to taát?... AÂ maâ baâ thêìy boái àaä chùèng baão röìi àêëy û? Baâ baão àöi mùæt cuãa noá laâ àöi mùæt “nhúän trung hûäu thuyã” laâm cho boån àaân öng chïët mïåt...Con beá seä trúã nïn nguy hiïím cho chñnh caái gia àònh naây. Maâ chñnh caái möëi tònh giûäa Hùçng vaâ Tï cuäng khöng phaãi khöng “coá vêën àïì...”. Cö tûå khuyïn nhuã mònh, cûúng quyïët khöng àïí Thanh giuáp viïåc cho mònh nûäa. Viïåc naây chûa noái ra vúái ai maâ cêåu em chöìng chõ Hùçng àaä àïën hoãi thùm, doâ xeát. Cêåu Tï khuyïn chõ Hùçng khöng nïn buöåc Thanh thöi viïåc vò chõ Hùçng sùæp hïët thúâi gian nghó pheáp röìi, sùæp phaãi ài laâm, cêìn sûå giuáp àúä cuãa Thanh. Àïí nhêën maånh lyá do cêìn cho Thanh thöi viïåc, Hùçng kïí ra möåt loaåt nhûäng khuyïët àiïím lùåt vùåt cuãa Thanh nhû: Coá lêìn tùæm, Thanh àaä duâng caác àöì hoaá trang cuãa Hùçng, Thanh duâng quaá nhiïìu giêëy vïå sinh v.v... Têët caã moåi yá kiïën cuãa Hùçng àïìu bõ cêåu em chöìng gaåt ài hïët. Laåi coân chuyïån maâ Hùçng chûa xem laåi kyä, hònh nhû höm trûúác, Hùçng bõ mêët möåt túâ 50 ngaân àöìng thò phaãi.

Chõ mêët úã àêu? - Trong nhaâ. Öi! Chùæc chõ cho ai vay hoùåc tiïu möåt khoaãn naâo àoá - Khöng. Nhêët quyïët töi cho con beá ra... - Bao giúâ? - Ngay saáng mai . Khöng nïn. Chõ sùæp ài laâm röìi - Sao laåi khöng nïn. Di laâm thi töi xin nghó cuäng àûúåc. Àïí em tòm

cho ngûúâi thay thïë àaä röìi haäy cho cö ta thöi viïåc... - Khöng... Saáng ngaây höm sau. Hùçng baão Thanh thöi viïåc. Nhû con chim xûá laå,

rúi tûâ trïn khöng xuöëng vaâ bõ gaäy caánh, Thanh ngaåc nhiïn quaá, nûúác mùæt traâo ra. Cö hoãi: “Sao chõ laåi tûâ boã em?”

- Cö biïët röìi àêëy.



- khöng. Em chùèng biïët gò caã. - Cö khöng biïët gò, töi vêîn cûá khöng mûúán cö. - Thïë coân em beá? Thanh àõnh nhaâo vaâo vúái àûáa nhoã úã buöìng trong.

Hùçng giûä laåi baão: - Khöng cêìn. - Em rêët thñch noá maâ... - Thñch cuäng khöng cêìn cö tröng nom nûäa. “Thanh thu xïëp àöì àaåc, boã vaâo tuái xaách. Möåt hai böå quêìn aáo,têåp

nhêåt kyá, caái buát bi v.v... Cö nhòn laåi trang phuåc trïn mònh. Toaân laâ caác thûá cuãa chõ Hùçng cho caã. Cö cúãi chiïëc aáo búâ lu zöng maâu ra, traã laåi cho chõ Hùçng.

Em traã laåi chõ ... Töi cho cö àêëy. Naâo coân viïåc gò nûäa khöng? Khöng aå. - Thöi...Cö ài... Thanh bûúác ra khoãi cûãa, rúm rúám nûúác mùæt, khoác khöng nïn tiïëng.

Sau lûng cö coá tiïëng àoáng cûãa. Thanh trúã vïì quaán baâ Dûúng. Cö buöìn baä mêëy höm vò nhúá thùçng beá con maâ cö àaä chùm bùém noá, noá múái àaáng yïu laâm sao? Maâ noá cuäng yïu Thanh laâm sao? Baâ Dûúng kïí hïët caã cuöåc àúâi cuãa baâ cho Thanh nghe. Bêy giúâ, baâ söëng coá möåt mònh trong caái quaán nhoã baán nûúác vaâ quaâ vùåt töëi laåi vïì nhaâ taåi khu têåp thïí nhaâ maáy úã gêìn àoá Baâ nhêån Thanh laâm con nuöi Maâ Thanh cuäng theâm coá möåt ngûúâi meå. Thïë laâ hai con ngûúâi töåi nghiïåp àoá gùæn boá lêëy nhau. Baâ Dûúng coá möåt cùn höå trong khu têåp thïí nhaâ maáy do chöìng àïí laåi. Chñnh núi àêy, Thanh àaä múã lúáp daåy thïm cho caác em beá hoåc lúáp 1, 2 vaâ 3. Söë hoåc sinh àïën rêët àöng. Thïë laâ Thanh trúã thaânh cö giaáo cêëp I. Möîi ngaây cö daåy hai buöíi. Coá khi àïën ba buöíi. Thêåt khöng ngúâ, tiïìn thu àûúåc haâng thaáng túái trïn hai triïåu àöìng. Hún caã söë tiïìn maâ trûúác àêy anh caã cuãa Thanh nhêån cuãa Laåc. Cö àûúåc caác hoåc sinh, caác võ phuå huynh yïn mïën. Cö coá nhiïìu saáng taåo trong viïåc daåy hoåc. Moåi viïåc trong nhaâ, baâ Dûúng giao caã cho Thanh. Vúái



baâ, Thanh laâ con gaái cuãa baâ. Àöi luác coá giúâ röîi, cö ra giuáp viïåc cho baác Vûúång, laâm àuã viïåc trong cûãa haâng Photocopy, àoáng saách àeåp, daán ny löng v.v... Cö nghô phaãi hoåc thïm nhiïìu nghïì, phoâng khi khöng laâm nghïì naây thò laâm nghïì khaác. Cö giuáp cho baác Vûúång nhiïìu saáng kiïën hay. Ban àïm cö theo hoåc lúáp tiïëng Anh.

Tònh yïu àaä àïën vúái Thanh. Cö tûâ biïåt ngay ngûúâi baån tònh àêìu tiïn. Anh ta tónh taáo quaá, khöng húã ra möåt chuát gò khúâ daåi trong khi yïu nhau. Anh chaâng thûá hai khöng tùång hoa cho Thanh trong ngaây sinh nhêåt cuãa cö. Cö cuäng àúåi möåt tuêìn àïí xem anh ta coá yá àõnh nghiïm chónh, tùång cö chuát àöì vêåt nhoã naâo àêëy àïí toã loâng höëi löîi khöng? Anh ta khöng àïën. Thanh laåi yïu Thaái. Hoå say àùæm nhau, thïì thöët àuã àiïìu. Nhûng àaä 3, 4 thaáng trúâi maâ Thaái khöng hïì àaã àöång àïën viïåc àûa Thanh vïì thaâm quï vaâ cha meå cuãa Thaái. Thïë laâ Thanh chuã àöång nhaåt tònh vúái Thaái. Cö laåi lao vaâo cöng viïåc vaâ tûå hoåc. Bêy giúâ, Thanh àaä laâ cö gaái khaác hùèn trûúác. Cö àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu. Sau hún hai nùm úã Haâ Nöåi, cö xin pheáp baâ Dûúng vïì thùm quï. Cö laåi vïì vúái nhûäng con àûúâng nhoã lûúån lúâ nhû nhûäng con rùæn, leo lïn nhûäng quaã àöìi àoã rúåp boáng cêy. Mêëy àaám àöìi xanh nhûäng cêy coå xoeâ ö, nhûäng ngûúâi baâ con, dên laâng ruã nhau ài haái cheâ... Têët caã àïìu rêët quen thuöåc maâ cuäng rêët búä ngúä, bõn rõn. Boån treã con tröë mùæt, nhòn cö. Chuáng khöng biïët rùçng cö laâ ngûúâi cuâng laâng vúái chuáng. Vïì àïën nhaâ ngûúâi anh caã, nöîi àau buöìn xûa traân ngêåp. Cö khoáe cha, khoác meå, khoác cho baãn thên cuöåc àúâi cuãa mònh. Baâ con laâng xoám sang thùm cö, vui nhû ngaây Tïët. Cö mang nhiïìu baánh keåo ra múâi moåi ngûúâi vaâ phên phaát cho boån treã con. Cö ài thùm hïët nhaâ naây àïën nhaâ khaác. Àïën àêu cö cung biïëu möåt chuát quaâ baánh, thiïëc aáo, caái khùn hoùåc thûúác vaãi... Töëi àïën, cö àûa cho anh caã söë” tiïìn maâ trûúác àêy anh àaä nhêån cuãa Laåc. Cö cuäng àûa thïm cho anh chõ möåt söë tiïìn laâm vöën.

Sau nùm ngêy vïì thùm quï, cö trúã vïì Haâ Nöåi àïí laâm ùn sinh söëng vaâ hoåc têåp. Vaâ bêy giúâ cö coá yá choån trong söë mêëy ngûúâi baån trai cuãa mònh, möåt ngûúâi coá thïí laâm baån trùm nùm vúái cö. Àiïìu naây, cö seä laâm àûúåc Tûúng lai úã trong tay cö.



ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA

Nhûäng nùm tûâ 1920 - 1930, úã nûúác ta, ngûúâi àaân öng khöng buái toá nûäa, maâ àaä cùæt toác ngùæn, àïí àûúâng ngöi lïåch sang möåt bïn. úã nöng thön coá caác baác phoá caåo xaách àöì nghïì ài khùæp núi laâm viïåc cùæt toác vaâ lêëy daáy tai eho khaách haâng. Nhûäng ngûúâi lêëy daáy tai àûúåc ûa chuöång vaâ hoå mang laåi khoaái caãm cho khaách. Àaä xuêët hiïån caác kiïíu àêìu huái “cua”, kiïíu “phi lö döëp”, Kiïíu hai bïn toác vùæt qua tai goåi laâ kiïíu toác “goång kñnh”. ÚÃã caác thaânh phöë, àaä coá nhûäng hiïåu cùæt toác hoùåc nhûäng àiïím cùæt toác úã goác phöë hoùåc gêìn chúå. Moåi ngûúâi thûúâng mùåc quêìn “laá toåa”, öëng röång, àuäng thêëp, caåp quêìn coá chûâng 20cm. Khi mùåc, hoå vï hai àêìu caåp quêìn laåi röìi thùæt vaâo vúái nhau. Coá ngûúâi laåi duâng thùæt lûng vaãi thùæt ra ngoaâi caåp quêìn. Khi cêën thiïët laâm viïåc gò àoá, hoå ruát caåp quêìn ra ngoaâi thùæt lûng toãa caåp ra ngoaâi. Nhû vêåy, tû thïë laãm viïåc seä àûúåc goån gheä hún. Coá khi laåi cuöën àêìu öëng quêìn lïn, goåi laâ “xùæn moáng lúån”. Cuäng coá khi hoå mùåc quêìn cuát, chiïëc quêìn röång coá “chên queâ” naây rêët lúåi haåi. Noá khöng súå mêët nïëp, röång raäi, giûä cho caác böå phêån thên thïí bïn trong àûúåc thoaáng, maát, khöng bõ goâ boá. Vaâ àoá laâ àiïìu kiïån töët laânh nhêët àïí caái “nhaâ maáy chïë taåo ra tinh truâng” tiïën haânh cöng viïåc àûúåc thuêån lúåi nhêët. Thöng thûúâng thò aáo vaâ quêìn àïìu nhuöåm nêu hoùåc nhuöåm nêu nhuöëm thïm buân àïí coá maâu sùæc sêìm hún vaâ mùåc bïìn hún.

Khi ài ra ngoaâi, ra àònh hoùåc ài chúi àêu àoá, hoå mùåc quêìn truác bêu trùæng vaâ chiïëc aáo daâi quaá àêìu göëi hoaåt chiïëc aáo the thêm. Trïn àêëu quêën khùn chñt hoùåc àöåi khùn àoáng do caác cûãa hiïåu laâm sùén. Chó cêìn àöåi lïn àêìu laâ xong, khöng cêìn phaãi chñt tûâng nïëp. Nhûäng ngûúâi coá hoåc haânh, giaâu coá hoùåc chûác sùæc thò mùåc chiïëc aáo daâi trùæng bïn trong. Ngoaâi laâ chiïëc aáo xa coá hònh nhuáng “chûä thoå”. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngaây lïî hoùåc ngaây quan troång naâo àoá, möåt söë ñt ngûúi mùæc aáo gêëm maâu, coá thïu nhûäng chûä “phuá, quyá, thoå, khang, minh. Àïí traánh cho chiïëc aáo gêëm quaá



sùåc súä, choaáng ngúåp, ngûúâi ta mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo xa rêët moãng. Nhû , vêåy lai gêy àûúåc hiïåu quaã thêìm myä cao...

Nhûäng nùm 1935-1936, úã Haâ Nöåi, nhaâ thú Vuä Hoaâng Chûúng àö tuá taâi toaán laåi daåy vùn úã trûúâng Bûúãi. öng mùåc aáo gêëm phuã aáo xa, chñt khùn àoáng, ài haâi cao, àaä taåo nïn möåt nöi niïìm dên töåc, hoaâi cöì vaâ têm linh. Sûå thûåc ra, cha öng ta, nhûäng anh huâng haâo kiïåt, nhûäng vñ coá chûác sùæc cao laåi coân mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo phuång daâi, röång maâu lam. Kiïíu mùåc naây rêët àeåp maâu sùæc hoâa húåp vúái nhau möåt caách haâi hoaâ, vûâa nghiïm trang, uy voång laåi coá tñnh nghïå thuêåt cao Muâa reát, ngûúâi bònh dên mùåc aáo böng daâi hoùåc ngaân. Hoå àöåi nhiïìu kiïíu noán, ài guöëc, ài giêìy Gia Àõnh, thêåm chñ laâ ài chên khöng. .Tûâ nùm 1935 trúã ài, úã caác thaânh thõ, nhiïìu ngûúâi àaä mùåc êu phuåc: Nhêët laâ tûâ nhûäng nùm 1975 àïën giúâ, caác chaâng trai vaâ caác võ àûáng tuöíi cuãa ta úã hêìu hïët caác thaânh thõ vaâ ngay caã úã nöng thön cuäng àïìu ùn mùåc kiïíu êu. Hoå tiïëp thu caách ùn mùåc cuãa caác nûúác phûúng Têy rêët cêìu kyâ.

Qua thùm doâ yá kiïën cuãa möåt söë nhaâ vùn hoaá nûúác ngoaâi vïì chuyïån may mùåc cuãa giúái àaân öng nûúác ta, chõ Bar Bang Ghen, ngûúâi Myä, noái: “Thanh niïn Haâ Nöåi ùn mùåc rêët àeåp maâ coân kyä lûúäng hún caã ngûúâi Myä chuáng töi, hoå mùåc “phaáp” hún chuáng töi”. Chõ Vande Viele ngûúâi Bó, noái: “Töi àaä ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, thanh niïn Haâ Nöåi mùåc Complet khöng thua bêët cûá möåt nûúác naâo. Hoå mùåc àeåp lùæm”. Chõ Catherine Diamond coân noái: “Hoå mùåc miïîn chï”.

Àaân öng nöng thön cuãa ta söëng rêët phoáng khoaáng. Cûúâng àöå lao àöång chûa cao. Thúâi kyâ nöng nhaân coân nhiïìu, ngay caã khi hoå laâm thïm chuát nghïì phuå. Hoå hay lên la nhaâ noå nhaâ kia àïí baân chuyïån laâm ùn vaâ troâ chuyïån. Thónh thoaãng laâm àöi cheán “rûúåu ngang” cho lïn hûúng cuöåc àúâi. Bûäa ùn cuãa hoå giaãn àún. Toaân laâ nhûäng thûác ùn tûúi, coá sùén ngay trong nhaâ, trong vûúân ao. Hoå kiïëm àûúåc con caá, töm, cua, ïëch, lûún, traåch v.v... laâ möí ùn liïìn. Ra vûúân lêëy nùæm rau böì ngoát, möìng túi, rau àay laâ xong. Ngûúâi ta thûúâng noái: “,Cua àöìng canh rau àay, muöëi vûâng hûúng thúm ngay”. Nhaâ naâo cuäng coá chum tûúng, ao rau muöëng, vaåi caâ hoùåc dûa... Ngûúâi ta chuá yá àïën lûún böí dûúng vaâ ïëch böí êm. Ca dao coá cêu: “Coá ao rau muöëng, coá caâ dêìm tûúng”? Khi ùn phaãi tröng nöìi; ngöìi



tröng hûúáng, phaãi múâi nhau cho lïî pheáp vaâ lõch sûå. Trong bûäa thêëy ngûúâi thên quen phaãi múâi chaâo thaânh thûåc: “Lúâi chaâo cao hún mêm cöî”! Thónh thoaãng hoå ài ùn giöî, ùn àaám, thò tha höì maâ say sûa. Hoå chúi cúâ, chúi àu, chúi cêy caãnh, choåi gaâ, xem haát tuöìng, haát cheâo, caãi lûúng v.v... Ngûúâi àûáng tuöíi coân àaánh nhùæn, àaánh töí töm: “Laâm trai biïåt àaánh töí töm, uöëng traâ maån haão, ngêm thú nöm truyïån Kiïìu”? ...

Xûa kia, ngûúâi ta nghó ngúi taåm trïn chiïëc choäng tre hoùåc chiïëc voäng àu àûa. Hoå nguã trïn phaãn göî, phaãn göìm böën hoùåc nùm têëm göî daây gheáp laåi vúái nhau, kï trïn àöi mïî göî rêët vûäng chùæc, nhûäng têëm göî naây cao khoaãng chûâng 40 - 50cm. Nhûäng têëm vaán gheáp thaânh phaãn naây xuêët hiïån trong cêu haát cuãa Thõ Mêìu trong vúã “Quan êm Thõ Kñnh”. Khi Thõ Mêìu vaâ anh Nö say àùæm nhau rêët mûåc, hoå cuâng nhau haát: “Ta vïì xeã têëm vaán daây”. Röìi vïì baáo vúái meå, thêìy biïët tin “ Nhûäng têëm vaán naây cuäng nhuöëm maâu phong tònh”.

Coá nhiïìu nhaâ, vúå chöìng treã khöng nguã chung vúái nhau möåt giûúâng, nhêët laâ caác gia àònh cúän àuã cha meå, anh em. Vúå chöìng hoå heån hoâ vúái nhau àaánh “du kñch” vaâo möåt luác thñch húåp naâo àoá. Do vêåy, hoå thêëy tònh duyïn cuãa hoå múái meã hún, húi coá chuát vuång tröåm vaâ cuäng vò vêåy maâ caãm thêëy “ngon laânh hún”.

Hoå cû xûã vúái nhau thêåt thaâ, chêët phaác, quyá troång tònh baån, kñnh troång ngûúâi nhiïìu tuöíi hún. Ra àûúâng gùåp nhau àïìu chaâo hoãi thên mêåt vaâ vui veã. Thanh niïn vaâ caác võ àûáng tuöíi úã thaânh thõ coá àúâi söëng vêåt chêët khaá hún úã nöng thön. Do viïåc tiïëp xuác vúái nhûäng nïìn vùn hoáa nûúác ngoaâi nïn phuåc trang ngaã hùèn sang êu phuåc. Muâa reát mùåc aáo khoaác ngoaâi bú âluröng, varúi, aáo len, quêën phula. Hoå àöåi muä caát keát, muä caát, muä phúát. Muä phúát cuãa ngûúâi ngheâo hoùåc taân taä, meáo moá àûúåc goåi laâ muä “phúã”. Ài giaây da àen hoùåc giêìy trùæng vaâ àen goåi laâ giaây àúâ mi cu lú... Ngoaâi nhûäng bûäa ùn chñnh thûác ra, hoå coân coá nhiïìu loaåi quaâ àïí ùn nheå nhû: phúã, miïën, sûåc tùæc, suãi caão, caác loaåi baánh cheâ v v... úã caác thaânh thõ thûúâng coá caác tiïåm ùn hoùåc hiïåu cao lêu, vuä trûúâng, nhaâ haát, nhaâ cö àêìu v. v...



Nhûäng ngûúâi úã thaânh thõ rêët nùång loâng vúái quï cha àêët töí, khöng nguöi nhúá àïën tònh laâng nghôa xoám. Nhûäng ngaây Tïët, giöî, viïåc hoå, böëc möå, xêy phêìn möå v v hoå thûúâng vïì laâng thùm quï vaâ hoå haâng àïí biïëu quaâ baánh, tiïìn nong cho nhûäng ngûúâi thên hoùåc nhûäng ngûúâi ngheâo khoá.

Mêëy chuåt nùm gêìn àêy, mûác söëng cuãa nhên dên thaânh thõ cuäng nhû nöng thön àûúåc nêng cao vúái nhûäng bûúác tiïën khaá nhanh. yá thûác vaâ trònh àöå vùn hoáa cuãa hoå cuäng àûúåc nêng cao nïn tiïëp thu àûúåc nhiïìu àiïìu múái meã, vùn mmh vaâ tûâ boã àûúåc nhiïìu tuåc lïå vaâ nïëp söëng tiïu cûåc. Hoå ra sûác baão vïå vaâ phaát triïín nïìn vùn hoáa tiïën böå, àêåm àaâ maâu sùæc dên töåc.

Noái chung, ngûúâi àaân öng Viïåt Nam nhûäng nùm xûa coá tinh thêìn hoåc hoãi, chùm chó, cúãi múã, hiïëu khaách, laåc quan. Nhûäng chaâng trai dong doãng, khoeã maånh, nhanh nheån, saãn xuêët gioãi, lõch sûå, mùåt vuöng chûä àiïìn thûúâng àûúåc caác chõ em sùn àoán. Chõ em quan hoå thêëy caác chaâng trai cuãa mònh àeåp quaá, àaä thöët lïn: “Thêëy anh nhû thêëy mùåt trúâi, choái chang khoá ngoá, trao lúâi khoá trao” ... .

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2)...

Documents

Transcript of HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2)...