Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me...

16
Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na”

Transcript of Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me...

Page 1: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi

two jonyo“En aye guti/teko me kwo na”

Page 2: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

Bed lanyut/latella i kwo gi

Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma gi tye ki kwidi two jonyo gi twero kwo ma kom gi yot ki gi timmo gin maber/ma kwiri?

Kwan buk man cii inen kit ma i twero konyo latini wek okwo [onyo okwo kwo ma timmo gin maber/ma kwiri ].

© July 2011

Page 3: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

1

Lutino makata 150,000 ma mwaka gi pe kato 15 I Uganda ikom kare ni, gitye

ki kwidi two jonyo, ento madwonge pe gitye ka nongo kony ma gi mito.

Lutino ma romo 76,000 mito yat lajing two jonyo (ART).

Lutino ma gi nongo ART gibedo pi kare malac, gi bedo ma kom gi yot ento

inongo ni lutino pacen (percentage) 28% aye ma gitye ka tic (nongo) yat.

Tyen lok ma pire tek ma oweko lutino pe Tye ka nongo kony kit ma onongo myero gu nong en aye peke ki ngec ikom pimme megi me two jonyo ki, ka kwene ma yat pi lutino nonge iyee .

Buk man tye tutwale me poko ngec bot dano ma gwoko lutino ma gi tye

ki kare me nongo two kwidi jonyo. Jo ma gi miyo kony aye obedo lunyodo,

lurem me dog gang, wadi mukene, lurem, lupwonye, ludaktari, lutela me kin

gang ki jo ma gudyere me mino kony.In nacalo lagwok gi, itye macalo guti/

lanyut ikwo gi, ma gin pe twero kwoo labongo kony ma megi.

Buk man twero konyi me weko ibed lanyut/guti ikwoo.

ME NYUTU NE

LUTINO KI KWIDI TWO JONYO

Page 4: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

2

• Ni aa ki ikom megi geto ikom latin: Man time ikare ma igi tye (yaco),

ikare me Nywal onyo ikare me dot.

• Pe tye lok ada ni mon weng ma gitye ki kwidi me two jonyo ni gi

nywalo lutino magi tye ki kwidi ni: Pol kare ka min latin openyo tam

ki bot daktar cii bene oyabo tic ki yat ma kobo pa kwidi two jonyo ikom

latin.

• Tic mogo be ceto ibutu ma pe ki gwokke: Nywaro ceto ibutu kwako

butu labongo tic ki roc bol, ma keto latin me mwaka mo keken ki kero

me nongo two man. Ki bene, lutino mogo madong dongo-dongo onyo

bulu bene twero nongo kwidi two jonyo I butu ma pe ki gwoke (Butu

labongo roc bol ki ngat ma tye ki two man).

Rupe pa remo, caa mo keken ma remo pa dano orwate ki remo madong

tye ki two. Cii tye ki kero me nongo two macalo rupe pa remo ki pa ngat

ma tye ki kwidi me two jonyo, ki bene tic ki jami mabit me tucu del

macalo lubira onyo pala ma ki leyo ikin dano.

Lutino mene ma pol kare romo nongo kwidi me two jonyo?• Lutino ma megi ki wegi oto ki two jonyo

• Lutino ma ki nywalo ma lunyodo gi ki tye ki kwidi me two jonyo

• Lutino ma ki mako gi tek-tek ka ki butu kwede gi.

• Bulu ma anyira ki awobe ma tye ki miti me butu.

Kwidi two jonyo mono kobo ikom lutino ni ning?

LUTINO KI KWIDI TWO JONYO

Page 5: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

3

• Kwidi two jonyo ni bwoyo remo ma gwako / lwenyo ikom two ma ikom dano, macalo ikom ludito ni

• Kit macalo lutino tye ka dongo ni, kwidi two jonyo weko lutino kom gi bedo malit add-da makato ludito

• Two jonyo weko lutino dongo mot-mot ma kato ma kom gi yot ni• Two jonyo weko gupu gi bedo goro, ma romo weko two muken ne ni

mako gi, ma ka latin pe romo cam ma mit – mit, ki gwoko yot kom gi, bene twero bedo marac adada

An geyo nining kace latin tye ki kwidi me two jonyo?Lutino romo bedo ki kwidi me two jonyo dok myero ki pime gi ka:• Have Tuberculosis (TB)• Often fall sick with fevers, coughs and diarrhoea• Do not eat well and stay thin and weak as they grow• Get skin rashes and growths• Have wounds and a white coating in their mouth

Cal pa min latin, ki latin ne iot-yat bot daktari

Lutino ki pimme pi kwidi two jonyo ?

Children and HIV Testing

Page 6: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

4

Pimme obiwaci ka latin tye ki two onyo peke ki ka tye ki two, cii latin obi mito gwok mupore: • Cut-cut teke ingeyo ni latin tye ki kwidi me two jonyo, cut-cut konyi me

yubi yoo me yat ma latin eno ni mito.• Cako tic ki yat con romo konyo me gwoko kwoo pa latin ni ki bene miyo

kome bedo yot.• Cako tic ki yat con konyo weko lutino dongo maber ryeko I adam ki ikom

gi.

Tika tye kit pimme mo pi kwidi two jonyo pi lutino ma gi pwod pe oromo dwe 18?Tye pim man ma ki lwongo ni “DNA, “PCR” ma en aye lapim acel keken ma tiyo pi lutino ma tino mapud peya ook. Dwe 18. en pat ki pim pa joo ma dito ki bulu, dok bene ki romo tic kwede pi lutino me cabit 6. En pimme man me DNA ,PCR pi lutino tye ki jami makato 600 ma kwako oy yat, ot yadi me kin gang iv ki iii

Pingo lutino ma ki tamo ni gi tye ki kwidi me two jonyo myero ki pim gi?

Children and ARVs

Page 7: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

5

Yat lajing two jonyo en ANTIRETROVIRAL (ARVs) ni gin ango.?ARVs obedo yadi ma ki tiyo kwede me juku nya/Nywal pa kwidi. Ka ki tiyo kwede maber, yat man konyo latin bedo ki yoto kom. Kun pire tek ni ka latin ma mito tic ki yat man ocak tic kwede con. I ada, malupe kit me ki loko kwede kit me tic paediatric ART, lutino weng mape kato mwaka 2 ma ki pimmo gi tye ki kwidi two jonyo omyero gucak munyu ARVs cut-cut ma kun pacen 50 (50%) pa lutino ma gi tye ki kwidi two jonyo ni pe gi tye ka tic ki yat man gi too mapud mwak 2 okato.

En ARVs ni tiyo Nining?• ARVs dwoko piny nya/Nywal pa kwidi, ci man, Gengo dano ma tye ki two

me twoo ki two jonyo.• ARVs pe cango latin ma tye ki kwidi two jonyo. ARVs konyo lutino ki lulal

gi bedo ma kom gi yot ki kwoo pi kare MALAC.• ARVs konyo gwoko gufu ma tek wek wek two mukenne ni pe omaki.

Obedo lok ada ni lutino weng ma gi tye ki kwidi me two jonyo myero gu cak tic ki LAJIN [ARVS]• Pe tye ni lutino weng ma tye ki kwidi me two jonyo myero gu Cak tic ki yat LAJIN. Ludaktari ma tye lot yat onyo kama ki pime iyee aye gi niangi kace latin myero ocak tic ki yat Latin• Ma latin ni pwod pe ocako tic ki yat eni, ot yat man kong pimo remo pa latin ni me neno kit ma kwidi magi dongo onya kwede ki teko me remo ni (“CD4 count”); gin bene gi coyo piny kit two mukene ma latin eni tye kwede ki gi timo niangi kit ma gang moni twero kony miyo ma mite bot latin

Children and ARVs

Page 8: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

6

• Ka latin tye ki dano ma kato acel ma konyo pi miyo yat LAJIN bot latin ci

wi opo cawa ne ki kome

• Cwal latin mo keken ma tiyo ki ARVs pi me idwe weng

• Latin myero omwony yat nino ducu

• Myero iti ki nono dwe(kalenda) onyo cawa ma tye ki olang me poyo wi

• Gwoko yat eni kacel I bokci nep ire kene konyo me tic ki yat kare ducu

• Ka latin ni tye ka tic ki yat LAJIN, myero ilub ngo ma dakta owaci ilubi

kore ki kore.

Latin na obi loke nining ikom yat lajing two (ARVs)Ka latin ni ocako tic/munyu ki yat lajing two (ARVs), kit gi loke iyoo mapol, ma

ki lwongo ni “adwoki yat mukene” adwoki pa yat pol kare aa woko inge cabit

4-6, ka latin kome ongiyo ki yat man. Wac ki daktar ni, onyo nurse pi adwoki

pa yat man ikom latin ni cii wek gu konyi.

What are the common side eff ects of ARVs?• I winyo ni I ool

• A bar wic

• Oonyo pa del kom

• Dog ma otwo

• Aburu/ngok

• Cado

• Pe inino maber

• Cido pa nying lwet ki lwet cing

• Anyonga kom

• Dok cen onyo mede anyimi pa mitit me cam

Ngo ma myero ange ilok kom yat Lajin?

Children and ARVs

Page 9: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

7

Gwok mukenne mene ma latin na ma tye ki kwidi two jonyo mito?

Living Positively

Kwoo mukenne maber.

Cet ka pimme pi pol kare:

• Mii yat ducu kit ma ki waco kwede kit ma calo lalal mukenne ki miyo yat

weng omyero ki mii I caa ma rwate

• Pim bor ki kilo pa latin pi kare ducu me niang ni latin ni tye ka dongo

maber

• Omyero wii opor ni latin ni otuki oywee ma oromo:

• Cuk cwiny latinni wek otuki pi pol kare kit ma tuku ki goka pire tek

• Latinni mito yweyo muromo ma loyo ladit

• Cwal latin ni I gang kwan wek otuk ki luwot gi

Mi kony macuku kero gi:

• Bed lakony bot latinni ki nyutu maa ni ki nyutu neni be ki kwidi two

jonyo pe nyutu ni pi gi pe tek loyo lutino mukenne ni.

• Cuk cwiny latinni wek odony igurup pa lutino ma gi tye ki two jonyo.

• Bed guti I kero ne ma calo lawinyi lok maber ki kweyo cwiny latini ka

cwinye peyote.

Peko me cimo tok:

• Be caden pi latinni ka lapwony onyo latinni mukene runyu kom latinni,

kony latin wek ocung ki tyenne atir.

• Kony kor latinni me rwate ki lapwony ma runyu latinni ki konye me

niang ni latin ma tye ki kwidi two jonyo pe omyero ki runy mapoke ki

lutino mukene ni.

• Pwony joo mukene ni pi adaa me kwidi two jonyo

Page 10: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

8

Kony mukenne mene ma latinni ma tye ka kwoo ki kwidi two jonyo mito.?

Living Positively

Gengo two mukenne ma donyi pi adwoki me two jonyo• Gwok jami weng maleng ki ka bedo pa latinni (Ted pii, cam maleng, ot

benen obed maleng• Mat pii maleng, ma ki tedo• Pwony dano weng ma I ot ti me lwoko cingi ki pii maleng ki cabun ki

inge tic ki coron onyo yupu cam• Ka daktar omiyo ki latinni septrine , mine ki lajwii me konye pe me

nongo two• Yeny/nen ki ikome ka two mo mukenne tye cii inong yat pi gi con• Omyero inen ni latin obutu ite net me ober• Cwal latin con iot yat ka latin tye ki fever• Mii vitamin A inge dwe 6 wang ma latin ook mwaka 5• Lwok iyee pi pol kare pi kwidi.• Ka twere genge me rwate ki dano ma oono onyo ma gi tye ki two

mukenneCam (pi lutino ma gi tye ki kwidi two jonyo mape gi ngeyo kom gi• Pi acaki me dwe 6, latinni omyero ki pit ki cak koo keken• Ocake inge dwe 6 ni ook dwe 24, lutino omyero ki mii kwayi cam

mukenne ma ki yupu maber mede ikom cak koo• Ka Cak koo en aye pe yoo mukenne. Pi in onyo ka itye ki peko mo

mukene, cii omyero ipeny tam ki ngat ma konyo kwoo

Page 11: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

9

Kit gwok ango mukenne ma latinna ma tye ki kwidi two jonyo ni myero onong?Lub lok/cik pa daktar ma gwoko kwoo, ento egini cik ma kwako lok weng: • Latin/lalal onyo min latin myero obed ka munyu yat lajing two jonyo/ARVs

• Pi acaki inge dwe 5, lutino pa mon ma gi tye ki kwidi two jonyo myero gudot/cak

koo keken

• Ocaka nge dwe 6 ook kwede idwo 12, lutino/lulal myero ki mii/ki pit gi ki cam

mukenne ma moc gi tye ki cam ma kitedo/kiyubu maber mede ikom doto cak

koo

• Ka doto cak koo pe yoo maber piri onyo ka itye ki peko mo, macalo ka wii tunnu

caki ngang./otyee, cwer remo, cii omyero ici winy tam/ ngec ki bot daktar ma

gwoko kwoo wu cii wek inong/iniang pi yoo mukenne maber

• Mapud pe yak igiko pito ,doto cak, myero inong ngec ki bot daktar niCam (pi latin)

• Pit latin ni tyen adek (3) ki imii ite jami amata amata tyen aryo (2) pi nino acel-acel

• Pit latinni pol kwayi cam wek onong moc cam ducu. Pi nino acel-acel, pit latin ni ki cam ma aa ki ikom jami/kwayi cam madong ataa.• Cam ma medo kero/gufu: moko, layata, labolo kwon, obato • Cam ma dong koms: muranga, lapena/ngo, ful, soya beans, ringo,

gweno, rec, tong gweno.• Cam ma gwoko kom:(pot dek) pot okono, pot boo, pot gwana, spinach,

nyanya, bili nyanya, carrot, otiko, Luaka ki pote, obwol (nyik yat) matunda, muyembe, paipal, mucunga, labolo, okono pii, okono naci-naci, avocado.cado

• Cam ma cweyo ki medo moo ikom: Groundnut , sunfl ower, sesame, palm

and shea oils or from animal source (ghee, lard)

Kit gwok ango mukenne ma latinna ma tye ki kwidi two jonyo ni myero onong?

Living Positively

Page 12: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

10

Awene /ikare mene ma omyero awac ki latinna madok ikom kwidi two jonyo.• Lutino madong oteki/ojing madong twero niang myero ki waci gi kit gi

madok ikom kwidi two jonyo. Omyero gu ngee pingo myero gumuny yadi gii nino weng/ki lajwii

• Ka lutino gucako munyu yat lajing two jonyo/ARVs mapud gi two, pol kare gi niang kit gi ka gu ook ikine mwaka l0, ento kape gu ngeyo cii ngat ma gwoko gi myero owaci gi. Ento kun, ka latinni openyo con, cii myero itite

• Pe myero ibwol latin madok ikome ilok me two jonyo. Bed ki adaa ki lakony me wa cone bote ni lutino mukenne madong bene tye ki kwidi two jonyo makun kom gi yot bene cwinyi gi yom

• Ka in lanyodo ma itye ka kwoo ki kwidi two jonyo, wa cone ki latinni bene nyutu ni itye ka lok ikomi keken ikom two jonyo. Lamii tam twero konyi timo gi nomo ilok man madok in yamo tam ki latinni, weko ibedo ma iloyo kit lok man

• Myero wii opor ni pe itye keni. Tye lumii tam ki gurup ma miyo kony pi in ki tatin ni. Peny daktar ni kape ingeyo kit ma myero inong jami magi

• Remember that you are not alone. There are counselors and support groups for both you and your child. Ask your doctor if you do not know

how to fi nd these services.

Children and Disclosure

Page 13: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

11

Ngo ma omyero angee ikare na me bulu pi lok me bedo ki kwidi two jonyo?• Lutino gidongo iyoo ma pat-pat ma bene gi dongo ikit me bulu I mwaka

ma pat-pat(cak I mwak10-19)• Bedo bulu aye bedo kare matek pi lutino/bulu weng. Bedo bulu ki kwoo

ki kwidi two jonyo dok bene en ayee dong bene tek loyo weng• Kit me lobo/cwec, bulu mito loyo kwoo gi ken gi, ci lagwok gi omyero

owo tam gi me lone ken gi ni ki bene ocuk cwing gi me munyu yat ki bedo ma kom gi yot

• Ento, Lutino bulu gi bedo ki tam madwong/tek madok ikom bedo ki kwidi two jonyo. Kape gunongo leyo tam pi kare ma okato angec, cii kare man bene twero bedo maber me cako ne

• Kape gunongo kony;cii en lutino bulu mukenne gi loke ikwoo maraco ma calo tic ki kongo onyo yadi me konyo kwoo/tam gi

• Lutino mukenne matino, kadi ma tino macalo mwaka 10, romo cako kwoo me miti ki me butu

• In macalo lanyodo ki lamii gwok bot gi, I romo nongo ne tek me lok ikom tam/tic magi ikom bulu ma megi. Ka inongo ni pe itwero lok ki latinni ilok kom kwoo me butu ki kwoo me bedo labonga butu, cii myero inong lamii/lanywak tam onyo dano mo madit ma igeno me konyo bulu ni-ni

• Ikin gan gi mapol onyo ot yat, tye gurup mogo ma miyo kony pi bulu ma gi tye ka kwoo ki kwidi two jonyo. Donyo I gurup magi obi weko bulu ni gu bi ribo kwoo ma gu kato ki iyee. Bedo I group man me konyi twero kony latinni me ilo gen pa latinni

Adolescents and Living Positively

Page 14: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

12

Lok ma pire tek pi bedo bulu ni ma dok I kwoo me bedo, ki bedo ki kwidi two jonyo:

• Kadi bed itye ka munyu yat lajing two jonyo, pud noo gi tye ki kwidi two jonyo iremo gi

• Kwidi two jonyo twero kope ikom dano mo keken ma ibutu kwede, macalo me aa ki ikom min latin ni ceto ikom latin onyo ribo jami mabit onyo lubira

• Kadi lutino ma tino twero nongo two ma aa ki ibutu macalo herpes,Nyca (syphilis or gonorrhea). Ka ngat ma tye ki kwidi two jonyo, en two magi ma ki nongo ki ibutu ni twero bedo marac adada ki cango ne bene no tek. Two ma aa ki ibitu mukenne ni twero weko kom lutinno bedo lit ki two jonyo oyot-yot adida

• Butu labongo roc bol bene twero weko lutino nongo kwayi kwidi two jonyo mapat- pat ma yat lajing kwidi two jonyo pe twero Gengo ne

• Butu labongo roc bol bene twero weko bulu ma anyira ni nongo ic/yac, matwero bedo tek tutwal ikwone ma bene twero mino two ikom latine

Lutino (bulu) matino bene twero Gengo nya/kope pa kwidi two jonyo ki I Uganda.:

• Kalere, dii kare me butu wang madong gi dongo• Ka I bedo me miti, ngut maa iyoo mukenne, macalo timo/tiyo jami

kacel, wilo jami me maa, mako cing. Doto dok ki kwake• Lok woko atii/atye ikom two ki lawot gi mapud peyak oceto ibutu• Ka dong gi tye ibutu, cii gu myero gu tii ki roc bol ka kere pi caa

weng ma gi ceto ibutu, onyo gi tyero poko kwidi two man ki lawot gi, cii dok gi nongo two ki doco

Nga ma myero angee ma dok ikom bedo bulu na ki bedo ki kwidi two jonyo.?

Adolescents and Living Positively

Page 15: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

Bed guti i kwo . I tye calo pungua i kwo pa latin onyo in aye guti/la gwoko kwo pa

Latin ni.• Lutino mape kato mwaka aryo [2yrs] ma gi tye ki kwidi two jonyo myero gu bed i yat

lajing two jonyo• Lutino ma tye ki kwidi two jonyo gi twero kwo ki yot kom ki kwo ma gitimo gin

maber ka gumede ki munyu yat gi• Yat lajing two jonyo tiyo keken ka ki munyu gin ki lajwi ki ma latic ot yat [daktar]

owaco• Lutino wii gi por maber ikom yat gii ka gi ngeyo ni gi tye ki kwidi two jonyo• Lutino ma tye ki kwidi two jonyo myero ki mii ki gin maa ki bedo kwed gi marom

aroma ki lutino mukenne ni ki i gang

Page 16: Gwoko lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo lutino ma gi kwo ki kwidi two jonyo “En aye guti/teko me kwo na” Bed lanyut/latella i kwo gi Tyeka i ngeyo ni lutino ki dano matino ma

For more information, visit your nearest health centre or call the National Health Hotline 0312 500 600