h Athina Ths Katoxhs

8/4/2019 h Athina Ths Katoxhs

http://slidepdf.com/reader/full/h-athina-ths-katoxhs 1/30

Tου Γιώργου Mαργαρίτη

Eπικ. Kαθηγητή στο Πανεπιστήμιο Kρήτης,Tμήμα Iστορίας–Aρχαιολογίας

H IΣTOPIA της Aθήνας στην κατοχι-κή περίοδο είναι μεγάλη και περί-πλοκη. Oι σαράντα δύο μήνες δεν ή-ταν μ νο πλούσιοι σε γεγον τα, σεαλλαγές, σε ανατροπές καλύτερα,σε απρ σμενες καταστάσεις: και οιεμπειρίες των ανθρώπων υπήρξαν έ-ντονες, οριακές και διαρκώς μετα-βαλλ μενες σε τρ πο που να θυμί-

ζουν αρχαία τραγωδία. H ίδια η αί-σθηση του χρ νου είχε ανατραπεί. Hιστορία κυλούσε γρήγορα, η αβέβαιη

ζωή των ανθρώπων μως κυλούσεβασανιστικά αργά. Oι γρήγορες αλ-λαγές στον τρ πο ζωής, συμπεριφο-ράς, σκέψης και αντίληψης, βάρυνανστη συνείδηση και στη μνήμη και έ-καναν τους σαράντα δύο αυτούς μή-νες βαρύτερους απ λους τους υ-π λοιπους της ζωής τους. Π σες φο-ρές δεν ακούσαμε τους παλαι τε-ρους να επικαλούνται και να ανακα-

λούν στη μνήμη τους τον καιρ τηςκατοχής! Mε τρ πους απλούς, πωςοι γιαγιάδες που μιλούν στα εγγ νιατους, οι γενιές που έζησαν τα χρ νιαεκείνα διεκδίκησαν την καταγραφήτης εμπειρίας τους στη συλλογικήμνήμη: «Στην κατοχή εμείς παιδάκιμου...». Πώς να μιλήσει ο ιστορικ ςγια μια ιστορία που διάβηκε το κατώ-φλι του θρύλου...

H Aθήνα υπ δουληΣτα τέλη του Aπριλίου 1941, η

Aθήνα ήταν ήδη μια «παλαίμαχη»πρωτεύουσα. Eκλειναν ακριβώς έξιπολεμικοί μήνες και η π λη, αν και«ανοχύρωτη» κάτω απ τη σκέπητων αρχαίων της μνημείων, είχε απο-κτήσει πλούσιες εμπειρίες. Eίχεγνωρίσει τον ενθουσιασμ και τη μέ-θη της νίκης, την υποδοχή των αιχ-μαλώτων εχθρών, τη συσκ τιση,τους συναγερμούς και τα αυτοσχέ-δια καταφύγια, τους τραυματίες,τους κρυοπαγημένους, τουςAγγλους συμμάχους. Mέσα σε λίγεςμέρες, τον Aπρίλιο, γνώρισε τον π -λεμο στην πλέον απ λυτη, για εκεί-νους τους καιρούς, εκδοχή του: τοανελέητο καθημεριν σφυροκ πηματου Πειραιά απ τη γερμανική αερο-πορία, την καταστροφή του λιμανιούαπ την τρομερή έκρηξη του φορτω-

μένου με πυρομαχικά αγγλικού με-ταγωγικού και την άφιξη τρομαγμέ-νων βομβ πληκτων προσφύγων. Στοτέλος, γνώρισε τους άνεμους τηςήττας, την αυτοκτονία του πρωθυ-πουργού Kορυζή και την αναχώρησηEπιτελείου, βασιλιά και κυβέρνησης.

H κατοχή άρχισε για την Aθήναστις 27 Aπριλίου. O γερμανικ ςστρατ ς μπήκε σε μια π λη που έδει-χνε έρημη, ελάχιστοι περίεργοι βγή-καν στους δρ μους. Δύο μέρες με-τά, μέσα σε γενική ψυχρ τητα καικαχυποψία, ορκίστηκε νέα κυβέρνη-ση, της ελληνικής πολιτείας, με επι-κεφαλής τον στρατηγ Tσολάκο-γλου. H κατοχή πήρε την τελική τηςμορφή τον Iούνιο, ταν οι Γερμανοίεπέτρεψαν την είσοδο των ιταλικών

στρατευμάτων στη χώρα και την ε-γκατάστασή τους στα δύο τρίτα τουεδάφους της. O βουλγαρικ ς στρα-τ ς κατέλαβε τη Θράκη και τμήματης ανατολικής Mακεδονίας. ΣτηνAθήνα, μαζί με τις ιταλικές αρχές,παρέμειναν γερμανικές μονάδες, υ-πηρεσίες και προσωπικ της αερο-πορίας και του ναυτικού κυρίως.

Oι παραινέσεις των κατοχικών αρ-χών για επάνοδο στην καθημεριν -τητα δύσκολα μπορούσαν να εφαρ-μοστούν στην ηττημένη π λη. Στουςδρ μους κυκλοφορούσαν πλήθη α-ποκλεισμένων απ τις νησιωτικέςπατρίδες τους φαντάρων (απ τηνKρήτη κυρίως), καθώς και πρ σφυ-γες απ επικίνδυνες ζώνες. (Aρκετοίαπ τους 100.000 πρ σφυγες που

2H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

A ΦIEPΩMA

Eπιμέλεια αφιερώματος:EΛEYΘEPIA TPAΪOY

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA

H Aθήνα της Kατοχής.H π λη στον αγώνα της καθημε-ρινής επιβίωσης.TουΓιώργου Mαργαρίτη

H κατοχική Aθήνα:Xρονολ γιο.TουΓιώργου Mαργαρίτη

H μαύρη αγορά.Συνώνυμο της αδίστακτης εκμε-τάλλευσης, λειτούργησε ως λύσηανάγκης και προϋπ θεση επι-βίωσης.TουΓιώργου Mαργαρίτη

Tραμ και γκαζοζέν.Oι δημ σιες συγκοινωνίες στηνπεριοχή της πρωτεύουσας σταδύσκολα χρ νια της Kατοχής.TωνΓ. Nάθενα, A. Kουρμπέλη

Tης Kατοχής και του Θεάτρου.«Oπου το γέλιο, το κέφι και η δια-σκέδαση δίνονται χωρίς δελτίο»TηςΔηούς Kαγγελάρη

Φως στο σκοτάδι.H ζωηρή παρουσία και δράσητου πνευματικού κ σμουστα μαύρα χρ νια.TηςAλεξάνδρας Mπουφέα

Στις κινηματογραφικέςαίθουσες.Aπ τις παραγωγές των χωρώντου Aξονα στην ανασυγκρ τησητου ελληνικού κινηματογράφου.TηςEλίζας–Aννας Δελβερούδη

Στα πανηγύρια της χαράς.Aπλά παιχνίδια, κουκλοθέατρο,καραγκι ζης: παιδικοί παράδει-σοι στα χρ νια της θλίψης.TηςMαρίας Aργυριάδη

Mάρτυρες και μαρτυρίες.Aνέκδοτες αφηγήσεις απτον καθημεριν γολγοθάτων Aθηναίων.TωνKώστα N. Xατζηπατέρα,

Mαρίας Φαφαλιού–Δραγώνα

H Eικ να του «Aλλου».Γερμανοελληνική «συνάντηση»στην κατεχ μενη Aθήνα.TουXάγκεν Φλάισερ

Eξώφυλλο: Eικ να καθημερινής ταλαιπω-ρίας στις αστικές συγκοινωνίες της κατοχι-κής Aθήνας (συλλογή Nίκου Πολίτη).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

H Aθήνα της KατοχήςH π λη στον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης

Kυριακή 27 Aπριλίου 1941. Eξω απ το καφενείο «Παρθενών», στο τέρμα Aμπελοκήπων, ο στρατιωτικ ς διοικητής Aττικής υποστράτηγος X. Kαβράκοςπαραδίδει στον πρώτο φρούραρχο – συνταγματάρχη φον Σέφεν την Aθήναως π λη ανοχύρωτη (συλλογή M. Γ. Tσάγκαρη).



δημιούργησε η βουλγαρική κατοχήστην Aνατ. Mακεδονία και Θράκη, έ-φθασαν, για παράδειγμα, στην Aθή-να). Πολλές επιχειρήσεις και γρα-φεία είχαν κλείσει δημιουργώνταςσημαντική ανεργία στα μικροαστικάιδίως στρώματα του πληθυσμού. Tαγερμανικά δημ σια έργα που σιγά σι-γά ξεκίνησαν, ο καθαρισμ ς και η α-ποκατάσταση του λιμανιού του Πει-ραιά, η επέκταση και η βελτίωση τουαεροδρομίου του Xασανίου – Eλλη-νικού, οι εγκαταστάσεις στην Aμφιά-λη – Σκαραμαγκά κ.λπ., απορρ φη-σαν μεν τμήμα της ανεργίας αλλά μεδυσμενείς ρους (ευκαιριακή, απα-σχ ληση, κακή πληρωμή κ.λπ.).

H επισιτιστική κρίσηTο κέντρο της Aθήνας άλλαζε γρή-

γορα μορφή καθώς οι δυσκολίες, -σο κι αν τις απάλυνε το καλοκαίρι,πολλαπλασιαζ ντουσαν. Oι κεντρι-κοί δρ μοι γέμισαν μικροπωλητέςστο μέτρο μάλιστα που άδειαζαν οιπροθήκες των καταστημάτων. Aυτο-σχέδια επαγγέλματα κάθε είδους εμ-φανίστηκαν, ενώ κουρεία και δικηγο-ρικά γραφεία αποκτούσαν προοδευ-

τικά νέες ιδι τητες. Mπορούσε ναβρει κανείς εκεί κανένα τενεκέ λάδι,ίσως κάποιο κεφάλι τυρί, ίσως ένασακί αλεύρι. H κυβέρνηση ανακοίνω-σε μέτρα επί μέτρων, ριζε με αυ-στηρ τητα τιμές και απειλούσε τουςκερδοσκ πους. Oι ελλείψεις μωςπολλαπλασιαζ ντουσαν χωρίς οι κυ-βερνητικοί εξορκισμοί να τις αντιμε-τωπίζουν. Oι υποσχέσεις για σύντο-μη επίλυση του επισιτιστικού έπει-θαν ολοένα και λιγ τερους και οιAθηναίοι άρχισαν να παίρνουν πρω-τοβουλίες για να αντιμετωπίσουν εκτων εν ντων το αδιέξοδο.

Tα συσσίτια που οργανώθηκαν απεπιτροπές, ενώσεις, οργανισμούς, υ-πηρεσίες ή τον Eρυθρ Σταυρ δεν

μπ ρεσαν να ανατρέψουν την κατά-σταση, καθώς οι αντικειμενικές δυ-σκολίες υπερέβαιναν τις προθέσεις.Πολύ λίγα απ τα τρ φιμα της «συ-γκέντρωσης» ή τις μικρές εισαγωγέςτροφίμων απ την Tουρκία, την Oυγ-γαρία και την Iταλία, έφθαναν ως τασυσσίτια και τις διανομές.

Στις αρχές Δεκεμβρίου, η Eκκλη-σία ίδρυσε τον Eθνικ OργανισμXριστιανικής Aλληλεγγύης (EOXA)που, σε συνεργασία με τις αρχές, α-νέλαβε να οργανώσει την πρ νοια.Aποτελέσματα υπήρξαν πολύ αργ -τερα, ταν αποκαταστάθηκαν κάπωςοι επισιτιστικές ισορροπίες.

Tο φθιν πωρο οι ελλείψεις μετα-τράπηκαν σε πείνα που προοδευτικά

απειλούσε ολοένα και περισσ τερατμήματα του πληθυσμού της π λης.Oι ελπίδες για διοικητικές πρωτο-βουλίες που θα αντιμετώπιζαν τηνκρίση εξανεμίστηκαν πλήρως και ηεπιβίωση στηρίχθηκε στην επινοητι-κ τητα των Aθηναίων και στη γενί-κευση της μαύρης αγοράς.

Aπ τον Oκτώβριο άρχισε τα ταξί-δια του το «Kουρτουλούς», το τουρ-κικ ατμ πλοιο που έφερνε στηνAθήνα τα αγορασμένα στην Tουρκίατρ φιμα. Tον Iανουάριο του 1942,στην αιχμή της κρίσης, στο πέμπτοτου μ λις ταξίδι ναυάγησε έχοντας

φέρει μ νο 6.700 τ ννους τροφίμωνστην Aθήνα – σταγ να στον ωκεαντων αναγκών της.

Aκ μα και σήμερα είναι δύσκολονα υπολογιστεί με ακρίβεια ο αριθ-μ ς των θυμάτων που προκάλεσε ηπείνα στην Aθήνα. O αριθμ ς των

300.000 νεκρών που έγινε γενικά δε-κτ ς αμφισβητείται πλέον έντοναστις μέρες μας. Oι ενδείξεις οδη-γούν στο συμπέρασμα τι τα θύματατης πείνας ανήκαν κυρίως στο χώροτων πρ σκαιρων κατοίκων της π λης(η θνησιμ τητα ήταν ιδιαίτερα μεγά-

λη ανάμεσα στους αποκομμένουςKρήτες φαντάρους), των φτωχών–που δεν είχαν τίποτε να πουλήσουνή να ανταλλάξουν– των μη ενταγμέ-νων στον κοινωνικ ιστ (και κατ’ ε-πέκταση στις πολύμορφες οργανω-

Συνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH3

Mάιος του 1941. Eπίσκεψη ανώτατων αξιωματικών του γερμανικού στρατού κατοχής στην Aκρ πολη. M νο στουςπρώτους οκτώ μήνες της Kατοχής, 120.000 Γερμανοί επισκέφθηκαν την Aκρ πολη, σύμβολο του αρχαίου ελληνικούπνεύματος και της Δημοκρατίας, σύμβολο, επίσης, μιας π λης και μιας χώρας, που οι ίδιοι βύθισαν σε ψυχικ σκ τος(συλλογή M. Γ. Tσάγκαρη).

Aθήνα 3 Mαΐου 1941. H επινίκια στρατιωτική παρέλαση των κατακτητών στην πρωτεύουσα των κατακτημένων. Mπρο-στά απ τον Aγνωστο Στρατιώτη. Mοναδικοί θεατές, οι φαιοχίτωνες του ναζισμού. Oύτε ένας Aθηναίος (συλλογή M.Γ. Tσάγκαρη).



τικές πρωτοβουλίες με στ χο την ε-πιβίωση). Eπίσης σε σους λ γω υ-γείας (φυματικοί κ.λπ.) δεν μπ ρε-σαν να αντέξουν τις συνθήκες υπο-σιτισμού, στα βρέφη ή τους γέρο-ντες. H περίοδος της πείνας ήταν μίασκοτεινή εποχή που, στις μνήμεςτου πολέμου, χαρακτήρισε τελικά -λη την κατοχική περίοδο των Aθη-ναίων.

H τραγική περίοδος της πείνας έ-ληξε στα τέλη της άνοιξης του 1942με μοναδικ στην ιστορία του παγκ -


Συνέχεια απ την 3η σελίδα

Aθήνα 1941–42. Yποσιτισμένη πως λες οι μανάδες της Kατοχής, η μητέρα της φωτογραφίες θηλάζει το εξαντλημέ-νο παιδί της με το γάλα της στέρησης. Φωτογραφία της Bούλας Παπαϊωάννου (1898 – 1990) της κατ’ εξοχήν γνωστήςφωτογράφου της Kατοχής. Mε το φακ της απαθανάτισε την αναχώρηση των στρατευμένων Eλλήνων για το αλβανι-κ μέτωπο, τους πρώτους τραυματίες στα νοσοκομεία της Aθήνας και μετά τη γερμανική εισβολή, το φοβερ λιμ του

χειμώνα 1941–42.

σμιου πολέμου τρ πο. Oι αντίπαλοισυνασπισμοί αντιμετώπισαν αρχικάτην τραγωδία με αλληλοκατηγορίες.Για τους Γερμανούς υπαίτιοι της πεί-νας ήταν οι Aγγλοι και η στρατηγικήτου αποκλεισμού που εφάρμοζαν, ε-νώ για τους Aγγλους υπαίτιοι ήταν οιΓερμανοί που λεηλατούσαν την κα-τακτημένη χώρα χωρίς να μεριμνούνγια την τύχη των κατοίκων της. Oτανη τραγωδία έφθασε στην αιχμή τηςοι αντιμαχ μενοι, φοβούμενοι δυσά-ρεστες εξελίξεις, αποφάσισαν να ε-φαρμ σουν ένα σχέδιο επισιτιστικήςβοήθειας προς την Eλλάδα. Σουηδι-κά πλοία και Σουηδοί αξιωματούχοι,κάτω απ την σκέπη του EρυθρούΣταυρού, ανέλαβαν το δύσκολο έρ-γο να μεταφέρουν και να διανείμουνσημαντικές ποσ τητες τροφίμωνπερνώντας μέσα απ τις επικίνδυνεςθάλασσες και αντιμετωπίζοντας, πα-ρά τις συμφωνίες, τις καχυποψίεςτων αντιμαχομένων. H πρώτη διε-θνής βοήθεια έφθασε στον Πειραιάτο Mάρτιο του 1942, τον Iούνιο οι α-ντιμαχ μενοι συμφώνησαν στις λε-πτομέρειες και τον Σεπτέμβριο άρχι-σαν οι κανονικές αφίξεις τροφίμων.Tα πλοία φ ρτωναν στον Kαναδά, σι-

τηρά κυρίως. Στην αρχή μεγάλο μέ-ρος των εξ δων καλυπτ ταν απ ορ-γανισμούς, τον ΔEΣ ή την καναδικήκυβέρνηση. Aπ τον Iανουάριο μωςτου 1943 η οικονομική συμμετοχήτης κυβέρνησης των HΠA επέτρεψετην σταθεροποίηση του συστήματοςκαι την τελική απομάκρυνση της α-πειλής της πείνας.

H διανομή αυτών των τροφίμωνπροκαλούσε απ μ νη της ένα κοι-νωνικ και πολιτικ πρ βλημα, κα-θώς οι υπάρχοντες μηχανισμοί, κρα-τικοί κυρίως, εύκολα μπορούσαν νακατηγορηθούν τι ασκούν πολιτικήπρος φελος των κατακτητών.

Xρειάστηκαν μεγάλες προσπάθει-ες απ την πλευρά του EρυθρούΣταυρού για να λειτουργήσουν πα-ράλληλα λαϊκές επιτροπές, σχολικάσυσσίτια, κρατικές υπηρεσίες και οEOXA της Eκκλησίας. O τελευταίοςεπικέντρωσε το ενδιαφέρον του σταπαιδικά συσσίτια της πρωτεύουσας.

Oι Σουηδοί αξιωματούχοι του Eρυ-θρού Σταυρού προέκριναν, προο-δευτικά, τη λύση των απευθείας δια-νομών τροφίμων μέσω των παντο-πωλών και των δελτίων, σε αντικατά-σταση των συσσιτίων που απορρο-φούσαν πολύ προσωπικ , προκαλού-



σαν άσκοπες ουρές και καθυστερή-σεις ενώ, συχνά, ξεσπούσαν ολ γυ-ρά τους προστριβές κοινωνικού καιπολιτικού χαρακτήρα.

H «ομαλοποίηση»της ζωής

H έξοδος των Aθηναίων απ τησκοτεινή περίοδο των στερήσεωνδεν επανέφερε τους κανονικούς

ρυθμούς της ζωής. H υπ γεια απέ-χθεια προς τους κατακτητές, που εί-χε εκφραστεί στις πρώτες κατοχικέςμέρες με τη συμβολική και επικίνδυ-νη πράξη του κατεβάσματος τηςγερμανικής σημαίας απ την Aκρ -πολη, καθώς και με τις εκδηλώσειςσυμπαράστασης προς τους Aγγλουςαιχμαλώτους ή φυγάδες, πήρε προο-δευτικά τη μορφή αντιπαράθεσης.Στις 28 Oκτωβρίου 1941, πρώτη επέ-τειο του πολέμου της Aλβανίας, έγι-ναν μερικές πρώτες περιορισμένεςεκδηλώσεις. Λίγο αργ τερα μως,στις 25 Mαρτίου του 1942, οι διαδη-

λώσεις μεγάλωσαν σε μαχητικ τητακαι συμμετοχή προαναγγέλοντας τοισχυρ διεκδικητικ κίνημα που ακο-λούθησε. Oι κινητοποιήσεις άρχισαναπ τους αποκομμένους νησιώτεςφαντάρους, τους φοιτητές και τουςστοιβαγμένους στα νοσοκομεία ανά-πηρους του αλβανικού πολέμου. Aπτην άνοιξη του 1942 μως οι κινητο-ποιήσεις με στ χο την εξασφάλισηστοιχειωδών ρων επιβίωσης απλώ-

θηκαν στον υπαλληλικ χώρο, σε δη-μ σιους υπαλλήλους, τραπεζοϋπάλ-ληλους, στο προσωπικ των νοσοκο-μείων και των υπηρεσιών.

Oι απεργίες και οι διαδηλώσειςκράτησαν ολ κληρο το 1942 και συ-νεχίστηκαν την άνοιξη του 1943.Προοδευτικά πήραν πολιτικ και α-ντικατοχικ χαρακτήρα με αποκορύ-φωμα τις κινητοποιήσεις ενάντιαστην πολιτική επιστράτευση, το Φε-βρουάριο του 1943. Oι οργανώσειςτης αντίστασης, το Eθνικ Aπελευ-θερωτικ Mέτωπο ιδιαίτερα, πολλα-πλασίασαν τις δυνάμεις και τις οργα-

νώσεις τους μέσα απ αυτές τις κι-νητοποιήσεις και σε συνδυασμ μετις εξελίξεις στην ύπαιθρο και τον έ-νοπλο αντιστασιακ αγώνα, βρέθη-καν στο κεντρικ προσκήνιο των πο-λιτικών εξελίξεων.

Mε τη βοήθεια του Eρυθρού Σταυ-ρού, το επισιτιστικ πρ βλημα εξο-μαλύνθηκε. Tα συσσίτια και οι διανο-μές πολλαπλασιάστηκαν και πρ -σφεραν μεγαλύτερες μερίδες και

ποικιλία. Oι άνθρωποι δεν πέθαινανπλέον απ την πείνα στην Aθήνα.Aυτ δεν σημαίνει τι ζούσαν σε ε-ποχή αφθονίας. Oι στερήσεις ήτανμεγάλες και το δελτίο διανομής τρο-φίμων παρέμεινε βασικ εργαλείογια την προμήθεια αγαθών. Σε πολλάείδη κυριάρχησε η λογική τουEPZATΣ, του υποκατάστατου. H έλ-λειψη καφέ για παράδειγμα, οδήγη-σε σε πλήθος συνδυασμούς αφεψη-μάτων που, στην φαντασία τουλάχι-στον, θύμιζαν τις παλιές εποχές. Tαμεταχειρισμένα ρούχα γνώρισαν ε-ποχές δ ξας, ενώ τα παπούτσια δέ-

χονταν συνεχείς αναπαλαιώσεις μευλικά EPZATΣ μάλιστα (το σολ δερ-μα ή το καουτσούκ ήταν δυσεύρεταυλικά).

H κατάσταση των μισθωτών ακο-λουθούσε τις τύχες της δραχμής. Hτελευταία κράτησε την αξιοπρέπειάτης μέχρι το φθιν πωρο του 1943παρά την οφειλ μενη στην πληρωμήτων «εξ δων κατοχής» και στο υπο-χρεωτικ «δάνειο» στο Pάιχ, δημο-σιονομική κατάρρευση. Tο 1944, η α-ξία της δραχμής κατέρρευσε και μα-ζί της οι σε χρήμα αμοιβές. Tο μ νοαξι πιστο ν μισμα ήταν η χρυσή λί-ρα. H αγωνία για εξασφάλιση χρημα-τικών π ρων προκαλούσε απίστευτηκίνηση στην αγορά ακινήτων. Yπολο-γίζονται σε 60.000 οι ιδιοκτησίες(σπίτια, οικ πεδα, διαμερίσματα)που άλλαξαν χέρια στην Aθήνα τηςKατοχής. Γνωρίζουμε καλύτερα ποι-οι τα πωλούσαν παρά ποιοι τα αγ -ραζαν. Για τους τελευταίους η αγο-ρά ακινήτων ήταν ένας σίγουροςτρ πος αποθησαύρισης κερδών και«ξεπλύματος» χρήματος που προήλ-θε απ υπ γειες ή ανάρμοστες συ-ναλλαγές. Πηγές μεγάλων εισοδη-μάτων ήταν η συναλλαγή με τις δυ-

νάμεις κατοχής, τα μεγάλα δημ σιαέργα που οι τελευταίες πραγματο-ποιούσαν (στρατιωτικές εγκαταστά-σεις, αεροδρ μια κ.λπ.), αλλά και ημαύρη αγορά.

Παρά τις δυσκολίες, το ξεπέρασματης φοβερής εμπειρίας του χειμώνα1941–1942 έφερε στην Aθήνα μία ν -τα αισιοδοξίας, δίψας για τη ζωή θαλέγαμε. H άνοιξη και το καλοκαίριτου 1943 ήταν για τους Aθηναίους ηκατοχική Mπελ Eπ κ. Tο τραγούδι,

τα θεάματα, τα νεανικά πάρτι πολλα-πλασιάστηκαν, έγιναν τρ πος ζωής.Aπρ σμενη εξέλιξη ταν, την ίδια α-κριβώς περίοδο, φούντωσε στα βου-νά το αντάρτικο και κτίστηκαν οι -ροι για τις σκληρές αναμετρήσειςτου 1944.

H γερμανική περίοδοςH Iταλία συνθηκολ γησε στις 8 Σε-

πτεμβρίου του 1943. Στην Aθήνα οιχωρίς αποστολή πλέον Iταλοί στρα-τιώτες παραδ θηκαν στους Γερμα-νούς αφού πρώτα είχαν εκποιήσει

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH5 Συνέχεια στην 6η σελίδα

Δεκέμβριος 1941. Συσσίτιο σε κάποια γειτονιά της κατεχ μενης Aθήνας. Aρχές του φοβερού χειμώνα του ’41–’42, τ -τε που η πείνα μέτρησε τα θύματά της κατά χιλιάδες (φωτ.: Bούλα Παπαϊωάννου).





Aθήνα, 25 Mαρτίου 1943. Iταλικ ιππικ εφορμά για να διαλύσει τη μεγάλη διαδήλωση στην πλατεία Συντάγματος. Oι Aθηναίοι πλημμύρισαν τους δρ μους τηςπ λης μετά την απ λυση της λειτουργίας στις εκκλησίες. Oι κατακτητές χτύπησαν με λύσσα και τα θύματα ήταν πολλά (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπ ρτερ).

«Δεν το θέλω. Σκ τωσες, τον μπαμπά μου»: σκίτσο του Φωκ. Δημητριάδη απ την περίοδο της Kατοχής στην Aθήνα.Tο μικρ παιδί αρνιέται την ελεημοσύνη που του προσφέρει Iταλ ς στρατιώτης (πηγή: Φωκ. Δημητριάδη, «Σκιά πάνωαπ’ την Aθήνα», εκδ. «Mαρή»).

στην μαύρη αγορά ,τι πρ λαβαν α-π τα προσωπικά και στρατιωτικάτους είδη. Στην ουσία οι Γερμανοί,είχαν αναλάβει τις τύχες της κατε-χ μενης Eλλάδας αρκετ καιρ πριν.

Στις 19 Nοεμβρίου 1942 ο πρωθυ-πουργ ς Tσολάκογλου είχε αντικα-τασταθεί απ τον καθηγητή Λογοθε-τ πουλο, διάσημο για το φιλογερμα-νισμ του. Στις 7 Aπριλίου του 1943 ηκλονισμένη απ τις κινητοποιήσειςκυβέρνησή του αντικαταστάθηκε α-π την αντίστοιχη του Iωάννη Pάλλη.H τελευταία προανήγγειλε σύντοματην σκλήρυνση του κατοχικού καθε-στώτος με την οργάνωση εθελοντι-κών στρατιωτικών μονάδων, τωνTαγμάτων Aσφαλείας, στην υπηρε-σία των αρχών κατοχής.

H περίοδος του τρ μουOι ανατριχιαστικές φήμες απ την

επαρχία που πληροφορούσαν τουςAθηναίους για την καταστροφή ολ -κληρων χωριών και τις μαζικές εκτε-λέσεις των κατοίκων τους (KομμένοAρτας, Kαλάβρυτα κ.λπ.) προετοίμα-ζαν τους Aθηναίους γι’ αυτ που θαεπακολουθούσε. Oι εκτελέσεις πα-τριωτών –κάτω απ διάφορες κατη-γορίες– πύκνωσαν απ το φθιν πω-



KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH7

Aθήνα, 18 Oκτωβρίου 1944. O πρωθυπουργ ς Γεώργιος Παπανδρέου υψώνει τη γαλαν λευκη στον ιστ της στον Iερ Bράχο. Eίναι η στιγμή της συμβολικήςκορύφωσης των αισθημάτων λύτρωσης απ το βραχνά του φασιστικού μεσαίωνα.

ρο του 1943. Tην Πρωτομαγιά του1944, 200 κρατούμενοι στο στρατ -πεδο συγκέντρωσης του Xαϊδαρίου,αποκλειστικά περίπου κομμουνι-στές, εκτελέστηκαν στο Σκοπευτή-ριο της Kαισαριανής, προκαλώνταςτρ μο αλλά και αγανάκτηση στουςAθηναίους.

Eνδιάμεσα, οι γερμανικές αρχές ε-φάρμοσαν και στην Aθήνα την «Tελι-κή Λύση». Στις 23 Mαρτίου 1944 χίλι-οι με χίλιοι πεντακ σιοι Eβραίοι τηςAθήνας συγκεντρώθηκαν στη Συνα-γωγή και μεταφέρθηκαν στο Xαϊδά-ρι. Aπ εκεί, λίγο αργ τερα ένα τρέ-νο τους μετέφερε στο Aουσβιτς καιστο μαρτυρικ θάνατο. Στην Aθήνα

μως, το ποσοστ των διασωθέντωνEβραίων υπήρξε σημαντικ . Bοήθη-σε σε αυτ το γεγον ς τι δεν διέφε-ραν απ τους υπ λοιπους Aθηναίους

στη γλώσσα και στις συνήθειες, τιαρκετοί –εκκλησιαστικοί ή κρατικοίπαράγοντες και απλοί πολίτες– βοή-θησαν την απ κρυψή τους, τι η ε-βραϊκή κοιν τητα αντιμετώπισε ευέ-λικτα την απειλή και τι πολλοί ζήτη-σαν καταφύγιο στην ύπαιθρο, στα ο-ρεινά, ή διέφυγαν απ την Eύβοιαπρος τα τουρκικά παράλια.

Tο καλοκαίρι του 1944 η Aθήνα ή-ταν ένα απέραντο πεδίο μίσους καισυγκρούσεων. Tα πολλαπλά κληρο-δοτήματα της κατοχικής περι δουχώριζαν, καθώς πλησίαζε η ώρα τηςαπελευθέρωσης, την π λη σε δύοαλληλομισούμενα στρατ πεδα. Xω-ρισμ ς πολιτικ ς και κοινωνικ ςταυτ χρονα. Oι προσφυγικές συνοι-κίες, οι γειτονιές, οι παραγκουπ -λεις, ενάντια στο κέντρο, στην ε-ξουσία, σ’ ένα κ σμο που σχεδίαζε

την παγίωση των ανισοτήτων πολ-λές απ τις οποίες είχαν δημιουρ-γηθεί στα χρ νια της Kατοχής. Tομίσος ξεπέρασε εύκολα κάθε ριοσε μια κοινωνία που οι αγρι τητεςτου 1944 την είχαν εθίσει στο αίμακαι στο θάνατο.

Oι κατακτητές, απ κοινού με ταTάγματα Aσφαλείας εγκαινίασαν τηνάνοιξη τα «μπλ κα», τις επιδρομέςδηλαδή σε λαϊκές και προσφυγικέςσυνοικίες. Kουκουλοφ ροι υποδεί-κνυαν αυτούς που έπρεπε να εκτε-λεστούν, ενώ πολλοί απ τους άλ-λους έπαιρναν τον δρ μο για το Xαϊ-δάρι και απ εκεί για τη Γερμανία,για τα στρατ πεδα υποχρεωτικήςεργασίας ή εξ ντωσης. Bαρύτατο τί-μημα πλήρωσαν περιοχές πως ηKοκκινιά, ο Yμηττ ς, η Kαισαριανή, ηKαλλιθέα, το Δουργούτι. Mεταξύ άλ-

λων ξεκληρίστηκαν οι Aρμένιοι πρ -σφυγες απ τους οποίους, σοι επέ-ζησαν προτίμησαν να φύγουν, μετάτον π λεμο για τη σοβιετική Aρμε-νία. Σε επιστέγασμα των συμφορών,οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί του Πει-ραιά, το καλοκαίρι του 1944 γέμισανκαι πάλι άστεγους την Aθήνα.

H περίοδος της Kατοχής έκλεισεγια την Aθήνα με τον ίδιο τραγικτρ πο που άνοιξε: μέσα στην γενικήαβεβαι τητα, τον π νο και την τρα-γωδία. H απελευθέρωση δεν έφερετο τέλος των δεινών. Mετά απ λίγεςμ νο εβδομάδες ειρήνης και ελευ-θερίας, η π λη βρέθηκε και πάλι στηδίνη του πολέμου: στις 4 Δεκεμβρίουτου 1944 άρχισε η μάχη της Aθήνας,τα Δεκεμβριανά.



8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

Aθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 1942. Tο κτίριο της EΣΠO, στην οδ Πατησίων, αμέσως μετά την ισχυρή έκρηξη που κατέστρεψε τα γραφεία της φιλοναζιστικής αυτήςοργάνωσης και είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυσή της. Tο χτύπημα οργάνωσε και εκτέλεσε η πατριωτική οργάνωση ΠEAN (απ Γερμαν φωτογράφο, συλλογήN. E. T λη).

H κατοχική Aθήνα: χρονολ γιο1941

Aπρίλιος 23 Aναχώρηση κυβέρνησης Tσου-δερού (ο πρωθυπουργ ς Kορυ-ζής αυτοκτ νησε στις 18, οTσουδερ ς ανέλαβε στις 20) καιτου βασιλιά Γεώργιου B΄ για τηνKρήτη και απ εκεί για τηνAγγλία.

Aπρίλιος 27 Eίσοδος των γερμανικών στρα-τευμάτων στην Aθήνα. Aρχή τηςκατοχής της Aθήνας απ τις δυ-νάμεις του Aξονα.

Aπρίλιος 29 Oρκωμοσία πρώτης κατοχικήςκυβέρνησης με πρωθυπουργτον αντιστράτηγο Tσολάκογλου.Tο βασίλειο της Eλλάδας μετα-τρέπεται σε ελληνική πολιτεία.

Mάιος 20 Aρχή της μάχης της Kρήτης. Kα-τάληψη του νησιού στις 28Mαΐου.

Mάιος 31 Kατέβασμα της γερμανικής ση-μαίας απ την Aκρ πολη απτους φοιτητές Mανώλη Γλέζοκαι Aπ στολο Σάντα. Eρευνεςκαι απειλές των Γερμανών.

Iούνιος 10 Kάθοδος ιταλικών στρατευμά-των στην Eλλάδα. Xωρισμ ς τηςχώρας σε τρεις ζώνες κατοχής:γερμανική, ιταλική, βουλγαρική.

Iούνιος 22 Γερμανική επίθεση κατά της Σο-

βιετικής Eνωσης.Iούλιος Παραίτηση του δημάρχου Aθη-

ναίων Aμβροσίου Πλυτά, τον α-ντικατέστησε ο Mέρμιγγας πουαυτοκτ νησε λίγες μέρες μετά.H χηρεία της δημαρχίας έληξεστις 22 Aυγούστου ταν ανέλαβεδήμαρχος ο Aγγελος Γεωργά-τος.

Iούλιος 6 Παύση του Aρχιεπισκ που Xρυ-σάνθου με απ φαση της IεράςΣυν δου κατ πιν ενεργειών τηςκυβέρνησης (είχε αρνηθεί νατην ορκίσει). Aνάδειξη του Δα-μασκηνού στον αρχιεπισκοπικθρ νο.

Σεπτέμβριος 9 Iδρυση του Eθνικού Δημοκρατι-κού Eλληνικού Συνδέσμου στηνAθήνα απ τον Nαπολέοντα Zέρ-βα.

Σεπτέμβριος 27 Iδρυση στην Aθήνα του EθνικούAπελευθερωτικού Mετώπου απτο Kομμουνιστικ K μμα Eλλά-δας και τα μικρά κ μματα: Σοσια-λιστικ K μμα Eλλάδος, EνωσηΛαϊκής Δημοκρατίας, AγροτικK μμα.

Oκτώβριος 28 Eκδηλώσεις για την επέτειο τηςκήρυξης του Eλληνοϊταλικού πο-λέμου.

Nοέμβριος 11 Πρώτη άφιξη του τουρκικού α-

Eικ να πείνας και εξαθλίωσης, καθημεριν τηταστην Aθήνα τον τραγικ χειμώνα του 1941-42.Eνας στους δύο θανάτους το χειμώνα εκείνο στην

Aθήνα είχε ως άμεσο αίτιο την ασιτία. Eμμεσα, ηκατοχική πείνα προκάλεσε πολύ περισσ τερουςθανάτους καθώς οι υποσιτισμένοι υπέκυπταν σω-

ρηδ ν στη φυματίωση, τη γρίπη και άλλες αρρώ-στιες (αρχείο Nίκου Πολίτη).



KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9

τμοπλοίου Kουρτουλούς στονΠειραιά με φορτίο τροφίμων.

Δεκέμβριος 7 Iαπωνική επίθεση στο Περλ Xάρ-μπορ. Eίσοδος των HΠA στον π -λεμο.

Δεκέμβριος 26 Aρχή της μεγάλης πείνας στηνAθήνα.

1942

Iανουάριος 8 Διαδήλωση αναπήρων του πολέ-μου της Aλβανίας στους δρ -μους της Aθήνας για την εξα-σφάλιση στοιχειωδών ρων επι-βίωσης.

Iανουάριος 21 Nαυάγιο του Kουρτουλούς.Mάρτιος 20 Πρώτα φορτία τροφίμων απ

διεθνή βοήθεια στην Aθήνα.Mάρτιος 25 Σημαντικές εκδηλώσεις για την

εθνική επέτειο στην Aθήνα.Aπρίλιος 12 Aπεργία δημοσίων υπαλλήλων.Aπρίλιος 28 Συμφωνία εμπολέμων για μερική

άρση του αποκλεισμού στηνEλλάδα.

Aύγουστος 30 Πρώτη τακτική άφιξη σουηδικώνατμοπλοίων με επισιτιστική βοή-θεια για την Aθήνα.

Σεπτέμβριος 7 Mεγάλο απεργιακ κύμα στηνAθήνα. Aιτήματα οι διανομέςτροφίμων και η λειτουργία συσ-σιτίων.

Σεπτέμβριος 22 Iσχυρή έκρηξη στην οδ Πατη-σίων, κατέστρεψε τα γραφείατης φιλο–ναζιστικής οργάνωσηςEΣΠO (Eθνική Σοσιαλιστική Πα-τριωτική Oργάνωσις). Σκοτώθη-καν πολλά άτομα και η οργάνω-ση διαλύθηκε. Tο χτύπημα το ορ-γάνωσε και το εκτέλεσε η πα-τριωτική οργάνωση ΠEAN.

Oκτώβριος 23 Mάχη του Eλ Aλαμέιν. Hττα του Aξονα στην Aίγυπτο.

Nοέμβριος 8 Συμμαχικές αποβάσεις στη γαλ-λική β ρεια Aφρική.

Nοέμβριος 19 Παραίτηση κυβέρνησης Tσολά-κογλου. H πρωθυπουργία ανατί-θεται απ τους κατακτητές στονκαθηγητή Λογοθετ πουλο.

Nοέμβριος 25 Aνατίναξη γέφυρας Γοργοποτά-μου.

Δεκέμβριος 17 Nέο απεργιακ κύμα στην Aθή-να. Σημαντικ ς οργανωτικ ς ρ -λος του EAM.

Δεκέμβριος Πανελλαδική Συνδιάσκεψη τουKKE στην Aθήνα (Kουκάκι). Tοκ μμα είναι ήδη βασικ ς παρά-γοντας της Aντίστασης και τηςπολιτικής ζωής της χώρας.

1943

Iανουάριος 1 H κυβέρνηση των HΠA αναλαμ-βάνει τη χρηματοδ τηση των α-ποστολών τροφίμων μέσω τουΔιεθνούς Eρυθρού Σταυρούστην Aθήνα.

Iανουάριος 14 Στην οδ Πατησίων 86 σκοτώθη-κε σε συμπλοκή με την ιταλικήχωροφυλακή ο Γιάννης Tσιγά-ντες, ο πλέον δραστήριος πρά-κτορας της εξ ριστης κυβέρνη-σης και των συμμάχων στην Aθή-να. Eπιτυχίες της αντικατασκο-πείας του Aξονα στην Aθήνα.

Φεβρουάριος 4 Συνθηκολ γηση μιας γερμανι-κής Στρατιάς στο Στάλινγκραντ.

Φεβρουάριος 23 Iδρυση στην Aθήνα της EνιαίαςΠανελλαδικής Oργάνωσης Nεο-λαίας (EΠON), της νεολαίας τουEAM που εξελίχθηκε σε μαζικ τα-τη νεανική οργάνωση αντίστασης.

Φεβρουάριος 24 Aρχή των μαχητικών κινητοποιή-σεων ενάντια στην πολιτική επι-στράτευση που σχεδίαζαν οι κα-τακτητές και η κατοχική κυβέρ-νηση. Oι μαχητικές διαδηλώσειςκαι συγκρούσεις λήγουν στις 5Mαρτίου με πλήρη αναδίπλωσητων κατοχικών αρχών. Yπάρχουν10 ώς 20 νεκροί και πάνω απ100 τραυματίες.

Φεβρουάριος 27 Θάνατος του ποιητή Kωστή Πα-λαμά. H κηδεία του στο ΠρώτοNεκροταφείο μετατράπηκε σεμεγάλη πατριωτική αντικατοχικήεκδήλωση.

Aπρίλιος 7 Παραίτηση κυβέρνησης Λογοθε-τ πουλου. H πρωθυπουργία ανα-τίθεται στον Iωάννη Pάλλη.

Iούνιος 25 Διαδηλώσεις στην Aθήνα ενά-ντια στην τρομοκρατία και τις ε-κτελέσεις.

Iούνιος 29 Aρχή στρατολογίας των Tαγμά-των Aσφαλείας.

Iούλιος 10 Aπ βαση των συμμάχων στη Σι-κελία .

Iούλιος 22 Διαδηλώσεις στην Aθήνα ενά-ντια στην επέκταση της ζώνηςβουλγαρικής κατοχής. Σκληρέςσυγκρούσεις με τους κατακτη-τές. Θύματα με νεκρούς καιτραυματίες.

Σεπτέμβριος 8 Συνθηκολ γηση της Iταλίας.Aφοπλισμ ς και αιχμαλωσία Iτα-λών στρατιωτικών απ τους Γερ-μανούς.

Oκτώβριος 10 O Στρατηγ ς Στρ οπ των Eς–Eςανέλαβε τη διοίκηση της Eλληνι-κής Aστυνομίας, της Xωροφυλα-κής και των Tαγμάτων Aσφαλεί-ας. Προετοιμασία της γενικήςεκστρατείας ενάντια στην Aντί-σταση.

Nοέμβριος 30 Eπιχείρηση των Tαγμάτων Aσφα-λείας εναντίον των αναπήρωντου Aλβανικού πολέμου στα νο-

σοκομεία της Aθήνας.Δεκέμβριος 13 Eκτέλεση 1.000 ανδρών και εφή-

βων των Kαλαβρύτων. Γενίκευσητρομοκρατίας .

1944

Mάρτιος 10 Iδρυση της Πολιτικής EπιτροπήςEθνικής Aπελευθέρωσης (ΠEEA)στην Eυρυτανία .

Mάρτιος 23 Συγκέντρωση των Eβραίων τηςAθήνας στη Συναγωγή. Πολλοίδιαφεύγουν. Περίπου 1.500 οδη-γούνται στα στρατ πεδα εξ -ντωσης της Γερμανίας.

Mάιος 1 Eκτέλεση 200 κομμουνιστώνκρατουμένων απ το στρατ πε-δο Xαϊδαρίου στο Σκοπευτήριοτης Kαισαριανής.

Mάιος 17 Aρχή του Συνεδρίου στο Λίβανομε εκπροσώπους των αντιστα-σιακών οργανώσεων και της εξ -ριστης κυβέρνησης Παπανδρέ-ου. Συμφωνία στις 20 Mαΐου .

Mάιος 24 Σύγκληση στο χωρι Kορυσχά-δες της Eυρυτανίας του EθνικούΣυμβουλίου με εκλεγμένους εκ-προσώπους απ τις περισσ τε-ρες περιοχές της χώρας .

Iούνιος 6 Aπ βαση των συμμάχων στηNορμανδία .

Aύγουστος 17 Tο μεγάλο «μπλ κο» της Kοκκι-νιάς.

Σεπτέμβριος 26 H Συμφωνία της Kαζέρτας. Προ-ετοιμασία των συνθηκών της α-πελευθέρωσης. Aπαγ ρευση τηςεισ δου ανταρτών στην Aττική .

Oκτώβριος 12 Aποχώρηση των Γερμανών απτην Aθήνα. Mεγάλες διαδηλώ-σεις του EAM.

Oκτώβριος 18 Aφιξη της Kυβέρνησης EθνικήςEν τητος με πρωθυπουργ τονΓ. Παπανδρέου στην Aθήνα.

ΓIΩPΓOΣ MAPΓAPITHΣ

Aθήνα, 12 Oκτωβρίου 1944. Oι Γερμανοί αποχωρούν απ την π λη. O τελευταίος Γερμαν ς στρατιώτηςεγκαταλείπει την Aκρ πολη, μεταφέροντας τη ναζιστική σημαία. H σβάστικα δεν μολύνει πια τον IερBράχο (φωτ.: K. Mεγαλοκον μου).




H μαύρη αγοράΣυνώνυμο της αδίστακτης εκμετάλλευσης, λειτούργησε ως λύση ανάγκης και προϋπ θεση επι

Kατοχική Aθήνα. Στην οδ Aθηνάς ένα καμι νι ξεφορτώνει κάτι πολύτιμο, ίσως ένα φορτίο ρύζι. Γύρω καραδοκούν... αδιάφορα οι μικροί σαλταδ ροι, σχεδιά-ζοντας τις κινήσεις του αιφνιδιασμού που ίσως τους αποφέρει κάποια πενιχρή λεία. Στην ισορροπία τρ μου της κατοχικής επιβίωσης, οι σαλταδ ροι, τα μικράπαιδιά που πηδούσαν στα φορτηγά εν κινήσει για μια γρήγορη και επικίνδυνη λαφυραγωγία, ήταν ο πιο αδύναμος «εταίρος» στο παιχνίδι της ανάγκης – ο μαυ-

ραγορίτης, χορτασμένος και αδίστακτος, βρισκ ταν στο απολύτως αντίθετο άκρο. Φωτογραφία του Kώστα Παράσχου απ το λεύκωμα «H Kατοχή», εκδ.«Eρμής», Aθήνα 1997. O παλαίμαχος δημοσιογράφος Kώστας Παράσχος, δουλεύοντας στη διάρκεια της Kατοχής στην εφημερίδα «Πρωΐα» και έχοντας ταυ-τ χρονα το «χ μπυ» της φωτογραφίας, τράβηξε απ την κατοχική ζωή, ιδίως της Aθήνας (1941–1944), γύρω στις 850 φωτογραφίες. Σήμερα αποτελούν έναντοκουμέντο απ τα θλιβερά εκείνα χρ νια.

Tου Γιώργου Mαργαρίτη

Eπικ. Kαθηγητή στο Πανεπιστήμιο Kρήτης,Tμήμα Iστορίας – Aρχαιολογίας

H ZΩH στην Aθήνα της Kατοχής είναισυνυφασμένη, στις αναμνήσεις, τιςμαρτυρίες αλλά και στις επιστημονι-κές εργασίες, με τη μαύρη αγορά.Mια αγορά ανεπίσημη, περίπου υπ -γεια, που λειτουργούσε έξω απτους κρατικούς –μερικές φορές καιτους κοινωνικούς– καν νες, δεν ε-λεγχ ταν απ καμιά αρχή και δεν α-κολουθούσε άλλη πολιτική κοστολ -γησης πέρα απ το ν μο της προ-σφοράς και της ζήτησης.

Πίσω μως απ αυτ ν τον αφαιρε-τικ ορισμ , κρύβονται πολλές δια-φορετικές καταστάσεις και λειτουρ-γίες. Eκείνο που ιδιαίτερα μας ενο-χλεί δε, είναι τι κρύβονται τελείωςδιαφορετικά μεγέθη και αξιολογικάκριτήρια. Kαθώς, η μαύρη αγορά, ά-

φησε πίσω της κακές ως χείριστες α-ναμνήσεις σε σους την έζησαν. Kαιο ρος μαυραγορίτης έχει και στιςμέρες μας ακ μη μάλλον κακή σημα-σία. Mέσα απ αυτή τη «δικαστική»οδ βιαζ μαστε να χαρακτηρίσουμεκαι να καταδικάσουμε πράγματα πουλίγο καταλαβαίνουμε. Γιατί η μαύρηαγορά στις π λεις της κατεχ μενηςEλλάδας δεν είχε ένα και μ νο πρ -σωπο, μια και μ νη λειτουργία. Aςδούμε τα πράγματα απ κοντά.

Aπ το καλοκαίρι του 1941, λίγομετά την κατάρρευση, οι ελλείψειςβασικών ειδών διατροφής και πρώ-της ανάγκης έγιναν αισθητές στηνAθήνα. Oι λ γοι της πενίας αυτής ή-ταν πολλοί: η διακοπή των θαλάσ-σιων μεταφορών και των εισαγωγώναπ το εξωτερικ , η κακή σοδειά του1941 αλλά κυρίως, η κατάρρευση τουδικτύου μεταφορών της χώρας, σι-δηροδρομικού και οδικού που έκανε

αδύνατη τη μεταφορά γεωργικώνπροϊ ντων στην πρωτεύουσα. Στιςσυνθήκες αυτές το νομικ και διοι-κητικ πλέγμα μέσα απ το οποίο ηκατοχική κυβέρνηση του Tσολάκο-γλου και οι αρχές κατοχής ήλπιζαν -τι θα βρουν λύσεις στο επισιτιστικαδιέξοδο που διαφαιν ταν, κατέρ-ρευσε πλήρως. Aκ μα και ταν οι πα-ραγωγοί παρέδιδαν τη συγκομιδήτους στις τοπικές αρχές, αυτή δενμπορούσε να μεταφερθεί στην πρω-τεύουσα και να διανεμηθεί με οργα-νωμένο τρ πο.

Προϋπ θεση επιβίωσηςΣτην θέση της επίσημης πολιτι-

κής και των ρητορικών, στις συνθή-κες της εποχής, κυβερνητικών μέ-τρων, ξεκίνησε προοδευτικά μιαδιαδικασία απευθείας ανταλλαγώνανάμεσα στους Aθηναίους και

στους κατοίκους της υπαίθρου. Oιπρώτοι, λο και συχν τερα άρχισαννα ταξιδεύουν στην επαρχία, ατομι-κά ή σε ομάδες, για να αγοράσουνμε χρήμα ή να ανταλλάξουν σε εί-δος ταν το τελευταίο έπαψε να εί-ναι επιθυμητ στους αγρ τες πουδεν ήξεραν τι να το κάνουν στις ε-παρχιακές συνθήκες, τρ φιμα, λάδι,καλαμπ κι, στάρι, σπρια. Aπ τηνάλλη μεριά οι αγρ τες των κοντινώνπρος την Aθήνα περιοχών μετέφε-ραν τα προϊ ντα τους στην π λη καιτα διέθεταν σε τιμές και σε είδοςπου η ανάγκη των Aθηναίων καθ ρι-ζε. Aπ την μια πλευρά δημιουργή-θηκε ένα απίστευτο ρεύμα ανθρώ-πινης κίνησης που οδηγούσε τουςAθηναίους ως τον Mοριά, την Θεσ-σαλία ή και την Mακεδονία και απτην άλλη, στις περιφερειακές –προ-σφυγικές κυρίως– συνοικίες τηςAθήνας δημιουργήθηκαν ζώνες α-




νταλλαγών και ευκαιριών. Για να α-ξιοποιήσουν τις τελευταίες οι Aθη-ναίοι και οι Aθηναίες κυκλοφορού-σαν πάντα στους δύσκολους αυ-τούς καιρούς με βασικά εφ δια: σα-κίδιο στην πλάτη ή δίχτυ για ψώνιαπάντα έτοιμο στο χέρι.

Kαθώς προχωρούσαν οι κατοχι-κές εβδομάδες η μαύρη αγορά έγι-νε τρ πος ζωής και προϋπ θεση ε-πιβίωσης για τους Aθηναίους.Eπρ κειτο για φαιν μενο μαζικ , -που δεκάδες χιλιάδες άνθρωποισυμμετείχαν. Oι αρχές κατοχής καιη κυβέρνηση Tσολάκογλου ανέχθη-καν ως και ενθάρρυναν μια κατά-σταση ανεπιθύμητη μεν πολιτικάπου έλυνε μως, κατά κάποιο τρ -πο, τα αδιέξοδα που δημιουργούσεη δική τους αδυναμία. Παρά τη δη-λωμένη πρ θεσή τους να ελέγξουνκεντρικά και απ λυτα την παραγω-γή και την κατανάλωση των βασικώνειδών, απελευθέρωσαν προοδευτι-κά την μετακίνηση μικροποσοτήτωντροφίμων με πρ σχημα την εξυπη-ρέτηση των «οικογενειαρχών».Aργ τερα, απ το φθιν πωρο, ανέ-χθηκαν ή και ενθάρρυναν τη δημι-ουργία καταναλωτικών συνεταιρι-σμών και συσσιτίων, κίνηση που δη-μιούργησε οργανωτικούς ιστούς,πολλοί απ τους οποίους ενσωμα-τώθηκαν αργ τερα στα κινήματα α-ντίστασης.

Oσοι δεν είχαν τα μέσα να μπουνστο σύστημα, οι φτωχοί, οι πρ σφυ-γες, οι απ κληροι, οι ξεκομμένοιφαντάροι, σοι δηλαδή δεν είχαν τί-ποτα να ανταλλάξουν και να πουλή-σουν αποτέλεσαν τον κύριο γκοτων θυμάτων της πείνας τον τρομε-ρ χειμώνα 1941–42. Για τους υπ -λοιπους η επιβίωση μέσα απ τηνμαύρη αγορά ήταν μια οικονομικά ε-πώδυνη ως καταστροφική υπ θεση.Προίκες και σπίτια πουλήθηκαν γιανα βρεθούν οι αναγκαίοι για τη συμ-

μετοχή στο σύστημα π ροι. Tα χρυ-σαφικά και οι χρυσές λίρες ήταν τοπλέον ζητούμενο. Oλ κληρη η π ληέμοιαζε με τεράστιο παζάρι που οιπάντες αγ ραζαν και πωλούσαν μεπιο εμφανείς τους αυτοσχέδιους μι-κροπωλητές που πρ σφεραν απχ ρτα του βουνού ως καυσ ξυλακαι αυτοσχέδια γλυκά σε κάθε γω-νιά της π λης.

«Kαρχαρίες»Aπ την άλλη μεριά υπήρξαν οι ι-

διαίτερα ευνοημένοι στις συναλλα-γές αυτές. Oσοι βρέθηκαν με απο-θέματα τροφίμων, φαρμάκων καιάλλων απαραίτητων ειδών. Oσοι εκ-μεταλλεύθηκαν τις σχέσεις τους μετον κ σμο της υπαίθρου για να δη-μιουργήσουν δίκτυα. Πολλοί δικη-γ ροι, για παράδειγμα, μετέτρεψαντα γραφεία τους σε κέντρα συναλ-λαγών. Aκ μα, σοι είχαν σχέσειςμε τις αρχές και το στρατ κατοχήςκαι μπορούσαν να χρησιμοποιούνάδειες ή και μεταφορικά μέσα τωνκατακτητών. Oι επιχειρήσεις αυτώντων «καρχαριών» – πως τους κα-τάγγελναν οι αντιστασιακές προκη-ρύξεις– της μαύρης αγοράς πήρανμεγάλες διαστάσεις και η κερδο-σκοπία τους καταγράφηκε με ταπλέον μελανά χρώματα στη μνήμη

των Aθηναίων της κατοχής.Aργ τερα απ το καλοκαίρι του

1942 και μετά, ταν λύθηκε σε με-γάλο βαθμ το επισιτιστικ ζήτημα,η μαύρη αγορά έχασε την πολυάν-θρωπη, μαζική εκδοχή της έπαψενα αφορά μ νο είδη διατροφής καιπροσανατολίστηκε σε ευρύτεροφάσμα ειδών, δυσεύρετων τον και-ρ εκείνο. Mπορούσε κανείς ναβρει εκεί ,τι απουσίαζε απ τις

προθήκες των καταστημάτων. Aπλυχνίες ραδιοφώνου ως βενζίνηκαι απ εκλεκτά εδέσματα ως -πλα. Tα φάρμακα φυσικά, διατήρη-σαν την πρωτοκαθεδρία. Oι στρα-τιώτες των δυνάμεων κατοχής, οιIταλοί κυρίως και πολύ λιγ τερο οιΓερμανοί συνεισέφεραν ενεργά σ’αυτήν την δραστηρι τητα εκποιώ-ντας ακ μα και στρατιωτικά είδη, ι-διαίτερα στις κρίσιμες γι’ αυτούς ε-

ποχές (στην ιταλική κατάρρευση ήστις παραμονές της γερμανικής α-ναχώρησης). Στον ίδιο χώρο κατέ-ληγαν συνήθως και τα είδη που έ-χαναν τους ιδιοκτήτες τους σταταραγμένα αυτά χρ νια, τα προϊ -ντα λεηλασιών, κλοπών και πλιά-τσικου, είδη απ τις εβραϊκές περι-ουσίες κ.λπ. Oι αντιστασιακές ορ-γανώσεις και τα ένοπλα τμήματάτους στα βουνά, υπήρξαν σταθεροίκαι σοβαροί πελάτες της υπ γειαςαυτής οικονομικής κίνησης.

Προς το τέλος της κατοχής, απτην άνοιξη του 1944 ιδιαίτερα, ημαύρη αγορά γνώρισε μία νέα άν-θηση. H κατάρρευση της αγορα-στικής αξίας της δραχμής επέβαλετην ταχύτατη μετατροπή των σεδραχμές εσ δων σε καταναλωτικάή άλλα είδη που διατηρούσαν τηνανταλλακτική αξία τους. Tο σαπού-νι, λ γου χάρη, ήταν ένα απ αυτά.Eπρ κειτο για έναν ιδι μορφο α-γώνα δρ μου στον οποίο επιδίδο-νταν μισθωτοί και άλλοι εις χρήμαεισπράττοντες, οι οποίοι έπρεπε α-μέσως να απαλλαγούν απ τις απα-ξιούμενες δραχμές τους μετατρέ-

ποντάς τις σε οτιδήποτε. Eιδικά«στέκια» εξυπηρετούσαν αυτές τιςανάγκες. Σε άλλα «στέκια» σοιπληρων ντουσαν –ως συμπλήρω-μα του μισθού κυρίως– σε είδος, έ-σπευδαν να ανταλλάξουν αυτ τοαντίτιμο της εργασίας τους με άλ-λα πιο χρήσιμα αγαθά. Oι καπνερ-γάτες ανέβαιναν προς τούτο στοκέντρο της Aθήνας για να ανταλ-λάξουν το σε καπν επίδομά τους.

H μαύρη αγορά ήταν για την Aθή-να της κατοχής, ανάλογα με τιςσυνθήκες και την εποχή, ανάσα καικατάρα, ταυτ χρονα.

Πολύτιμοαπ κτηματης ελληνικήςοικογένειας,το ραδι φωνοπήρε νωρίςτην άγουσαστον πάγκοτου μαυραγορί-τη για να ικανο-ποιηθούν πιο ε-πείγουσες βιο-τικές ανάγκες(αρχείο: NίκουΠολίτη).

Mαύρη αγορά στο άπλετο... φως της μέρας. Mαυραγορίτες πουλούν τσιγάρα στην οδ Πανεπιστημίου. Περιουσίες εξα-νεμίστηκαν και άλλες περιουσίες φτιάχτηκαν στη μαύρη αγορά της Kατοχής, με το ν μο της προσφοράς και της ζήτη-σης να λειτουργεί στην πιο ακραία και ωμή μορφή του (φωτ.: Kώστα Παράσχου, «H Kατοχή», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1997).




Oυρά για το τραμ στην Πατησίων (απ το φωτογραφικ άλμπουμ του Kώστα Παράσχου «H Kατοχή – φωτογραφικά τεκμήρια 1941-1944», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1997).

Tραμ και ΓκαζοζένOι δημ σιες συγκοινωνίες στην περιοχή της πρωτεύουσας στα δύσκολα χρ νια της Kατοχ

Tων Γ. Nάθενα – A. Kουρμπέλη

Mελών του Συλλ γου Φίλων Σιδηροδρ μου

H IΣTOPIA των Δημ σιων Συγκοι-νωνιών κατά τη διάρκεια του Πολέ-μου και της Kατοχής είναι αρκετάενδιαφέρουσα και διαπλέκεταιστενά, πως είναι φυσικ , με τιςπεριπέτειες, τα προβλήματα καιτην καθημεριν τητα του δεινά χει-μαζ μενου λαού της Aθήνας καιτου Πειραιά. Oταν ξεκίνησε η σκλη-ρή αυτή περίοδος (1940–1) δημ σιασυγκοινωνία βασικά παρείχαν 3 συ-στήματα:

α) H Hλεκτρική Eταιρεία Mετα-

φορών (HEM), θυγατρική εταιρείατου ελληνοαγγλικού ομίλου Πάου-ερ, που εκμεταλλευ ταν 17 δρο-μολογιακές γραμμές τραμ συνολι-κού μήκους 92,6 χλμ και 14 γραμ-μές λεωφορείων συνολικού μή-κους 89,5 χλμ.

β) Oι Eλληνικοί Hλεκτρικοί Σιδη-ρ δρομοι (EHΣ), επίσης θυγατρικήεταιρεία του ομίλου Πάουερ, που α-νεξαρτητοποιήθηκε και εκμεταλ-λευ ταν τη γραμμή του αστικού η-λεκτρικού σιδηροδρ μου Aθηνών –Πειραιώς, μήκους 10 χλμ, και δύοτροχιοδρομικές γραμμές στον Πει-

ραιά (τραμ παραλίας και Περάμα-τος), συνολ. μήκους 12 χλμ.

γ) Λεωφορειακές γραμμές που τιςεκμεταλλεύονταν ιδιώτες λεωφο-ρειούχοι, οργανωμένοι σε 16 KοινέςΔιευθύνσεις, των οποίων μία άτυπηεποπτεία είχε το Tαμείο ΠρονοίαςIδιοκτητών Aυτοκινήτων Λεωφορεί-ων (TΠIAΛ). Tην ευρύτερη περιοχήAθηνών εξυπηρετούσε τέλος και οσιδηρ δρομος του Λαυρίου, που α-π το 1929 ανήκε πλέον στους Σιδη-ροδρ μους Πελοποννήσου (ΣΠAΠ).

Tα τραμ της HEMTην 28η Oκτωβρίου 1940 τα τραμ,

πως είναι γνωστ και απ τα κινη-ματογραφημένα επίκαιρα της επο-χής, έγραψαν τη δική τους ιστορία.Eίναι κλασικές πλέον οι εικ νεςτων υπερφορτωμένων τραμ μετους ενθουσιώδεις επίστρατουςπου σπεύδουν να καταταγούν γιανα πάνε στο μέτωπο. Για ένα μικρδιάστημα αργ τερα σταματούν ναλειτουργούν, αλλά απ τις 30 Aπρι-λίου 1941 ξαναβγαίνουν στουςδρ μους, για να εξυπηρετήσουντους κατοίκους της πρωτεύουσαςστα δύσκολα χρ νια της κατοχής.Tην περίοδο αυτή και ταν δεν συ-

νέβαινε κάποιο απρ οπτο, η κυ-κλοφορία τους άρχιζε απ τις 5.15το πρωί και τελείωνε στις 10 τοβράδυ. Σε γενικές γραμμές τα πρά-σινα και τα κίτρινα τραμ του στ -λου της HEM εξυπηρέτησαν σημα-ντικά τις συγκοινωνίες της Aθήνας,τη δύσκολη αυτή περίοδο. Aν καιαρκετά οχήματα, στις κεντρικέςκυρίως αρτηρίες, είχαν διατεθεί α-ποκλειστικά για τον στρατ Kατο-χής, τα υπ λοιπα προσέφεραν τιςυπηρεσίες τους. Oι επιβάτες έφθα-ναν ώς τα τέρματα και απ κει περ-πατούσαν αρκετή ώρα για να πάνεστα σπίτια τους, λ γω έλλειψης άλ-

λων μέσων. Tα οχήματα γέμιζαν α-σφυκτικά, χι μονάχα μέσα αλλάκαι απέξω. Πολλοί επιβάτες κρέμο-νταν έξω απ τις π ρτες και τα πα-ράθυρα του τραμ σαν σταφύλια,γατζωμένοι απ οποιοδήποτε στή-ριγμα ή καβαλώντας πάνω στουςπροφυλακτήρες και τα σκαλάκια(το φαιν μενο αυτ ονομάστηκε«σκαλομαρία»). Στις αφετηρίες καιτα τέρματα σχηματίζονταν πυκνέςκαι μακρινές ουρές, γιατί τα δρο-μολ για είχαν αραιώσει για λ γουςεξοικον μησης ρεύματος. Iδιαίτε-ρα τα καλοκαίρια στην πλατεία Συ-

ντάγματος, ταν πολύς κ σμος κα-τέβαινε τις Kυριακές για μπάνιοστο Φάληρο και το Eδεμ, η ουράπου σχηματιζ ταν ήταν τεράστια.Aρχιζε απ την οδ Φιλελλήνων,προχωρούσε σε ολ κληρο το μή-κος της πλατείας, ανηφ ριζε στηνοδ Γεωργίου A΄ και απ εκεί συνε-χιζ ταν προς τη λεωφ ρο Aμαλίας,στο απέναντι πεζοδρ μιο του«Aγνωστου Στρατιώτη».

H συγκοινωνία με τα τραμ αραίω-σε σημαντικά απ τον Aύγουστοτου 1943, ταν η μεγάλη πυρκαγιάπου ξέσπασε τ τε στο αμαξοστά-σιο της Kαλλιθέας κατέστρεψε 93

οχήματα. Φαίνεται πως προήλθε α-π βραχυκύκλωμα. Oι Γερμανοί -μως το απέδωσαν σε σαμποτάζ καισυλλάβανε 50 ομήρους, που γιααρκετ διάστημα απειλούσαν νατους εκτελέσουν. Mε την ευκαιρίαθα πρέπει να αναφέρουμε τι ένασημαντικ ποσοστ των τροχιο-δρομικών συμμετείχε ενεργά στηνEθνική Aντίσταση 1941–1944.

Hλθε η Aπελευθέρωση, αλλά ταδεινά της χώρας και του λαού συ-νεχίστηκαν. Tα τραμ π τε λειτουρ-γούσαν και π τε διέκοπταν την λει-τουργία τους, ιδιαίτερα κατά την





περίοδο των Δεκεμβριανών οπ τεαρκετά οχήματα χρησιμοποιήθη-καν σαν οδοφράγματα.

Tρένα και τραμτων EHΣ

Kατά τη διάρκεια της Kατοχής, ηεπιβατική κίνηση του «ηλεκτρικού»αυξήθηκε υπερβολικά λ γω μη ύ-παρξης άλλου παράλληλου συγκοι-

νωνιακού μέσου. Παρά τις κατά και-ρούς επιτάξεις του απ τις δυνά-μεις Kατοχής, ο «ηλεκτρικ ς» απε-τέλεσε το βασικ συγκοινωνιακμέσο για τη διακίνηση των κατοί-κων της Aθήνας και του Πειραιά.Tην εποχή αυτή ανεστάλησαν σεαρκετά δρομολ για οι σταθμεύσειςστο Mοσχάτο, το Θησείο και το Mο-ναστηράκι, για οικονομία στην κα-τανάλωση του ρεύματος. Θα πρέπειεπίσης να αναφέρουμε τι η σήραγ-γα του «ηλεκτρικού» στην Aθήνα,χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένασαν καταφύγιο στη διάρκεια τωνβομβαρδισμών.

Στον επισιτισμ της Aθήνας οιEHΣ έπαιξαν πρωτεύοντα ρ λο,

γιατί μετέφεραν απ τον Πειραιάστην Aθήνα τα εφ δια που έστελνεο Eρυθρ ς Σταυρ ς με το τουρκικκαράβι «Kουρτουλούς». Tο πλοίοαυτ πλεύριζε στην ελευθέρα ζώνητου πειραιώτικου λιμανιού. Eκεί πή-γαινε η υβριδική ηλεκτράμαξα τωνEHΣ Nο 31 ή 32 με φορτάμαξες, μέ-σω της γραμμής του τροχιοδρ μουΠαραλίας, και παραλάμβανε τα ε-φ δια (τρ φιμα, φάρμακα) για να ταμεταφέρει στην Aθήνα, στη συνέ-χεια, μέσω της γραμμής του «ηλε-κτρικού». Στον παλι σταθμ Θη-σείου (σημεριν υπηρεσιακ αμα-ξοστάσιο των HΣAΠ) ο συρμ ς ξε-φ ρτωνε τα εφ δια στις παρακεί-μενες αποθήκες του Eρυθρού

Σταυρού.Eκτ ς απ τον «ηλεκτρικ », πο-λύτιμες υπηρεσίες προσέφερε καιτο τραμ του Περάματος που αποτε-λούσε το μοναδικ μέσο μεταφο-ράς προς τα εργατικά προάστια τουΔυτικού Πειραιά και για το λ γο αυ-τ κυκλοφορούσε πάντα γεμάτο μεκ σμο, που ήταν σκαρφαλωμένοςακ μα και στην σκεπή των βαγο-νιών. Σε ολ κληρη τη διάρκεια τηςKατοχής το τραμ αυτ κυκλοφο-ρούσε καμουφλαρισμένο σε χρώ-ματα παραλλαγής. Oι Γερμανοίχρησιμοποίησαν τη γραμμή τουσυνδέοντάς την με το δίκτυο τωνΣEK (Σιδηροδρ μων Eλλ. Kράτους)και το λιμάνι του Kερατσινίου, για

στρατιωτικές εμπορευματικές με-ταφορές. Oσάκις εκινείτο στρατιω-τικ γερμανικ τρένο στη γραμμήΠεράματος, τα τραμ αποσύρονταναπ την κυκλοφορία.

Στις 11–1–1944 οι «Σύμμαχοι»βομβαρδίζουν ανηλεώς τον Πειραιάκαι επιφέρουν μεγάλες απώλειεςσε άμαχο πληθυσμ και τεράστιεςζημιές σε διάφορες βιομηχανικέςκαι λιμενικές εγκαταστάσεις. Mετα-ξύ αυτών καταστρέφονται σχεδ νολοσχερώς οι εγκαταστάσεις καιμεγάλο μέρος του τροχαίου υλικού

Kρεμασμένοι απ τις π ρτες και τα παράθυρα του τραμ της γραμμής 11 (Iπποκράτους - Kολοκυνθούς). Aθήνα 1944(φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπ ρτερς).

Προσπάθεια επιβατών να ανέβουν στη σκεπή του καμουφλαρισμένου τραμ του Περάματος (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορε-π ρτερς, συλλογή N. E. T λη).



των EHΣ στον Πειραιά (σταθμ ς,εργοστάσιο, αμαξοστάσιο, οχήμα-τα, κ.λπ.). Διακ πτεται η λειτουργίατων σιδηροδρ μων και των τροχιο-δρ μων (τραμ) των EHΣ, για να α-ποκατασταθεί στοιχειωδώς, ύστερααπ υπεράνθρωπες προσπάθειεςτου προσωπικού, η μεν σιδηροδρο-μική συγκοινωνία στις 7–2–1944, ηδε τροχιοδρομική στις 25–1–1945.

Iδιωτικά λεωφορεία– γκαζοζέν

Oταν κηρύχτηκε ο ελληνοϊταλι-κ ς π λεμος του 1940, τα ιδιωτικάλεωφορεία που λειτουργούσαν στοπλαίσιο των Kοινών Διευθύνσεων,επιτάχτηκαν για τις ανάγκες του

Στρατού και του Eρυθρού Σταυρού.Oι ιδιοκτήτες τους τα ακολούθησανστα βουνά και σοι εξ’ αυτών ήσαντυχεροί, επέστρεψαν μετά τη λήξητου μαζί τους στην Aθήνα.

Kατά τη διάρκεια της Kατοχής ση-μειώθηκε, πως ήταν φυσικ , τερά-στια έλλειψη υγρών καυσίμων. Eξαί-ρεση αποτελούσαν κάποιες μικρέςποσ τητες που μπορούσε να βρεικανείς στη «μαύρη αγορά» πουπροήρχονταν είτε απ κλοπές, είτεαπ προμήθειες στρατιωτών τωνδυνάμεων του Aξονα σε μαυραγορί-τες. Στην περίπτωση αυτή τα καύσι-

μα ήταν νοθευμένα για να αυξηθεί ηποσ τητά τους. Aρκετά απ τα πρώ-ην λεωφορεία έχοντας παρουσιάσειπολύ μεγάλες βλάβες μπήκαν σε«τακαρία». Tα υπ λοιπα μετατράπη-καν σε «γκαζοζέν» δηλαδή σε οχή-ματα που διέθεταν ένα μεγάλο ντε-π ζιτο στη ουρά ή στο καπ , πουπαρασκευαζ ταν αέριο ξυλ πνευμααπ ξηρά απ σταξη ξύλων ή λιθάν-θρακα, το οποίο διοχετευ ταν στονκινητήρα. H παροχή ήταν χαμηλήκαι ο κινητήρας αδυνατούσε να α-ναπτύξει την ονομαστική του ισχύ,με αποτέλεσμα απελπιστικά χαμηλήταχύτητα, ιδιαίτερα στις ανωφέρει-ες. Aρχικά κυκλοφορούσαν 350 λε-ωφορεία (το 50% του προπολεμικούστ λου), αλλά στη συνέχεια λ γωτης γενικευμένης έλλειψης ανταλ-λακτικών (και ελαστικών) λιγ στευ-αν σιγά–σιγά. Συγκοινωνία εκτελού-σαν και αρκετά φορτηγά, εφοδια-σμένα με πάγκους.

H οικτρή κατάσταση που επικρα-τούσε φαίνεται και απ το Nομοθε-τικ Διάταγμα 220/1941 που ρύθμιζεζητήματα της «δια Kοινών Διευθύν-σεων Aυτοκινήτων Συγκοινωνίας».Tο διάταγμα αυτ πρ βλεπε τι ο υ-πουργ ς Συγκοινωνιών ή ο γεν. δι-ευθυντής ή ο νομάρχης μπορεί λ -γω περιορισμού των εργασιών των«Kοινών Διευθύνσεων» απ έλλει-ψη καυσίμων ή τροχαίου υλικού καιανταλλακτικών να προβαίνει σε

συγχωνεύσεις «Kοινών Διευθύνσε-ων» και μείωση προσωπικού (ει-σπρακτ ρων, ελεγκτών). Tο ίδιοδιάταγμα με το άρθρο 12 προέβλε-πε την αντικατάσταση του TΠIAΛ α-π τον Oργανισμ Eλέγχου της δι’Aυτοκινήτων Συγκοινωνιών (OEAΣ),ο οποίος το 1977 αντικαταστάθηκεαπ τον OAΣ (σημεριν OAΣA).Aργ τερα, το 1943, με το ν μο 817ανατέθηκαν στον OEAΣ ευρύτερακαθήκοντα ελέγχου της δια παντ ςείδους αυτοκινήτων (λεωφορείων,φορτηγών, πάσης κατηγορίας επι-βατικών Δ.X. μετά ή άνευ μετρητού)εκτελουμένης αστικής και υπερα-στικής επιβατικής μεταφοράς.

Tο 1943 με τη συνθηκολ γησητης Iταλίας, οι Iταλοί πουλάνε στουςEλληνες καύσιμα και ανταλλακτικάκαι αρκετά γκαζοζέν ξανακινούνται

με υγρά καύσιμα.Στο μεταξύ οι προπολεμικές «Kοι-νές Διευθύνσεις» κατά τη διάρκειατης Kατοχής διαλύθηκαν και τα λε-ωφορεία λειτουργούσαν ατομικά μευποτυπώδη έλεγχο απ τον OEAΣ.H απελευθέρωση βρίσκει τις συ-γκοινωνίες σε απερίγραπτη κατά-σταση...

Tο τρένο του Λαυρίουκαι ο Xαλάνδρης

Θα κλείσουμε με μια επιβαλλ -μενη αναφορά και στο τρένο του

Λαυρίου, που λειτουργούσε ανελ-λιπώς μέχρι την υποχώρηση τωνΓερμανών το 1944, οπ τε υπέστηκαταστροφές και διεκ πη για ορι-σμένα χρ νια η λειτουργία του. Στηδιάρκεια της Kατοχής, λ γω έλλει-ψης μεταφορικών μέσων, εκτ ς α-π τα δρομολ για Aθηνών – Λαυρί-ου, επαναδρομολογήθηκε και τοτοπικ δρομολ γιο Πειραιά – Xα-λανδρίου (που υπήρχε και παλαι -τερα, γνωστ σαν «Xαλάνδρης»στους παλιούς σιδηροδρομικούς).Tο τρένο αυτ αναχωρούσε τοπρωί απ το Xαλάνδρι και επέστρε-ψε το απ γευμα για να διανυκτε-ρεύσει εκεί. Kάποιοι γενναίοι μηχα-νοδηγοί μετέφεραν κρυφά απτους Γερμανούς περισσ τερο κάρ-βουνο απ’ σο χρειαζ ταν η μηχα-νή τους και το μοίραζαν σε οικογέ-νειες της περιοχής για τη θέρμαν-σή τους.

Aυτή είναι συνοπτικά η ιστορίατων δημ σιων συγκοινωνιών στηνπεριοχή Aθηνών – Πειραιώς – Περι-χώρων κατά τη διάρκεια της Kατο-χής. Δεν θα πρέπει μως να ξεχνά-με τι λ γω των αραιών δρομολο-γίων ή και της (για διάφορους λ -γους) διακοπής τους αρκετές φο-ρές, καθώς και της γενικ τερης έλ-λειψης μεταφορικών μέσων, ο βα-σικ ς ίσως τρ πος μετακίνησηςτων κατοίκων της πρωτεύουσας ή-ταν ο ποδαρ δρομος...



Λεωφορείο γραμμής Aκαδημίας - N. Σμύρνης κινείται με το σύστημα «γκαζοζέν» κατά τη διάρκεια της Kατοχής, στην οδ Πανεπιστημίου (φωτ.: Hνωμένοι Φω-τορεπ ρτερς).





Tης Kατοχής και του Θεάτρου«Oπου το γέλιο, το κέφι και η διασκέδαση δίνονται χωρίς δελτίο»

H Mαρίκα Kοτοπούλη με στρατιώτες και τραυματίες, σε εκδήλωση στο Zάππειο Mέγαρο, 1941 (φωτ.: Aρχείο Θεατρικού Mουσείου).

Tης Δηούς Καγγελάρη

Θεατρολ γου

«ΤO ΘEATPO μας ανοίγει τις π ρτεςτου –τέτοια είναι η διαταγή– μα Τε-τάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, 23, 24,25 Απριλίου, τις ξανακλείνει. Δύο ει-σιτήρια την Τετάρτη, ένα την Πέ-μπτη, κανένα την Παρασκευή. ΤοΣάββατο αναβάλλομε απ το πρωί»,σημειώνει ο Αιμίλιος Βεάκης στο η-μερολ γι του. «... Βγαίνω στο μπαλ-κ νι μου και βλέπω: – ο Αγκυλωτ ςΣταυρ ς κυματίζει μπροστά στονΠαρθενώνα στο ίδιο κοντάρι που ώςχθες κυμάτιζε η Ελληνική Σημαία.Δεν μπορώ να πω τι νιώθω. Eνα κεν ,ένα βουβ κεν μέσα μου» 1.

Κυριακή 27 Απριλίου 1941, την 8.25π.μ., ο Γερμανικ ς Στρατ ς «εισήλ-θεν εις Αθήνας»: Η Ιστορία επιβάλλειτη δική της μέγιστη δράση και στα α-θηναϊκά σκηνικά δρώμενα.

Θέατρο πολέμουHδη απ τις πρώτες μέρες του η-

ρωικού οκτάμηνου αγώνα στα ελλη-νοαλβανικά σύνορα, οι θεατρικέςσκηνές είχαν άμεσα συντονιστεί μετο «Θέατρο Πολέμου». Στις αυθ ρ-μητες πατριωτικές διαδηλώσεις, πουανήγγελλαν τη θέληση για αντίστα-ση, συμμετείχαν και οι άνθρωποι τουθεάτρου. Ανάμεσα στους στρατιώ-

τες που, «πλήρεις ενθουσιασμού καιαυτοπεποιθήσεως», κατευθύνοντανπρος το σταθμ και εκείθεν προς τασύνορα, περιλαμβάνονταν και νέοιηθοποιοί. Ο ανδρικ ς πληθυσμ ςτων θιάσων μειώθηκε, ενώ λ γω τηςεπιστράτευσης, το Εθνικ Θέατρο α-νέστειλε για ένα διάστημα τις παρα-στάσεις του.

Τα θέατρα λειτουργούσαν υπ τονρο « πως άπαντα τα φώτα των είναι

κεκαλυμμένα ούτως ώστε να μηνδιακρίνεται ακτίς φωτ ς» και προ-σαρμ ζοντας τις παραστάσεις τουςμε το ωράριο κυκλοφορίας, έδινανκατ’ αρχάς μ νον απογευματινές κα-θώς και κυριακάτικες πρωινές. Πά-ραυτα, ο ημικρατικ ς θίασος Κοτο-πούλη ανήγγειλε «Τα Πολεμικά Πα-ναθήναια του 1940», επιθεώρηση α-

νάλογη με τα περίφημα «ΠολεμικάΠαναθήναια του 1912–13» με μερι-κές απ τις θρυλικές τους σκηνές(«Εις τα σύνορα εμπρ ς παιδιά» μετην Μαρίκα ως τυμπανιστή, «Ιγώ είμ’ιγώ ηυζουνάκι γοργ »), να εμπλέκο-νται με επεισ δια εμπνευσμένα απτον νέο π λεμο. Το ένα θέατρο μετάτο άλλο προετοίμαζαν πυρετωδώςπολεμικές επιθεωρήσεις, τα πατριω-τικά νούμερα προκαλούσαν ζητω-κραυγές, τα σατιρίζοντα τον Ιταλδικτάτορα τραγουδάκια χειροκρο-τούνταν με ενθουσιασμ και η Σοφία

Στις «πολεμικές επιθεωρήσεις» η Σοφία Bέμπο ενθουσίαζε τραγουδώντας τηνίκη των «Παιδιών» της Eλλάδος στον ελληνοϊταλικ π λεμο ή σαρκάζονταςτον Nτούτσε (φωτ.: Aρχείο Θεατρικού Mουσείου).



Βέμπο μετονομαζ ταν σε τραγουδί-στρια της νίκης. Στις 22 Νοεμβρίου οελληνικ ς στρατ ς κατέλαβε τηνΚορυτσά. Το ίδιο βράδυ στο θέατροτο κοιν παραληρούσε με τα τετρά-στιχα για την κατάληψη της Κορυ-τσάς.

Η Αθήνα μάθαινε να ζει με το σύν-θημα του συναγερμού και τα θέατραφρ ντιζαν να διαφημίζουν τα ασφα-λή καταφύγιά τους. Το Εθνικ μετα-φέρθηκε στο «Παλλάς» που οι έξο-δοι κινδύνου οδηγούσαν στο κατα-φύγιο του Μετοχικού Ταμείου Στρα-τού. Στη σκηνή του ρίγη ενθουσια-σμού προξενούσε η ρήση με το «Ωπαίδες Ελλήνων, ίτε ελευθερούτεπατρίδ’». Μετά τις πολεμικές επιθε-ωρήσεις την εμφάνισή τους έκαναντα «πολεμικά έργα» αλλά και ο «πο-λεμικ ς φασουλής». Στα νοσοκομείαηθοποιοί με απαγγελίες, επιθεωρη-σιακά νούμερα και τραγούδια, προ-σπαθούσαν να διασκεδάσουν τουςηρωικούς τραυματίες.

Τα χρ νια της ναζιστικής και φασι-στικής κατοχής ήταν χρ νια πείνας,συλλήψεων, εκτελέσεων και εκτοπί-σεων. Oμως, ο κ σμος πήγαινε στοθέατρο. Γιατί το θέατρο είναι έναςδημ σιος χώρος, ένας τ πος συνά-ντησης, και στις στιγμές της υπο-δούλωσης του ελληνικού έθνους,αυτή η συνάθροιση ισοδυναμούσεμε πολιτική δράση. Για δύο ώρες οκ σμος της σκηνής προσέφερε μιανάλλη πραγματικ τητα, παίζοντας ρ -λο διορθωτικ απέναντι στα αβάστα-χτα ατοπήματα της Ιστορίας.

Αν οι Αθηναίοι, την ίδια εποχή, δενέδειχναν ανάλογο ενδιαφέρον καιγια την έβδομη τέχνη, αυτ οφειλ -ταν, νομίζω, πέρα απ το τι οι κινη-ματογράφοι κατακλύζονταν απΓερμανούς και Ιταλούς αξιωματι-κούς και στρατιώτες, στο γεγον ς -τι μ νο στο θέατρο μπορούσαν να ε-πικοινωνήσουν άμεσα και μάλισταστη δική τους, ελληνική γλώσσα.Γιατί η παράσταση, ως τέχνη που δη-μιουργεί με έμψυχο υλικ , είναι και ηπλέον κοινωνική. Σ’ αυτά τα χρ νιατης φοβέρας, μέσα στις παγωμένεςαίθουσες, σε σύμπνοια ηθοποιοί καικοιν μάθαιναν να συνομιλούν μέσααπ έναν κώδικα υπαινιγμών.

Πλε ναζαν οι επιθεωρήσεις, οι α-νάλαφρες κωμωδίες, οι οπερέτες καιοι βιεννέζικου τύπου μουσικές κω-μωδίες, με κάποιες σφήνες έργωνκλασικού ρεπερτορίου. Σημασία -μως δεν είχε το τι έπαιζαν αλλά το -τι έδιναν το «παρών» σ’ αυτή τη συ-νάντηση. Και ταν απ’ έξω ηχούσε το«χωνί», η παράσταση σταματούσεγια λίγο ώστε ν’ ακουστεί η γενναίαφωνή της Αντίστασης.

ΛογοκρισίαΟι θίασοι είχαν να αντιμετωπίσουν

το φ βητρο της τριπλής λογοκρισίας(γερμανικής, ιταλικής και «ελληνι-κής») 2. Οι κατακτητές εφάρμοζαναρχικά τον μεταξικ ν μο περί ελέγ-χου θεατρικών έργων, με συμπληρω-ματικές διατάξεις, ώσπου εξεδ θη οαναγκαστικ ς ν μος 108/1942 τηςκατοχικής κυβέρνησης.

«Τα διά πρώτην φοράν αναβιβαζ -

μενα έργα, είτε πρωτ τυπα είτε με-ταφρασμένα, ως και τα μεμονωμένα“νούμερα” δέον απαραιτήτως να υ-ποβάλλονται στην Επιτροπή Ελέγ-χου Θεατρικών Eργων προς έγκρι-σιν». Στη συνέχεια, οι θίασοι των ο-ποίων τα έργα είχαν τύχει εγκρίσε-ως, φειλαν να καλέσουν την επι-τροπή στη γενική δοκιμή «τρεις τοβραδύτερον ημέρες προ της πρώτηςπαραστάσεως». Ωστ σο οι ίδιοι οι δι-ευθύνοντες της «Λαϊκής Διαφωτίσε-ως» ομολογούσαν «την παρατηρου-μένην καταφανή απροθυμίαν προςσυμμ ρφωσιν εις τας μέχρι τούδε υ-ποδείξεις».

Ειδικές διατάξεις απαγ ρευανστους θιάσους πρ ζας να ανεβά-σουν έργα συγγραφέων συμμαχικήςκαταγωγής πως και οποιαδήποτεμνεία στις χώρες τους. Οι μη συμ-μορφούμενοι αιτούντες άλλαζαν τηνταυτ τητα των κειμένων. Στο ύψοςτων περιστάσεων το κοιν , ταν κα-ταλάβαινε περί τίνος πρ κειται, κρα-τούσε επτασφράγιστο το μυστικ .Oχι μως και ο Σπύρος Μελάς, πουέριξε το καρφί για το αγγλικ έργο«Σύζυγοι με Δοκιμές», το οποίο η κ.Κατερίνα είχε ανεβάσει ως γαλλικ :«Aνήκει μάλλον στις ελαφρ τερεςδημιουργίες άλλου βορει τερου θε-άτρου». «Γεια σου Μελά, φλογερέπατριώτη, που δεν σου ξεφεύγει τί-ποτε», θα τον χαιρετίσει αργ τερα οιστορικ ς του Νεοελληνικού Θεά-τρου Γιάννης Σιδέρης 3.

Απαγορευ ταν τα σκηνικά να ανα-παριστάνουν βουνά και πλαγιές γιανα αποφεύγονται οι συνειρμοί με τονένοπλο, αντιστασιακ αγώνα, αλλάοι επιθεωρησιογράφοι μας απέδει-ξαν διαβολική εφευρετικ τητα. Eτσικαι μ νον η αναφορά στο «τσάι τουβουνού» ενθουσίαζε το κοιν , θυμά-ται η ηθοποι ς και συγγραφέας Ολυ-μπία Παπαδούκα, ή η αναφορά στηβανίλια–«υποβρύχιο» για να πιάσειτο υπονοούμενο για τα συμμαχικά υ-ποβρύχια. Πώς λοιπ ν να μην απο-ρούν οι ξένοι λογοκριτές, ταν α-προσδ κητα εμφανίζονταν στην πα-ράσταση;

Αν και απαγορευμένη η αναφοράστην πείνα, τα νούμερα έκαναν λ γογια «ένα μπουτάκι γάλακτος», για«συσσίτια», για «έναν μη μαυραγορί-τη». Aλλωστε καμιά φορά, διηγείταιο συγγραφέας Ασημάκης Γιαλαμάς 4,οι επιθεωρησιογράφοι κατ ρθωνανκαι διά της δωροδοκίας να αποτρέ-ψουν τις περικοπές.

Παρά τις πιέσεις, λίγα μ νον έργαΓερμανών συγγραφέων ανεβάστη-καν κι αυτά χι προπαγανδιστικά.

Στο κτίριο της οδού Αγίου Κων-σταντίνου οι Γερμανοί χειροκροτού-σαν Γκαίτε, Λέσινγκ, Σέλερ, οι ΙταλοίΓκολντ νι και αμφ τεροι Μολιέρο(συνθηκολ γηση της Γαλλίας γαρ)γράφει ο Αλέξης Σολομ ς 5. «Ο Ερρί-κος ο Ε΄ του Σαίξπηρ ήταν η τελευ-ταία λέξη του Εθνικού Θεάτρου πριναπ την υποδούλωση (...). Βγάζοντας



Γκαίτε «Φάουστ». Eθνικ Θέατρο, 1942. Προτελευταία σκηνοθεσία του Δημή-τρη Pοντήρη την περίοδο της Kατοχής. H Bάσω Mανωλίδου (Mαργαρίτα) καιο Nίκος Δενδραμής (Φάουστ) τον επ μενο χρ νο θα σχηματίσουν θίασο μετον Γιώργο Παππά, με τον οποίο θα συμπράξει και ο μεγάλος Bεάκης (Aπ το

βιβλίο «Eξήντα χρ νια Eθνικ Θέατρο 1932–1992», εκδ. «Kέδρος», 1992).

O Kάρολος Kουν (Oσβαλντ) και η Bάσω MεταξάTέχνης, 1943 ή πώς ένας νεοσύστατος θίασος απποτελέσει συλλογικ βίωμα, αφορμή και απ δε

λος, Aρχείο Θεάτρου Tέχνης).

O Δημήτρης Mυράτ και ο Δημήτρης Xορν στην γή σπάνιου πλούτου για τα δεδομένα της εποχής,1943, σε διασκευή-σκηνοθεσία του (σκηνοθέτη φίες («μαγευτικές», «εξαίσιες») και κοστούμια («καταγωγής ο Eλληνοαυστριακ ς M ρντο είχε υπως Pενέ Mορέλ (Aπ το βιβλίο του Γιώργου Aνε




νγκ) στους «Bρυκ λακες» του Iψεν, Θέ ατροε τι «το θεατρικ γεγον ς μπορούσε να α-ικής σύμπνοιας» (φωτ.: Nτίμης Aργυρ που-

ε τις Kαμέλιες» του A. Δουμά υιού, παραγω-άσου Kοτοπούλη. Θέατρο Kοτοπούλη - REX,κής Σκηνής) Pενάτο M ρντο και σκηνογρα-

εχνήματα») Γιώργου Aνεμογιάννη. Eβραϊκήςτη μουσική κωμωδία του «Aλάτι και Πιπέρι»«Θεατρική περιπέτεια», Aθήνα 1990).

H Mιράντα καιη Nτιριντάουαδιαδηλώνουν.O κύριος γκοςτων ανθρώπωντου θεάτρουέδωσε με αυτα-πάρνησητο «παρών»στα κοινωνικάδρώμενα (Aπτο βιβλίο

του EυάγγελουMαχαίρα «H τέ- χνη της Aντί-στασης», εκδ.«Kαστανιώτης»,

Aθήνα 1999).

την πανοπλία του Ερρίκου μετά τηντελική παράσταση, ο Μινωτής μπαρ-κάρει ευθύς για το Χ λιγουντ, πουτον περιμένει η Κατίνα Παξινού. Οιλιγ τερο τυχεροί συνάδελφοί τουςμένουν εδώ για να υποστούν τουςφ βους, τα βάσανα και τη μαύρη α-γορά της Κατοχής».

Συμμετοχήστην Aντίσταση

Στη συντριπτική τους πλειοψηφίαοι ηθοποιοί και τεχνικοί του Εθνικούήταν οργανωμένοι στην Εθνική Αντί-σταση. Σε συνέλευση λων των ερ-γαζομένων, τον Δεκέμβριο του ’42, οΤζαβελλάς Καρούσος κατήγγειλετον Καλλιτεχνικ Διευθυντή Γ. Γιο-καρίνη ως συνεργάτη των κατακτη-τών, προτείνοντας στη θέση του τονμέχρι τ τε γραμματέα Aγγελο Τερ-

ζάκη, αίτημα το οποίο έγινε δεκτ .Επίσης διεκδίκησαν συσσίτια γιατους εν ενεργεία αλλά και για τουςσυνταξιούχους ηθοποιούς (συνήθωςνερ βραστα φασ λια και χυλ ς καιστις διπλές παραστάσεις λίγο παστέ-λι και σταφίδες).

Στις εξαντλημένες απ την πείνακοπέλες του χορού της Εκάβης, το’43, η διεύθυνση και ο σκηνοθέτης Σ.Καραντιν ς συνιστούσαν να αποσύ-ρονται διακριτικά στα παρασκήνια.Μια μέρα οι νεαροί ΕAMίτες ηθοποι-οί Νίκος Τζ γιας, Ασπασία Παπαθα-νασίου, Αλέκα Παΐζη και Λούλα Ιωαν-νίδου αποφασίζουν, χωρίς να τοπουν σε κανένα, να διαμαρτυρηθούνγια το θέμα της επιβίωσης με έναν ε-

ξ χως θεατρικ τρ πο: να «λιποθυ-μήσει» η Παΐζη επί σκηνής, περ καιεγένετο. «Hταν τέτοιο το αίσθηματου κινδύνου και της ευθύνης, πουεξαιτίας της αυθυποβολής αυτής -ντως αρρώστησα», λέει η Α. Παΐζη.

Την ίδια χρονιά, η «ελληνική»Ασφάλεια συνέλαβε τρεις αγωνί-στριες, την επικεφαλής του ενδυμα-τολογικού συνεργείου του Εθνικού,Ευγενία Λαμπρινού, και τις μοδί-στρες Βάσω Τσάλλα και Ελένη Μισ-σιρλή. Τις παρέδωσαν στην Γκεστά-πο και στάλθηκαν σε γερμανικάστρατ πεδα συγκέντρωσης. Στη συ-

νέχεια, η έφηβος Μισσιρλή πέθανεστις φυλακές Αβέρωφ.

Στα πρώτα χρ νια της Κατοχήςλειτούργησε το πειραματικ Θεατρι-κ Σπουδαστήριο απ τον ΒασίληΡώτα, ο οποίος αργ τερα συνέχισετη δράση του στο «βουν ». Με τακαροτσάκια του Δήμου, που άλλεςώρες μετέφεραν αποστεωμένα ή νε-κρά απ την πείνα παιδιά, η ΕλένηΘεοχάρη–Περάκη και οι μαθήτριέςτης (ανάμεσά τους και η Aλκη Ζέη)μετέφεραν τις κούκλες του Μπάρ-μπα–Μυτούση.

Μες στο σκοτάδι του ’42 κυοφο-ρείται και το νέο ξεκίνημα του θεά-τρου μας. Στο δωματιάκι μιας αυλής,μέσα στους καπνούς των τσιγάρων,ο Κάρολος Κουν μοιράστηκε τη στα-φίδα με παλιούς και νέους μαθητέςτου μαζί με τα θεατρικά και ΕAMικά

νειρα και ίδρυσε το Θέατρο Τέχνης.Στο ρεπερτ ρι τους τ λμησαν νασυμπεριλάβουν Γκ ρκι καθώς καιΚ λντουελ, τον οποίον μεταμφίεσανσε Κλοντέλ.

Αλλά θέατρο παιζ ταν και στα σπί-τια. Για τη χαρά της συνεύρεσης καιγια να συγκεντρωθούν χρήματα γιατον αγώνα. Μάλιστα ο Γιάννης Τσα-ρούχης («αρχικώς υπέρ της Αντιστά-σεως, μετά υπέρ του ταμείου μου»)διέπρεψε ως Αΐντα και Τραβιάτα, γιατο κοστούμι της οποίας χρησιμοποί-ησε την ευζωνική φουστανέλα τουπαππού και ένα σεντ νι.

Γενικώς, η ανέχεια και η μαύρη α-γορά άνοιγαν το δρ μο στην ευρεσι-τεχνία. Συνήθως τα κοστούμια προέ-κυπταν απ μεταποιήσεις και τα υ-φάσματα δεν τα έκοβαν αλλά ταπροσάρμοζαν με α ρατες παραμά-νες ώστε να ξαναχρησιμοποιηθούν.

«Φως, φως εξησφαλίσθη διά ναφωτίσει τας απογευματινάς παρα-στάσεις των 4–6 μ.μ.». Οι Γερμανοί έ-κοβαν το ηλεκτρικ και οι θίασοι έ-παιρναν τα μέτρα τους. Το κοιν κα-τανοούσε τα προβλήματα και ζητού-σε τη συνέχιση της παράστασης ακ -μα και ταν η Γερμανική περίπολοςαπαιτούσε το σβήσιμο των φώτων.

«Απογευματιναί, λαϊκαί, απογευ-ματιναί προς 300, 200 και 100 δρχ.»διαβάζουμε σε διαφήμιση στον ημε-ρήσιο Tύπο της 17 Ιουλίου 1942. Στο

ίδιο φύλλο (τιμή 20 δρχ.) σημειώνε-ται τι «ενεφανίσθη το πρώτο αργεί-τικο πεπ νι και επωλήθη προς δρχ.δύο χιλιάδας» ενώ η χλωρή σταφίςμάλλον αφθονεί και πωλείται προς1.100 δρχ. κατ’ οκάν. Αν και οι τιμέςάλλαζαν συνεχώς, μπορούμε να συ-μπεράνουμε απ τις διαθέσιμες μαρ-τυρίες τι τα αντίτιμα των εισιτηρίωντου θεάτρου είχαν διατηρηθεί σε λο-γικά για την εποχή πλαίσια ώστε ναμπορεί ο κ σμος να ανταποκριθεί. Οιεπτά–οκτώ χειμερινοί θίασοι που α-ναγράφονταν στις στήλες των αθη-ναϊκών θεαμάτων τον Απρίλιο του’41 πριν απ τη Γερμανική εισβολή,έγιναν δεκατρείς στο τέλος του ’42και δεκαπέντε στο τέλος του ’43. Καιοι κατακτητές έψαχναν κάθε τ σο α-φορμή για να κλείνουν τα θέατρα.

Κάθε τ σο γίνονταν έφοδοι σταθέατρα και συλλήψεις, και κάθε τ σομες στο σκοτάδι εξακολουθούσαν ναπετούν προκηρύξεις. Μετά την πα-ράσταση ηθοποιοί συνέχιζαν στουςδρ μους με το «χωνί». Οργανώθη-καν πανθεατρικές απεργίες (πρ ε-δρος του ΣΕΗ ο Σπύρος Πατρίκιοςκαι γραμματέας ο Θ δωρος Μωρί-δης). Ηθοποιοί, συγγραφείς και σκη-νοθέτες (λυπάμαι που ο χώρος δενεπιτρέπει να τους αναφέρω ονομα-στικά) μέσα απ τις γραμμές τουΕΑΜ, κυρίως, συμμετείχαν στις με-γάλες κινητοποιήσεις για την επιβίω-ση, για την... «κάθοδο» των Βουλγά-ρων και κατά της επιστράτευσης τωνEλλήνων εργατών για το Ράιχ, αντι-μέτωποι με τους Γερμανούς και τοΙταλικ ιππικ . Συνδέοντας την ατο-μική και καλλιτεχνική τελείωση με τοσυλλογικ διάβημα συμμετείχαν ε-νεργά στο ιστορικ γίγνεσθαι.

Σημειώσεις: 1,5)Λεύκωμα «60 χρ νια Eθνι-κ Θέατρο», 1932–1992, εκδ. «Kέδρος», Aθήνα 1992

2,3) Γ. A Λεονταρίτη, «Tο θέατρο στην Kα-τοχή», εφ. «Kαθημερινή», 7 Mαρτίου 1993

4) Aσημάκη Γιαλαμά, «E, κάτι κάναμε κι ε- μείς!», εκδ. «Γλάρος», Aθήνα 1991

Aφιερώνω το κείμενο για το Θέατρο στηνKατοχή, σ’ έναν απ τους αμέτρητους, «α-νώνυμους» ήρωες της Mεγάλης Σκηνής της Eθνικής Aντίστασης: Στον θείο μουΦώτη Aποστ λου Ξαρχογιανν πουλο




Φως στο σκοτάδιH ζωηρή παρουσία και δράση του πνευματικού κ σμου στα μαύρα χρ νια

Tης Aλεξάνδρας Mπουφέα

Δρος Φιλολογίας

ME THN προέλαση των χιτλερικώνστρατευμάτων στην Eλλάδα κι ενώ ηξενική κατοχή γίνεται ολοένα ασφυ-κτικ τερη, ο Eλληνισμ ς αναδιπλώ-νεται κι ανασυντάσσεται. Tη σιωπήκαι τον τρ μο των πρώτων ημερώνθα διαδεχθεί ο ψίθυρος, η φωνή, ηκραυγή, μια πρωτοφανής πνευματι-κή έκρηξη, την οποία δεν πρέπει ναπεριορίσουμε σε ,τι έχουμε συνηθί-σει να χαρακτηρίζουμε αντιστασιακήλογοτεχνία. Eίναι ένα πολύμορφοφαιν μενο πνευματικής παρουσίαςκαι εθνικής παρρησίας. Kάποιες πτυ-χές του άγνωστες κι αδιερεύνητεςθα επιχειρήσουμε να αποδώσουμεπολύ σχηματικά και αυτον ητα απο-

σπασματικά στη συνέχεια με επίγνω-ση τι αδικούμε το εκπληκτικ καιμοναδικ αυτ φαιν μενο, προσφέ-ροντας μια λυμφατική και ωχρή εικ -να του.

Oι εφημερίδεςTο πνευματικ κλίμα των ημερών

αποδίδουν στις κύριες εκφάνσειςτου, παρά τη λογοκρισία, οι εφημερί-δες της εποχής που καταγράφεταιένας παράλληλος πνευματικ ς αγώ-νας απ τις πρώτες σπασμωδικές κι-νήσεις, μέχρι το ξέσπασμα και το κο-ρύφωμά του.

Φιλολογικά και λογοτεχνικά κείμε-να συμπεριλαμβάνονται στις σελίδεςτους και ο ερευνητής εντυπωσιάζε-ται απ τη μαχητική συστράτευσητου πνευματικού κ σμου. Aξιομνη-μ νευτα είναι τα πρωτοσέλιδα χρο-νογραφήματα που υπέγραφαν στοEλεύθερο Bήμα ο Π. Παλαιολ γοςκαι ο Δ. Ψαθάς, στην Πρωία ο K. Bάρ-ναλης, στα Aθηναϊκά Nέα ο Γρ. Ξεν -πουλος, στην Kαθημερινή ο Σπ. Mε-λάς, στην Aκρ πολη ο A. Λιδωρίκηςκαι στη Bραδυνή ο T. Mωραϊτίνης.

Tακτικές στήλες κριτικής βιβλίουδιαθέτουν το Eλεύθερο Bήμα (M.Pοδάς), η Bραδυνή (K. Mπαστιάς), τα Aθηναϊκά Nέα (Γ. Ξεν πουλος) και η Aκρ πολις ( A. Παπαδήμας), ενώ επι-φυλλίδες, μελέτες και άρθρα γιαπρ σωπα και θέματα της λογοτε-χνίας, της ιστορίας, της λαογραφίαςφιλοξενούνται στην Πρωία (απ6–11–42, καθημερινές συνεργασίεςτων A. Tερζάκη, Π. Xάρη, H. Bενέζη,M. Kαραγάτση, Λ. Kουκούλα κ.ά.),στο Eλεύθερο Bήμα (K.Θ. Δημαράςκ.ά.), στον Πρωιν Tύπο (Π. Xάρηςκ.ά.), καθώς και στην Kαθημερινή (οT. Παπατσώνης δημοσιεύει σε συνέ-χειες Σκιαγραφήματα 40 χρ νων πα-γκ σμιας λογοτεχνίας 1875–1914).

Aρκετ ς χώρος παραχωρείται καιγια τη δημοσίευση μυθιστορημάτωνσε συνέχειες. H λογοκρισία και η πε-ριορισμένη πολιτική ειδησεογραφίαοπωσδήποτε ευνοούσαν ανάλογες

σελίδες και στήλες στις εφημερίδες,είναι μως σαφής, πως προκύπτεικι απ επιστολές αναγνωστών, η δί-ψα του κοινού για τα πνευματικά ζη-τήματα, που παρουσιάζεται ως ανα-γκαία προϋπ θεση και συνειδητή ε-πιλογή για τη διατήρηση της εθνικήςφυσιογνωμίας και πολιτιστικής πα-ράδοσης.

Tα βιβλίαΠαρά τις τραγικές συνθήκες του

1942 η αναγνωστική βουλιμία οξύνε-ται και «η ζήτησις των βιβλίων κρίνε-ται ως η πλέον φανερή εκδήλωσιςτης πνευματικής ανησυχίας της επο-χής... ερριχθήκαμε λοι στο διάβα-σμα, άλλοι για να γίνουν καλλίτεροι,άλλοι για να παρηγορηθούν, άλλοι

για να σκοτώσουν την ώρα τους».(Eλεύθ. Bήμα 18.4.42)

Oι μικρές αγγελίες των εφημερί-δων κατακλύζονται απ προσφορέςγια αγορές και πωλήσεις βιβλίων–πολλοί ως γνωστ ν πωλούσαν ταβιβλία τους για να επιβιώσουν, πωςλ.χ. ο Λαπαθιώτης –ή δανεισμ για α-νάγνωση. Διαβάζουμε συχνά: «Δα-νειστική βιβλιοθήκη. Mε 1.000 δραχ-μές το μήνα παίρνετε στο σπίτι σαςκαι διαβάζετε σα βιβλία θέλετε»...( Aθηναϊκά Nέα 26.11.42), «Nωρίς στοσπίτι για να ’σαι ήσυχος. Mε ένα καλβιβλίο περνάς θαυμάσια την ώρασου. Διαθέτουμε 50 χιλιάδες βιβλίαελληνικά και ξένα. Mπορείτε να γρα-φείτε συνδρομητές. Δανειστική Γ.Tσουκαλά» (Eλεύθερο Bήμα16–8–44).

Tα βιβλία πωλούνται σε κεντρικάβιβλιοπωλεία αλλά και σε υπαίθριακαροτσάκια. «Aνθρωποι με το τενε-κεδάκι στο χέρι για την ποθητή φα-σολάδα ξεχνιούνται μπροστά στον -γκο των βιβλίων και ζουν με τη χαράτων περιεχομένων τους. Tα μάτιατους βγάζουν φλ γες», σημειώνεταιστο Eλεύθερο Bήμα (26.6.42), ενώστα Aθηναϊκά Nέα (9.6.42) επισημαί-νεται: «H πνευματική απασχ ληση -σο κι αν δεν ισοδυναμεί με ένα πιάτοαχνίζουσα φασολάδα, περιφρουρεί

μως την ανθρώπινη ανωτερ τητα,διακρίνει τον άνθρωπο απ τα άλλατετράποδα». Xαρακτηριστικ είναι

τι απολογιστικά το 1942 κρίνεται ωςέτος χι γ νιμον εις έκδοσιν αλλάγ νιμον εις κατανάλωσιν βιβλίων(Πρωιν ς Tύπος 5.1.43).

Kαλλιτεχνική συντροφιά σε αθηναϊκή ταβέρνα, τις πρώτες μέρες της Kατοχής. Aπ αριστερά: ο Aιμίλιος Bεάκης, ρ-θιος, ο Παύλος Παλαιολ γος, η Eλένη Παπαδάκη και ο Δημήτρης Ψαθάς. Στα τραγικά χρ νια που ακολούθησαν, θα εί-ναι λοι τους παρ ντες στο πνευματικ προσκλητήριο της αντίστασης στους κατακτητές (αρχείο «Kαθημερινής», K.Γ.Mεγαλοκον μου).





H κηδεία του Kωστή Παλαμά, στις 28 Φεβρουαρίου 1943, έδωσε την ευκαιρία σε ένα τεράστιο πλήθος να συγκεντρωθεί στο A΄ Nεκροταφείο της Aθήνας, σε μιααυθ ρμητη εκδήλωση του αδούλωτου φρονήματος των Eλλήνων. O Aγγελος Σικελιαν ς, αν και άρρωστος, ήταν παρών για να τιμήσει δημ σια το δάσκαλτου. Tο εγκώμιο που εκφώνησε ήταν ένα σάλπισμα ελευθερίας που διαπέρασε τις ψυχές των υπ δουλων: «Hχήστε οι σάλπιγγες, καμπάνες βροντερές, δονή-στε σύγκορμη τη χώρα πέρα ώς πέρα...». Kαι το πλήθος άρχισε να ψέλνει τον Eθνικ μας Yμνο και να ζητωκραυγάζει για την Eλλάδα και την Eλευθεριά (φωτ.:K. Mεγαλοκον μου – αρχείο N. Πολίτη).

1943–44H πνευματική κίνηση κορυφώνεται

το 1943. Γίνεται λ γος για πνευματι-κ οργασμ και στο πλαίσιο της απί-θανης βιβλιοπαραγωγής του ’43 (Π.Xάρης, Πρ. Tύπος 24.7.43) το βιβλίοθεωρείται πλέον «είδος πρώτης α-νάγκης» ( Eλ. Bήμα, 19.5.43», Πρ. Tύ-πος, 24.7.43). Kυριαρχούν οι νέεςεκδ σεις των Eλευθερουδάκη, Aε-τού, Aλφα και στους εκδ τες αποδί-δεται δικαιολογημένα «μερίδιο επαί-νου και τιμής που στέρξανε να πει-ραματιστούν, να ριψοκινδυνεύσουνιδίως στις αρχές μιας εποχής το ιδε-ολογικ μαζί και εμπορικ παιχνίδιτους» (Aκρ πολις 21.1.44). H ποσ -τητα μως των βιβλίων δεν συνο-δεύεται και απ ανάλογη ποι τητακαι εύλογα ο Σ. Mελάς επισημαίνει -τι «αυτ το ενδιαφέρον που φούντω-σε τ σο ραγδαία είναι τώρα σαν έναπλατύ ποτάμι που κατεβάζει τα πά-ντα, ακ μη και λάσπη» (Bραδυνή28.4.43).

Nέο κύμα βιβλίων κατακλύζει το1944. O Π. Παλαιολ γος μιλά για «εί-κοσι πέντε νέα βιβλία κάθε μέρα»(Eλ. Bήμα 11.1.44), ο Mελάς για «ο-ξεία φιλολογίτιδα» ( Kαθημερινή29.1.44) και «περίοδο αναγνωστικούπυρετού», ενώ ο Ξεν πουλος κολυ-μπά «στον ωκεαν των νέων βι-

Xαρακτηριστικά νεανικά λογοτεχνικά περιοδικά. H «Φωνή των Nέων» είναι το πρώτο του είδους. Hταν χειρ γραφη καικυκλοφ ρησε απ τον Mάρτιο του ’42 ώς τον Iούνιο ’42 (6 τεύχη), με εμπνευστές τον T. Λιγνάδη και τον Aλέξ. Kοτζιά,που έκανε και την εικονογράφηση. H «Nεανική Φωνή» κυκλοφ ρησε απ τον Oκτώβριο του ’43 έως τον Σεπτέμβριοτου ’44. Συνεργάτες: Γ. Δάλλας, Aλκη Zέη, Mάριος Πλωρίτης, Mανώλης Aναγνωστάκης, Tάκης Λαμπρίας, Kώστας Σκα-

λιώρας κ.ά.



βλίων» (Aθ. Nέα 1.5.44). O χειμώνας’43–44 σημαδεύεται και απ την ί-δρυση νέων εκδοτικών οίκων που -χι τυχαία επιλέγουν ον ματα που-λιών ως προσωνυμίας τους (Aετ ς,Γλάρος, Πελαργ ς, κ.ά.). Tο 1943 ι-δρύεται βέβαια κι ο Iκαρος. (Eιδικάγια την εκδοτική κίνηση βλ. το άρθροτου Δ. Δασκαλ πουλου, «Διαβάζω»αρ. 58 1982.)

Tα λογοτεχνικάπεριοδικά

Πρωτοφανή ακμή γνωρίζει ο λογο-τεχνικ ς περιοδικ ς Tύπος. Xαρα-κτηριστική η διαπίστωση του Π. Xάρη(Πρ. Tύπος 1.10.43): «Aν μερικοί μερωτούσαν τι παράγει ο τ πος μαςστη δύσκολη αυτή εποχή θ’ απα-ντούσα χωρίς δισταγμ θεατρικά συ-γκροτήματα και φιλολογικά περιοδι-κά. Tα τελευταία σημαιοστολίζουνπανηγυρικά τα κεντρικά κι σκια τηςAθήνας». Xωρίς υπερβολή μ νο οΣολωμικ ς στίχος «το χάσμα π’ άνοι-ξε ο σεισμ ς ευθύς κι εγι μισε άν-θη», μπορεί να αποτυπώσει την εκ-

δοτική αυτή ευφορία και το μοναδι-κ και αποφασιστικ ρ λο των πε-ριοδικών. H συγκομιδή πρωτοεκδι-δ μενων περιοδικών υπερβαίνει τα35 (21 στην Aθήνα, 2 στη Θεσσαλονί-κη, αλλά και ο Πύργος, η Mυτιλήνη,η Πάτρα, ο B λος, τα Γιάννενα, ηXαλκίδα, ο Πειραιάς έχουν τη δικητους φωνή). Στον αριθμ δεν περι-λαμβάνονται η «γηραιά κυρία» τωνγραμμάτων μας, η «N. Eστία», η ετή-σια «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» καιτο «Kουαντρίβιο» που εκδ θηκε απτις ιταλικές αρχές και προσπάθησενα προσεταιρστεί το ελληνικ πνευ-ματικ δυναμικ . Σ’ αυτά πρωτοεμ-φανίζονται λοι σχεδ ν οι ποιητέςκαι πεζογράφοι της α΄ μεταπολεμι-

κής γενιάς: Aλεξάνδρου, Aναγνω-στάκης, Δάλλας, A. Kοτζιάς, A. Zέη,Παπαδίτσας, Πατρίκιος, Σιν πουλος,Kαχτίτσης, A. Nικολαΐδης, Γ. Παυλ -πουλος, Θ.Δ. Φραγκ πουλος, Kώ-στας Στεργι πουλος, Σαμαράκης, K.Kύρου, Λ. Στεφάνου, κ.ά. Eδώ θα κα-ταθέσουν τις πρώτες ανησυχίες καιοι A. Mάνεσης, M. Πλωρίτης, T. Λι-γνάδης, K. Σκαλι ρας, Eμ. Kάσδα-γλης, κ.ά. Oχι απλώς συνεργάζονται,αλλά πρωτοστατούν ως εκδ τες ήμ νιμοι συνεργάτες περιοδικών.Πλάι τους οι καταξιωμένοι Mυριβή-λης, K ντογλου, Σικελιαν ς, Kαρα-γάτσης, Eλύτης, κ.ά.

Bασικ ς κοιν ς στ χος η αναζήτη-ση ζωτικού χώρου έκφρασης και πα-

ράλληλα η πνευματική θωράκιση καισφυρηλάτηση του εθνικού φρονήμα-τος που υπονομευ ταν απ την αχα-λίνωτη ξένη προπαγάνδα. Eνα σπου-δαίο μέρος της πνευματικής ζωής, ηφωτεινή ψη των δύσκολων ημερώναποτυπώνεται στα περιοδικά που ρί-χνονται μποτίλιες στο πέλαγος, με-ταφέροντας μηνύματα τέχνης, αντί-στασης, ζωής. Tύπος που εκδίδεται«στο πείσμα των τυράννων» πωςσημειώνει ο Σεφέρης (Mέρες). Πε-ριοδικά που τυπώνονται σε ευτελέςχαρτί, με χρήμα απ εισφορές ή απτην εξαργύρωση της μερίδας του

συσσιτίου και σχεδιάζονται μυστικά.Bραχύβια τα περισσ τερα, τ σο ανα-γκαία μως στη συμπλήρωση του λο-γοτεχνικού μωσαϊκού. Eνδεικτικά α-ναφέρουμε ορισμένους τίτλους:Kαλλιτεχνικά Nέα , Φιλολογική Kυ-ριακή , Φιλολογικά Xρονικά , NεανικήΦωνή, Φοιτητική Tέχνη , Παλμ ς,«Φοιτητική τέχνη », «Ξεκίνημα τηςNει της » κ.ά. Eνας πραγματικά μυθι-κ ς κ σμος με φασολάδα χωρίς φα-σ λια και τιμές περιοδικών απ10.000 το α΄ τεύχος μέχρι 600 εκα-τομμύρια το τελευταίο μέσα σ’ έναχρ νο επιμένει να δίνει το πνευματι-κ «παρών» ακ μη και με χιούμορκαι αυτοσαρκασμ . «Kαταστρεπτικήπλημμύρα σημειούται εις τας Aθή-νας. Πρ κειται περί πλημμύρας φι-λολογικών περιοδικών, η οποία λύειοριστικώς το πρ βλημα του πλήρουςσυσκοτισμού των Aθηναίων».

Διαλέξεις – εκδηλώσειςXαρακτηριστικ γνώρισμα της

πνευματικής κίνησης, και ο μεγά-λος αριθμ ς διαλέξεων που ο Mε-

λάς ( Aθ. Nέα 3.4.43) θεωρεί «ένα α-κ μη δείγμα αντίδρασης του κοινούστην τροφιμολογία της εποχής».Eχουμε πληροφορίες για τις διαλέ-ξεις των A. Σικελιανού, Σπ. Mελά,Στ. Mυριβήλη, κ.ά. που δ θηκαν στοθέατρο Kυβέλη και μάλιστα με εισι-τήριο και εκδ θηκαν σε ξεχωριστάφυλλάδια. Aνάλογες εκδηλώσειςκαι διαλέξεις δίνονταν στο ΘέατροTέχνης και σε άλλες αίθουσες επ’αφορμή και των εκλιπ ντων τα χρ -νια αυτά (Παλαμά, Γρυπάρη, Mαλα-κάση, κ.ά.).

Συγκεντρώσειςλογοτεχνών – νέα

λογοτεχνικά σωματείαOι πνευματικές ζυμώσεις αλλά κυ-

ρίως τα οξυμένα βιοτικά προβλήμα-τα συνετέλεσαν στη σύσφιγξη τωνσχέσεων των πνευματικών ανθρώ-πων, χωρίς να λείπουν βέβαια και οιφιλολογικές έριδες και προσωπικέςεπιθέσεις. Oι φιλικές παρέες τωνλογοτεχνών των Aμπελοκήπων, της

Kαλλιθέας, των Kρητών κ.ά. είναιευρύτερα γνωστές (βλ. περ. «Διαβά-ζω» αρ. 58, 1982) και στις περισσ τε-ρες των περιπτώσεων κατέληγαν σεαντιστασιακές ομάδες. H Bραδυνή(29.10.43) πάντως φρ ντιζε να δια-σκεδάζει τυχ ν υποψίες των κατα-κτητών για ύποπτους σκοπούς γρά-φοντας «επ’ εσχάτων ήρχισαν δημι-ουργούμενα καθ’ εαυτ λογοτεχνι-κά πάρτυ, που η φιλολογική συζή-τησις αποτελεί τον σκοπ των συ-γκεντρώσεων αποκλειομένων άλ-λων ενασχολήσεων».

Θρυλικά στη μνήμη των παλαιοτέ-ρων έχουν μείνει τα περίφημα «φα-σουλάδα–πάρτυ» των νέων ή αυτάπου διοργανώνονταν με συνεισφο-ρές πενιχρών φαγητών (σταφίδες,ελιές, κ.ά.) και που με πρ φαση κά-ποιο λογοτεχνικ διαγωνισμ της«Διάπλασης» οι νέοι είχαν τη δυνα-τ τητα να συζητούν την ίδρυση νέ-ων περιοδικών και να σχεδιάζουντην αντιστασιακή δράση. Πνευματι-κά στέκια δ κιμων λογοτεχνών αλλάκαι επίδοξων νέων βρίσκονταν στηστοά της Θεμιστοκλέους 11 πουστεγαζ ταν ο εκδοτικ ς οίκος Aρ.Mαυρίδη, στο πατάρι του βιβλιοπω-λείου–εκδ. οίκου Iκαρου, πίσω απτην Παλιά Bουλή, στο βιβλιοπωλείοEλευθερουδάκη, στο βιβλιοπωλείοτης Eστίας, στην ταβέρνα «Mεθυ-σμένο Kαράβι», της οδού Aφροδίτης7 στην Πλάκα καθώς και στα γρα-φεία του Πρακτορείου ΠνευματικήςΣυνεργασίας του Mάριου Bαϊάνου.Mοναδική ήταν η ατμ σφαιρα στιςσκάλες και τα γραφεία της «Διάπλα-σης των Παίδων» στην οδ Eυριπί-δου που συνωστίζονταν οι φανατι-κοί για γράμματα νέοι της εποχής,πολλοί απ τους οποίους προχώρη-σαν σε σύμπηξη διαπλασιακών συλ-λ γων.

H Eστία Λογοτεχνών φρ ντιζε γιατην εξασφάλιση συσσιτίου στα μέλητης Eταιρείας Eλλήνων Λογοτε-χνών, ενώ έντονη δραστηρι τητα α-νέπτυξε και ο νεοσύστατος Σύνδε-σμος Eλλήνων Λογοτεχνών.

Kλείνοντας δεν μπορούμε παράνα επισημάνουμε πως η πνευματικήκίνηση της Kατοχής δεν ήταν παράη αποτελεσματικ τερη φυσική άμυ-να στη βία, στα προτεταμένα πλατων κατακτητών, στην πείνα, την τα-πείνωση, τον εξευτελισμ . Oπως εύ-στοχα σημειώνει ο Mαν λης Aνα-γνωστάκης, «μ’ λη τη δραματικ τη-τά της η Kατοχή ήταν μια εποχή έ-ξαρσης, ανάτασης, ελπίδας. Tα αν-θρωπάκια έγιναν ξαφνικά Aνθρωποι,ο μικρ ς ο ανώνυμος τεντώθηκε στα

ρια του μεγαλείου. Στην Kατοχή τοχαμ γελο δεν έλειψε απ τα χείλη,το ανέκδοτο έπαιρνε κι έδινε, οι α-ναμνήσεις μας σήμερα μπλέκονταιμε πικρές νοσταλγίες και με ήχουςακορντε ν. Στα κατοπινά χρ νια υ-ποχρεωθήκαμε να πιούμε ώς τονπάτο το δηλητήριο της απανθρω-πιάς. H Kατοχή είναι ένας πολύχρω-μος πίνακας που το μαύρο δένειαρμονικά με το κ κκινο, με το γαλά-ζιο με λα τα χρώματα της ίριδας».

Σημείωση: H κ. Aλεξάνδρα Mπουφέα έχειεκπονήσει διατριβή με θέμα «Tα λογοτε- χνικά περιοδικά της Kατοχής».



Eνα δείγμα απ τα πολυάριθμα φιλολογικά–λογοτεχνικά περιοδικά που κυ-κλοφ ρησαν στα χρ νια της δουλείας με κοιν στ χο τη σφυρηλάτηση του ε-θνικού φρονήματος και την υπον μευση της ασύστολης κατοχικής προπα-γάνδας. Σαν μποτίλιες ριγμένες στη θάλασσα, μετέφεραν στους αποδέκτεςτους μηνύματα τέχνης, ζωής, αντίστασης, ελπίδας.





Στις κινηματογραφικές αίθουσεςAπ τις παραγωγές των χωρών του Aξονα στην ανασυγκρ τηση του ελληνικού κινηματογρά

Tης Eλίζας-Aννας Δελβερούδη

Aν. καθηγήτριας στον τομέα Θεατρολογίας-Mουσικολογίας του Πανεπιστημίου Kρήτης

TA KATOXIKA απογεύματα και βρά-δια, ο κινηματογράφος είναι για τουςAθηναίους η κυρι τερη εκτ ς σπιτι-ού ψυχαγωγία, μαζί με το θέατρο, τοβαριετέ και κάποιες ταβέρνες ή ε-στιατ ρια με μουσική. Aν το θέατροπροσελκύει θεατές χάρη στους ιδιαί-τερα δημοφιλείς ηθοποιούς και τοδραματολ γι του, που δεν είναι τ -σο ασφυκτικά ευθυγραμμισμένο μετις επιταγές των κατακτητών, ο κινη-ματογράφος το ανταγωνίζεται με τοκατά 4-5 φορές φθην τερο εισιτή-ριο. Στο θέατρο φαίνεται να διατη-ρείται μια επιφανειακή συνέχεια καισταθερ τητα, αλλά στον κινηματο-γράφο τα πράγματα έχουν αλλάξειπολύ. H εγκατάσταση των Γερμανώνστην Eλλάδα επιβάλλει αλλαγέςστην προέλευση των εισαγ μενωνταινιών. Ως τ τε η χολιγουντιανήκαι, σε αισθητά μικρ τερο βαθμ , ηαγγλική παραγωγή κάλυπταν σημα-ντικ μερίδιο των κινηματογραφικώνπρογραμμάτων· τώρα η εισαγωγήτους απαγορεύεται. Oι ταινίες δεν έ-χουν πια την προκατοχική ελκυστι-κ τητα, αφού έρχονται αποκλειστικάαπ τις χώρες του Aξονα. Oι δύο με-γάλες γερμανικές εταιρείες, η Oύφακαι η T μπις, καθώς και οι ιταλικές,είναι πλέον οι βασικοί προμηθευτέςταινιών στην Eλλάδα. Λίγες τσεχικέςπαραγωγές φθάνουν στις οθ νες,καθώς και γαλλικές, της «Kοντινε-ντάλ», μετά την επαναλειτουργίατων στούντιο του Παρισιού. Hθοποι-οί γνωστοί και δημοφιλείς ήδη πριναπ τον π λεμο, πως ο Eμιλ Γιάνιν-γκς, ο Bίλι Φριτς και η Zάρα Λεάντερπροσπαθούν να πείσουν το κοιν ναμπει στους κινηματογράφους.

Tον χειμώνα, ορισμένες κεντρικέςκινηματογραφικές αίθουσες, πωςτο «Pεξ» και το «Σινεάκ», λειτουρ-γούν απ τις 10 το πρωί ώς τις 8 τοβράδυ - η απαγ ρευση της κυκλοφο-ρίας τους κ βει τις βραδινές παρα-στάσεις. Kαι τα θέατρα, άλλωστε, γιατον ίδιο λ γο κάνουν απογευματινήστις 3 και βραδινή στις 5 η ώρα. Λει-τουργούν δέκα περίπου αίθουσεςστο κέντρο της πρωτεύουσας και άλ-λες τ σες σε κοντινές και μακρινέςσυνοικίες, καθώς και πέντε ακ μαστον Πειραιά. Oι κεντρικές αλλάζουνπρ γραμμα μία φορά την εβδομάδα,οι συνοικιακές πιο συχνά. Tο καλο-καίρι ο αριθμ ς των κεντρικών κινη-ματογράφων μειώνεται στους έξι, ε-νώ των συνοικιακών ανεβαίνει στουςπενήντα και των πειραϊκών στους ε-πτά.

ΔιαφήμισηKάθε Kυριακή, παραμονή της αλ-

λαγής των προγραμμάτων στις κε-

O AιμίλιοςBεάκης καιη Kαίτη Πά-νου, πρωτα-γωνιστέςστη «Φωνήτης καρδιάς»(1943). (Aρχείο

Δημήτρη Iω-ανν πουλου)

O Γιώργος Tζαβέλλας (πλάτη) καθοδηγεί τη Zινέτ Λακάτ, στα «Xειροκροτήματα» 1944. (Aρχείο Γιώργου Tζαβέλλα, α-ναδημοσίευση απ το Γιώργος Tζαβέλλας, 35ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, 1994)




Συνέχεια απ την 21η σελίδαντρικές αίθουσες, οι εφημερίδες γε-μίζουν απ διαφημίσεις των νέωνταινιών. Aυτές οι διαφημίσεις, εικο-νογραφημένες, περιέχουν τα απα-ραίτητα για την προσέλκυση του κοι-νού στοιχεία, τα ον ματα των πρω-ταγωνιστών, πως επίσης και υπ -μνηση των μεγάλων επιτυχιών τους,μέσα απ τις οποίες τους έχει ήδηγνωρίσει το κοιν . Oι θεατές ενημε-ρώνονται για τα προγράμματα τωνκεντρικών κινηματογράφων μέσωαυτών των διαφημίσεων και για τουςσυνοικιακούς μέσω της στήλης τωνθεαμάτων.

Oρισμένοι διανομείς προτιμούνμία μικρή καταχώριση με κείμενο,για να διαφημίσουν τις νέες ταινίεςτης εταιρείας που εκπροσωπούν.Aυτά τα σύντομα κείμενα, πως καιολιγάριθμα άλλα, εκτενέστερα, σχε-τικά με την ανάπτυξη της κινηματο-γραφικής βιομηχανίας στη Γερμανία,έχουν χι απλά διαφημιστικ , αλλάπροπαγανδιστικ χαρακτήρα. Yπο-γραμμίζουν την ποι τητα των γερμα-νικών παραγωγών, που δεν υστε-ρούν σε τίποτε απ τις αμερικανικές,ακ μα και σε είδη που θεωρούνται α-ποκλειστικ προν μιο του X λιγου-ντ, πως οι μουσικές ταινίες. Mε αυ-τ ν τον τρ πο, παράλληλα με τηνπροπαγάνδα, επιχειρούν να βεβαιώ-σουν μεγαλοπρεπώς τους θεατές τιδεν στερούνται τίποτε σημαντικ , α-φού η Γερμανία έχει κατορθώσει ναξεπεράσει τη μητρ πολη του κινημα-τογράφου. Eπίσης, για λ γους προ-παγάνδας γιορτάζεται και στην Aθή-να, την 1η Mαρτίου 1943, η εικοσιπε-νταετηρίς της Oύφα, απ την διανο-μέα της «Eλλάς-φιλμ», στον κινημα-τογράφο «Παλλάς», με προσκεκλη-μένους τα μέλη της εκλεκτής αθη-ναϊκής κοινωνίας.

H παρουσία του ιταλικού κινημα-τογράφου είναι σαφώς υποδεέστε-ρη. Oι γαλλικές παραγωγές, με πρω-ταγωνιστές γνωστούς και αγαπη-τούς στο ελληνικ κοιν πως ηNτανιέλ Nταριέ, η Eντβίζ Φεγιέρ, οMισέλ Σιμ ν, είναι επίσης αριθμητικάπεριορισμένες, αλλά διαφημίζονταιαρκετά.

Mέσα σ’ αυτ το πλαίσιο ξεκινάδειλά δειλά η ελληνική κινηματογρα-φική παραγωγή της δεκαετίας. H α-δύνατη πλέον επικοινωνία με ταστούντιο της Aιγύπτου, στα οποίαγυρίζονταν ελληνικές ταινίες ώς τηνκήρυξη του πολέμου και η άδηλη έ-κβαση της τρέχουσας κατάστασης ε-πιβάλλουν την ανασυγκρ τηση τωνκινηματογραφικών δυνάμεων καιτην εξεύρεση λύσεων στο επίπεδοτης παραγωγής. Oι ελληνικές ταινίεςθα ήταν μια λύση για τη μερίδα τουκοινού, που δεν ανέχεται να βλέπειπαραγωγές απ τις χώρες του Aξο-να. Tο νέο ξεκίνημα του ελληνικούκινηματογράφου προβάλλεται ως υ-π θεση εθνικής ανάγκης.

H πρώτη ελληνική ταινία που γυρί-ζεται στην κατοχική Aθήνα είναι, το1943, H θύελλα πέρασε , παραγωγήτης «Oλύμπια φιλμ» του ΠαναγιώτηΔαδήρα, σε σενάριο και σκηνοθεσίατου Tάκη Mπακ πουλου, με πρωτα-γωνιστές τους Γιάννη Aποστολίδη,Eφη Πάλμη, Περικλή Xριστοφορίδη,

Aνθή Mηλιάδου, Aγγελο Λάμπρου. Hταινία του Mπακ πουλου κρίνεταιθετικ βήμα για την αναζωογ νησητου ελληνικού κινηματογράφου, αλ-λά αμέσως επισκιάζεται απ τη Φωνήτης καρδιάς , παραγωγή του Φιλοποί-μενα Φίνου και του Γιώργου Kαβου-κίδη, σε σενάριο και σκηνοθεσία τουΔημήτρη Iωανν πουλου.

H επιτυχία της Φωνής της καρδιάς,μεγαλύτερη απο κάθε προσδοκία, ο-φείλεται εν μέρει στους συντελε-στές της: τον Aιμίλιο Bεάκη, που βρί-σκεται στην κορυφή της σταδιοδρο-μίας του, την αισθαντική Kαίτη Πά-νου, τον Λάμπρο Kωνσταντάρα, τονΔημήτρη Xορν, τη Nίτσα Tσαγανέα,τη Σμαρούλα Γιούλη. Eν μέρει επί-σης οφείλεται στο σενάριο, μία κλα-σική για το μεσοπολεμικ θέατροσύγκρουση ανάμεσα σε έναν φτωχεργάτη και την χι μ νο οικονομικά,αλλά και κοινωνικά ισχυρή οικογέ-νεια της γυναίκας του. Tο κοιν κα-τάφερε ίσως να δει πίσω απ τις ει-κ νες ένα μήνυμα που το ενθουσία-σε, μέσα στις συγκεκριμένες περι-στάσεις.

Σε μια πρώτη ανάγνωση, ο κυρ-Σπύρος, τον οποίο ενσάρκωνε ο Bε-άκης, δεν ήταν ένας εγκληματίας,φονιάς για λ γους τιμής, αλλά έναςάδικα διωκ μενος άνθρωπος, που ά-ξιζε να αποκατασταθεί ηθικά και ναβρει αυτ που του έχουν στερήσειτ σα χρ νια, την κ ρη του. Σε έναδεύτερο επίπεδο, θα μπορούσε κα-νείς να αναγνώσει τι οι ταπεινοί, -ταν δεν τους λείπει η ψυχή και τοθάρρος, μπορούν να ορθώσουν το α-νάστημά τους απέναντι στους ισχυ-

ρούς, να υπερασπισθούν το δίκαιοκαι την ευτυχία των αγαπημένωντους προσώπων, να επιβάλουν τηθέλησή τους και να κάμψουν κάθε ε-μπ διο. Xωρίς να προφέρει ούτε μίαλέξη πατριωτισμού ή αντίστασης, οκυρ-Σπύρος μπ ρεσε να αναχθεί σεσύμβολο του Eλληνα, που υπομένειπροσωρινά μ νο την καταδυνάστευ-ση των ισχυροτέρων. Πέρα ίσως απτις προθέσεις των δημιουργών της,η ταινία λειτούργησε στο κοιν τηςεποχής ως αλληγορία για την επιθυ-μητή έκβαση του πολέμου.

Kάτω απ τη σκιά της επιτυχίαςτης Φωνής της καρδιάς προβάλλεταικαι η Mάγια η τσιγγάνα , σε παραγω-γή, σενάριο και σκηνοθεσία τουΓιάννη Xριστοδούλου, με πρωταγω-νιστές τους Pίτα Δημητρίου, EυγενίαΔανίκα, Σούλα Kαραγιώργη και Kώ-στα Mπέζο.

H παραγωγή της Kατοχής θα ολο-κληρωθεί το 1944, με μία ακ μα ται-νία, που απετέλεσε ταυτ χρονα ση-μαντικ καλλιτεχνικ βήμα για τονελληνικ κινηματογράφο, τα Xειρο-κροτήματα , παραγωγή του Mαυρίκι-ου N βακ, σε σενάριο και σκηνοθε-σία του Γιώργου Tζαβέλλα. Tα Xει-ροκροτήματα , σε αντιστοιχία με τηΦωνή της καρδιάς , στηρίζονται κατ’αρχήν στην παρουσία εν ς βετερά-νου, του Aττίκ, που πλαισιώνεται α-π μια δροσερή και πολλά υποσχ -μενη νεαρή γυναικεία παρουσία, τηZινέτ Λακάζ, και απ τον ήδη δημο-φιλή ζεν-πρεμιέ Δημήτρη Xορν. Στησυνέχεια ξεφεύγουν απ το επίπε-δο του αισθηματικού δράματος,προς έναν προβληματισμ για την

άχαρη μοίρα του καλλιτέχνη. Eχο-ντας μαθητεύσει στη σκοτεινή αί-θουσα, ο Γιώργος Tζαβέλλας κατα-φέρνει να επιτύχει την απ δοση τηςιστορίας και των προβληματισμώντου με ρους που ταιριάζουν στο κι-νηματογραφικ μέσο. H συμπύκνω-ση του χρ νου με τη βοήθεια τωνδιπλοτυπιών αποκαλύπτει ένανσκηνοθέτη με κινηματογραφική ο-πτική, κατακτημένη ήδη απ ταπρώτα του βήματα και κάποιες ιδι -τητες, που θα αποδειχθούν ιδιαίτε-ρα σπάνιες στο ελληνικ καλλιτε-χνικ τοπίο.

H ελληνική κινηματογραφική πα-ραγωγή στη διάρκεια της Kατοχήςκαλύπτει έναν μ λις χρ νο, απ τηνάνοιξη του ’43 ώως την άνοιξη του’44 και αριθμεί ελάχιστες ταινίες.Oμως αυτή η παραγωγή δεν στηρί-ζεται σε ένα προϋπάρχον, στέρεαδομημένο σύστημα, αλλά στην πρω-τοβουλία κάποιων ανθρώπων, δύοαπ τους οποίους, ο Φιλοποίμην Φί-νος και ο Γιώργος Tζαβέλλας, θα α-

ποδειχθούν στη συνέχεια εξαιρετι-κά σημαντικά κεφάλαια της εθνικήςκινηματογραφίας. Mέσα σε μία απτις πιο κρίσιμες και δραματικές στιγ-μές της πρ σφατης ιστορίας μας, οελληνικ ς κινηματογράφος ανοίγειένα καινούργιο κεφάλαιο, που αυτήτη φορά, σε αντίθεση με τα προπο-λεμικά χρ νια, θα έχει συνέχεια.

Σημείωση: Tο κείμενο αυτ στηρίζεται σε έ-ρευνα που έγινε στα αρχεία της Kαθημε- ρινής. Eυχαριστώ θερμά την κυρία Bάση Xατζηγεωργίου και τον κύριο Θάνο Tζα- βέλλα για την παραχώρηση του φωτογρα-φικού υλικού.

Διαφημιστικές καταχωρίσεις ξένων και ελληνικών ταινιών της εποχής στην εφημερίδα «Kαθημερινή» (1943-1944).



Tης Mαρίας Aργυριάδη

Yπεύθυνης του Tμήματος Παιδικής Hλικίας

και Συλλογής Παιχνιδιών του Mουσείου Mπενάκη

ΣTA ΔYΣKOΛA χρ νια της Kατο-χής, παρ’ λη τη στέρηση, την πεί-να και το φ βο, τα παιδιά της Aθή-νας, πως άλλωστε και λης τηςEλλάδας, ζούσαν κάποιες ώρεςξενοιασιάς, χάρη στην επινοητι-κ τητά τους να φτιάχνουν παιχνί-δια απ το τίποτα. Tα βιομηχανικάκαι βιοτεχνικά παιχνίδια που χά-θηκαν για ένα διάστημα απ τηναγορά με το κλείσιμο των λιγο-στών εργοστασίων και βιοτεχνιώνπαραγωγής τους, γρήγορα αντι-καταστάθηκαν με αυτοσχέδια, -πως, για παράδειγμα οι β λοι αππηλ που έψηναν τα παιδιά στους

φούρνους των πλυσταριών.Eκτ ς, μως, απ τα παιδιά, υπήρ-ξαν και ενήλικες που θεώρησαντο παιχνίδι αναγκαίο στα κατοχικάχρ νια, κατά τα οποία λα, πληντων τροφίμων, ήταν περιττά. Xά-ρη στις προσπάθειές των ανθρώ-πων αυτών, οι πανηγυριώτικοι πά-γκοι, το παν ραμα, το κουκλοθέα-τρο και ο καραγκι ζης συνέχισαννα δίνουν χαρά στα παιδιά, που α-ναγκαστικά είχαν μπλεχτεί στηφρίκη και τον τρ μο του πολέμου.Στους κατασκευαστές παιχνιδιώντης εποχής εκείνης αναφέρεταιτο παρ ν άρθρο, αξιοποιώνταςμαρτυρίες ανθρώπων, που παιδιάτ τε, έζησαν ώρες χαράς, χάρη σε

αυτούς τους ανθρώπους που πά-λεψαν με το δικ τους τρ πο προ-σφέροντας το πετραδάκι τουςστον κοιν αγώνα.

Oι πανηγυράδεςΣτην κατοχική Aθήνα τις ημέρες

των Xριστουγέννων και της Πρω-τοχρονιάς κατά μήκος της οδούAι λου, στήνονταν οι πανηγυριώ-τικοι πάγκοι με παιχνίδια, κατα-σκευασμένα συχνά απ ξυλάκια,χρωματιστά χαρτιά, άδεια κουτιάαπ κονσέρβες κ.ά., που έβρισκανοι κατασκευαστές τους στα σκου-πίδια των γερμανικών στρατοπέ-δων. Eνας απ αυτούς ήταν ο

Aνανίας Aνανιάδης. Στην εσωτε-ρική πλευρά των παιχνιδιών πουκατασκεύαζε με τσίγκινα κουτιάκαι κονσέρβες, υπήρχε η μάρκατης κοσνέρβας.

Tο κατάστημα της Mαρίας Σταυ-ροπούλου στην οδ Aδριανούστην Πλάκα, απορροφούσε τα παι-χνίδια και τις κούκλες πολλώνEλλήνων κατασκευαστών. Oι πε-ρισσ τερες απ τις κούκλες φτιά-χνονταν απ πεπιεσμένο χαρτί καιύφασμα και ντύνονταν με ρούχααπ γυαλιστερές φ δρες. Προορί-ζονταν για λα τα παιδιά, ενώ υ-πήρχαν και διάφορες φιλανθρωπι-κές οργανώσεις που τις αγ ραζανσε ποσ τητες για να τις δωρίζουνστα παιδιά τα Xριστούγεννα.

O Γιώργος Kατέκος στην οδEρμού, ήταν ένας μικρο–κατα-σκευαστής πανηγυριώτικων παι-χνιδιών που ειδικευ ταν στα πο-λύχρωμα μικρά ζωάκια και τις κα-ρικατούρες απ σύρμα σαν αυτπου καθαρίζουν τις πίπες. Eφτια-χνε και αραπάκια που ανέβαινανπάνω σε ένα φοίνικα. Kακ γου-στα, αλλά εκείνη την εποχή ήτανγια εμάς αριστουργήματα. Hτανκαι ο μ νος που έφτιαχνε κλωσ -πουλα, απ μπαμπάκι, με μία χάρ-τινη μύτη, χάρτινα π δια και δύοσκάγια για μάτια. Tα κλωσ πουλατα άπλωνε συνήθως λα μαζί πά-

νω σε ένα μεγάλο σινί απ λαμαρί-να. O ίδιος έφτιαχνε και υφασμά-τινα πασχαλινά αυγά. « T τε που ή-μουν μικρή θυμάμαι που ο πατέ-ρας, μου είχε φέρει ένα πασχαλι-ν αυγ . Mέσα υπήρχαν κάτι μι-κρά καραμελάκια απ κορίανδο,τα οποία είχα ονομάσει μπίρι–μπί-ρι.

Tο μικρ το μπίρι–μπίριθα το πεί του νοικοκύρηνα κλειδώσει να αμπαρώσεικαι ψωμί να μην τους δώσει».

Tο κουκλοθέατροΣυνάντησα πριν απ εννέα χρ -

νια το Nίκο Aκίλογλου, ο οποίοςγύρω στα 1935 δημιούργησε έναθίασο κουκλοθεάτρου που ον μα-σε «Θίασο Mαριονετών ZωντανέςKούκλες». O ίδιος θα αναφέρει.

«Σπούδασα στην ΠαπαστράτειοΣχολή η οποία ιδρύθηκε το 1929απ τον σύνδεσμο για τα δικαιώ-ματα της γυναίκας. Συγχρ νωςπήγα τρία χρ νια στη δραματικήσχολή του Kαραντινού που δίδα-σκε σκηνογραφία ο Σπύρος Bασι-λείου. Θυμάμαι τι γύρω στο 1935είχε έρθει στην Aθήνα, “Tο θέα-τρο των Piccoli”, ένας θίασος μεμαριονέτες του Vittorio Podreccaκαι έπαιξε στο Zάππειο ορισμένεςπαραστάσεις. Στο Zάππειο κράτη-

σαν, ταν έφυγε ο θίασος, δύο α-π τις κούκλες του και έψαξαν ναβρούν τεχνίτες να τις αντιγρά-ψουν. Aποτάνθηκαν στη σχολήμου και επειδή ήμουν καλ ς έ-στειλαν εμένα. Mαζί με ένα συ-νεργάτη, παίξαμε αρχικά για δύοχρ νια στο Zάππειο και στο αλ-σύλλιο στο Περιστέρι. Kαι ενώ τοπρ γραμμά μας ήταν να παίξουμεακ μα ένα χρ νο, συνεχίσαμε τιςπαραστάσεις με τις κούκλες πουμας χάρισαν απ το Zάππειο, τωνοποίων τα κεφάλια και τα σώματα,ήταν απ ξύλο.

Eμείς τις φτιάξαμε απpapier–mache. Oνομάσαμε το θία-σ μας “Zωντανές κούκλες” και α-π το 1935–36 μέχρι το 1940 δώ-σαμε ελεύθερες παραστάσεις στοθέατρο Pεξ, στο θέατρο Mουσού-ρη, στο Φάληρο και στο Σεσίλστην Kηφισιά. Στον π λεμο του’40 επιστρατεύτηκα στην Aλβανίακαι παράτησα το θίασο στους συ-νεργάτες μου. Παίξανε για λίγο ε-δώ στην Aθήνα σε νοσοκομεία,αλλά επειδή το ρεπερτ ριο ήταναντιφασιστικ και αντιχιτλερικ ,κάποια στιγμή φοβήθηκαν και ταπαράτησαν και ταν γύρισα δενβρήκα τίποτα».

Tον Nίκο Aκίλογλου τον ξανα-βρίσκουμε τους πρώτους μήνες



Στα πανηγύρια της χαράςAπλά παιχνίδια, κουκλοθέατρο, καραγκι ζης: παιδικοί παράδεισοι στα χρ νια της θλίψης

Λούτρινα, πολύχρωμα μικρά ζωάκια και καρικατούρες του πανηγυριώτη κα-τασκευαστή Γιώργου Kατέκου. Eποχή 1935–45 (Mουσείο Mπενάκη).

Kούκλες θεάτρου του Nίκου Aκίλογλου, ο οποίος τον καιρ της Kατοχής, έ-δινε παραστάσεις δωρεάν στα παιδικά σισσίτια στην Aθήνα και σε διάφορεςσυνοικίες (Mουσείο Mπενάκη).

Tσίγκινα και ξύλινα πανηγυριώτικα λαϊκά παιχνίδια. Eποχή 1920–1940 (Mουσείο Mπενάκη).



της Kατοχής, το θλιβερ χειμώνατου 1941–42, στη μεγάλη πείνα, ναδίνει παραστάσεις με κούκλες ε-ντελώς δωρεάν στα παιδικά συσ-σίτια. O ίδιος θα αναφέρει:

«Tην περίοδο της Kατοχής είχαμια μ νο κούκλα στο σπίτι, ήτανγαντ κουκλα και χι μαριονέτα.Hθελα να φτιάξω κούκλες, αλλάδεν είχα τα υλικά, κυρίως τοpapier–mache το οποίο φτιάχνε-ται απ αλευρ κολλα, παλιά χαρ-τιά ή εφημερίδες. Παρ’ λα αυτάμε το χυλ που έδιναν στα παιδιάκαι με παλιά χαρτιά και εφημερί-δες, έφτιαξα τις κούκλες και έτσιάρχισα την πρώτη παράσταση στασυσσίτια των παλαιών προσκ -πων, που ήταν στα αποδυτήριατου Kαλλιμάρμαρου Σταδίου προςτο Παγκράτι. Στα πρώτα αυτά σισ-σίτια, που είχε ψηφιστεί να γίνο-νται στην Aθήνα, στο Πολυτεχνείοκαι το Mουσείο, πήγαινα με τηνταυτ τητα σαν απ φοιτος τηςσχολής Kαραντινού. Σε αυτές τιςπαραστάσεις πρωταγωνιστές ή-ταν τρείς κούκλες, οMπάρμπα–Γιώργης, ο Γαρίδας οEξυπνος – πως λέμε για έναν έ-ξυπνο άνθρωπο το μάτι σου γαρί-δα– και ο Xάνος ο Kουτούτσικος.

Δεν είχαμε ρεπερτ ριο. Tα έργαμας ήταν αυτοσχέδια. Δημιουρ-γούσαμε τις ιστορίες απ τις κα-ταστάσεις που βρίσκαμε εκείνη τηστιγμή. Aπ τα προβλήματα τωνπαιδιών τα οποία μαθαίναμε απτα ίδια, ρωτώντας λίγο πριν αρχί-σει η παράσταση, πού κάθονταν,πώς τα λέγανε, ακ μα και το πο ιοςήταν και ποιος δεν ήταν ο καλ ςτους φίλος. Yστερα αρχίζαμε τηνπαράσταση κάνοντας ως επί τοπλείστον διάλογο με τις κούκλεςκαι τα παιδιά. Δανειζ μαστε και ι-στορίες απ τον Kαραγκι ζη.

Eτσι άρχισε να ακούγεται τοκουκλοθέατρ μας και διάφοροιλ γιοι και συγγραφείς θέλησαν ναμας βοηθήσουν. Πρώτος ήταν οPώτας, ο σπάνιος αυτ ς άνθρω-πος, ο οποίος έγραψε “Tο Πιάνο”,ένα πολύ μορφο παραμύθι το ο-ποίο παίξαμε πάρα πολλές φορές.

Tρεις ήταν οι ήρωες του έργουαυτού: ο Σπουργίτης κι ο Γαρδέ-λης, δύο αλητ παιδα της Aθήναςπου πάσχιζαν να ημερώσουν τηνπείνα τους με κουτοπονηριές, κι οMπαρμπαγιώργος, ο χοντροκομ-μένος τσέλιγκας που έχοντας ξι-παστεί γιατί τα τυροκομικά προϊ -ντα του είχαν πάρει τ’ αψήλου, ν -μιζε πως θα μπορούσε να αγορά-σει τα πάντα. H συνάντηση και οισύγκρουση των τριών κατέληγεπάντα σε φιάσκο».

Tον ίδιο καιρ ο Nίκος Aκίλο-γλου εντάσσεται στην αντιστασια-κή οργάνωση EΠON και με τη βοή-θεια μαθητών των ΔραματικώνΣχολών, πως της Aννας Ξένου,της Aλκης Zέη, του Γιώργη Σεβα-στίκογλου, του Γιάννη Kύρου καιάλλων, σε συνεργασία με το Bασί-λη Pώτα, δίνουν παραστάσεις σεδιάφορες συνοικίες της Aθήνας,κυρίως σε νοσοκομεία και παιδι-κούς σταθμούς. Aργ τερα τον

βρίσκουμε στο Kαρπενήσι να δίνειπαραστάσεις στην EλεύθερηEλλάδα.

Tο Παν ραμα«Kαμιά φορά ερχ ταν και το Πα-

ν ραμα και βλέπαμε σκηνές αππαραμύθια».

Tο Παν ραμα που θα μπορούσα-με να το κατατάξουμε στα οπτικάπαιχνίδια, ήταν ιδιαίτερο παιχνίδιστα πανηγύρια τον καιρ της Kα-τοχής. Hταν μια απλούστατη μορ-φή κινηματογράφου που αποτελεί-

το απ έναν ξύλινο κύλινδρο μεπολλές σκαλιστές και ζωγραφισμέ-νες παραστάσεις απ παραμύθια ήσκηνές απ την καθημερινή ζωή. Oκύλινδρος ήταν τοποθετημένος σεέναν κεντρικ ξύλινο άξονα, πουκατέληγε σε μια ξύλινη βάση καισυνδε ταν με ένα ξύλινο γρανάζικαι μια μανιβέλα. Γυρνώντας τη

μανιβέλα, λες οι παραστάσεις τουκυλίνδρου περνούσαν διαδοχικάμπροστά στο θεατή. Tο βράδυ μέ-σα στον κύλινδρο κρεμούσαν τιςπερισσ τερες φορές ένα αναμμέ-νο φαναράκι ή κερί, έτσι ώστε ναφαίνονται οι παραστάσεις σανσκιές πάνω σε ένα τεντωμένο σε-ντ νι.

O Kαραγκι ζηςΔιάσημοι καραγκιοζοπαίκτες, -

πως ο M λλας, ο Mανωλ πουλοςή Γκανής, ο M. Pούλιας κ.ά., δεν έ-

παψαν να στήνουν το μπερντέτους και να παίζουν καραγκι ζη,με ιστορίες τις οποίες δανείζο-νταν απ’τα γεγον τα της εποχής.Hταν μεγάλοι καραγκιοζοπαίκτεςπου διασκέδαζαν τα παιδιά, δίνο-ντάς τους το έναυσμα να βρούν α-πασχ ληση μιμούμενα το έργο καιτα κατορθώματα του καραγκι ζη,

με παραστάσεις πως: O Mπαρ-μπαγιώργος και ο Kαραγκι ζηςβομβαρδίζουν την Pώμη, Kαρα-γκι ζης και Mουσολίνι, το υπο-βρύχιο «Παπανικολής». Kαι το έρ-γο του M λλα, ο Θάνατος του

Aθανάσιου Διάκου .«Παίζαμε κι’ εμείς καραγκι ζη.

Mε ένα σεντ νι κάθε βραδάκι πα-ρουσιάζαμε τις ιστορίες του κα-ραγκι ζη στους πιτσιρικάδες πουερχ ντουσαν και πλήρωναν μιαδεκάρα. Yπήρχαν κάτι βιβλιαρά-κια με ιστορίες και φιγούρες τουκαραγκι ζη τα οποία αγοράζαμεαπ το ψιλικατζίδικο. Tις φιγού-ρες τις κολλούσαμε πάνω σε έναχαρτ νι και τις σκαλίζαμε με ένακοπίδι που είχαμε φτιάξει απ μιαπρ κα την οποία βάζαμε στηγραμμή του τράμ. Oταν πέρναγετο τράμ πάνω απ’την πρ κα την έ-κανε κοφτερή σαν κοπίδι».

«O Kαραγκι ζης ήταν ένα πολύαγαπητ μας παιχνίδι. Eιδικά κάτιμικρά καραγκιοζάκια που βρίσκα-με σε πανηγυριώτικους πάγκους.Tα καραγκιοζάκια αυτά ήταν συ-νήθως ξύλινα ή χάρτινα. Aπ ταχέρια τους περνούσε ένας λεπτ ςσπάγκος οι δύο πλευρές του οποί-ου ήταν δεμένες σε δύο παράλλη-λα μικρά χρωματιστά ξυλάκια. Mε

κάποιο είδος τεχνικής, ταν πίε-ζες προς τα μέσα τα δύο αυτά ξυ-λάκια το καραγκιοζάκι άρχιζε νακάνει τούμπες γύρω απ τον εαυ-τ του».

Mαρτυρίες Eλένης Mπίστικα, KυριάκουNτελ πουλου, Aιμίλιου Mοσχονά, Σιμ -νης Mποτέρου, Eφίζιου Mποτέρου.

Σημείωση: Eκθεση με παιχνίδια της Kατο- χής, του Mουσείου Mπενάκη, θα παρου-σιαστεί τον Iούλιο στα Aνώγεια της Kρή-της, ένα χωρι που ολοσχερώς κατέστρε-ψαν οι Γερμανοί, στη γιορτή των Yακιν-θίων, μαζί με άλλες πλούσιες εκδηλώσεις.


Συνέχεια απ την 23η σελίδα O διάσημος κα- ραγκιοζοπαί-κτης M λλας(φωτ.), μαζί μετον Mανωλ -πουλο (Γκανή)και τον M. Pού-

λια, δεν έπαψαννα στήνουντον μπερντέτους και να παί-ζουν καραγκι -

ζη με ιστορίεςεμπνευσμένεςαπ τις δυσκο-

λίες της Kατο- χής.

Mικρά φυλλάδια με κείμενα παραστάσεων του Kαραγκι ζη πατριωτικού περιε- χομένου, κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου (Mουσείο Mπενάκη).





Mάρτυρες και μαρτυρίεςAνέκδοτες αφηγήσεις απ τον καθημεριν γολγοθά των Aθηναίων

Tων Kώστα N. XατζηπατέραMαρίας Φαφαλιού – Δραγώνα

META το θρυλικ φεγγοβ λημα τηςδ ξας του Σαράντα ήρθε το πένθιμολυκ φως της Kατοχής. H άλωση τηςAθήνας απ τους Γερμανούς στις 27Aπριλίου 1941 εσήμανε την απαρχήτης τετράχρονης στυγνής δουλείας.Tο Kλειν ν Aστυ, επίκεντρο παγκ -σμιας αίγλης, βυθίστηκε σε ψυχικσκ τος. Aκάνθινος γίνεται ο δάφνι-νος στέφανος. H πείνα, οι στερήσεις,η εκπ ρθηση της εθνικής και ανθρώ-πινης αξιοπρέπειας, η αυτοάμυνα. Hμάχη στο μέτωπο γίνεται τώρα μάχηαυτοσυντήρησης. Aντί δ ρυ, ασπίδα.H ζωή εν τάφω.

Oμως η προάσπιση της ελευθερίαςαποτελεί για τον Eλληνα ζωτική ανά-γκη. Tα κλειστά παντζούρια ταν έ-μπαινε η θωρακισμένη μεραρχία τουστρατάρχη Λιστ στην πρωτεύουσα,ήταν η πρώτη αντιστασιακή πράξητου ελληνικού λαού. Σε λίγες μέρες,ο Mανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σά-ντας, ξερίζωναν με τα χέρια, με ταδ ντια τους, τη χιτλερική σημαίαπου κυμάτιζε στην Aκρ πολη.

Bαριά η σκιά της εχθρικής σημαί-ας, βαρύς ο στεναγμ ς του σκλαβω-μένου λαού. Oμως, η σημαία με τοναγκυλωτ σταυρ δεν άντεξε στονχρ νο. Aμείλικτη η ρήση του ΓιάννηTσαρούχη: «Θυμάμαι τις χιτλερικέςσημαίες, κατακ κκινες, που δεν ται-ριάζανε με την απαλ τητα του αττι-κού τοπίου. O ήλιος τις επέπληξε καιτις ετιμώρησε, ξεθωριάζοντάς τις,

κάνοντάς τις κεραμιδιές, σαν τοχρώμα του νερωμένου κ κκινουκρασιού. Tις μετέτρεψε σε ταπεινάχρώματα». H γαλαν λευκη, αν καικρυμμένη στα σεντούκια, νικούσεσιωπηλά το σύμβολο της βίας, για νακυματίσει και πάλι θριαμβικά στην α-πελευθέρωση.

Oι παρακάτω ανέκδοτες μαρτυ-ρίες αποτελούν αυθεντικά τεκμήριατης τ τε εποχής. Mνήμες αειθαλείςπου δείχνουν, με ανάγλυφο ρεαλι-σμ , την υπεροχή του πνεύματος επίτης βίας.

Eνας Nεοζηλανδ ςθυμάται

Tραυματίστηκα στη Mάχη της Kρή-της. Oι Γερμανοί με μετέφεραν αε-ροπορικώς στην Aθήνα σ’ ένα πρώηνπαρθεναγωγείο που είχε μετατραπείσε νοσοκομείο για αιχμαλώτους πο-λέμου. Eνώ τα τραύματά μου επου-λώνονταν, έμαθα για φίλους Eλλη-νες έξω, που ήταν έτοιμοι να μαςβοηθήσουν. Στο μεταξύ μεταφέρθη-κα σ’ ένα στρατ πεδο αιχμαλώτωνστην Kοκκινιά, χι μακριά απ το νο-σοκομείο. Eκεί μάθαμε περισσ τεραγια τις φιλικές διαθέσεις των Aθη-ναίων που έστελναν μυστικά μηνύ-

Στιγμι τυπο απ τις πρώτες μέρες της Kατοχής στην Aθήνα: Γερμανοί υπαξιωματικοί και στρατιώτες σε τραπεζάκιακεντρικού καφενείου της Aθήνας, στην οδ Πανεπιστημίου. Mοιάζουν ενσωματωμένοι σε μια ήρεμη καθημεριν τητα,που μως πριν περάσει καιρ ς θα έχει μεταβληθεί σε εφιάλτη για τους Aθηναίους (συλλογή M. Γ. Tσάγκαρη).

27 Aπριλίου 1941, η είσοδος των γερμανικών στρατευμάτων στην Aθήνα. Tην ίδια μέρα υψώνεται η ναζιστική σβάστι-κα στον Iερ Bράχο. «Θυμάμαι τις χιτλερικές σημαίες, κατακ κκινες, που δεν ταιριάζανε με την απαλ τητα του αττι-κού τοπίου. O ήλιος τις επέπληξε και τις ετιμώρησε, ξεθωριάζοντάς τις...», Γιάννης Tσαρούχης.



ματα προσφερ μενοι να μας βοηθή-σουν και μας έκαναν νοήματα απταράτσες του έξω δρ μου. Πράγμα-τι, βοήθησαν μερικούς απ τους συ-ντρ φους μου, που πέτυχαν να πε-ράσουν έρποντας κάτω απ το συρ-ματ πλεγμα.

H κατάσταση του ποδιού μου δενβελτιων ταν και μ’ έστειλαν πίσωστο νοσοκομείο αιχμαλώτων πολέ-μου. Eνα ηλι λουστο απ γευμα πα-ρατήρησα απ την ταράτσα τι οιΓερμανοί σκοποί φαίνονταν νυσταγ-μένοι. Aρπαξα το δισάκι μου της α-π δρασης που περιελάμβανε μεταμ-φίεση με πολιτικά ρούχα, ένα χάρτηκαι τροφή. Kαι σύρθηκα κάτω απ τοσυρματ πλεγμα χωρίς να με αντιλη-φθούν οι σκοποί.

Πήγα σ’ ένα κοντιν προάστιο καιμου δ θηκε καταφύγιο μέχρι να νυ-χτώσει απ μια Eλληνίδα νοικοκυρά.Tο ίδιο βράδυ ο άντρας της με πήγεσ’ ένα απ τα σπίτια κοντά στο στρα-τ πεδο, που είχα δει φιλικά νοήμα-τα. Mε υποδέχτηκε μια κοπέλα Eλλη-νίδα που με οδήγησε στο εμπορικτμήμα της Kοκκινιάς. Eκεί με έκρυψεένας οδοντίατρος μαζί με δυο απτους συντρ φους μου που είχανδραπετεύσει νωρίτερα. Hταν μέλοςτης ομάδας της Λέλας Kαραγιάννησε ένα τομέα που διοικούσε ο Aγγε-λος Aβέρωφ. O Hλίας και ο αδελφ ςτου Σωτήρης, αρτοποιοί, ο Kαζάρσηςβετεράνος του A΄ Παγκοσμίου Πολέ-μου και μετά καταστηματάρχης και ηHλέκτρα Kαραγιάννη, η κ ρη της.

Oταν οι Γερμανοί άρχισαν να ψά-χνουν την περιοχή μεταφερθήκαμεστον Πειραιά και μετά, με ταχεία με-ταφορά και με λεωφορείο, στο σπίτιτου Πασχάκη. H κυρία Kαραγιάννη, οAβέρωφ, ένας κοσμηματοπώλης πουτον έλεγαν Πάλλη και ο Παπαστρά-τος, ο καπνοβιομήχανος καν νισανγια χρήματα να αγοραστεί ένα καΐκι.Aποβιβαστήκαμε νύχτα απ τον Πει-ραιά κάτω απ την προστατευτική ε-πιτήρηση της ελληνικής αστυνομίας.Tο πλήρωμά μας ήταν ένας ακ μηHλίας και ο Λευτέρης ο μηχανικ ς,δέκα Eλληνες, ένας Eβραίος, έναςAυστραλ ς και δύο Bρετανοί, συ-μπεριλαμβανομένου του εαυτούμου. Mε πολύ λίγα τρ φιμα, περιορι-σμένο νερ και ανεπαρκή προμήθειαβενζίνης, ξεκινήσαμε.

Nιώθω αιώνια ευγνωμοσύνη γιατους Eλληνες, που ρισκάρισαν τ σαπολλά για χάρη μου και για χάρη τωνάλλων συμμάχων στρατιωτών κατάτον B΄ Παγκ σμιο Π λεμο. Παρ’ λητην πείνα, εγώ ποτέ μου δεν πείνα-σα... Δεν θα μπορούσε κανένας άλ-λος λα ς να είναι πιο θαρραλέος.

Roy Farran, Nέα ZηλανδίαMετάφραση Δημήτρη Bρεττάκου

Ψάλλουντον Eθνικ Yμνο

Tρίτη 28 Oκτωβρίου. Σαν σήμεραένα χρ νο πριν. Ποιος μπορούσε νατο φανταστεί; Ποιος;

Ξεκίνησα πεζή για την Aθήνα. Tοαυτοκίνητο του Ψυχικού χάλασε προημερών. Προχωρώντας προς τη λε-ωφ ρο Πανεπιστημίου, είδα μπρος

στο άγαλμα του Πατριάρχη Γρηγορί-ου E΄ γονατιστούς πολλούς φοιτη-τές. Πλησίασα και στάθηκα και εγώ.Eκείνη τη στιγμή άρχισαν να ψάλουντον Eθνικ Yμνο. Θέλησα κι εγώ νατραγουδήσω, αλλά λυγμοί έπνιγαντη φωνή μου. Σαν τελείωσε ο ύμνος

σηκώθηκαν ρθιοι και με μια φωνήφώναξαν «Zήτω η Eλλάς»!

Hμερολ γιο Mαρίας Mαρκογιάννη

«Kακή συμπεριφορά»Στους «Zώναρς» μια κυρία βγάζει

ένα τσιγάρο, το βάζει στα χείλη τηςκαι επιδεικτικά ψάχνει στο σάκοτης, φανερά για σπίρτα. Eνας γαλά-ντης Γερμαν ς αξιωματικ ς ανάβειτον αναπτήρα του και της προσφέ-ρει φωτιά. Eκείνη ξερά αρνείται καιζητεί στο γκαρσ νι που περνά την ί-



Oι ανήμποροι, τα ανήλικα παιδιά, οι αποκαμωμένες γυναίκες, λοι στον καθημεριν αγώνα της επιβίωσης, στον κα-θημεριν θάνατο μιας ζωής που δεν έλπιζε σε κάποιο μέλλον και που μετρούσε την ύπαρξη μέρα με τη μέρα (αρχείο

Aργίνης Γούτου).

Kαθημερινή εικ να στην κατεχ μενη Aθήνα. Aνεβασμένοι πως πως σε ένα ερειπωμένο καμι νι, Aθηναίοι κατευθύ-νονται απ το κέντρο της π λης, στην οδ Pήγα Φεραίου, μεταξύ Eθνικής Bιβλιοθήκης και Πανεπιστημίου, προς τησυνοικία του Bύρωνα (συλλογή N. E. T λη).



δια ώρα ένα σπίρτο. Aυτή η ιστορίαέγινε αιτία παραπ νων και έφτασεμέχρι πρωθυπουργού Tσολάκο-γλου, ως δείγμα της «κακής συμπε-ριφοράς» μας.

Hμερολ γιο Aλεξάνδρας Aντ. Παπαδοπούλου

O «σαλταδ ρος»Tο είδα με τα μάτια μου. Eνα γερ-

μανικ αυτοκίνητο, φορτηγ , γεμάτοκουραμάνες (ψωμί) κατεβαίνει τη λε-ωφ ρο Aθηνάς και στρίβει για ναμπει Eρμού. K βει ταχύτητα. O σω-φέρ διευθύνει απ ένα σκεπασμένοκουβούκλιο, ανοιχτ μπροστά καιστη μέση το κουβούκλιον έχει έναμικρ παραθυράκι. Bέβαια, υπάρχειο καθρέφτης που βλέπει ο οδηγ ςπίσω και πλάι. Λοιπ ν, στη στροφήτου αυτοκινήτου ένα Eλλην πουλοαναρριχάται στο αμάξι και πετά, ρί-χνει στον πεινασμένο κ σμο κουρα-μάνες. Bέβαια, το παληκάρι έχει καιτην παρέα του. Θα έρριξαν πάνω απ15 κουραμάνες και αθ ρυβα πηδάκάτω στο δρ μο, ή μάλλον στο πεζο-δρ μιο, γεμάτος χαρά και ψυχραιμία!Aυτού του είδους το σαμποτάζ ξανα-γένηκε πολλές φορές. Kαι επανελή-φθη εναντίον των Iταλών, που κου-

βαλούσαν κουραμάνες με ανοιχτάφορτηγά αμάξια.

Περικλής Παπαχατζιδάκης

Tα παιδιά του IησούAυτά τα παιδιά άρχισαν να πληθαί-

νουν σιγά σιγά, να κατεβαίνουν κο-παδιαστά απ τις συνοικίες προςτους κεντρικούς δρ μους και νατους πλημμυρίζουν τούφες τούφες,

πως οι μύγες στους ακάθαρτουςχώρους. Σχηματίζουν μεγάλες ομά-δες, πεινασμένες αγέλες που μετα-κινούνται διαρκώς, κάθονται, εξα-ντλημένα πως είναι απ την πείνα,και ξανασηκώνονται. Oρίζουνε τουςαρχηγούς τους.

H ευφυΐα της δυστυχίας ανιχνεύειτην π λη. «Στη Mητρ πολη μετά τηλειτουργία της Kυριακής, μοιράζουναντίδωρο». Tο αντίδωρο είναι βέβαιαμια μπουκιά ψωμί που συμβολίζει τοσώμα του Xριστού και μοιράζεταιστους χριστιανούς. Eνας λ χος απσκελετωμένα παιδιά, περιμένειμπροστά στην Aγία Πύλη τον ιερέα,να βγει με το δίσκο του. Φτάνει η με-γάλη στιγμή. Oρμάνε απάνω του, γί-νονται λα ένα κουβάρι κάτω στοδάπεδο, πάνω απ τις μπουκιές.

O Xριστ ς δεν θα έπρεπε να λάβει

θέση στο επεισ διο, μια που επρ -κειτο για το δικ του σώμα. Aν μπο-ρούσε ωστ σο, να βλέπει και να σκέ-φτεται πάνω απ την εικ να του, θα’πρεπε να έχει συγκινηθεί. Θα ήταναυτή μια απ τις λίγες φορές που τοσώμα του δεν θα πήγε χαμένο.«Aφετε τα παιδία ελθείν...». Aλλά, α-π την επ μενη Kυριακή, οι χωροφύ-λακες δεν τα άφηναν.

Nικηφ ρος Bρεττάκος

KατάθεσηKαθώς πεινάγαμε στην Kατοχήη Mάνα κι ο Πατέρας μουπούλησαν για να ζήσουμετ’ ασημικά και τα χρυσαφικά τουςEτσι, δε μ’ άφησαν θυμητικάλλο απ’ τη χρυσή καρδιά τους.

Xρήστος E. Kατσιγιάννης

Για μια μπουκάλα λάδιMια μέρα κατεβαίναμε με τη μητέ-

ρα μου απ το πράσινο τραμ στο τέρ-μα Iπποκράτους. Mαζί μας ταξίδευεκαι μια γυναικούλα χλωμή και κακο-μοιριασμένη, που κρατούσε σαν πο-λύτιμο θησαυρ μια μπουκάλα λάδι.Tην εποχή εκείνη, πως είναι γνω-

στ , το λάδι το πουλούσαν στη μαύ-ρη αγορά και ήταν κάτι σαν χρυσάφι.

Tην ώρα που κατεβαίναμε, δεν κα-τάλαβα πως κάποιος ίσως την έ-σπρωξε τη γυναίκα, και η μπουκάλατης γλύστρισε απ τα χέρια και έπε-σε σπάζοντας με κρ το πάνω στιςπλάκες του πεζοδρομίου. Tο λάδιάρχισε να χύνεται αθ ρυβα και α-σταμάτητα. H γυναικούλα αλαφια-σμένη, ουρλιάζοντας, έπεσε στα γ -νατα και με τις χούφτες της προσπα-θούσε –μάταια βέβαια– να περισώσει

,τι μπορούσε απ το πολύτιμο υ-γρ . Mε σπαραχτικές κραυγές, μετρελές κινήσεις, υπακούοντας σεμια παράλογη λογική, γεμάτη αναφι-

λητά, έσερνε τις χούφτες της πάνωστις πλάκες προσπαθώντας να κα-τορθώσει το ακατ ρθωτο, ενώ το λά-δι αδιάφορα χυν ταν και χυν τανκάτω απ’ τα σαστισμένα βλέμματατων περαστικών που μαζεύτηκαν καικοιτούσαν αναστατωμένοι, γιατί λοιήξεραν πολύ καλά πως το τίμημα γιαένα μπουκάλι λάδι ήταν πολύ βαρύ –άλλοτε η προίκα της κ ρης, χρυσα-φικά, έπιπλα, λίρες κι ,τι μικρ θη-σαυρ έχει ένας άνθρωπος για ώραανάγκης.

Λένα Παππά



H πείνα της Kατοχής, η κυνική καταδίκη εν ς ολ κληρου λαού στον αργ θά-νατο απ υποσιτισμ . O σπαραγμ ς και η εγκαρτέρηση των μανάδων, τα α-φανισμένα παιδιά με τα άσαρκα μέλη και τις πρησμένες κοιλιές. Oι πεσ ντεςστο τελευταίο χαράκωμα της ανθρωπιάς, για τους οποίους δεν στήθηκε ποτέεπίσημο μνημείο (αρχείο Aργίνης Γούτου).

Στα στερημένα χρ νια της Kατοχής το λάδι το πουλούσαν στη Mαύρη Aγοράκαι ήταν κάτι σαν χρυσάφι για τους καταπονημένους, απ την επισιτιστικήκρίση και την πείνα του ’41–’42, Aθηναίους (πηγή: Bάσου Π. Mαθι πουλου,«Eικ νες Kατοχής», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1990).



Παρά λίγο: EκτέλεσηEνας καφετζής και θεατρίνος

προπολεμικά θέλησε να κλείσει τονπατέρα μου για παραστάσεις στοκαφενείο του. O κ σμος ξέχναγετην πείνα του με τον Kαραγκι ζη.Παλι τερα, ταν ο Kαραγκι ζης μι-λούσε για πείνα, λοι γελούσανε.Eνώ στην κατοχή πεινούσανε οι θε-ατές, πεινούσε κι ο Kαραγκι ζης. Oκαραγκιοζοπαίκτης μως επηρέαζετον κ σμο με ηρωικά έργα του ’21.Eβγαινε στο πανί ένας καπετάνιοςκαι τον καταχειροκροτούσε, γιατί οσκλαβωμένος τον έβλεπε σαν δικτου απελευθερωτή απ τους Γερ-μανούς.

Eπειτα απ λίγο καιρ , αρρώστησεο πατέρας μου και τον αντικατέστη-σα εγώ, χωρίς να ξέρω καλά καλά α-π παράσταση. Eτσι ξεκίνησα και τε-λικά παρέμεινα, παίζοντας πολλά η-ρωικά έργα παρμένα απ την ιστο-ρία μας. Mια μέρα, ζωγραφίζαμε μετον πατέρα μου την αφίσα εν ς έρ-γου μου, της «καταστροφής τουΔράμαλη». Πίσω απ τη σκηνή υπήρ-χε μια κουζίνα κι ένα δωμάτιο. Ξαφ-νικά έρχεται ο γιος του θεατρίνου, οΣπύρος. «Zωγράφιζε εσύ», μου λέει.Tον παίρνω απ πίσω και βλέπω ναρίχνει σ’ ένα τσουβάλι χειροβομβί-δες, σφαίρες κι ένα πιστ λι που τα’χε κρυμμένα μέσα στα φούρναλακαι να πηδάει απ το παράθυρο.Eπειτα απ δέκα λεπτά έρχεται έναςχωροφύλακας με δυο κομμαντα-τούρ και με πάνε γραμμή στην Aθή-να, με την κατηγορία τι σκ τωναΓερμανούς στην παράσταση. Eυτυ-χώς με ήξερε ο διερμηνέας, ο οποί-ος εξήγησε στο Φρούραρχο τι είμαικαλλιτέχνης του θεάτρου Σκιών, μεεγκωμίασε και γλύτωσα, γιατί εκείμέσα ποιος πάταγε το π δι του, πή-γαινε κατευθείαν για εκτέλεση.

Eυγένιος Σπαθάρης

H εκδρομή βγήκε ξινή27 Iουνίου 1943, ημέρα Kυριακή. H

πλατεία Συντάγματος γεμάτη νεο-λαία, σαν κάθε κυριακάτικο πρωιν ,έχει μετατραπεί σε γήπεδο αθλοπαι-διών. Eδώ μια παρέα παίζει β λεϊ,παρακεί ποδ σφαιρο, άλλοι έχουνστήσει χάμω το γραμμ φωνο και χο-ρεύουν, άλλοι παίζουν μπιζ, και ανά-μεσά τους τρέχουν πιτσιρίκια παίζο-ντας κυνηγητ . Στο πιο χαμηλ ση-μείο της πλατείας, ακριβώς απέναντιαπ την Eρμού, είναι η αφετηρία τωντραμ για το Φάληρο.

Eμείς, μια μικρή παρέα απ τη μα-θητική νεολαία της EΠON, έχουμεέρθει εδώ απ πολύ νωρίς. Σκούνταβρ ντα μπήκαμε στο τραμ. Oύλεν,Φλοίσβος, Mπάτης, Eδεν. Eδώ τελει-ώνει η διαδρομή. Στο Eδεν δεν μαςάρεσε να μείνουμε. Πολυκοσμία, εί-παμε, και προχωρήσαμε με τα π διαπρος τον Aλιμο. H πλαζ βρίσκοντανσε πλήρη εγκατάλειψη. Kολυμπήσα-με, παίξαμε τις βουτιές, μουλιάσαμεμέχρι που παπουδιάσαμε κι οταν μαςέζωσε η πείνα για καλά αποφασίσαμενα βγούμε. Bρεγμένοι πως είμα-σταν και δροσεροί αρχίσαμε να ξετυ-λίγουμε τα πακετάκια μας με τα φα-

γιά: «Tι έφερες εσύ; Tαραμοσαλάτααπ ελιές;» «Eγώ έφερα ρεβυθοκε-φτέδες.» «Kι εγώ κεφτέδες έφερα,μα είναι απ σούπα του μπακάλη.»Aνοίγω κι εγώ το δικ μου φαγητ .Σε ένα τσικλετάκι έχω φασ λια σα-λάτα, πιάζι που τα λέμε εμείς οι Πολί-τες, με μπ λικες ελιές. Aπλώσαμεχάμω τα φαγιά μας σε κοιν τραπέζι,κρατούμε κοντά μας μ νο τη μερίδαμας το ψωμί.

Δεν είχαμε προλάβει να βάλουμε

μπουκιά στο στ μα μας ακ μα, τανξαφνικά ακούμε ένα μπουμπουνιτ ,ένα κακ , κι αμέσως μετά κάτι σανκεραυνούς να πέφτουνε δίπλα μας.«Πέστε λοι χάμω! Bομβαρδισμ ςστο αεροδρ μιο!» Φωνές, τσιρίδες.Eμείς μως δεν βαστι μασταν. Tρέ-ξαμε ως το τέρμα της πλαζ προς τοαεροδρ μιο και πεσμένοι στα τέσ-σερα σκαρφαλώσαμε ως το ύψοςτου δρ μου απ κάτι χυμένα μπάζακαι χώματα που βρήκαμε εκεί. Aκρι-

βώς απέναντι άρχιζε το αεροδρ μιο.Kάτι αεροπλάνα παρκαρισμένα κο-ντά στο διαχωριστικ συρματ πλεγ-μα είχαν πάρει φωτιά και τα πολυβ -λα τους που είχαν ανάψει κι αυτάγύριζαν γύρω - γύρω αδειάζονταςτις σφαίρες τους. Πιο πέρα βαθειάμέσα στο αεροδρ μιο είχε ντουμα-νιάσει ο τ πος, καπνοί, κουρνια-χτ ς. Παραληρούσαμε απ χαρά.Eπιτέλους οι σύμμαχοι αποφάσισαννα ασχοληθούν και με μας. Λες να ε-τοιμάζονται για απ βαση;

Mπροστά προς το Φάληρο έτρεχεκ σμος πολύς. Oι πιο πολλοί ήτανεργάτες απ το αεροδρ μιο κι ανά-μεσά τους μικρά παιδιά που δούλευ-αν κι αυτά εκεί για την κουραμάνα.Θυμάμαι μάλιστα ένα απ αυτά ναπροσπαθεί να τρέξει σέρνοντας τοποδαράκι του στην άσφαλτο, αφήνο-ντας πίσω αιματοκηλίδες. Δεν ήταν ομ νος τραυματίας. Mέσα στους ερ-γάτες φαίνεται πως είχε γίνει μεγά-λη θραύση.

Nέλλη Iορδανίδου

Eδιναν ,τι είχανEίχε καταρρεύσει ο Mουσολίνι και

είχε αναλάβει ο Mπαντ λιο. Oι Γερ-μανοί, εκδικούμενοι έπληξαν τουςIταλούς στρατιώτες αιχμαλώτουςτων στην Eλλάδα βαναύσως. Eνθυ-μούμαι ήταν πρωιν , την ώρα που οιυπάλληλοι και οι εργάτες επήγαινανστην εργασία τους. Oι Γερμανοί, α-φού αφ πλισαν τους Iταλούς, τουςπήγαιναν σε στρατ πεδο συγκε-ντρώσεως, στο Γουδί.

Kατά μήκος της οδού B. Σοφίας, ή-ταν συγκινητικ να βλέπεις λουςτους παρατυγχάνοντας Eλληνας ναδίδουν ,τι είχαν, στους αιχμαλώ-τους των Γερμανών Iταλούς στρα-



Γερμανικ μπλ κο σε λαϊκή γειτονιά της Aθήνας. Σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη. Tα αιφνιδιαστικά μπλ κα, ο απο-κλεισμ ς ολ κληρων συνοικιών με στ χο τη συγκέντρωση λων των ανδρών στην πλατεία και τις συλλήψεις υπ πτων

με υπ δειξη των κουκουλοφ ρων καταδοτών, ήταν ένας μ νιμος εφιάλτης που σκίαζε τη βασανισμένη καθημεριν -τητα της Aθήνας στην Kατοχή (πηγή: Φωκ. Δημητριάδη, «Σκιά πάνω απ’ την Aθήνα», εκδ. «Mαρή», Aθήνα).

«Λαέ της Aθήνας...» καλούσαν τα συνθήματα στους τοίχους της π λης. Oι Aθηναίοι ανταποκρίθηκαν ολ ψυχα. Kαι με μαχητικές κινητοποιήσεις πουκράτησαν πάνω απ δέκα μέρες, μπ ρεσαν να ανατρέψουν τα σχέδια των κα-τακτητών και της κατοχικής κυβέρνησης για πολιτική επιστράτευση. Hταν μια

μοναδική νίκη, μια ηρωική εξαίρεση σε ολ κληρη την κατεχ μενη Eυρώπη,που το τίμημά της ήταν το αίμα σχεδ ν είκοσι νεκρών και πάνω απ εκαττραυματιών πολιτών (πηγή: Kώστα Παράσχου, «H κατοχή», εκδ. «Eρμής»,

Aθήνα 1997).




12 Oκτωβρίου 1944, μια καθημερινή που μεταμορφώθηκε σε γιορτή: οι Γερμανοί εγκαταλείπουν την Aθήνα, ένα απ τα τελευταία οχήματά τους διασχίζει τηνοδ Πανεπιστημίου με κατεύθυνση την Eλευσίνα. O ήλιος μεσουρανεί, η σβάστικα έχει εξαφανιστεί απ την Aκρ πολη, η ελληνική σημαία κυματίζει πάνω α-

π το αέτωμα της Eθνικής Bιβλιοθήκης. Πριν περάσουν λίγα λεπτά, η π λη θα πλέει στη γαλαν λευκη και το τεράστιο πλήθος θα παραληρεί απ χαρά (φωτ.:Hνωμένοι Φωτορεπ ρτερ).

τιώτες: το κολατσι τους, τα τσιγάρατους, σπίρτα, αναπτήρες, χρήματα.

Tάσος Παρπαίρης

Προμήνυμα θανάτουHμουν στη φυλακή, κρατούμενος

των Γερμανών. Tην παραμονή τηςτραγικής Πρωτομαγιάς του 1944 διε-δ θη, τι θα έπαιρναν για εκτελέσειςκαι απ τον δικ μας θάλαμο. M νον

σοι ζήσανε αυτή την αγωνία μπο-ρούν να νιώσουν τη θέση μας εκείνητη βραδιά. Iδιαιτέρως θυμάμαι την ο-λονύκτια τρεμούλα και τον ψυχικ

τρανταγμ εν ς γνωστού τ τε ηθο-ποιού, ο οποίος έτρεμεν λη τη νύ-χτα, ωσάν να είχε πάρει μήνυμα απτον ίδιο το θάνατο. Tο πρωί πήραν α-π τον θάλαμ μας δύο κρατουμέ-νους: ένα 17χρονο νέο και τον άτυχοηθοποι .

Θανάσης Mίχας

Mπλ κοστην Πλατεία AγάμωνΣυνέβη λίγους μήνας πριν αναχω-

ρήσουν οι Γερμανοί. Hμουν στο Bο-

τανικ , ταν πήρα ένα επείγον τηλε-φώνημα απ την αδελφή μου που μεεπληροφ ρει τι ολ κληρος η Πλα-τεία Aγάμων, που ήταν η κατοικίαμας, είχε μπλοκαρισθεί απ μηχανο-κίνητα και τεράστιο αριθμ Γερμα-νών που κρατούσαν πολυβ λα καιάλλα βαρέα πλα. Kαι το αγωνιώδεςτηλεφώνημα της αδελφής μου (πουεγνώριζε τι μερικάς ασελήνους νύ-κτας μετά την τακτικήν μου πεζοπο-ρίαν είχα το χ μπυ να γράφω στουςτοίχους τας λέξεις EAM και NAΦHΓOYN OI ΓEPMANOI και μάλισταανορθ γραφον για να φαίνεται τι

είναι επιτακτική ανάγκη και απαίτη-σις του αγραμμάτου και αδουλώτουΛαού) εγένετο με τον σκοπ ν να μά-θει, εάν εις το σπίτι διατηρώ τίποτεπροκηρύξεις πατριωτικού περιεχο-μένου, ώστε να τας κάψει. «Δεν έχωτίποτε ενοχοποιητικ ν» της είπα.«Mην κάψεις τίποτα. Eάν θέλεις σώ-νει και καλά να κάψεις κάτι, κάψε τονκουβά. Tην βούρτσαν άστην ανέπα-φον. Eάν κάνουν έρευνα, πες τους

τι είμαι εικαστικ ς και άνθρωποςτου χρωστήρος. Eρχομαι».

Σε μισή ώρα ήμουν στην πλατεία,ανάστατος και καταϊδρωμένος. Oι

Γερμανοί που εφρ ντιζαν για την υ-γείαν του Λαού, έφερον βαρέως τογεγον ς τι υπήρχον λαδέμποροιπου έκρυπτον το λάδι και εις έναδένδρον είχαν κρεμάσει δύο εμπ -ρους που είχαν αποθήκη λαδιού, γιανα κτυπήσουν αποτελεσματικά τονμαυραγοριτισμ ν. Kαθείς μπροστάτου είχεν μία πινακίδα που έγραφενEXΘPOΣ TOY ΛAOY. Tα ρούχα τουςέμοιαζαν με πυτζάμες και εφαίνονται

τι είχαν βασανισθεί.

Mποστ (Xρύσανθος Mποσταντζ γλου)

Kαι πάλι ελεύθεροι12 Oκτωβρίου 1944. Στο δρ μο

προς το κέντρο της π λεως ακούγα-με ψιθιριστά απ τους διαβάτας πωςοι Γερμανοί φεύγουν σήμερα, πως οιστρατιωτικοί έχουν ήδη φύγει κ.λπ.Mια στιγμή λως τυχαίως, συναντή-σαμε τον Δήμαρχον Aθηνών και ειςερώτημά μας για τις παραπάνω ειδή-σεις, μας απαντά: «Nαι, είναι αλή-θεια. Σε λίγο θα πάμε στον Aγνωστογια μια σύντομη τελετή για την απο-χώρησή των».

Kατά τας 11 περίπου, έχοντες πά-ντα τα βλέμματα εστραμμένα προς

την Aκρ πολιν, είδαμε πως η σημαίαπου θύμιζε κάθε στιγμή την σκλαβιάμας δεν ήταν πια στην θέση της.

Ξαφνικά γέμισε η Σταδίου απ διά-φορο κ σμο παραληρούντα απ εν-θυσιασμ , ενώ απ τα διάφοραμπαλκ νια υψων τανε η Γαλαν -λευκη. Δεν έμεινε μάτι χωρίς να δα-κρύσει.

Hμερολ γιο Δημ. M. Δαμαλά Aνακοίνωση Δημ. N. Λαϊνά

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Oι μαρτυρίες που παρουσιάζονται στο κείμενο αυτπροέρχονται απ το αρχείο και το υπ ε-τοιμασία βιβλίο των Kώστα N. Xατζηπα-τέρα και Mαρίας Φαφαλιού – Δραγώνα, με θέμα «Mαρτυρίες 41–44, H Aθήνα της Kατοχής». Tην εποχή 1940–44 πραγμα-τεύονται και τα κάτωθι βιβλία που συνυ-πογράφουν οι ίδιοι:

«Mαρτυρίες 40–41», εκδ. «Kέδρος», Aθήνα1982.«Mαρτυρίες 40–44, Π λεμος – Kατοχή»,εκδ. «Kέδρος», Aθήνα 1988.«Crete 1941 Eyewitnessed», εκδ. «Eυστα-θιάδη», Aθήνα, 1989.

«Hμέρες Kρήτης 1941, Eπιχείρηση Eρμής»,εκδ. «Eυσταθιάδη», Aθήνα 1991.«Mαρτυρίες Kρήτη 1941», εκδ. «Kέδρος», Aθήνα 1993.«Greece 1940 – 1941 Eyewitnessed», εκδ.«Eυσταθιάδη», Aθήνα 1995.




H Eικ να του «Aλλου»Γερμανο–ελληνική «συνάντηση» στην κατεχ μενη Aθήνα

Tου Xάγκεν Φλάισερ

Kαθηγητή Nε τερης Eυρωπαϊκής Iστορίας

Πανεπιστημίου Aθηνών

ΣTIΣ 27 Aπριλίου 1941 τα πρώτα τμή-ματα της Bέρμαχτ εισήλθαν στηνAθήνα. H γερμανική προπαγάνδα, α-π την πρώτη μέρα της εισβολής, εί-χε διακηρύξει τι δεν στρεφ ταν ε-ναντίον των Eλλήνων, αλλά αποκλει-στικά «κατά των Aγγλων επί ελληνι-κού εδάφους». Πράγματι, οι Γερμα-νοί είχαν εντυπωσιασθεί απ την α-προσδ κητα σθεναρή αντίσταση τουελληνικού στρατού, ιδίως ταν αντε-λήφθησαν με ποια πενιχρά μέσα εί-χαν ταπεινωθεί οι Iταλοί εταίροι. H ε-κτίμηση για τους πρώτους και η απο-στροφή για τους δεύτερους συνδυά-ζονται σε τέτοιο βαθμ , ώστε σύντο-μα ο Mουσολίνι να αγανακτήσει πουοι Γερμανοί είχαν «αυτοανακηρυ-χθεί σε προστάτες των Eλλήνων».

Στη Aθήνα, για πολλούς Γερμα-νούς δρούσε επιπλέον ο παράγωντου αρχαίου μεγαλείου. M νο στουςπρώτους οχτώ μήνες της Kατοχής,120.000 Γερμανοί επισκέφθηκαν τηνAκρ πολη. Oι περισσ τεροι δεν αι-σθάνονταν παρείσακτοι, αφού στηνέα γερμαν φωνη εφημερίδα διάβα-ζαν τι η Bέρμαχτ ανανέωνε την πο-λιτιστική αποστολή των αρχαίων ελ-ληνικών φύλων που επίσης είχαν ει-σβάλει στη χώρα απ βορρά, ενώ καιτ τε ο γηγενής πληθυσμ ς αρχικά έ-φερνε βαρέως την εισβολή. Tο πρ -βλημα εντοπιζ ταν στο τι οι σύγ-χρονοι «γηγενείς» αντλούσαν νο-μα, κληρονομιά και καταγωγή απ έ-ναν πολιτισμ τον οποίο και ο Xίτλερδιεκδικούσε ως συγγενικ .

Oι ναζιστικές θεωρίες είχαν απορ-ρίψει τη φυλετική συνέχεια των Nεο-ελλήνων, έως του διπλωματικέςσκοπιμ τητες (οι Oλυμπιακοί Aγώ-νες του Bερολίνου) επέβαλαν μιαμερική αναθεώρηση. Oταν οι λ γοιαυτοί εξέλιπαν, επικρατούσε σύγχυ-ση επί του προκειμένου. Πέραν απτις «πολεμικές αρετές» πολλοί ανα-γνώριζαν στους Nεοέλληνες «στακαλά και στα κακά, τα χαρακτηριστι-κά των αρχαίων Eλλήνων». Πολεμι-κ ς ανταποκριτής-συγγραφέας έ-βλεπε μια αρμονική σχέση ανάμεσαστα αρχαία κατάλοιπα και τον σύγ-χρονο περίγυρο: Kαι η μοντέρνα π -λη είναι καθαρή, οι λεωφ ροι «κομ-ψοί και ευρύχωροι», οι Aθηναίοι ε-ντυπωσιάζουν με την αεικίνητη ε-νεργικ τητά τους. Aνάμεσά τους«κλασικές φυσιογνωμίες, γυναίκεςμε αριστοκρατικ κάλλος και τέλειεςαναλογίες». H Aθήνα εμφανίζεται ωςαθάνατη, αιωνία: «μια π λη στην ο-ποία ο πνευματικ ς κ σμος βλέπειτο κέντρο του - μια π λη, κομψή καικαλλιεργημένη, που κλείνει μέσατης τη σύγχρονη ζωή ».

Aλλες περιγραφές μως τ νιζαν -τι η βιτρίνα αυτή ήταν απατηλή: Tο

ξενύχτι, η κίνηση στα ακριβά κέντρακ.λπ. τροφοδοτούνταν απ στοιχείαπαρασιτικά, οι κομψές κυρίες στις

κομψές βίλες ανήκαν στην «αγγλ -δουλη πλουτοκρατία»- την οποίαχώριζε χάος απ τον φτωχ λα (πουτον είχε μως παρασύρει στον π λε-μο). Ωστ σο, οι λαϊκές μάζες έδινανστη μεγαλούπολη τον «ανατολίτικο»χαρακτήρα που ενοχλούσε πολλούςλάτρεις μιας εξιδανικευμένης αρχαί-ας Eλλάδας, οι οποίοι ζούσαν το ελ-ληνικ νειρ τους στις «υγιέστερεςσυνθήκες» της επαρχίας, σε βουκο-λικά και «αρχέγονα» στιγμι τυπα.Eτσι, ο υπαξιωματικ ς Eρχαρτ Kέ-στνερ παραπονι ταν στον μέντοράτου, Γκέρχαρτ Xάουπτμαν (22.7.41),λησμονώντας τι πολλά μεμπτά ση-μεία πήγαζαν απ το καθαυτ γεγο-ν ς της Kατοχής: «H σύγχρονη Aθή-

να είναι τερατούργημα. Συνωστι-σμ ς και τύρβη στους δρ μους, στρι-μωξίδι, βρισίδι. Mπουλούκια ανθρώ-πων κρέμονται στα τραμ. Πείνα. Eπί ώρες, τρεχάλα για λίγες ντομάτες.Bαλκάνια σκέτα. Λεβαντίνοι αυτοί ε-δώ στην Aθήνα: Kάθε άλλο παράEλληνες»! O Kέστνερ, που μεταπο-λεμικά θα εξελιχθεί στον υπ’ αριθμένα «φιλέλληνα» συγγραφέα τηςΓερμανίας, αναγνώριζε πάντως τι ολα ς, αν και «εντελώς άσχετος» μετους αρχαίους ( πως και με το σα-πούνι!), ήταν «απλ ς, έξυπνος καιφιλικ ς».

Ωστ σο, είχε ήδη επέλθει μια ψυ-χρ τητα στο μον πλευρο ειδύλλιο.Oι αυθ ρμητες εκδηλώσεις συμπά-

θειας των Aθηναίων προς τους Bρε-τανούς αιχμαλώτους, η έμπρακτηαλληλεγγύη με τον αγώνα των Kρη-τικών (η οποία βρίσκει κτυπητή έκ-φραση στο κατέβασμα της μισητήςσβάστικας στην Aκρ πολη) εξ ργι-σαν τη γερμανική διοίκηση που παίρ-νει συλλογικά «αντίποινα» (περιορι-σμ κυκλοφορίας) κατά των Aθηναί-ων, επειδή περιφρονούσαν συστη-ματικά τις φιλικές προσεγγίσεις τηςBέρμαχτ... Hδη μως πολλές αυθαι-ρεσίες, ατομικές και συλλογικές,των εκπροσώπων της «Nέας Tάξης»συνέτειναν στο να κλονιστεί ο «θο-λ ς θαυμασμ ς» που υπήρχε γιατους Γερμανούς [Θεοτοκάς]. H πί-κρα μεγάλωνε με την παράδοση του

μεγαλύτερου μέρους της χώραςστους Iταλούς, που είχαν ηττηθεί,και στους Bουλγάρους, που δεν εί-χαν πολεμήσει καθ λου, αλλά και μετη μαζική πείνα του πρώτου κατοχι-κού χειμώνα.

Eτσι, παρ’ λο που «πολλά παλι-κάρια» της Bέρμαχτ «ως άτομα εί-ναι συμπαθητικά και αξιοπρεπή» έ-πρεπε να αποφευχθεί κάθε προσπά-θεια διάκρισης: «Aν αρχίσουμε ν’ α-ναζητούμε την ενδεχ μενη ανθρω-πιά του κάθε Γερμανού, θα κινδυνέ-ψουμε να μην προσέχουμε πια σοπρέπει –και πρέπει απ λυτα– την α-

πανθρωπιά του γερμανικού λαούπρος τους άλλους λαούς και προςτον δικ μας» [Xρηστίδης]. Tο πρ -βλημα της ευθύνης του γερμανικούλαού, αν δηλαδή ήταν συνένοχος ήεπίσης θύμα, απασχολούσε ιδίωςτους γερμανοτραφείς. Tο συναί-σθημα έκλινε προς τη δεύτερη εκ-δοχή, η λογική στην πρώτη, αφού«και σ’άλλες χώρες υπάρχουν φρε-νοβλαβείς, αλλά δεν τους παραδί-δουν οι λαοί την εξουσία!». Eπειτα,«η ψυχοφθ ρα μηχανή του Hitler κατ ρθωσε να μετατρέψει τον εύ-πλαστο χαρακτήρα του deutscheMichel σ’ένα ηθικ β ρβορο» καιπολλούς ιδίως νέους στρατιώτες σεκτήνη. Eντούτοις ήλπιζαν τι η με-ταμ ρφωση αυτή ήταν πρ σκαιρη,και τι η «αληθινή Γερμανία» θα συ-νέλθει απ τη «νάρκη του νατσιστι-κού δηλητηρίου» [Δούνιας].Aπορεί μως κανείς ταν, μετά τιςπανωλεθρίες της Bέρμαχτ στα τέλητου 1942 (Eλ Aλαμέιν, Στάλινγκρα-ντ), οι ημερολογιογράφοι αισθάνο-νται «κάποια λύπη» για τον «άμοιρο»γερμανικ λα , για τις τεράστιες α-πώλειες σε αίμα και για «το τι τον πε-ριμένει –δικαιολογημένα βέβαια». H«παράξενη συμπ νοια» συμπληρω-ν ταν μως με την «έκδηλη χαιρεκα-κία» των Aθηναίων που επισημαί-νουν οι Γερμανοί επιτελείς καταλή-γοντας στην ανάγκη μιας σκληρ τε-ρης στάσης, επειδή οι Eλληνες θα ε-

Aθήνα, Mέγαρο Mαξίμου, αρχές του 1943: Tιμητικ άγημα ευζώνων αποδίδει τιμές στο Γερμαν πρέσβη Aλτενμπουρ-γκ (αριστερά) και τον πρέσβη της φασιστικής Iταλίας, Γκίτζι. Στην κορυφή της σκάλας ο κατοχικ ς πρωθυπουργ ς Λο-γοθετ πουλος. Tην ίδια εποχή ο γερμαν ς πρέσβης σημείωνε τι το 95% των Eλλήνων βρισκ ταν πλέον στο συμμα-

χικ στρατ πεδο, εξαιτίας της εσφαλμένης και συχνά αυθαίρετης πολιτικής των τριών δυνάμεων κατοχής – κυριολε-κτικά, μετά τις απανωτές εκτελέσεις Eλλήνων ομήρων και τις αιματηρές αντιφασιστικές διαδηλώσεις.



κλάμβαναν κάθε διαλλακτικ τητα ωςδείγμα αδυναμίας. Στο πλαίσιο της ί-διας αντίληψης και με γνώμονα τη«συλλογική ευθύνη» οι Γερμανοί(στη φάση αυτή μαζί με τους Iτα-λούς) εφάρμοζαν, μετά απ πράξειςδολιοφθοράς, με αυξαν μενο ρυθμτην εκτέλεση ομήρων. O εκφοβι-σμ ς λειτουργούσε μ νο εν μέρει.Mετά τον τουφεκισμ οκτώ ομήρων,τον Iούνιο 1942, αντιστασιακή εφη-μερίδα σχολίασε: «Oι Oύννοι ξέσπα-σαν! Oλα τους τα άγρια και αιμοβ ραένστικτα που φωλιάζουν μέσα στηνψυχή τους, λο το θανάσιμο μίσος ε-ναντίον της φυλής μας, βγήκε στηνεπιφάνεια». Mετά ένα δεύτερο πα-ρ μοιο γεγον ς, αρχές 1943, ο γερ-μαν ς πρέσβης σημείωσε τι το 95%του πληθυσμού βρισκ ταν πλε νστο συμμαχικ στρατ πεδο, εξαιτίαςτης εσφαλμένης και συχνά αυθαίρε-της πολιτικής των τριών δυνάμεωνκατοχής. Nέες εκτελέσεις προκάλε-σαν, τον Iούνιο του 1943, κύμα απερ-γιών και αιματηρών διαδηλώσεωνστην πρωτεύουσα, και η στρατιωτικήδιοίκηση συμπεραίνει και αυτή τι οιντ πιοι, «στην τεράστια πλειοψηφίατους» έχουν συμπαραταχθεί με τουςΣυμμάχους και επομένως έπρεπε«να αντιμετωπιστούν ως εχθροί».

ΔιχογνωμίαΣτο σημείο αυτ αναφύεται μάλι-

στα ενδογερμανική διχογνωμία, -πως φάνηκε με την απ συρση τηςδιαταγής για πολιτική επιστράτευσηλ γω των πρωτοφανών απεργιακώνκινητοποιήσεων που είχαν προκλη-θεί. H στρατιωτική ηγεσία προειδο-ποιεί τι η πρ σκαιρη υποχώρησηδεν σήμαινε μ νιμη «ανοχή της τε-μπελιάς των Eλλήνων». Oταν μωςθέλησαν να επαναφέρουν τη γενικήυποχρέωση του (άεργου) πληθυ-σμού για προσφορά εργασίας, ο «ει-δικ ς πληρεξούσιος» N ιμπαχερ ε-πενέβη με το επιχείρημα τι οι Eλλη-νες δεν έπρεπε να θεωρούνται συλ-λήβδην εχθροί και δεν ήταν δυνατ νσυνεπώς να εξαναγκαστούν σε αγ-γαρεία. H άποψη αυτή υπερίσχυσεαυτής της Bέρμαχτ ιδίως στην Aθή-να, εβάρυνε μως λιγ τερο σε απο-μακρυσμένες περιοχές, που τοπι-κοί σατράπες επέβαλαν τον θεσμτης αγγαρείας.

Tο γεγον ς αυτ γίνεται περισσ -τερο εμφανές μετά την ιταλική συν-θηκολ γηση (8.9.43) που άφηνε τουςΓερμανούς και τυπικά μονοκράτο-ρες. Στην ύπαιθρο, η Bέρμαχτ προέ-βαινε σε αιματηρές «εκκαθαριστι-κές» επιχειρήσεις, ενώ στην Aθήναξεκινούσε εκστρατεία καλής θελή-σεως, που οι Γερμανοί προβάλλο-νταν ως οι αταλάντευτα φιλέλληνες–σε αντίθεση με τους πρώην εταί-ρους που έτρεφαν ιμπεριαλιστικέςβλέψεις σε βάρος της Eλλάδας. Tέ-τοιες προσεγγίσεις δεν προέρχο-νταν μ νο απ την ηγεσία. Kαι απλοίστρατιώτες, «απαλλαγμένοι απ τηνιταλική υποθήκη», προσπαθούσαν να«κάνουν camarades» κάποτε με επι-τυχία –και χι μ νο με δοσίλογους.Eνδιαφέρον είναι το σχετικ «π ρι-σμά» του Θεοτοκά: «Oι Γερμανοί εί-ναι πολύ σκληροί, μως νιώθεις πωςη σκληρ τητά τους δεν προέρχεται

απ μίσος... Aν δεν τους πατήσειςτον κάλο, δε σε πειράζουν... (Aν -μως..., τετέλεσται.) – Oι Iταλοί έδει-χναν περισσ τερο ανθρωπισμ , αι-σθηματισμούς, συμπ νοια, τρυφερ -τητες, μως ένιωθες αδιάκοπα τηβαθιά αντιπάθειά τους για καθετί ελ-ληνικ . Oι καλοσύνες τους αφορού-σαν άτομα, απέναντι στην εθν τητα

μως είχαν μια εμπάθεια... Aμέσωςμετά τον π λεμο δε θα δυσκολευ -μουν καθ λου να ξαναπιάσω προσω-

πικές σχέσεις και φιλίες με τουςΓερμανούς, θα ήθελα μάλιστα νατους γνωρίσω καλύτερα, ενώ μετους Iταλούς αισθάνομαι καταστά-σεις θολές, δυσπιστία, και την ιδιαί-τερη εκείνη αντιπάθεια που χωρίζει

συχνά οικογένειες στενών συγγε-νών».

Bέβαια, το «π ρισμα» αυτ προη-γείται χρονικά των περισσοτέρωνμαύρων γεγον των της Kατοχής πουεπισκιάζουν ώς σήμερα τις γερμανο-ελληνικές σχέσεις. Mε τη γενικ τε-ρη επιδείνωση της στρατιωτικής κα-τάστασης, η Bέρμαχτ προσφεύγει σε

λο και σκληρ τερα «αντίποινα»- χιμ νο στα «κέντρα του συμμοριτι-σμού» αλλά και στην καρδιά της

Aθήνας. Oι απαγχονισμένοι παρέμε-ναν στα δένδρα «για παραδειγματι-σμ », ενώ «λίγο παραπέρα, μια πα-ρέα αγ ρια έπαιζαν ποδ σφαιρο σανα μη συνέβαινε τίποτα. O αθηναϊ-κ ς λα ς συνήθισε και το κρέμασμα,

τα συνήθισε λα.» (Θεοτοκάς).Aυτήν ακριβώς την εντύπωση έδι-

νε η γερμανική ηγεσία στους φαντά-ρους τι δηλαδή και στην Eλλάδα, -πως στις σλαβικές χώρες, «μια αν-θρώπινη ζωή συχνά δεν μετράει καιο εκφοβισμ ς πετυχαίνεται μ νο μεασυνήθιστη σκληρ τητα». H ξαφνικήπροβολή των θέσεων του Φαλμερά-γερ στ χευε να υποσκάψει τον διά-χυτο ακ μη σεβασμ για το παρελ-θ ν των Eλλήνων ( «οποία αντίθεση:η αρχαία Eλλάς και οι Nεο-Γραικοί» ).Tαυτ χρονα «νομιμοποιούσε» τις αι-ματηρές αναλογίες εκτελεσμένωνEλλήνων με τις οποίες «εξιλεώνε-ται» κάθε φ νος Γερμανού.

Λαμβάνοντας υπ ψη την επακ -λουθη κλιμάκωση της κατοχικήςβίας, εκπλήττει η τελευταία (αυτ)α-πάτη των κατακτητών. Oταν, στις12.10.1944, η Bέρμαχτ εκκενώνει τηνAθήνα, ένα τιμητικ άγημα επιστρέ-φει συμβολικά το κλειδί της Aθήναςκαι καταθέτει στεφάνι στον άγνωστοΣτρατιώτη, «για να γίνει εμφανές τιοι Γερμανοί δεν είχαν έλθει ως ε-χθροί». Oι «φιλικές» χειρονομίεςτου 1941 επαναλαμβάνονται, μετά α-π τριάμιση χρ νια σκληρής Kατο-χής, σαν μακάβρια φάρσα. Mετά τηναπομάκρυνση των Γερμανών, οι πα-ρευρισκ μενοι Aθηναίοι, που δεν ταείχαν «συνηθίσει λα», έσκισαν καιποδοπάτησαν το κίβδηλο σύμβολο.

Σημείωση: Tο κείμενο αυτ βασίζεται στις πηγές της Bέρμαχτ, στα γραπτά κατάλοι-πα Γερμανών στρατιωτικών και απ ελλη-νικής πλευράς ιδίως στα ημερολ για τωνΓ. Θεοτοκά, Xρ. Xρηστίδη, Mίνου Δού-νια. Για το ευρύτερο πλαίσιο, πβ.: XάγκενΦλάισερ, «Στέμμα και Σβαστικά. H Eλλά-δα της Kατοχής και της Aντίστασης 1941-44» (Eκδ. Παπαζήση, έχουν κυκλοφορή-σει δύο τ μοι).

Γερμανικ τανκ σε κεντρικ δρ μο της Aθήνας, φρουρεί κτίριο επιταγμένο για τις ανάγκες τις κατοχικής διοίκησης.Tα αισθήματα των Eλλήνων – εκτ ς απ τους δοσίλογους και τους γερμανοτραφείς – προς τους Γερμανούς ήταν α-κριβώς τα αισθήματα του κατακτημένου προς τον υπερ πτη κατακτητή: αποστροφή που μεταμορφων ταν καθημερι-νά σε εχθρ τητα, σο πλήθαιναν οι γερμανικές ωμ τητες και οι εκδηλώσεις των πραγματικών αισθημάτων του κατα-κτητή απέναντι σε ένα λα «τεμπέλη» και απείθαρχο που έπρεπε να αντιμετωπιστεί «ως εχθρ ς».

Oι Γερμανοί λάτρεις μιας εξειδανικευμένης αρχαίας Eλλάδας ένιωθαν ενο- χλημένοι απ αυτ που έβλεπαν στην κατοχική Aθήνα, αλλά για το οποίο οι ί-διοι ήταν οι πρώτοι υπεύθυνοι: «... Συνωστισμ ς στους δρ μους, στριμωξίδι,

βρισίδι. Mπουλούκια ανθρώπων κρέμονται στα τραμ. Πείνα... Bαλκάνια σκέ-τα... Kάθε άλλο παρά Eλληνες».

h Athina Ths Katoxhs

Documents

Transcript of h Athina Ths Katoxhs