UNIVERSITETET I BERGEN

Guddommar framstilte som barn Likskapar og skilnader i framstillinga av guddommeleg barndom i

hinduistisk og antikk mytologi

Daniel Croles Fitjar

Vår 2010

Bacheloroppgåve i systematisk religionsvitskap, RELVI250

RELVI250 vår 2010

2

Innhald

Innleiing – om mytar, barn og barndom ................................................................................................. 3

Hinduisme ................................................................................................................................................ 5

Mytar om Krishna ................................................................................................................................ 5

Ein myte om Shiva ............................................................................................................................... 8

Kommentarar til dei hinduistiske mytane ........................................................................................... 9

Gresk religion og antikk mytologi .......................................................................................................... 10

Hermes og Homer ............................................................................................................................. 11

Mytar om greske gudar sin fødsel ..................................................................................................... 13

Kommentarar til dei antikke mytane ................................................................................................ 14

Kva har mytane til felles? ...................................................................................................................... 14

Boyer: Kvifor hugsar me mytar om barn? ......................................................................................... 15

Beaumont: Guddommelege gutebarn .............................................................................................. 16

Frå athensk ikonografi til hinduistiske gudeplakatar ........................................................................ 17

Litteraturliste ......................................................................................................................................... 19

RELVI250 vår 2010

3

Innleiing – om mytar, barn og barndom

Barndom er noko alle menneske har eit forhold til. Alle har vore barn sjølv ein gong, og dei fleste

opplever også å få eigne barn. Derfor var det i samband med denne oppgåva rart å oppdaga at det er

skrive overraskande lite om barn og barndom innan religion. Det kan verka som om forskarar flest

ikkje har sett på barn og barndom som relevante felt, trass i at det langt ifrå er nokon mangel på

kjeldemateriale i religionane – innan dei aller fleste religiøse tradisjonar finst det eigne reglar, ritual

og forteljingar for og om barn. Men det skal nemnast at forskarsituasjonen endrar seg, frå 1990-talet

har fleire og fleire byrja å interessera seg også for dette feltet (Browning og Bunge, 2009:1).

Barnet har stor symbolkraft, det representerer framtida og fruktbarheit samstundes som det

representerer arven frå fortida (Clift, 1987:1566). På denne måten viser barnet også til tida som

stadig går framover. Sidan alle har ein barndom kan menneske lett identifisera seg med og kjenna att

barn i forteljingane dei høyrer og får ta del i gjennom sin religiøse og kulturelle bakgrunn.

Nokre slike forteljingar er gjengjevne seinare i denne oppgåva. Barna me møter her er ikkje berre

interessante i seg sjølv, men dei fengjer oss fordi dei samhandlar med menneske og makter rundt seg

– spesielt framtredande er tilhøvet mellom mor og barn. Dessutan har barn med seg mange lett

gjenkjennelege konnotasjonar; som fødsel, abort, seksualitet, familie, mødrer og oppvekst.

Men det er ikkje berre menneske som har ein barndom, i mange religionar finn me også forteljingar

om gudar sin barndom. Det mest kjende gudebarnet i vår del av verda er nok utan tvil Jesus, og

feiringa av Jesu fødsel er ein fest som angår langt fleire enn dei kristne. Julefeiringa er kanskje ikkje

sett på som like viktig som påskefeiringa i teologisk forstand, men den er nok den største kristne

høgtida for folk flest. Ein kan altså seia at gudebarnet er eit svært synleg motiv i det notidige vestlege

samfunnet.

Denne oppgåva skal ikkje handla om Jesus, men om andre gudar som også har forteljingar knytta til

barndommen sin, og ho vil visa at barneguden både har vore viktig før kristendommen si tid og at

den har vore viktig også utanfor den vestlege verda. I India er til dømes forteljingane om Krishna som

barn og ungdom viktigare for hinduistar flest enn forteljingane om han som krigar og ansvarleg, slik

han framstår i Bhagavadgita, den av dei hinduistiske tekstane som er best kjend i Vesten (Jacobsen,

2003:108).

Forteljingane om gudane sin barndom er ofte avgjerande for eigenskapane dei vert tillagde som

vaksne, noko me mellom anna skal sjå i forteljinga om Hermes og tjuveriet av kyrne til Apollon. Desse

forteljingane er mytiske. Ordet myte kjem opphavleg av det greske mythos som kan tyda «ord» eller

«forteljing», men på klassisk gresk fekk det etter kvart tydinga «fiksjon», her i tydinga «forteljing som

ikkje er sann» (Tortzen, 2005:17). Det er likevel viktig å merka seg at forteljingane for mange slett

RELVI250 vår 2010

4

ikkje har vore eller er sett på som fiksjon, men som forteljingar som kan læra oss noko om verda

rundt oss. Mytar er forteljingar ein finn igjen i dei fleste religionar, og dei handlar ofte om gudar eller

andre ikkje-empiriske vesen. Mytane kan godt vera knytte til stader, medan tidfestinga som regel er

meir diffus. Handlinga i dei fleste mytane har funne stad «ein gong i fortida» eller i ei urtid før tida,

sjølv om det også finst mytar om hendingar som skal skje i framtida, då gjerne endetidsforteljingar.

Doniger (1998:2, sitert i McCutcheon, 2000:197) og andre religionsforskarar framhever at mytane er

viktige for folkegruppa som held dei i hevd, og at dei som regel har ei meining i samtida. McCutcheon

(2000:204) framhever nettopp dette når han påpeiker at mytane vert skapte i ein gitt sosio-politisk

periode, og derfor vil støtta haldningar i denne perioden trass i at handlinga i sjølve myten går føre

seg i ei anna tid. At innhaldet i mytane kan spegla tidsperioden dei har vorte til i får me eit godt

eksempel på i samanlikningsdelen av denne oppgåva.

Gudane har sjeldan ein vanleg barndom. Dei kan snakka og bevega seg utan problem, dei tenkjer og

oppfører seg heilt sjølvstendig. Ofte får me også ta del i korleis dei tenkjer og motiva bak handlingane

deira, og dei kan ofte samanliknast med vaksne mentalt sett. Gilhus, Seim og Vidén (2009:96-97) skil

mellom gudebarn som ikkje oppfører seg barnleg og gudebarn som gjer det. Den første kategorien

skal me få eit godt eksempel på i myta om Hermes. Den andre kategorien, gudebarn som oppfører

seg barnleg, handlar ofte ikkje om guden sjølv, men om familierelasjonar som forholdet til foreldre.

Forteljinga om Krishna som opnar munnen sin for Yasoda er, som me skal sjå, eit godt eksempel på

slike forteljingar.

Me skal også sjå at forteljingane om gudebarna inneheld mange element som liknar kvarandre, på

tvers av religiøse og kulturelle grenser. «Idealgudebarnet», har i følgje Jung (1985, sitert i Pollan,

2002:26) ein del bestemte eigenskapar; det er født i eller i nærleiken av naturen, under dramatiske

omstende fordi nokon er ute etter det allereie før det vert født, det har ofte tilknytting til gjetarar og

har ofte guddommeleg far og menneskeleg mor. Jung sette opp gudebarnet som ein eigen arketyp,

eit element i eit kollektivt undermedvit delt av alle menneske som kjem til uttrykk på ulike måtar i

mytane til ulike folkegrupper (Jung, 2002). Boyer (2002) hevdar at det ikkje nødvendigvis er slik at

menneske i ulike folkegrupper skapar dei same mytane i ulike variantar, men at det heller er slik at

menneske hugsar mytar med spesielle element betre enn andre mytar når dei først har blitt

presenterte. Me skal koma tilbake til sistnemnde i samanlikningsdelen av denne oppgåva.

Før presentasjonen av mytane bør det til slutt nemnast at «barn» og «barndom» i seg sjølv kan seiast

å vera omdiskuterte omgrep. Ariès (1962) hevda at det i middelalderen ikkje fanst plass for noko slikt

som «barndom», at barn på den tida vart sett på som unge vaksne like etter spedbarnsstadiet og at

kategorien var konstruert i nyare tid. Dette utløyste ein debatt mellom «konstruktivistane» som

meinte at ein ikkje kan finna noko «normativt barn», og «essensialistane» som meinte at ein kan

RELVI250 vår 2010

5

finna det. Diskusjonen er altså om det finst universelle trekk som gjeld barn til alle tider og innan alle

kulturar (Browning og Bunge, 2009:7). Eg kjem ikkje til å gå vidare inn i denne debatten, men det kan

vera verdt å merka seg at oppfattinga av kva eit barn er truleg har vore ulik for skaparane av

forteljingane som vert presenterte. Eg har ikkje utelukkande valt ut mytar som sjølv omtaler gudane

som barn, men mytar som presenterer gudane i ein situasjon me i dag ville kalla «barndom». Eg

unngår dermed å ta stilling til omgrepa som er brukt av skaparane sjølve.

Hinduisme

Hinduismen er rekna som den tredje største religionen i verda i dag, og hinduisme kan eigentleg

kallast eit samleomgrep på fleire religiøse tradisjonar som har sitt opphav i Sør-Asia. Innanfor

hinduismen finn me to spesielt store grupper, vishnuittane som utgjer om lag 70% og shivaittane som

utgjer om lag 28% av dagens hinduar (Jacobsen, 2003:95, 132). Shivaittane tilber hovudsakleg Shiva

og hans familie, medan vishnuittane tilber hovudsakleg Vishnu, Krishna eller Rama. Dei to

sistnemnde vert i fleire tradisjonar rekna som avataraar, nedstigningar, av Vishnu. Dei kan tilbedast

som dette, men ein kan også tilbe dei som den ytterste røynda i seg sjølv, og Krishna er den mest

populære guden i dagens Nord-India (Jacobsen, 2003:108). Dei mytane som er utvalde nedanfor

handlar om Shiva og Krishna. Eg har ikkje funne forteljingar om andre hinduistiske gudar som barn i

samband med denne oppgåva, sjølv om framstillingar av andre gudar som barn i gudeplakatar

(Jacobsen, 2004:238) kan tilseia at slike forteljingar finst. Likevel, at det er så vanskeleg å finna

tekstar om desse tilseier at dei nok uansett ikkje har vore like viktige som mytane som er presenterte

her.

Mytar om Krishna

Mytar er forteljingar som ofte vert overleverte munnleg, og det finst derfor ofte fleire versjonar av

dei. Folk flest kjenner ofte til hovudlinjene i forteljinga, og så vert det opp til den enkelte forteljar kor

detaljert framstillinga er. I presentasjonen av mytane om Krishna er den versjonen som står i

Bhagavata Purana brukt, slik dei er presenterte på engelsk av Patton (2009:243-247). Dersom ikkje

anna er nemnt er det denne det er referert til. Gjenforteljing på og omsetjing til norsk er gjort av

meg.

Krishna motstår ei kjempe sendt av Kamsa

Historia om barnet Krishna startar allereie før fødselen hans. Kamsa, ein vond konge, regjerte i

området der Krishna vart fødd. Far til Krishna heiter Vasudeva og mora er Kamsa si søster, Devaki.

Kamsa hadde fått ein spådom om at ein son av Devaki ein gong ville drepa han. Han ville ikkje drepa

søstera si, men han ville heller ikkje bli drepen. Derfor ville han i staden drepa barna til Devaki, og

RELVI250 vår 2010

6

han klarte å drepa dei seks første (White, 1970:161). Den sjuande sonen, Balarama, vart redda unna

ved at han vart flytta over i livmora til Rohini, Vasudeva si andre kone, før han vart fødd. Denne

broren av Krishna er populær, og det hender at han tek plassen til Buddha i lista over Vishnu sine ti

avataraar (Jacobsen, 2003:104).

Krishna er fødd i Mathura, og vart redda frå Kamsa ved at han vart adoptert bort til gjetarparet

Nanda og Yasoda like etter fødselen. Han vaks opp i Vrindavan i regionen Vraj, nord i India. Mytane

fortel at Krishna, då han var blitt ein ung mann, drap Kamsa. Det finst fleire mytar om barndommen

hans, som altså finn stad før drapet.

Då Krishna var eit spedbarn sende Kamsa ut ei kvinneleg kjempe for å drepa han. Ho vart kalla

Putana, som tyder «Stinkande», og drog overalt for å sluka småbarn. Ein dag kom ho til Vrindavan, og

hadde då skapt seg om til ei vakker kvinne. Kvinnene i landsbyen, som såg at Putana stal hjarta til

mennene deira, meinte dette måtte vera gudinna Lakshmi sjølv som var inkarnert.

Putana kom til slutt fram til huset der Krishna budde. Han såg liten og svak ut, men teksten forsikrar

oss om at han hadde full kontroll, og såg det alle rundt han ikkje såg. «Mora» i dette tilfellet er

Yasoda, adoptivmora:

Sjølv om han heldt auga sine lukka, han som er sjølve sjela i alt som rører seg og alt som er, visste han likevel at

ho var ei vond kjempe som drap småbarn, og ho tok den uendelege i fanget sitt, som ein kan plukka opp ein

dødeleg slange, i den tru at den er eit tau. Då ho [Yasoda] såg henne [Putana], som hadde eit vondt hjarte skjult

av vene handlingar som eit skarpt sverd skjult i ei slire, vart mora overvelda av hennar prakt, og, i den tanke at

ho var ei god kvinne, vart ho ståande og sjå på.

Putana tok så opp Krishna for å amma han. På førehand hadde ho smurt inn brystet sitt med gift for å

ta livet av barnet. Men planen hennar slo feil då Krishna ikkje tok skade av gifta:

Men herren, som pressa brystet hennar hardt med hendene sine, drakk i sinne ut livspusten hennar saman

med melka. Ho skreik «Slepp! Slepp! Det er nok!» medan ho vart klemt i alle sine vitale deler.

Slik ender det altså opp med at Krishna tek livet av kjempa, og i det ho døyr tek ho sin opprinnelege

form. No kan alle sjå kor forferdeleg ho ser ut, og teksten skildrar i detalj korleis ho ser ut i det ho fell

til bakken i dødsaugneblinken. Det står mellom anna at «jorda med fjella og himmelen med

planetane skalv» av brølet hennar, og at «munnen hennar var full av forferdelege tenner så store

som plog-akslar».

Nanda og dei andre gjetarane delte så opp liket hennar og brente delene, og her tek myten ei

vending og kjem med ein bodskap til oss, tilhøyrarane:

RELVI250 vår 2010

7

Røyken som steig frå Putana sin kropp då den brann lukta søtt som aloe-tre, for syndene hennar hadde vorte

øydelagde då ho mata Krishna. Putana, ein mordar av menneske og spedbarn, ein kvinneleg Rakshasa, ein blod-

drikkar, nådde himmelen til gode menneske fordi ho hadde gitt brystet sitt til Vishnu – sjølv om ho gjorde det

fordi ho ønska å drepe han. Kor mykje større, då, er løna for den som gjev det som er kjærast for den høgste

sjela, Krishna, med tru og tilbeding, som hans kjærlege mødre?

Yasoda ser inn i Krishna sin munn

Fleire forteljingar handlar om Krishna sitt forhold til Yasoda, adoptivmora. Dei to mest kjende er då

Krishna stal smør og då han åt jord, begge deler noko han ikkje fekk lov til. Desse er gode eksempel

på Krishna i rolla som krenkar av dharma. Her er ei gjenforteljing av myten om då Yasoda såg inn i

munnen hans.

Krishna og Balarama har no blitt så gamle at dei kan gå og springa i nærområdet rundt huset. Krishna

er etter kvart ein skikkeleg rakkarunge, og konene til gjetarane går i grupper til Yasoda for å fortelja

om skøyarstrekane:

«Krishna lausnar banda til kalvane når det ikkje er tida for det, og han ler av alle sine sinte rop. Han pønskar ut

måtar å stela og eta ostemasse og mjølk og syns berre maten er god om han stel den. Han fordeler maten blant

apene; om han ikkje et maten, så øydelegg han krukka. (…) Det er frekke handlingar av denne typen han

utfører; og han tissar og så bortetter i reine hus. Dette er dei tjuvaktige knepa han pønskar ut, men han

oppfører seg motsett og er snill når du er nær.» Då mora hans høyrde denne rapporten frå damene som såg på

Krishna sine vettskremde auge og vakre ansikt, lo ho og ville ikkje skjenna på han.

Krishna slepp altså unna med litt av kvart. Men ein dag kjem broren Balarama og nokre andre

smågutar i landsbyen bort til Yasoda og fortel ho at Krishna har ete jord. Sidan bror til Krishna seier

det er ho overbevist, og ho kjeftar på Krishna. Krishna nektar, og skuldar broren og gutane for å lyga.

Mora ber då om å få sjå i munnen hans for å sjå kven som snakkar sant. Krishna opnar munnen:

Ho såg då i munnen hans heile det uendelege universet, og himmelen, og områda i himmelen, og jordkula med

alle sine fjell, øyer, og hav; ho såg vinden, og lyn, og månen og stjernene, og dyrekrinsen; og vatn og eld og luft

og sjølve rommet; ho såg dei vekslande sansane, ho såg sinnet, elementa, og dei tre trådane av materie. Ho såg

inni kroppen til son sin, i hans vidopne munn, heile universet i heile sitt mangfald, med alle formene for liv og

tid og natur og handling og håp, og sin eigen landsby, og seg sjølv.

Denne opplevinga sette spor i Yasoda, ho vart forvirra og redd, ho lurte på om det var ein draum, om

ho hadde blitt gal, om ein gud hadde forvirra ho med vilje. Til slutt tenkte ho at dette kunne vera ein

hittil skjult eigenskap ved son hennar. Så fekk ho ei slags oppvakning, Yasoda tenkte:

«Eg bøyer meg for føtene til guden (…). Guden er mi tilflukt, han som gjennom sine evner til vrangforestilling

får det til å stiga i meg slike falske forestillingar som "Eg," "Dette er min ektemann," "Dette er min son," "Eg er

RELVI250 vår 2010

8

kona til landsbyhøvdingen og all hans rikdom er min, inkludert desse ku-gjetarane og konene deira og deira

rikdom i kveg."»

Men Yasoda visste no for mykje. Krishna trengte først og fremst ei kjærleg mor, og måtte få Yasoda

tilbake i denne rolla. Då kunne ho ikkje ha den rolla og den innsikta ho no hadde fått.

Då ku-gjetaren si kone hadde kome til å forstå den sanne essensen på denne måten, spreidde herren sin

magiske illusjon i form av morskjærleik. Straks mista ku-gjetaren si kone minnet om kva som hadde skjedd og

tok son sin opp på fanget sitt. Ho var som ho hadde vore før, hjarta hennar vart overfylt med endå større

kjærleik. (…) *Ho+ betrakta han som son sin.

Ein myte om Shiva

Som nemnt tidlegare er det utan tvil mytane om Krishna-barnet som er best kjende. Dei siste hundre

åra har ein ny industri vakse fram i India, gudeplakatindustrien. Gudeplakatane viser gudar med deira

familiar eller har bilete med motiv frå mytane. Med desse gudeplakatane har mytane om gudane sin

barndom også fått eit oppsving, og det finst i tillegg til Krishna-barnet også bilete av andre gudebarn,

som Shiva. Faktisk var forestillinga om Shiva som barn såpass ukjend før dette at då det starta å

dukka opp gudeplakatar av Shiva som barn trudde mange fagfolk at dette var fri fantasi frå

kunstnarane. Jacobsen (2004:240-241) viser at dette er feil, for sjølv om den ikonografiske

framstillinga av Shiva som barn er ny, så har den belegg i Purana-tekstane som igjen har basis heilt

tilbake i Vediske tekstar datert før år 0.

I presentasjonen av denne myten om Shiva er versjonane som står i Skanda Purana og Linga Purana

brukte, slik dei er presenterte på engelsk av Jacobsen (2004:248-251). Dersom ikkje anna er nemnt er

det denne det er referert til. Gjenforteljing på, og omsetjing til norsk er gjort av meg.

Shiva manifesterer seg som barn for å roa Kali

Demonen Daruka herja, og truga med å øydeleggja heile kosmos. Demonen hadde fått eit løfte om at

berre ei kvinne kunne drepa han, og derfor kledde Indra og dei andre gudane seg i kvinneklede i eit

forsøk på å drepa han. Det gjekk ikkje, og derfor tok dei kontakt med Gudinna, Parvati, for å få hjelp.

Ho visste ho ikkje var sterk nok i seg sjølv, og gjekk derfor inn i kroppen til ektemannen Shiva med ein

del av seg sjølv.

Shiva har i halsen sin ei gift som i følgje ei anna myte vart skapt då gudane kjerna havet, og Shiva tok

på seg å svelga denne gifta for å redda kosmos. Parvati lagde no ein kropp av denne gifta, og Shiva

skapte så Kali gjennom det tredje auget sitt. Kali hadde altså ein halvpart av den gode gudinna og ein

halvpart av Shiva si øydeleggjande gift.

RELVI250 vår 2010

9

Gifta gjorde Kali rasande; ho skremte vekk alle dei andre gudane og ho drap Daruka. Men no hadde

det oppstått eit nytt problem; Kali var framleis rasande, og no var det ho som trua kosmos med

raseriet sitt. Shiva måtte nok ein gong svelgja gifta for å redda kosmos. Sitatet er frå Skanda Purana

(1.2.62.9-12, sitert i Jacobsen, 2004), og namnet Rudra er brukt om Shiva:

På kremeringsplassen ropte Avanti Kali fleire gonger. På grunn av dette vart alle levande vesen i heile verda

dumme og lamslåtte som om dei var daude. Etter dette tok Rudra barneforma for å redda universet. Rudra

næra seg henne på kremeringsplassen medan han grein. Kalika vart då full av omsorg, tok barnet på fanget og

amma han medan ho sa, «Ikkje grin.» Forkledd som eit barn som vert amma, drakk Shiva sinnet som kom frå

kroppen hennar.

Kommentarar til dei hinduistiske mytane

Mytane om gudane sin barndom har eit underhaldningsaspekt ved seg, men dei har også hatt ei

viktig tyding utover det. Det er viktig å hugsa at mytane ikkje først og fremst skal fortelja biografisk

om barndommen til guden, men også fortelja oss noko om kven guden er. Når Krishna krenkar

dharma, dei moralske reglane, les eg det ikkje som at han står utanfor reglane fordi han er eit barn,

men at han står utanfor reglane som eit barn fordi han er gud. Som gud er han heva over dharma,

han kan gjera som han vil utan å unnskylda seg.

Barnegudane har vore viktige innan hinduismen. Til dømes kan barnemanifestasjonen av Shiva

knyttast til lingaen, fallosen, og symbolisera fruktbarheitsaspektet ved Shiva. I ein annan myte

(referert i Jacobsen, 2004:242-245) manifesterer Shiva seg som eit barn på toppen av ein linga for eit

par som har bedt om å få ein son, for på den måten å visa at ønsket er oppfylt. Som barn kan han på

denne måten gje håp til barnlause (Jacobsen, 2004:243).

Likevel er det kanskje spesielt Krishna-barnet som har vore viktig som tilbedingsform og som

inspirasjon. Til dømes meinte Vallabha (1479-1531 e.v.t.) frå den vishnuittiske retninga Pustimarga at

det var fire måtar å forholda seg til Krishna på, men at foreldreforholdet, altså at ein tilber Krishna i si

barneform, var den beste måten å tilbe Gud på (Jacobsen, 2003:128). Diktarhelgenen Surdas (ca

1478-ca 1584 e.v.t.) bør også nemnast, han var del av denne retninga og er den diktarhelgenen som

har dikta mest om Krishna. Dette har gjort han til ein av dei mest populære av diktarhelgenane i

Nord-India (Pandey og Zide, 1966). Begge desse var del av den såkalla bhakti-rørsla, som

populariserte religionen i middelalderen, og då spesielt Krishna-bhakti.

Den største og mest openbare skilnaden mellom Krishna og Shiva er at trass i at begge er barn i

enkelte mytar, er det berre Krishna som har ein barndom. Shiva har alltid eksistert, han har inga

byrjing eller slutt og har ingen eigentleg form, han manifesterer seg i staden i ulike former etter

behov (Jacobsen, 2003:132-133). Krishna har derimot ikkje alltid eksistert, han kan seiast å ha ei

RELVI250 vår 2010

10

byrjing. Alternativt kan ein sjå på det slik at Vishnu manifesterer seg som barn i Krishna, men i så fall

er skilnaden at Krishna veks opp og har eit eige liv – han er ikkje berre til for eitt spesifikt formål slik

Shiva sin barnemanifestasjon er.

Sjølv om Krishna har ein barndom, kan ein likevel argumentera for at dette berre er fysisk. Som døma

ovanfor viser er barna, både Krishna og Shiva, intellektuelt og i styrke på same nivå som dei er i sine

vaksne former. Til dømes er delen som skildrar Putana som grufull via stor plass, noko som

understrekar kor stor ei bragd dette var av Krishna. Ein annan likskap mellom alle desse mytane er at

dei speler på relasjonen mellom mor og barn. Barnekroppen kan seiast å vera eit verktøy for gudane

som vekkjer morsinstinktet i kvinnene dei må forholda seg til, anten det er adoptivmora Yasoda som

skal sikra ein oppvekst for Krishna så han kan gjennomføra det han er spådd til å gjera, eller om det

er kvinnelege demonar som må temjast. Ein kan altså sjå på dei som vaksne gudar i ein barnekropp,

heller enn som barn.

Gresk religion og antikk mytologi

Å prøva å sjå føre seg storleiken «gresk religion» slik den var i antikkens Hellas kan vera vanskeleg for

oss som lever i dag, rett og slett fordi grekarane sjølv ikkje gjorde det. Alle var involverte i det

religiøse livet på ein eller annan måte, noko Garland treffande formulerer slik: «I alle periodar av

gresk historie var det mykje vanlegare å tru at gudane ikkje bryr seg om menneske enn å vera ein

ateist» (Garland, 1994:xi, mi omsetjing). Om ein ikkje merka noko til gudane i kvardagen, så tydde

ikkje det at dei ikkje var der. Grekarane hadde ikkje noko eige ord for religion, noko som kan tyda på

at den ikkje var sett på som ein separat storleik i samtida. Gudane var ein integrert del av

kvardagslivet, og dermed var dei også gjenstand for forteljingar, men utan at forteljingane om

gudane vart sett på som tilhøyrande ein annan sfære enn andre forteljingar. Dette er ikkje noko unikt

for gresk religion, men det er viktig å merka seg i samband med lesing av mytane.

Forteljingane om dei greske gudane sin barndom verkar ikkje like lange og komplekse som me har

sett med Krishna, kanskje med unntak av Hermeshymna som me straks skal sjå. Desse forteljingane

kan igjen sjå ut som dei først og fremst skal fortelja noko om guden, ikkje om barnet. Gilhus, Seim og

Vidén (2009:96) formulerer dette treffande ved å slå fast at mytologi ikkje er det same som biografi.

Mytane som vert presenterte i denne delen er mytar som handlar om dei greske gudane. Tortzen

(2005) presiserer i innleiinga til boka Antikk mytologi at desse mytane som gjerne vert kalla greske

vart tekne opp i romersk litteratur, og at det er derifrå mange av mytane om lag to tusen år seinare

vart tekne opp att i europeisk kultur. Derfor vel Tortzen å kalla mytane antikke heller enn greske. I

RELVI250 vår 2010

11

presentasjonen av mytane brukar eg stort sett versjonane til Apollodor slik dei er presenterte av

Tortzen i nettopp denne boka, og derfor vel eg også å omtala mytane som antikke.

Hermes og Homer

Etter å ha teke dette atterhaldet skal eg byrja med å bryta det. Denne første myten om Hermes er

nemleg best kjent gjennom Homer sin versjon, Hermeshymna, og eg vil sitera frå Athanassakis (2004)

si engelske omsetjing av denne der det høver seg. Eg brukar likevel oppbyggjinga til Apollodor

(Tortzen, 2005:197-198) som ramme.

Hermes stel kyrne til Apollon

Hermes er son av Zeus, den høgaste av gudane, og Maia, ei nymfe. Hermes hadde ein temmeleg

innhaldsrik første dag i livet, og Homer byrjar si hymne til Hermes med ei (svært) kort

oppsummering:

Fødd ved soloppgang, midt på dagen spelte han på lyra si,

og om kvelden stal han kveget til langt-skytande Apollon,

på den fjerde i månaden, den same dagen mektige Maia fekk han.

(Athanassakis, 1994:28, mi omsetjing)

Hermes vart fødd i ei hule på Kyllene. Rett etter fødselen vart han lagt til å sova av Maia, men då ho

ikkje såg på sprang altså det vesle spedbarnet av garde. Han drog til Pieria, og der fann han

kvegflokken til Apollon, som også er son av Zeus. Han tok med seg kyrne, og for at dei ikkje skulle

setja spor tok han på dei sandalar. Til slutt kom han til Pylos og gøymde dei i ei hule der. Så tok han

to av kyrne og ofra dei, nagla skinnet deira til stein, kokte litt av kjøtet og brann resten av det.

Etter kvegtjuveriet drog han tilbake til Kyllene. Utanfor hula han vart fødd i fann han ei skilpadde som

han slakta. Han tok skalet og festa sener på som strenger og hadde dermed funne opp ei lyre. Homer

(som dessutan plasserer denne hendinga før kvegtjuveriet) skildrar verdas første lyrespel slik:

Og då det var ferdig, heldt han opp det herlege leiketøyet

og med plekteret slo han det melodiøst, og under handa hans

lét lyra fantastisk. Guden song vakkert til den,

i det han på lyra prøvde improvisasjonar, slik unge menn gjer

i festlege stunder når dei ertar og hånar kvarandre.

Han song om Zeus Kronides og Maia med dei vakre sandalane,

og om korleis dei ein gong fjasa i kjærleikens band,

gjenforteljande i detalj om sin eigen strålande fødsel.

(Athanassakis, 2004:29, mi omsetjing)

RELVI250 vår 2010

12

Apollon leita no etter kyrne sine. Han drog til Pylos og spurte folk om dei hadde sett noko. Det hadde

dei, ein legg jo merke til det om eit spedbarn kjem forbi med ein flokk kyr, men dei visste ikkje kvar

dei hadde teke vegen. Det var umulig å følgja spora deira, sidan Hermes hadde sett sandalar på

kyrne.

Men Apollon tok eit varsel og fann ut kven som hadde stole kyrne. Han drog til Kyllene og

konfronterte Maia med det han hadde funne ut. Ho viste han spedbarnet som no låg og sov søtt inne

i hula, men Apollon sto på sitt og konfronterte Hermes direkte:

«Å barn som ligg i vogga, fort deg og fortel meg om kyrne!

Elles vil ikkje du og eg snart skilja lag som to herrar.

Eg vil kasta deg ned og slenga deg inn i dystre Tartaros

og inn i angstfylt og uunngåeleg mørkre; og verken mor di

eller far din vil bringa deg tilbake til lys men under jorda

skal du vandra som herre over små babyfolk.»

(Athanassakis, 2004:34, mi omsetjing)

Hermes svarar på denne sinte trusselen slik:

«(…)

Eg ser sanneleg ikkje ut som ein hardfør gjetar av storfe

og dette er ikkje ei gjerning gjort av meg, sidan eg har teke meg av andre saker:

Eg har teke meg av søvn, og mjølk frå mor mi sitt bryst,

og av klede knytte over skuldrene mine, og eit varmt bad.

(…)

Eg svergar at eg sjølv ikkje er gjerningsmannen

og at eg ikkje har sett nokon annan stela kyrne dine -

kva no enn desse kyrne er; for eg høyrer berre rykte.»

(Athanassakis, 2004:34-35, mi omsetjing)

Apollon gjennomskoda Hermes, og tok han med seg til Zeus, far til dei begge, for å ordna opp i saka.

Apollon forklarte situasjonen og Hermes nekta som før. Men Zeus lét seg heller ikkje lura og bad

Hermes visa Apollon kvar kyrne var. Sidan Zeus sjølv sa det måtte han gjera som han vart beden om,

for ein kan ikkje motseia hans vilje.

Hermes kan likevel seiast å ha trekt det lengste strået. Då dei kom til hula på Kyllene byrja han

nemleg å spela på lyra si. Dette likte Apollon så godt at han ikkje berre tilgav alt, men han bytta også

vekk alle kyrne for å få det nye instrumentet. Dei var no gode venner, og Hermes fann opp fløyta like

RELVI250 vår 2010

13

etter. For den bytta han til seg ein gyllen hyrdestav og evna til å spå og sjå i framtida. Hermes vart

seinare utnemnt til sendebod for Zeus.

Mytar om greske gudar sin fødsel

Grekarane sa om gudane sine at ein av fordelane dei hadde var at dei vaks opp fort, og det finst ofte

få forteljingar om kvar enkelt gud sin barndom. Til gjengjeld finst det forteljingar om fødselen til

fleire av dei, og nokre av dei er presenterte her.

Dionysos vert fødd to gonger

Dionysos vart rekna som son av Zeus og nymfa Semele, og var mellom anna kjend som den som var

fødd to gonger. Då Zeus gjekk til sengs med Semele lova han ho at han skulle gjera som ho bad han

om. Hera, kona til Zeus, var ikkje så begeistra for sidespranga hans. Ho fann ut kva Zeus hadde lova,

og oppsøkte så Semele. Der lurte Hera Semele til å spørja Zeus om å visa seg for ho som han viste seg

for Hera.

Semele var seks månader på veg med Dionysos-barnet då ho bad Zeus om å visa seg som han var.

Zeus måtte gjera som ho bad om, og viste seg som lyn og torevêr. Semele vart drepen momentant av

flammane, men Zeus var rask og sydde fosteret inn i låret sitt. Dette var den første fødselen. Tre

månader seinare vart Dionysos teken ut av låret til Zeus, då altså fødd for andre gong. Han vart gitt til

Hermes, som tok han med til nymfer som oppdrog han.

Apollon vert fødd på ei flytande øy

Apollon var son av gudinna Leto og Zeus, og tvillingbroren til Artemis. Som med Semele var Hera

sjalu, og ville ikkje la Leto få ro til å føda nokon stad; ingen land eller øyer ville la ho få lov. Til slutt

kom Leto til Delos, som på denne tida var ei flytande øy. Dermed kunne ho føda, trass i Hera sitt

forbod, for ei flytande øy var verken øy eller fastland. Etter dette fekk øya bli botnfast av Zeus.

Zeus vert bytta ut med ein stein for å sleppa unna Kronos

Zeus sin eigen fødsel var også dramatisk. Kronos, ein titan, hadde teke herskarmakta i verda ved å

styrta far sin, Uranos. Han var blitt spådd at ein av hans eigne barn skulle styrta han igjen, og derfor

slukte han alle barna han fekk med kona si, Rheia. Men Rheia var lei av at Kronos slukte alle barna

hennar, så då ho fødde Zeus bytta ho han ut med ein stein som ho festa tøy på. Kronos lét seg lura og

svelgde steinen. Zeus vaks opp i ei hule på Kreta, også han blant nymfer, og då han vart vaksen

hemna han seg. Først kasta Kronos opp alle søskena til Zeus, og så overtok Zeus makta.

RELVI250 vår 2010

14

Kommentarar til dei antikke mytane

Som me såg med Krishna hevar også Hermes seg over moralske lover når han stel kyrne til Apollon.

Også her må ein sjå på myten som ei skildring av Hermes som gud snarare enn som barn. Hermes stel

ikkje kyrne fordi han er eit barn som ikkje veit betre – han stel dei fordi han er Hermes, guden for

tjuvar og knep. I tillegg kan ein i høgste grad seia at barnekroppen her, som med Krishna og Shiva,

fungerer som eit verktøy – Hermes seier det nærast sjølv. Å vera eit spedbarn er det perfekte alibi,

nettopp fordi dei er hjelpelause og på ingen måte i stand til å stela kyr. Ja, Hermes lèt til og med som

om han ikkje anar kva kyr er, noko som i høgste grad må kunna seiast å vera sant for

gjennomsnittsspedbarnet.

Når det gjeld alle fødselsmytane utanom Hermes er det eit klårt trekk som går igjen: alle gudane vert

fødde under dramatiske omstende, og det er ein klårt definert fiende som er ute etter dei allereie før

dei vert fødde. Apollon og Dionysos får begge fødselen sin forstyrra av Hera og Zeus må gøymast bort

frå Kronos. Dette minner veldig om situasjonen me såg Krishna var i med trusselen frå Kamsa.

Kva har mytane til felles?

Med bakgrunn i mytane som har vorte presenterte er det ein del motiv som går att. Me har sett at

gudebarna Hermes, Krishna og Shiva først og fremst er gudar: barnetilstanden blir eit verktøy heller

enn ein tilstand. Dette kjem aller tydelegast fram i myten om Shiva som sjølv vel å manifestera seg i

barneforma for å oppnå det han vil.

På den andre sida har me fødselsmytane. Dei kan i større grad reknast som biografiske, fordi dei

fortel oss om familierelasjonane gudane imellom, men dei kan også fortelja oss noko om gudane som

er involverte. Ein kan argumentera for at mytane om Apollon og Dionysos handlar minst like mykje

om Hera og sjalusien hennar som om dei som vert fødde – for ikkje å snakka om kva dei fortel oss om

Zeus og hans virilitet.

Dei hinduistiske mytane skil seg frå dei antikke ved at alle har eitt felles gjennomgangstema: det går

føre seg ei utveksling, av liv frå Putana til Krishna i byte mot frelse, av innsikt frå Krishna til Yasoda

som så vert teken tilbake og av gift frå Shiva til Kali som også vert teken tilbake. Det er interessant at

tanken om ei overføring av kraft går gjennom morsmelka i to av desse tre mytane. Alle desse

utvekslingane er fullstendig styrte av guddommen som er involvert.

Ein viktig skilnad finn me mellom lengda på barndommen til Krishna og dei greske gudane. Medan

det ofte berre er éin myte om dei fleste av dei greske gudane, finn me fleire om Krishna sin barndom

(Shiva har fleire mytar, men har som nemnt ingen barndom). Det kan tyda på at ein såg for seg at dei

RELVI250 vår 2010

15

greske gudane vaks fort opp, barndomsfasen var berre noko dei måtte gjennom. Hos Krishna er det

derimot forteljingar om oppvekst, og sjølve barndommen vert vektlagd. Her er det på sin plass å

nemna inndelinga til Gilhus, Seim og Vidén igjen (2009:96-97). Ein kan argumentera for at

forteljingane om Krishna ikkje berre fortel om guden sin personlegdom, men også om

familierelasjonar. Slik verkar han også meir menneskeleg, og framstår som ein gud som er lettare

tilgjengeleg for folk flest (Jacobsen, 2003:111).

Boyer: Kvifor hugsar me mytar om barn?

Me hugsar at Jung meinte at likskapane i mytane kom av felles arketypar i det kollektive

undermedvitet. Boyer (2002) har ei kognitivistisk tilnærming til likskapsfenomenet og snur om på

det: han spør om kvifor nokre motiv som me møter vert hugsa betre og sett på som meir

sannsynlege enn andre. Tanken er då at mange ulike motiv dukkar opp heile tida i alle kulturar, dei

fleste vert gløymde, men nokre av dei sit att fordi hjernen vår oppfattar dei som viktige. Mennesket

har ikkje noko kollektivt undermedvit med faste arketypar som kjem til uttrykk, men det er visse

kjenneteikn som det hugsar betre og som derfor vert ståande att.

Boyer legg vekt på at det ofte er slik at menneska som hugsar elementa sjølve ikkje kan forklara

kvifor dei er viktige. Vidare forklarer han at det ikkje nødvendigvis ligg ei opplagd meining bak kva

som er effektfullt når kognitive prosessar vert iverksette:

Folk kan oppfatta skilnaden mellom to setningar («Kven såg du meg med?» og «Kven såg du meg og?») utan å

vera i stand til å forklara kvifor den eine er ugrammatisk. (…) Me har alle eit veldig godt minne for ansikt og eit

mykje dårlegare for namn. Det er inga forklaring for det. Men den er ikkje at det gjev meir meining å hugsa

ansikt enn namn. Det er berre slik menneskeleg minne verkar. (Boyer, 2002:69, mi omsetjing og kursivering)

Ein grunn til å hugsa enkelte motiv betre har med ein spesiell type brot på forventningane våre til det

som vert presentert. Boyer skil mellom det han kallar typekonsept («kind-concepts») og

områdekonsept («domain-concept»). Desse er undernivå av dei ontologiske kategoriane våre, som

«tre» eller «dyr». Typekonsepta går ofte på utsjånad, eit spedbarn vert då eit «lite menneske».

Vidare har me områdekonsept som har med seg underforstått ekstrainformasjon, til dømes «levande

vesen». Underforstått for «spedbarn» er til dømes «lågare intellektuelt nivå». Når noko så bryt med

forventningane våre til konsepta, har me lettare for å tileigna oss og hugsa brota på områdenivå

betre enn på typenivå. Eit spedbarn som er blindt på det eine auget hadde nok blitt lagt merke til,

men om spedbarnet oppfører seg som ein vaksen og kan snakka gjev det eit større inntrykk på oss.

Boyer presiserer likevel at ein hugsar motiva best om det berre er minimale brot, altså at alle andre

konsept er ubrotne og dermed støttar opp om forventningane våre. Dermed vil eit spedbarn som

berre snakkar som ein vaksen, men elles har berre barnlege trekk, vera det me hugsar best i ettertid.

RELVI250 vår 2010

16

Dette er ikkje spesielt for religiøse motiv, men gjeld for alle overnaturlege fenomen, og ser ut til å

vera ganske likt innan ulike kulturelle miljø (Boyer, 2002:72).

Om me overfører dette på mytane, kan me dela dei inn tre grupper etter brota på domenenivå. Den

eine gruppa er forteljingane om domenekonseptet «barn» som bryt med dei underforståtte

forventningane «hjelpelaus» eller «avhengig» fordi barna handlar på eiga hand som vaksne

menneske. I denne kategorien finn me Krishna og Shiva som nedkjempar det vonde og Hermes som

stel kyr. Den andre gruppa er forteljinga om domenekonseptet «barn» som bryt med den

underforståtte forventninga «avmektig» fordi barnet tydeleg gjev uttrykk for å inneha stor makt,

nemleg Krishna som viser at han har heile universet inni seg. I den tredje og siste gruppa finn me dei

antikke fødselsforteljingane. Her bryt domenekonseptet «barn» med den underforståtte

forventninga «normal fødsel» gjennom at Dionysos vert fødd to gonger, at Zeus vert bytta ut med ein

stein for å unngå å bli slukt og at Apollon ikkje kan fødast på fastland eller øyer men likevel får det til.

Beaumont: Guddommelege gutebarn

Alle gudebarna me har møtt her har noko til felles: dei er gutar. Kvifor er det berre dei mannlege

gudane som har ein barndom, medan gudinner som til dømes Afrodite og Athene som regel er fødde

vaksne? I ein artikkel om ikonografisk framstilling av greske gudar prøver Beaumont (1995) å finna

svaret i samfunnsstrukturen i antikkens Hellas. Som me såg tidlegare må ein rekna med at mytar

inneheld haldningar frå den tida då dei kom til (McCutcheon 2000:204).

Barn var ikkje sett så positivt på i det greske samfunnet. Familiane var sjølvsagt glade i sine barn, men

om ein ser på dei greske filosofane sine haldningar til barn, noko Beaumont (1995:358) også gjer, er

biletet slik: barn var på lik linje med slavar i samfunnet, dei var rett og slett ukomplette vaksne.

Kvinner hadde heller ikkje høg status, og Platon plasserer dei i same klasse som barn og slavar.

Kvinner var ukomplette menn. Men dersom kvinner og barn var så underlegne, korleis kunne dei då

vera guddommelege?

Gudinnene hadde som regel svært spesifikke roller i det greske panteonet; Artemis og Athene var

jomfruene, Demeter var mora og Hera var den sjalu kona. Samstundes hadde dei ein individuell

fridom som vanlege menneskelege kvinner i det greske samfunnet ikkje hadde. Beaumont hevdar at

det «derfor [er] mogeleg for ei kvinne å bli oppfatta som guddommeleg om ho både omfattar og

likevel overskrid menneskelege feminine særtrekk og eigenskapar» (Beaumont, 1995:359, mi

omsetjing). Gudinner kan vera gudinner fordi dei kan overskrida kjønnsrolla si og «bli menn».

På same måte overskrid barnegudane barnerolla si og «blir vaksne». Ein mannleg barnegud vil då bli

ein vaksen mann i barnekropp, og det er her problemet til ei barnegudinne ligg: om ho overskrid

RELVI250 vår 2010

17

barnerolla er ho framleis ei kvinne. Om ho overskrid kjønnsrolla er ho (eller no: han) framleis eit

barn. Å vera ei lita jente er rett og slett eit for stort handikap til å kunna vera guddommeleg i tillegg.

Ser me dette i samband med Boyer sin teori om kva for nokre motiv me hugsar, ser me ein

samanheng, og denne teorien kan kanskje forklara kvifor ein i antikken oppfatta gudane slik me

kjenner dei. Ein hugsa forteljingane om gudebarna fordi domenekonseptet «barn» braut med den

underforståtte forventninga «barnleg» ved å oppføra seg som ein vaksen fysisk og intellektuelt. Ein

hugsa forteljingane om gudinnene fordi domenekonseptet «kvinne» braut med den underforståtte

forventninga «usjølvstendig» ved å oppføra seg sjølvstendig og som menn. Som me hugsar forklarer

Boyer (2002:71, 89) også kvifor historiar om kvinnelege gudebarn ikkje vart overleverte; dei har for

mange brot på underforståtte forventningar, og vert dermed vanskelegare å hugsa enn dei som berre

bryt med ei av dei underforståtte forventningane.

Frå athensk ikonografi til hinduistiske gudeplakatar

Denne forklaringa til Beaumont gjaldt athensk ikonografi, men eg meiner eg kan sjå dei same

tendensane i antikk mytologi. Svært ofte finn ein jo også at motiva på krukkene er henta frå

mytologien, og teorien kan derfor kanskje også overførast på denne. Det skal nemnast at det ikkje er

eit vasstett skilje og ein total mangel på kvinnelege gudebarn – innan antikk mytologi finn ein historia

om at barnet Artemis hjelpte til under fødselen av tvillingbroren Apollon like etter sin eigen fødsel.

Likevel er det svært stor overvekt av mannlege gudebarn, og historia om Artemis er nok heller eit

unntak frå regelen enn eit bevis for at den ikkje stemmer.

Ein kan derimot ikkje utan vidare overføra teorien på hinduismen, som på mange måtar er eit ulikt

religiøst system, men det er påfallande at det også her er ein klar mangel på forteljingar om

kvinnelege gudebarn. I arbeidet mitt med denne oppgåva har eg ikkje funne nokon mytar om

hinduistiske gudinner som barn, men eg har derimot funne ein del tendensar som ser ut til å

samsvara med situasjonen i antikkens Hellas. At kvinner ikkje har hatt same status som menn finn me

teikn på i at gudinna vanlegvis anten vert sett på som underordna ein mannleg gud eller sett på som

farleg og skremmande (Jacobsen, 2003:161). Det er likevel interessant at hinduismen er den einaste

av verdsreligionane som har teologiske system som forstår den høgaste guden som kvinneleg,

nemleg shaktismen, men då bør det også presiserast at 98% av hinduane ikkje er shaktistar.

Innan den tidlegare nemnde gudeplakatindustrien finst det no avbildingar av hinduistiske gudinner

som barn, til dømes Parvati (Jacobsen, 2004:238). Eg har ikkje funne nokon tekst som kan liggja til

grunn for desse mytane. Det er mogeleg at dei finst, men kvinnelege gudebarn har nok ikkje hatt

noka sentral rolle i hinduistisk mytologi. At gudinnebarna no dukkar opp er kanskje heller eit uttrykk

RELVI250 vår 2010

18

for modernisering i det indiske samfunnet. Dessutan har plakatane ein dekorativ funksjon. Ein skal

ikkje sjå bort frå at gudinnebarnplakatane har fått populariteten sin rett og slett fordi dei er så vakre

å sjå på.

RELVI250 vår 2010

19

Litteraturliste

Ariès, P. (1962) Centuries of Childhood New York, Random House Inc.

Athanassakis, A. N. (2004) The Homeric Hymns Baltimore og London, The Johns Hopkins University

Press

Beaumont, L. (1995) Mythological Childhood: A Male Preserve?. The Annual of the British School at

Athens, 90 s. 339-361

Boyer, P. (2002) Why do gods and spirits matter at all?. I: I. Pyysiäinen og V. Anttonen red. Current

Approaches in the Cognitive Science of Religion London og New York, Continuum, s. 68-92

Browning, D. S. og M. J. Bunge red. (2009) Children and Childhood in World Religions New Brunswick,

New Jersey og London, Rutgers University Press

Clift, W. B. (1987) Child. Encyclopedia of Religion Second Edition bind 3 s. 1566-1569

Garland, R. (1994) Religion and the Greeks Bristol, Bristol Capital Press

Gilhus, I. S., T. K. Seim og G. Vidén (2009) Farsmakt og moderskap i antikken Oslo, Scandinavian

Academic Press

Jacobsen, K. A. (2003) Hinduismen Oslo, Pax Forlag

Jacobsen, K. A. (2004) The Child Manifestation of Śiva in Contemporary Hindu Popular Prints. Numen,

51 (3), s. 237-264

Jung, C. G. og C. Kerényi (2002) The Science of Mythology London og New York, Routledge Classics

McCutcheon, R. T. (2000) Myth. I: W. Braun og R. T. McCutcheon red. Guide to the Study of Religion

London og New York, Continuum, s. 190-208

Pandey, S. M. og N. Zide (1966) Sūrdās and his Krishna-bhakti. I: M. Singer red. Krishna: Myths, Rites,

and Attitudes Chicago og London, The University of Chicago Press

Patton, L. L. (2009) Hinduism. I: D. S. Browning og M. J. Bunge red. Children and Childhood in World

Religions New Brunswick, New Jersey og London, Rutgers University Press

Pollan, B. (2002) Jesusbarnet og andre hellige barn Oslo, Emilia forlag

Tortzen, C. G. (2005) Antikk mytologi Nesodden, Frifant Forlag

RELVI250 vår 2010

20

White, C. S. J. (1970) Kṛṣṇa as Divine Child. History of Religions, 10 (2) s. 156-177