1

GREEN DEAL SPORTVELDEN

Probleemanalyse gebruik van gewasbeschermingsmiddelen

op sportvelden en golfbanen

Green Deal Sportvelden

December 2017

2

Inhoudsopgave

1. Inleiding ............................................................................................................................................... 3

2. Doelstelling ...................................................................................................................................... 4

3. Werkwijze ........................................................................................................................................ 5

3.1 Scope van de inventarisatie........................................................................................................... 5

3.2 Inventarisatie van sportvelden zonder gewasbeschermingsmiddelen ......................................... 5

3.3 Probleemanalyse ........................................................................................................................... 5

4. Organisatie van het beheer ................................................................................................................. 7

4.1 Voetbal, hockey, tennis en korfbal ................................................................................................ 7

4.2 Golfbanen ...................................................................................................................................... 7

5. Technische analyse .......................................................................................................................... 9

5.1 Inleiding ......................................................................................................................................... 9

5.2 Natuurgras ..................................................................................................................................... 9

Schimmelziekten ............................................................................................................................. 9

Plagen ............................................................................................................................................ 11

Ongewenste kruiden ..................................................................................................................... 12

5.3 Kunstgras en gravel ..................................................................................................................... 13

5.4 Voorbeelden van chemie-arm beheer ........................................................................................ 15

Sportvelden algemeen .................................................................................................................. 15

Golf ................................................................................................................................................ 16

Algemeen ....................................................................................................................................... 18

6. Organisatorische, sportieve en bedrijfseconomische context .......................................................... 19

6.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 19

6.2 Omgaan met verwachtingen ....................................................................................................... 19

6.3 Organisatie van het beheer ......................................................................................................... 20

Gestructureerd en planmatig onderhoud ..................................................................................... 20

7. Evaluatie ............................................................................................................................................ 22

Algemeen ........................................................................................................................................... 22

Van getoetst risico naar voorzorg ..................................................................................................... 22

Technische analyse ............................................................................................................................ 22

Organisatorische, sportieve en bedrijfsmatige aspecten .................................................................. 23

Literatuurlijst ......................................................................................................................................... 25

Bijlage 1: Onderverdeling naar ziekten, plagen en onkruiden .............................................................. 26

3

1. Inleiding

In de Green Deal Sportvelden (verder GDS) is vastgelegd dat geïnventariseerd wordt voor welke

situaties het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen vooralsnog noodzakelijk is en dat goede

voorbeelden zijn geïnventariseerd van het niet of zo min mogelijk gebruik maken van

gewasbeschermingsmiddelen (hier ook wel: pesticiden of bestrijdingsmiddelen). Het betreft een

feitelijke vaststelling van de huidige situatie en praktijk in het onderhoud en beheer van sportvelden.

Hierbij moet duidelijk worden onder welke specifieke omstandigheden dit gebruik plaats vindt, welke

beheermaatregelen al worden getroffen en waarom het gebruik nog niet te voorkomen is. Het

onderhavige rapport betreft een verslaglegging van de betreffende inventarisatie.

Deze inventarisatie is de concrete uitvoering van artikel 1.2.2.a van de GDS. In dit rapport worden de

diverse sporten betrokken die in het kader van de GDS relevant zijn: golf, voetbal, hockey, tennis en

korfbal. De problematiek hangt niet zozeer af van de aard van de sport, maar eerder van de aard van

de ondergrond. Maar daarnaast is de wijze waarop het beheer wordt vorm gegeven van groot

belang. Zowel technische als organisatorische factoren komen daarom aan bod. Voor de golfsport is

een separate probleemanalyse uitgevoerd en gerapporteerd. Deze analyse is dusdanig uitgevoerd

dat de bredere analyse voor andere sporten daar op verder kan borduren. In het onderhavige

rapport wordt nadrukkelijk van het betreffende rapport gebruik gemaakt, bijvoorbeeld door het

overnemen van tekstdelen. De resultaten en conclusies van de rapportage voor de golfsport worden

in het onderhavige rapport mee genomen, zodat een integraal beeld ontstaat van de problematiek.

4

2. Doelstelling

Het doel van deze probleemanalyse is:

- Het identificeren van situaties waarbij het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen op

sportvelden vooralsnog noodzakelijk is.

- Het inventariseren van goede voorbeelden van sportvelden die niet of minimaal gebruik

maken van gewasbeschermingsmiddelen en de redenen daarvoor.

5

3. Werkwijze

3.1 Scope van de inventarisatie De probleemanalyse heeft betrekking op alle sportvelden waar de voor de GDS relevante sporten op

worden uitgeoefend. Tabel 3.1 geeft een overzicht van deze velden.

Tabel 3.1 Scope probleemanalyse

Sport Aantal velden/banen Type velden/banen

Golf 255 banen aangesloten bij

NGF en NVG

100% natuurgras

Voetbal 9.000 1.850 kunstgras, 7.150 natuurgras

Hockey 900 Grotendeel kunstgras

Tennis 10.500 4,200 gravel, 3.360 kunstgras, 2.205 roodzand kunstgras, 735

overige

Korfbal 850 700 kunstgras, 150 natuurgras

3.2 Inventarisatie van sportvelden zonder gewasbeschermingsmiddelen Bij de partijen van de GDS en bij de diverse bonden is informatie aanwezig over sportvelden die

zonder danwel vrijwel zonder gewasbeschermingsmiddelen worden beheerd. Dit overzicht is over

het algemeen niet volledig, bij de golfsector bestaat een relatief goed overzicht. De kennis van de

bonden is gebruikt om een beeld te krijgen van chemievrij beheer.

3.3 Probleemanalyse De analyse van golfbanen is breed en diepgaand uitgevoerd. Een agronoom van de NGF heeft sinds

2015 (minimaal) 90 golfbanen bezocht en gesproken met de diverse betrokkenen bij het beheer.

Daarnaast zijn specifiek ten behoeve van de analyse 7 golfbanen bezocht waarvan bekend was dat

deze chemie-arm beheer voorstaan. Voor de probleemanalyse in de golfsector is daarnaast door de

WUR een literatuuronderzoek verricht naar de relatie tussen weer-, bodem-, gras- en

omgevingsfactoren die bepalend zijn voor het ontstaan van ziekten, plagen en onkruid.

De analyse die is uitgevoerd voor de golfsport is vergaand te vertalen naar andere sporten (op

natuurgras). Met name de bevindingen die gelden voor de fairway kunnen haast 1:1 worden vertaald

naar sportvelden met natuurgras. Voor andere ondergronden gaat dit niet op. Dit betreft kunstgras

en gravel. Voor deze ondergronden is de problematiek echter aanzienlijk minder complex.

Ten behoeve van andere sporten dan golf kon gezien het bovenstaande worden volstaan met een

beperkt aantal bezoeken bij beheerders. Er zijn twee gesprekken gevoerd met beheerders van een

groot aantal velden en complexen (één grote stad en één middelgrote stad). Daarnaast is een

gesprek gevoerd met de beheerder van een kleinschalig complex (vier hockeyvelden). Aanvullend zijn

1:1 gesprekken gevoerd met de vier betreffende bonden en met VSG. Door RIVM/HAS is daarnaast

een inventarisatie uitgevoerd van het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen op voetbalvelden.

Voor deze inventarisatie zijn ook gesprekken gevoerd met beheerders. De informatie uit deze

gesprekken en uit de inventarisatie is in de onderhavige analyse mee genomen.

6

Specifiek voor de tennissport zijn 5 beheerders van tennisbanen telefonisch benaderd. Dit waren

beheerders die ten behoeve van de monitoring van gewasbeschermingsmiddelen gegevens hebben

aangereikt.

Naast de bovenstaande werkzaamheden is door de Taskforce van BSNC, VHG en Cumela betreffende

de GDS een enquête gehouden onder de achterban. In deze enquête is navraag gedaan naar

chemievrij beheer en de ervaringen die daarbij zijn opgedaan. De resultaten van de enquête zijn in

de onderhavige analyse mee genomen.

7

4. Organisatie van het beheer

4.1 Voetbal, hockey, tennis en korfbal Het beheer van sportgrasvelden lag vanouds bij gemeenten. Door privatisering is het beheer echter

in toenemende mate terecht gekomen bij stichtingen of verenigingen. Afgezien van overige voor- en

nadelen kan privatisering gevolgen hebben voor de kwaliteit van het onderhoud. Wanneer een

gemeente daarvoor verantwoordelijk is, betreft dit vaak alle sportvelden in een gemeente of het

merendeel daarvan. Bij privatisering is eerder sprake van opdeling per onderdeel/sport, waardoor

ook het beheer wordt opgedeeld.

In de huidige situatie zijn de verantwoordelijkheid voor het beheer en de uitvoering daarvan gezien

het bovenstaande divers geregeld. De onderstaande figuur geeft dit weer.

Beheer dat wordt uitgevoerd door verenigingen is vaak afhankelijk van de inzet van vrijwilligers.

Taken en verantwoordelijkheden zijn minder goed omschreven dan wanneer het onderhoud wordt

gepleegd door een professionele organisatie zoals een aannemer. De betrokken bonden hebben

aangegeven dat het kennisniveau bij beheerders in het algemeen een punt van zorg is. Zeker

wanneer het beheer minder professioneel is opgezet kan dit niveau onvoldoende blijken te zijn.

4.2 Golfbanen Het beheer op een golfbaan wordt uitgevoerd door een team van greenkeepers aangevoerd door

een hoofdgreenkeeper (voor een 18-holes golfbaan ca. 3-6 personen). Met specialistische kennis,

materieel en producten wordt het terrein vakkundig beheerd en dagelijks gereedgemaakt voor de

spelers. Een ‘standaard’ golfbaan bestaat uit 18 aangesloten holes op een gebied van circa 60

hectare. Hoe ruimer het gebied, hoe meer ruimte voor natuurlijke ontwikkeling tussen de holes in.

Een deel van het terrein (ongeveer 20-40%) is bestemd voor de spelonderdelen en bestaat uit

kortgrasvegetatie zoals greens, tees, fairways en semi-rough. Deze onderdelen vereisen intensief

cultuurtechnisch onderhoud.

Voor het algehele onderhoud wordt in de regel een gedetailleerde jaarplanning met betrekking tot

alle voorkomende werkzaamheden gemaakt. Hierin zijn de grotere onderhoudsmaatregelen

opgenomen zoals beluchten en verticuteren en regelmatig herhaalde werkzaamheden zoals frequent

maaien. Er wordt door de hoofdgreenkeeper daarbij gewerkt op basis van zijn kennis, zijn ervaring,

8

het vakmanschap en daarmee de dagelijkse beheerroutine. De wensen van de golfer zijn veelal

leidend bij het beheer, de door de golfer gewenste speelkwaliteit en ervaring zijn belangrijk.

De golfsector is de enige sportsector met een schema voor certificering in verband met duurzaam

beheer (GEO). In dit schema is voorzien dat een golfbaan werkt aan verbeterprocessen om steeds

duurzamer te werken. Er zijn momenteel 63 golfbanen gecertificeerd. Daarmee loopt Nederland

internationaal voorop. Bij de uitvoerende beheerders is diepgaande kennis en ervaring aanwezig. Op

het gebied van duurzaamheid en de beperkte input van gewasbeschermingsmiddelen kan de

Nederlandse golfsector zelfs als één van de wereldwijde voorlopers bestempeld worden.

9

5. Technische analyse

5.1 Inleiding Bij de analyse is per soort aantasting het volgende nagegaan:

- Hoe ontstaat de aantasting?

- Waarom is het reguliere onderhoud niet afdoende geweest om de aantasting te voorkomen?

- Op welke wijze beïnvloedt de aantasting de uitoefening van de sport?

- Wat zou er gebeuren wanneer niet wordt ingegrepen?

- Welke andere ingrepen dan gewasbeschermingsmiddelen zijn voorhanden en wat is hun

effectiviteit?

- Wanneer, onder welke omstandigheden en waarom is gebruik van

gewasbeschermingsmiddel noodzakelijk?

In bijlage 1 is een overzicht opgenomen de in Nederland meest voorkomende biotische en abiotische

ziekten, plagen en onkruiden die problemen veroorzaken met betrekking tot de speelkwaliteit van

sportvelden.

5.2 Natuurgras Schimmelziekten

In elke grasmat is een groot aantal schimmelsoorten aanwezig en de meeste hebben geen nadelige,

of soms zelfs een positieve, invloed op de grasplant. Andere (zie bijlage 1 - Schimmelziekten) geven

wel problemen. Schimmels spelen eigenlijk alleen een rol op golfbanen. Bij andere sporten is hinder

van schimmels vrijwel niet aan de orde. Recent is echter wel geconstateerd dat de schimmel Grey

Leaf Spot vanuit Zuid Europa oprukt naar het noorden. Deze schimmel zou ernstige gevolgen hebben.

Dit is een indicatie dat door klimatologische veranderingen nieuwe ziekten hun intrede kunnen doen

op sportvelden en golfbanen. Voor zulke nieuwe ziekten zullen nog niet altijd afdoende

cultuurtechnische oplossingen voorhanden zijn.

Schimmels kunnen de goede balrol op greens en foregreens beïnvloeden en vormen behalve voor de

sporttechnische eisen ook een bedrijfseconomisch risico. Schimmelziekten komen voor de rest ook

voor op bijvoorbeeld fairways en tees, maar daar is de sporttechnische acceptatie groter. Door met

name bepaalde weersomstandigheden maar ook door de kwaliteit van de bodem, cultuurtechniek en

het onderhoud kan stress in de grasplant ontstaan waardoor schimmels zich ontwikkelen. Vaak zijn

op de meest ziektegevoelige greens op de golfbaan de eerste infecties zichtbaar, waarna de

schimmel zich vaak snel (soms binnen 24 uur) verspreidt over alle greens van de golfbaan. Dit

gebeurt op het grasblad, maar ook wel vanuit de bodem. Over het algemeen wordt daarom intensief

(dagelijks) gescout op schimmelziekten door het greenkeepingteam. De bespelingsdruk (hoe druk is

de golfbaan bezet) is vervolgens ook van invloed op het stressniveau in de plant en de mogelijkheden

om het gezond te houden.

10

Figuur 5.1: Voorbeeld van Dollar Spot infectie Figuur 5.2: Voorbeeld van Microdochium patch infectie

Middels een gedegen onderhoudsplan worden zo veel als mogelijk preventieve cultuurtechnische

maatregelen genomen zoals optimaal beluchten, beregenen, bemesten, selectie van de juiste

grassen, vlijmscherpe maaiers etc. Ook worden schimmelziekte-onderdrukkende alternatieven

toegepast zoals het ‘afharden’ van het gras middels een extra bemestingsgift met specifieke

elementen . Daarnaast kan men dauw verwijderen in de ochtend omdat schimmelziekten zich vaak

via vocht verspreiden. Ondanks al deze voorzorgsmaatregelen is het ontstaan van schimmelziekten

op de greens niet te voorkomen door de acute druk van omgevingsfactoren in combinatie met de

hoge speltechnische eisen (door met name het extreem kort gemaaid gras). Alle golfbanen in

Nederland worden, in meerdere of mindere mate, meerdere keren per jaar geconfronteerd met een

uitbraak van een schimmelinfectie.

Bij een bepaalde omvang (bedekking) van de schimmelziekte wordt de balrol nadelig beïnvloed.

Welke exacte omvang dit is, is moeilijk aan te geven, te meer omdat de infectie zich vaak eerst

pleksgewijs manifesteert en zich erna snel verspreidt. Op championship courses mogen in de regel

geen schimmelziekten aanwezig zijn. Daar tegenover staan golfbanen waar enige mate van infectie

geaccepteerd wordt door de golfer en niet gelijk overgegaan wordt op bestrijding. Cruciaal is dat

aantasting door schimmels beheersbaar blijft. Normaliter breidt de schimmelinfectie zich uit; het

probleem wordt enkel groter in geïnfecteerd oppervlak en intensiteit. Wanneer besloten wordt om

in te grijpen met gewasbestrijdingsmiddelen, wordt de schimmelinfectie gestopt. Uitstel van

ingrijpen betekent dat het geïnfecteerde oppervlakte meer omvang krijgt en dat de herstelperiode

langer wordt.

Met name dit laatste (door te laat in te grijpen wordt de infectie groter en ontstaat een langere

herstelperiode) kan er toe leiden dat over een langere periode gezien de kwaliteit van een golfbaan

te laag is. Het doel van het beheer is juist om doorlopend een ‘faire’ kwaliteit te kunnen garanderen,

ook al is die kwaliteit (nog) niet eenduidig te omschrijven. Dit houdt ook vrijwel automatisch in dat

een hogere kwaliteit samen zal hangen met eerder ingrijpen. De directe invloed van schimmel mag

niet te groot worden en de herstelperiode moet minimaal zijn. Dit houdt bijvoorbeeld ook in dat op

championship courses en golfbanen met een hoog ambitieniveau eerder een

gewasbeschermingsmiddel zal worden ingezet, ook als er niet onmiddellijk een wedstrijd op komst is.

Het risico van een mindere kwaliteit gedurende meerdere maanden kan immers sporttechnisch en

bedrijfseconomisch niet worden genomen.

11

Afhankelijk van de soort schimmelinfectie (de één is desastreuzer en sneller infecterend dan de

ander) en de verwachte mate van speelkwaliteit door de golfer, wordt op een gegeven moment dan

dus toch overgegaan tot chemische gewasbescherming omdat de druk van lokale klimatologische

omstandigheden (temperatuur, luchtvochtigheid, vochtgehalte, etc.) te hoog is. Zo niet, dan is de

speelkwaliteit (de goede balrol over de green) enkele maanden tot driekwart jaar verre van optimaal

waarna, het zich pas weer hersteld in het daarop volgende jaar. Ook het veranderende klimaat is van

invloed. Door meer overvloedige regenval verzwakt de grasplant doordat de graswortels in een

verzadigde grond blijven staan.

Behalve de ruimschoots in de dagelijkse praktijk toegepaste cultuurtechnische maatregelen (veelal

preventief maar ook curatief) zijn er weinig alternatieve methoden om opkomende schimmelziekte

te bestrijden.

Plagen

Plagen op sportvelden zijn divers van aard en geven vrijwel zonder uitzondering flinke en structurele

schade. Ze worden veelal veroorzaakt door predatoren. Konijnenholen zijn bijvoorbeeld een

veiligheidsaangelegenheid, aaltjes en engerlingen vreten aan graswortels. Bij engerlingen ontstaat

secundaire schade door omwoelen van de grasmat terwijl emeltenschade, wormenhoopjes en

mossen de goede balrol beïnvloeden.

De schadebeelden zijn divers van aard, soms in een vroeg stadium waarneembaar (vlucht van kevers

voordat primaire vraatschade door engerlingen plaats vindt), bij andere constant aanwezig zoals

mossen en aaltjes. Een plaag uit zich in de regel door de waarneembare schade van omwoelen door

vogels of dassen. Wanneer er zich enkele plekken voordoen in een grasveld, dan kan de schade

beperkt blijven en handmatig hersteld worden. Bij een grotere concentratie aan aaltjes of

engerlingen kan de situatie uit de hand lopen en is normale sportbeoefening niet meer mogelijk (zie

figuren 5.3 en 5.4). Eén en ander uit zich in een compleet omgewoeld grasveld, in afstervend of

aangevreten gras, danwel als plaag tussen de grasmat, in de bodem of hoopjes en gaten. Veel van

deze biotische plagen zijn van nature aanwezig en daarom niet zomaar met een paar simpele

beheermaatregelen te bestrijden.

Het moment van ingrijpen is per plaag afhankelijk. Dit wordt vaak preventief gedaan naar aanleiding

van een monitoring. Dit komt vooral doordat de plaag zich anders vrijwel zeker vestigt en de schade

aanzienlijk is (het gaat niet over zoals bij een schimmelziekte nog wel kan gebeuren).

12

Figuur 5.3: Voorbeeld van secundaire engerlingen schade Figuur 5.4: Voorbeeld van emelten schade in greens

Er zijn nagenoeg geen chemische gewasbeschermingsmiddelen voorhanden tegen deze plagen,

behalve op dit moment tegen engerlingen en emelten. Alternatieven zoals biologische bestrijdingen

zijn in de praktijk minder/weinig effectief gebleken door met name de grote afhankelijkheid van

weersomstandigheden. Andere alternatieven zoals ver- of bejaging van predatoren blijken in de

praktijk ook weinig effectief. Verschillende best practices zijn wel bekend, maar blijken tot nu toe

locatie specifiek effectief te zijn en zijn veelal niet uniform toepasbaar.

Ongewenste kruiden

Onkruiden vormen misschien wel de grootste uitdaging op natuurgras. Dit komt door de aard van de

aantasting: de onkruid vestigt zich en gaat niet meer weg. Verschillende onkruiden zijn namelijk

(afhankelijk van de ondergrond) overal aanwezig in de bodem, of komen aanwaaien uit omringende

percelen. Wanneer de grasmat niet optimaal gesloten is buiten het groeiseizoen pakt een onkruid de

kans om te nestelen. Dit kan ook gebeuren na een bewerking of bij aantasting door een schimmel of

plaag. De aanwezigheid van een onkruid begint klein maar breidt zich over de jaren uit tot

onacceptabele niveaus. Op die manier verdringt het onkruid de grasmat. Onkruiden vormen vooral

op alle natuurgras sportvelden een probleem.

Onkruiden die veelvuldig tot problemen leiden zijn met name klaver, madelief, weegbree,

paardenbloem, draad- en veldereprijs, varkensgras, hoornbloem, boterbloemen, vogelmuur, ereprijs

en vetmuur. Wanneer zich onkruid heeft gevestigd en er wordt geen actie ondernomen, dan wordt

een steeds groter deel bedekt. Op voetbalvelden (en in mindere mate hockeyvelden en

korfbalvelden) vormt een plek met onkruid een zwakke plek. Door fysieke belasting kan juist zo’n

plek loskomen waardoor een kale plek ontstaat. Hierdoor wordt beoefening van het spel beïnvloed

en mogelijk ook de veiligheid van spelers. Verder zijn er op sportgrasvelden plekken die zeer intensief

worden betreden, zoals de toegang van kleedkamer naar veld. Vaak zijn daar losgetrapte stukken te

zien waar vooral veel onkruid (zoals weegbree) optreedt. Van daar uit kan het onkruid zich verder

verspreiden over het veld. Aanpakken van zo’n “hotspot” is lastig en vaak alleen effectief te doen

met een middel. Er zijn vrijwel geen situaties bekend waar ook over meerdere jaren gezien gewerkt

kan worden zonder inzet van gewasbeschermingsmiddelen. Dit is ook uitgebreid onderzocht in

[Tauw, 2013].

Op de fairway van een golfbaan belemmert onkruid een goede slag omdat er geen goed contact

tussen golfbal en het clubhead meer mogelijk is. Daarnaast raken golfballen zoek in de roughs door

13

de kleine diameter van 4,3cm. De beheerpraktijk van golfbanen wijst uit dat op alle ondergronden er

onherroepelijk een moment komt dat ingrijpen noodzakelijk is. De uitvoerende beheerder overweegt

zorgvuldig wanneer dat moment is gekomen. Op topbanen is de acceptatie voor onkruid laag en zal

sneller worden ingegrepen. Maar ook op meer recreatieve banen met minder hoge eisen komt het

moment dat onkruid te zeer de overhand neemt.

Met reguliere cultuurtechnische beheermaatregelen gericht op de bekende indicatieve waarden van

een onkruid (bijvoorbeeld: ‘sterke verdichting’ bij Grote weegbree) is maar tot op bepaalde hoogte

kostenefficiënt onderdrukking mogelijk. Biologische bestrijding tegen onkruiden is niet voorhanden,

behalve het handmatig uitsteken van enkele onkruiden op greens. Dit laat onverlet dat zelfs

verschillende chemiearme golfbanen en zeer goed onderhouden voetbalvelden (bijvoorbeeld van

profclubs) één keer in de zoveel tijd (om de paar jaar) overgaan tot intensievere onkruidbestrijding

met een veldspuit omdat de onkruidpopulatie de overhand neemt.

Figuur 5.5: Nestelende onkruiden in fairways Figuur 5.6: Voorbeeld van klaver in semi-rough

5.3 Kunstgras en gravel Kunstgras

Kunstgrasvelden worden toegepast in de voetbal-, hockey, tennis-- en korfbalsport. De onderstaande

analyse is voor deze sporten van toepassing.

Er moet onderscheid gemaakt worden tussen drie typen grasmatten: watervelden, semi-watervelden

en zandvelden. De eerste kunstgrasvelden waren ingestrooid met zand, voor voetbalvelden wordt

specifiek nog rubber toegepast in verband met een betere speelkwaliteit. Semi-watervelden worden

nog deels ingestrooid met zand, door beregening wordt de speelkwaliteit verder verhoogd.

Watervelden worden helemaal niet ingestrooid. De (hoogstaande) speelkwaliteit wordt bereikt door

beregening voorafgaande aan een wedstrijd.

Onafhankelijk van het type sport worden vooral problemen ervaren op semi-watervelden. Door de

specifieke omstandigheden van vocht en voedingsbodem ontwikkelen zich op vrijwel de meeste

velden algen. Het ontstaan van algen hangt samen met omgevingsfactoren zoals schaduw en vocht.

Zulke factoren bepalen snelheid en omvang van de groei, los daarvan komt mos op een gegeven

moment op de meeste velden voor. Vorming en uitbreiding van algen is tot op zekere hoogte tegen

te gaan. Belangrijke wapens zijn borstelen/vegen en spuiten. Op semi-watervelden is echter niet

14

goed te spuiten (zand wordt ook weg gespoten). Ook borstelen is niet altijd even effectief omdat de

grasmat erg dicht is.

Het effect van algen op de grasmat is dat deze glad wordt. Hierdoor worden delen van het veld

moeilijker bespeelbaar. Gladheid is daarnaast een risico voor alle sporten gezien de kans op

blessures. Wanneer er niet wordt ingegrepen dan zal de omvang van de plek met algen groeien. Ook

als er actief wordt ingegrepen met middelen dan komt de groei van algen na verloop van tijd weer op

gang.

De bestrijding van algen wordt op enkele manieren aangepakt. Regelmatig borstelen is de standaard

aanpak. Daarnaast zijn er positieve ervaringen met het gebruik van waterstofperoxide. Er worden

echter ook diverse chemische en biologische middelen gebruikt. Deze zijn vaak gebaseerd op

quaternaire ammoniumzouten. Opgemerkt moet worden dat deze middelen biociden zijn en geen

gewasbeschermingsmiddelen.

Naast algen vormt mos een probleem op diverse kunstgrasvelden. De omvang daarvan is echter

minder groot, veel beheerders zien het niet als een specifiek aandachtspunt. Dit neemt niet weg dat

mos zich kan nestelen op een kunstgrasveld, met name op zandvelden. Mos ontstaat als kleine

plukjes die zich geleidelijk uitbreiden tot een groter oppervlak.

Figuur 5.7. Algen blijven na intensieve behandeling nog

aanwezig

Figuur 5.8 Plekjes mos op zandveld

Gravel

Op gravelbanen vormen vooral algen een aandachtspunt. Algen groeien van nature wanneer de

omstandigheden (vocht, schaduw) gunstig zijn. Beheerders van tennisbanen moeten meestal actief

optreden om algenvorming binnen de perken te houden. Vaak gaat dit goed door slepen van het

gravel. Maar vaak zijn aanvullende ingrepen nodig. Beschikbare middelen tegen algen zijn zouten,

peroxide, biologisch afbreekbare middelen en overige (chemische) middelen. Beheerders maken op

basis van de eigen situatie een afweging welk middel het meest geschikt is. Zo is bijvoorbeeld

aangegeven dat algenvorming juist optreedt in het natte seizoen, een periode waarin zout snel

oplost en wegspoelt. Juist bij natte omstandigheden is het rul houden van het gravel lastig en kan

algen zich vaster gaan hechten.

15

Het gevolg van algengroei is dat gravel glad kan worden. Dit speelt vooral op plekken waar de bal wat

minder komt en plekken die in de schaduw liggen. Een gladde tennisbaan is uiteraard van mindere

speelkwaliteit, maar verhoogt ook het kans op uitglijden en blessures.

5.4 Voorbeelden van chemie-arm beheer Sportvelden algemeen

In [BSNC, 2010] wordt geconstateerd dat bij de keuze en het gebruik van

gewasbeschermingsmiddelen vaak een bepaalde visie schuil gaat. Beheerders die jaarlijks een

gewasbeschermingsplan opstellen en evalueren hebben vaak meer zicht op ziekte- en plaagdruk en

op een gerichte aanpak dan beheerders die geen gebruik maken van zo’n plan. Dit strookt met

ervaringen die tijdens de onderhavige analyse zijn opgedaan: het is een keuze om chemie-arm te

beheren.

Of er op dit moment daadwerkelijk sportvelden volledig chemie-vrij beheerd worden is niet geheel

duidelijk. Dit wordt weliswaar beweerd, maar in [Tauw, 2013] wordt aangegeven dat zelfs op de

veronderstelde chemievrije voetbalvelden na lange tijd enig gewasbeschermingsmiddel is gebruikt.

Gebruik van middelen is nadrukkelijk te reduceren, de vraag is of het tot nul kan. Uit gesprekken voor

deze probleemanalyse blijkt dat beheerders graag minder chemie gebruiken, maar dat dit simpelweg

nog niet haalbaar is.

Voorbeelden van chemie-arm beheer

Een grote gemeente voert het beheer van de meeste sportvelden in de gemeente. Er wordt jaarlijks een beheerplan

opgesteld. De aanpak wordt momenteel nog verder professioneel gemaakt door de ontwikkeling van een

beheersysteem waarin alle gegevens per veld bijgehouden zullen worden. De gemeente gaat uit van minimaal gebruik

van gewasbeschermingsmiddelen. Dit bereikt zij door regelmatig verticuteren en diepsnijden (topbeluchter). De druk

van onkruid kan men goed in de hand houden. Maar weegbree is een onkruid dat zich niet makkelijk laat controleren.

Voor weegbree moet af en toe gespoten worden.

In een andere gemeente wordt het onderhoud uitbesteed. In het bestek wordt uitgegaan van “niet spuiten”. Ook hier

worden velden regelmatig onderhouden met verticuteren en wiedeggen. Onkruid wordt verder aangepakt met

diepsnijden (rotorknive). Ook op deze velden vormt weegbree een probleem. Daarnaast zijn velden gevoelig wanneer er

een toplaagrenovatie is uitgevoerd. Het grasbestand is dan nog te dun waardoor onkruid sneller een kans krijgt. Ook dan

moet af en toe worden gespoten. Ondanks het beheer gericht op uitfaseren moet jaarlijks op zo’n 5% van de velden

worden gespoten.

Uit de studie van HAS/RIVM (Dortland, 2017) kunnen vrijwel dezelfde conclusies getrokken worden.

Voor deze studie werden zeven (grootschaliger) beheerders van voetbalvelden geïnterviewd (totaal

619 beheerde velden). Typerend is dat elk van de beheerders bezig is (soms zeer recent) te proberen

minder gewasbeschermingsmiddelen te gebruiken. Zij geven vrijwel allen aan dat desondanks op een

gegeven moment (op een deel van de velden) gespoten moet worden. Men doet dit pas op het

moment dat men ervaart dat de kwaliteit van het gras zodanig is dat er niet meer gespeeld kan

worden (kans op afkeur) of wanneer men het vanwege risico op blessures niet meer verantwoord

vindt.

Door de Taskforce van BSNC, VHG en Cumela is bij de achterban navraag gedaan naar chemievrij

beheer middels een enquête. Daar is door 42 organisaties op gereageerd die ofwel het beheer zelf

uitvoeren of dit uitbesteden. 19 organisaties geven aan chemievrij beheer toe te passen. Daarvan

16

geven 9 organisaties aan alsnog sporadisch middelen te hebben gebruikt, 1 organisatie geeft aan dit

later te kunnen beoordelen. 6 organisaties geven geen antwoord op de vraag of er alsnog is

gespoten. Er zijn echter ook 3 organisaties die aangeven in het geheel geen chemische middelen te

gebruiken. De algemene opvatting is dat chemie-vrij beheer duurder is. Opmerkelijk is dat

organisaties die daadwerkelijk met chemievrij beheer bezig zijn positiever zijn over de

kostenverhoging (neutraal tot 30% duurder) dan organisaties die aangeven niet chemievrij te

beheren (“fors hoger”). Organisaties die chemievrij beheren zien in het algemeen wel de druk van

onkruid toenemen (“het neemt toch wel toe”). De probleempunten zijn weegbree (veel genoemd),

varkensgras, madelief, straatgras, engerlingen en algen.

Golf

Binnen de Golfalliantie bestaat een redelijk beeld van de golfbanen die doelbewust en met visie het

gebruik van gewasbeschermingsmiddelen proberen te voorkomen. Zij kunnen meerdere jaren met

‘zo min mogelijk’ gebruik toe, waarbij een gewasbeschermingsmiddel een laatste redmiddel is. Dit

zijn de chemiearme golfbanen. Op basis van het genoemde beeld en aanvullend rondvragen is

geconcludeerd dat er enkele tientallen golfbanen zijn die dit betreft. Dit zijn voornamelijk golfbanen

op goed drainerende zandgronden met een relatief gemiddeld ambitieniveau aan speelkwaliteit.

Teneinde inzicht te krijgen in de achterliggende grond van dit chemievrije en chemiearme beheer zijn

interviews gehouden met zeven van deze golfbanen. Op deze golfbanen zijn gesprekken gevoerd met

de hoofdgreenkeepers om hun kritische succesfactoren te inventariseren. Het volgende voorbeeld

geeft aan hoe een golfbaan komt tot chemie-arm beheer maar tevens zich uiteindelijk genoodzaakt

ziet om gewasbeschermingsmiddelen in te zetten.

Een voorbeeld van chemie-arm beheer

Er wordt op deze golfbaan met een gemiddeld niveau als kwaliteitsambitie één keer per jaar in de zomer een fungicide

toegepast tegen Dollar Spot, omdat deze schimmel te veel impact heeft op de speelkwaliteit. Niet bestrijden is

onverantwoord i.v.m. de verminderde ‘faire’ balrol. Tegen Michrodochium patch is het afgelopen jaar besloten niet te

spuiten om zodoende het gras op lange termijn minder afhankelijk van middelen te maken. De grasmat wordt zo

geconditioneerd richting chemievrij beheer. Monitoring en scouten wordt als erg belangrijk bestempeld en wordt

intensief uitgevoerd door het hele jaar heen. Er wordt een zo hoog mogelijke maaihoogte toegepast waarbij alsnog aan

de speelkwaliteitseisen wordt voldaan. Daarbij zijn de eisen van de golfer het laatste decennium wel toegenomen, wat

zorgt voor meer stress en meer schimmelziekten in de grasmat.

Eén keer per jaar wordt een insecticide ingezet tegen emelten. Emelten worden als probleem voor de langetermijn

duurzaamheid van de greens gezien doordat Straatgras zich nestelt in de vraatgaten van de emelt en omdat het op korte

termijn de speelkwaliteit ernstig benadeelt. Door een goed bodemprofiel en goed watermanagement is er op dit

moment weinig onkruiddruk op fairways en in de semi-rough. Wel is enkele jaren geleden vol-velds en intensief

gespoten met herbicide om de onkruiddruk terug te brengen. De afgelopen jaren is het sindsdien pleksgewijs

bijgehouden met een kleine veldspuit. Madelief wordt hierbij als erg moeilijk controleerbaar aangemerkt. Er wordt

bewust voor gekozen geen insecticide op de fairways in te zetten i.v.m. milieubelasting. Dit geeft wel veel primaire en

secundaire schade door engerlingen. Er wordt biologisch met aaltjes bestreden met zeer wisselende effectiviteit (erg

weersafhankelijk). In het verleden werd ook op de fairways een chemische groeiregulator t.b.v. een dichtere grasmat

gebruikt. Uit kostenoverwegingen is hiermee gestopt. De hoofdgreenkeeper maakt zich minder zorgen over

fungicidegebruik op greens omdat het beheer op orde is en er een bepaalde mate van acceptatie ontstaan is. Grotere

zorgen zijn er m.b.t. insecten en onkruiden en de invloed van temperatuur en luchtvochtigheid. Over emelten schade op

greens zijn er eveneens zorgen. Ook onkruidproblemen op fairways en semi-rough (zo’n 12 hectare) wordt als erg lastig

ervaren, omdat het zich vestigt en de overhand neemt na verloop van tijd. Blijvende communicatie naar de beoefenaars

is belangrijk om acceptatie te krijgen.

17

De bevindingen van de interviews sluiten goed aan bij het beeld dat leeft bij de Golfalliantie. Een

beheer van golfbanen zonder inzet van gewasbeschermingsmiddelen is op dit moment zo goed als

uitgesloten. De beheerders die zijn geïnterviewd hebben de wens om tot een gezonde aanpak te

komen, het liefst zonder gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Uit de volgende voorbeelden uit

de gesprekken blijkt dat dat voor de betreffende beheerders nog een brug te ver is.

- Een golfbaanbeheerder stelt alles in het werk om de weerstand van het gras te verhogen.

Mede doordat de acceptatie er is, is er al jaren niet meer gespoten op de greens. Omdat de

baan naast een boerenweiland ligt komt er veel onkruid overwaaien. Op één van de fairways

is de druk van klaver zo hoog geworden dat er niet meer op een reguliere manier gesport kan

worden. Op deze fairway zal de beheerder dit jaar spuiten (NB dit was in 2017).

- Een golfbaan is na jarenlange inzet van veel middelen overgegaan naar “nul middelen”. Men

heeft het onderhoud verbeterd door onder anderen beter doorzaaien, meer licht toe te laten

en minder te beregenen en te bemesten. Desondanks ziet de beheerder zich genoodzaakt

om kort voor toernooien hier en daar te spuiten om een kwalitatief goede baan te krijgen.

- Een beheerder is overgestapt op een planmatig beheer, uitgaande van goed beluchten,

bezanden, doorzaaien en verticuteren. Bemesting is verminderd en vindt plaats op basis van

grondmonsteranalyses. Niettemin is de druk van madeliefjes te hoog geworden en moet men

voor het eerst in 3 jaar spuiten.

- Op een baan waar veel schimmelziekte voorkwam is men overgestapt naar een beter beheer

op basis van goed doorzaaien, minder water en minder bemesten. Een intensief

cultuurtechnisch programma heeft het probleem van vilt goed aangepakt. De golfbaan

bevindt zich naast een biologisch beheerd weiland hetgeen leidt tot niet meer te beheersen

onkruiddruk. Voor het eerst in 5 jaar zal dit jaar gespoten worden (NB dit was in 2017).

De voorbeelden van de chemie-arme banen geeft aan dat er een significante reductie mogelijk is. De

mate waarin het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen verminderd kan worden hangt uiteindelijk

sterk samen met de grondslag en de nagestreefde speelkwaliteit. De geïnventariseerde banen

hebben allen een gemiddelde of minder dan gemiddelde speelkwaliteit ambitie. Dit houdt in dat er

enige acceptatie is voor de aanwezigheid van aantastingen. Uit ervaring is bekend dat banen die een

hogere kwaliteit nastreven in hun relatieve situatie navenant meer middelen gebruiken omdat de

acceptatie van aantastingen lager is. Uit de bezoeken is ook nadrukkelijk gebleken dat de opbouw en

grondslag van een golfbaan sterk bepalend zijn bij het reduceren van gewasbeschermingsmiddelen,

evenals de aanwezige omgevingsfactoren als bijvoorbeeld bomen.

Er is gebleken dat de volgende factoren van belang zijn om te werken aan chemiearm beheer:

- De gebruikers en eindverantwoordelijken moeten het willen: perceptie managen, acceptatie

verhogen en daarmee draagvlak creëren. Communicatie is van wezenlijk belang om begrip en

daarmee werkruimte te creëren.

- Het hebben van een duidelijke visie voor chemiearm beheer en hoge mate van

planmatigheid met een lange termijn focus. Daarbij horen meten, registreren en evalueren,

evenals een stringentere toepassing van de IPM systematiek.

- De knelpunten in het systeem bodem-water-gras moeten zijn geïdentificeerd en

geadresseerd:

18

o Er is daarbij een belangrijk onderscheid tot wat haalbaar is in reductie van

gewasbeschermingsmiddelengebruik tussen vol drainerende zandgronden en klei- en

veengronden.

o Bevorderen van lichtpenetratie en luchtcirculatie door middel van een ambitieus

boombeheerplan om te komen tot betere omstandigheden voor plantengroei.

o Een doordacht en afgewogen cultuurtechnisch bodembeheerplan om te komen tot

betere omstandigheden voor plantengroei.

o Terughoudend gebruik van water en meststoffen, min of meer gebaseerd op de

filosofie: ‘volg de natuur’.

Algemeen

Uit het bovenstaande volgt dat het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen op sportvelden en

golfbanen weliswaar verder te reduceren is maar dat op dit moment het gebruik niet volledig is te

voorkomen. Dit hangt samen met:

- Het feit dat een schimmel, onkruid of plaag zich van nature kan vestigen. Dit is zelfs met het

beste onderhoud niet te voorkomen, enkel te beperken in omvang.

- Het feit dat zonder verder ingrijpen:

o Schimmelziekten zich meestal razendsnel verder uitbreiden;

o Onkruiden zich verder nestelen en meer oppervlak bedekken;

o Algen op veel kunstgrasvelden en gravelbanen zich uitbreiden;

o Geen effectieve biologische plaagbestrijding mogelijk is, zoals blijkt uit de huidige

beheerpraktijk.

- Risicobeheersing. De wens bij beheerders is om een sportveld of golfbaan gedurende het jaar

op een bespeelbaar niveau te houden. Niet ingrijpen bij plaag, schimmel of onkruid leidt tot

onacceptabele niveaus. De speelkwaliteit is niet meer voldoende en er kunnen zich onveilige

situaties voordoen. Te laat ingrijpen leidt er toe dat er een lange herstelperiode nodig is

waarin een sportveld of golfbaan niet gebruikt kan worden.

- Het feit dat er momenteel geen alternatieven zijn voor gewasbeschermingsmiddelen om een

plaag, schimmel, algen of onkruid weg te nemen.

- Door aanwezigheid van elk van de aantastingen ontstaat er een moment dat gewenste

kwaliteit van een sportveld of de faire speelkwaliteit van een golfbaan er niet meer is: de

sport kan dan niet meer naar behoren worden uitgeoefend. Het verschilt per sportveld of

golfbaan wanneer men vindt dat dit moment is aangebroken.

19

6. Organisatorische, sportieve en bedrijfseconomische context

6.1 Inleiding De beheerbudgetten voor sportterreinen en golfbanen staan de laatste jaren sterk onder druk. Inzet

van gewasbeschermingsmiddelen leidt over het algemeen, en zeker op de kortere termijn, tot lagere

kosten voor een golfbaan en tot snel resultaat. Overgang op een alternatieve aanpak vergt een

investering in een op kortere termijn intensievere aanpak en leidt pas op langere duur tot effect.

De problematiek van gewasbeschermingsmiddelen in de sport heeft mede te maken met

verwachtingen en ambities ten aanzien van de speelkwaliteit. Deze verwachtingen en ambities

moeten in relatie staan tot wat technisch beheer en onderhoud kunnen realiseren. Er is noodzaak

om enerzijds verwachtingen en ambities goed te managen en anderzijds het technisch beheer goed

te organiseren. Beide aspecten worden onderstaand nader toegelicht.

6.2 Omgaan met verwachtingen Sportbeoefenaars zullen de verwachting hebben dat zij kunnen gaan sporten op een mooi

onderhouden grasveld, waar de bal goed kan rollen en waar geen hinderlijke of gevaarlijke situaties

bestaan. In de golfsport wordt zelfs jaarrond gespeeld waardoor een hogere kwaliteit over een groter

deel van het jaar wordt verwacht. Maar vaak zijn de hoge verwachtingen van sporters en golfers niet

in evenwicht met de feitelijk haalbare kwaliteit. Deze is in de eerste plaats al een gevolg van twee

allesbepalende factoren: de bodemkwaliteit en het lokale klimaat. Het klimaat is niet enkel het weer,

het betreft ook het omgaan met licht en lucht op microniveau. Wanneer de randvoorwaarden die

deze twee factoren scheppen niet goed zijn, dan loopt het dagelijkse onderhoud continue achter de

feiten aan.

De kwaliteit van de ondergrond wordt bepaald door de wijze waarop een sportveld of golfbaan is

aangelegd. Eenmaal aangelegd is de investering in renovatie van de ondergrond van sportveld of

golfbaan zeer hoog. Toch moet met de bestaande kwaliteit van de ondergrond elke week of jaarrond

een goede kwaliteit gras geleverd worden. In veel gevallen is er daarom drang om op de korte

termijn tekortkomingen aan te pakken, daarvoor lenen gewasbeschermingsmiddelen zich het beste.

De langere termijn aanpak van een gezond beheer biedt dan onvoldoende uitkomst. Een hoge

beeldkwaliteit en een goede speelkwaliteit zijn echter niet altijd haalbaar gezien de

omgevingsfactoren (bodem en klimaat) en beschikbare budgetten. Het is belangrijk om uitgaande

van deze gegevens aan te geven bij gebruikers welke reële ambities wel haalbaar zijn. Een goed

gefundeerd kader om de speelkwaliteit aan te kunnen geven is er nu echter nog niet.

Het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen moet daarbij in perioden van gebruik en soms tijdens

gebruik gebeuren. Dit staat op gespannen voet met de uitgangspunten van IPM en de doelen van de

GDS die zich richten op het minimaliseren van het risico op blootstelling en milieubelasting. Risico’s

van gewasbeschermingsmiddelen zijn weliswaar onderdeel van de toetsing voor het toelaten

daarvan, maar deze toelating ziet niet toe op de feitelijke risico’s die op een golfbaan en haar

omgeving kunnen ontstaan. Afgezien van de voorschriften van het CTGB voor het gebruik van

gewasbeschermingsmiddelen ontbreken richtlijnen voor praktisch omgaan daarmee gericht op

minimalisatie van blootstelling voor sporter en milieubelasting van de omgeving.

20

Aandachtspunten

- Er is een transitie nodig om langere termijn gezond onderhoud te laten prevaleren boven

korte termijn ingrijpen

- Er mist momenteel een breed gedragen toetsingskader om gewenst beeld en

speelkwaliteit te kunnen afwegen tegen de mogelijkheden die een sportveld of golfbaan

biedt

- Er zijn momenteel geen breed gedragen richtlijnen beschikbaar voor de aanleg van

golfbanen

- Er is meer kennis en aandacht nodig om een goed lokaal klimaat te managen

- Van risico-benadering naar voorzorgprincipe bij het toepassen van

gewasbeschermingsmiddelen

6.3 Organisatie van het beheer Er is een belangrijk verschil in organisatiegraad tussen golfsport en overige sporten. Het beheer van

golfbanen is in handen van golfbaan of vereniging, al of niet zelf uitgevoerd of uitbesteed. De

uitgangspunten voor het beheer en de controle daar op zijn beter uitgewerkt dan voor andere

sporten. Ook de verantwoordelijkheden zijn helder omschreven (baancommissaris en hoofd

greenkeeper). In het algemeen is het beheer van andere sportvelden minder strikt en helder

georganiseerd en wordt het minder planmatig uitgevoerd.

Overigens moet worden opgemerkt dat in veel gevallen het beheer wordt uitgevoerd door

aannemers. Dit zijn professionele bedrijven die beschikken over goede kennis van beheer en

onderhoud en dat ook planmatig kunnen uitvoeren. Aannemers geven aan dat zij vaak kansen zien

om de inzet van gewasbeschermingsmiddelen te verminderen. Daarvoor is echter nodig dat zij meer

frequent andere werkzaamheden aan het gras plegen. Veelal zien aannemers gezien de druk van

concurrentie geen kans om zo’n aanpak in de aanbesteding een plaats te geven.

Eén en ander komt ook tot uiting in de monitoring die ten behoeve van de GDS is uitgevoerd. De

respons in de golfsector was zeer hoog, terwijl goede gegevens omtrent het gebruik van middelen op

andere sportvelden vrijwel ontbreken. Met de bestaande organisatiestructuur en de bestaande

communicatielijnen is het niet goed mogelijk gebleken om gegevens over het beheer te

inventariseren. Dit betekent ook dat communicatie over goed beheer en aanbevelingen die uit de

GDS volgen waarschijnlijk moeilijk op alle gewenste niveaus zullen belanden.

Gestructureerd en planmatig onderhoud

De basis voor goed onderhoud is een gestructureerde en planmatige aanpak. Een format voor zo’n

gestructureerde aanpak is er niet. Voor zo’n aanpak zijn ook diverse instrumenten nodig die nu nog

ontbreken. Voorbeelden van zulke instrumenten zijn een GIS tool en een format voor een milieuscan.

Met dergelijke instrumenten kan op bestuurs- of managementniveau planvorming worden

uitgevoerd. Op dat niveau moeten lange termijn doelen voor het beheer worden vastgesteld. De

dagelijkse uitvoering en de resultaten daarvan moeten gemonitored worden op basis waarvan

bijsturing mogelijk is. Bijsturing vindt zowel plaats op korte termijn in het beheer (actie op basis van

metingen) als op langere termijn bij het nemen van ingrijpender beslissingen (bijvoorbeeld

aanpassen doelstellingen of renovatie).

21

Op diverse golfbanen en sportvelden worden metingen aan bodem en gras verricht voor het

bijsturen van onderhoud. Vooralsnog is er geen gevalideerde methode van een geschikte wijze om

een sportveld of golfbaan te kunnen monitoren en op basis daarvan beheer en onderhoud te kunnen

bijsturen.

Bij de dagelijkse uitvoering door beheerders vormen de financiële kaders en de druk om te zorgen

voor een sportveld of golfbaan van hoge kwaliteit belangrijke uitdagingen. Deze druk en financiële

kaders bevorderen een korte termijn aanpak. Door middel van “quick fixes” wordt de speelkwaliteit

dan op peil gehouden. Voor een langduriger gezonde grasmat is vaak echter juist een andere ingreep

gewenst of kan het beter zijn juist niet in te grijpen. Dit gaat in tegen de wens voor een goede

grasmat op de korte termijn en ook vaak tegen de intuïtie van een beheerder. Korte termijn ingrijpen

(symptoombestrijding) kan mogelijk worden ontmoedigd door beheerders te voorzien van juiste

onafhankelijke informatie over de (gevalideerde) werking van middelen, ook betreffende lange

termijn effecten.

Om minder afhankelijk te worden van gewasbeschermingsmiddelen is goede kennis van gezonder

onderhoud noodzakelijk. Het lijkt er op dat de kennis van de uitgangspunten voor een goede

natuurlijke wijze van sportgrasbeheer goed onder de aandacht gebracht moet worden. De best

practices die horen bij een duurzame wijze van beheer zijn niet op handzame wijze beschreven. Er is

dan ook meer uitwisseling tussen betrokkenen over best practices nodig.

Aandachtspunten:

- Een (format voor) een gestructureerde aanpak (do-act-check-plan) ontbreekt

- Instrumenten (zoals GIS, een milieuscan, …) worden ofwel nog onvoldoende toegepast

ofwel zijn nog niet beschikbaar

- Er is nog geen gevalideerde wijze van monitoring van sportvelden en golfbanen

- Korte termijn ingrijpen (symptoombestrijding) is vaak vereist om snel resultaat te boeken

- Er is behoefte aan onafhankelijke, gevalideerde informatie over middelen zodat

beheerders deze kritisch kunnen beoordelen

- Er is weinig informatie over deze onafhankelijke validering van middelen, technieken en

beheermethoden

- Best practices zijn niet omschreven en er is daarnaast nog weinig uitwisseling van kennis

en ervaring

22

7. Evaluatie

Algemeen Deze probleemanalyse is uitgevoerd door enerzijds na te gaan welke technische oorzaken zijn aan te

wijzen waardoor gewasbeschermingsmiddelen worden ingezet en anderzijds door na te gaan welke

aspecten van organisatorische, speeltechnische en bedrijfsmatige aard deze inzet beïnvloeden. Voor

de technische analyse is afgeleid hoe aantastingen ontstaan en wanneer en waarom zij een probleem

vormen. Voor een analyse van organisatorische, sportieve en bedrijfsmatige aspecten is daarnaast

gebruik gemaakt van de kennis en het inzicht bij sportbonden en de Golfalliantie.

Uit de analyse komt vooral naar voren dat, technisch gezien, aantastingen altijd kunnen ontstaan en

tot een probleem kunnen leiden maar dat vooral de organisatorische, sportieve en bedrijfsmatige

context bepaalt hoe daar mee wordt omgegaan en in welke mate problemen kunnen worden

vermeden. In een gunstige context is de verwachting van de kwaliteit van een sportveld of golfbaan

afgestemd op de randvoorwaarden (bodem, klimaat en financiën) en is er een planmatige aanpak om

voor de langere duur aantastingen tegen te gaan en bij problemen op een gezonde manier in te

kunnen grijpen.

Van getoetst risico naar voorzorg Het onderwerp blootstelling is niet nader onderzocht in deze probleemanalyse. Het voert in dit

stadium te ver om na te gaan welke knelpunten er op dit vlak zijn. Risico op blootstelling is ingeperkt

doordat dit in de toelating door CTGB is getoetst. De bijbehorende voorschriften moeten een veilige

situatie op golfbanen verzekeren. In lijn met beleid, de regelgeving omtrent het verbod op de

toepassing van gewasbeschermingsmiddelen buiten de landbouw en met de GDS moet echter

verschuiving plaatsvinden van “voldoen aan wetgeving” naar preventie. Daarbij hoort dat in het

verdere verloop van de GDS gekeken wordt naar de huidige praktijk van het toepassen van

gewasbeschermingsmiddelen (worden voorschriften nageleefd) en naar mogelijkheden om

blootstelling verdergaand (dan bestaande wetgeving) te reduceren.

Technische analyse Met de in dit rapport weergegeven analyse is te concluderen dat de sport anno 2017 nog niet zonder

de inzet van gewasbeschermingsmiddelen kan werken. Deze inzet is noodzakelijk omdat:

- Schimmels, onkruiden en plagen ondanks alle goede vormen van beheer zich altijd in

bepaalde mate vestigen op een sportveld golfbaan;

- Algen ondanks maatregelen om dit te voorkomen zich altijd ontwikkelt op kunstgrasvelden,

in het bijzonder op semi-watervelden en op gravelbanen;

- Na vestiging zijn deze problemen in sommige gevallen in omvang of impact te beheersen met

cultuurtechnische ingrepen. Dit is niet altijd het geval, de aantasting zal zich ook uitbreiden

(acuut: schimmels, of chronisch: onkruid) of tot onacceptabel hoge schade leiden (plagen);

- Bij uitbreiding van een aantasting komt een moment dat faire golfsport of reguliere en veilige

uitoefening van andere sporten niet meer mogelijk is. Bij golfen is het niet meer goed

mogelijk om op juiste wijze te slaan en de balrol wordt teveel beïnvloed. Bij andere sporten

23

op natuurgras wordt de kwaliteit van het spel te veel beïnvloed en kan een onveilige grasmat

ontstaan. Op kunstgras leidt aangroei van algen uiteindelijk tot gladheid, met als gevolg een

slechte speelkwaliteit en kans op blessures;

- Beheersing van een aantasting is gewenst. Bij een te grote impact zijn aanzienlijke herstel

werkzaamheden vereist. Hierna volgt een relatief lange periode van herstel;

- Enige aanwezigheid van aantastingen geaccepteerd kan worden op veel sportvelden en

golfbanen, maar veelal is een representatief sportveld of een representatieve golfbaan

vereist;

- Er sportvelden en golfbanen zijn die hoge kwaliteitseisen stellen. Op deze banen is weinig

acceptatie voor de aanwezigheid van aantastingen.

Uit de uitgevoerde analyse volgt dat in de volgende situaties het gebruik van

gewasbeschermingsmiddelen vooralsnog noodzakelijk is:

- Op het moment dat schimmels, onkruiden, algen danwel plagen een goede speelkwaliteit

niet meer toestaan. Dit is het geval op een golfbaan wanneer een goede slag niet meer

mogelijk is en de balrol ontoereikend is. Op andere sportvelden is dit het geval wanneer een

aantasting de normale sportbeoefening te zeer beïnvloedt of te veel risico op blessures

oplevert;

- Op het moment dat schimmels, onkruiden, algen en plagen een zodanige omvang hebben

bereikt dat zij niet meer beheersbaar zijn. Dit is het geval wanneer significant moet worden

ingegrepen en daardoor een langdurig herstel van sportveld of golfbaan te verwachten is;

- Op het moment dat er zoveel aantasting aanwezig is dat de gestelde kwaliteit van een

sportveld of golfbaan niet wordt gehaald.

Bij deze lijst moet direct een aantekening worden gemaakt. De bovenstaande situaties zijn kwalitatief

geformuleerd en zijn vooralsnog niet nader te kwantificeren. Momenteel ontbreken kaders om vast

te stellen wat (nog) een goede speelkwaliteit is, welke omvang van een aantasting onbeheersbaar is

en welke kwaliteitseisen gelden voor sportvelden en golfbanen.

Organisatorische, sportieve en bedrijfsmatige aspecten Bij de analyse van organisatorische, sportieve en bedrijfsmatige aspecten is een divers aantal zaken naar voren gekomen die in de huidige situatie bepalend zijn voor het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Belangrijke bevindingen zijn:

- De organisatie van het beheer is, met uitzondering van de golfsport, in het algemeen niet goed gericht op een gestructureerde en planmatige aanpak met heldere omschrijving van verantwoordelijkheden

- De randvoorwaarden die er zijn, met name financieel, lijken een duurzaam beheer gericht op uitfasering van gewasbeschermingsmiddelen niet goed te faciliteren

- Het verwachtingspatroon van sportbeoefenaars is mede bepalend voor druk op beheerders om te spuiten

- Het kennisniveau bij het beheer van sportvelden is een wezenlijk aandachtspunt Aspecten die met deze zaken samenhangen zijn onderstaand samengevat.

24

Speler Het verwachtingspatroon omtrent de kwaliteit van een sportveld of

golfbaan is vaak niet in lijn met de mogelijkheden die de ondergrond (qua

opbouw en aard) en de omstandigheden (seizoen, budgetten, het goed

kunnen uitvoeren van onderhoud) bieden

Strategisch Er is een beleid nodig om langere termijn gezond onderhoud te laten

prevaleren boven korte termijn ingrijpen

Er mist een toetsingskader om gewenst beeld en speelkwaliteit te kunnen

afwegen tegen de mogelijkheden die een sportveld of golfbaan biedt

Van risico-benadering naar voorzorgprincipe bij het toepassen van gewasbeschermingsmiddelen

Management Er is aandacht nodig om een goed lokaal klimaat te managen

Beheer moet plaatsvinden op basis van een gestructureerde aanpak (do-

act-check-plan)

Voor het opzetten van een gestructureerde aanpak zijn managementtools

gewenst.

Aanbesteding Aanbesteding moet meer gericht zijn op een aanpak zonder

gewasbeschermingsmiddelen

Uitvoering Korte termijn ingrijpen (symptoombestrijding) is vaak vereist

De basiskennis van de uitgangspunten voor natuurlijk sportgrasbeheer

moeten goed onder de aandacht worden gebracht

Best practices zijn niet goed omschreven en er is daarnaast behoefte aan uitwisseling van kennis en ervaring

Op de verschillende niveaus binnen een beheerorganisatie zijn er gezien het bovenstaande

verbeteringen mogelijk. Met name zouden deze in samenhang en in goede afstemming opgepakt

moeten worden.

25

Literatuurlijst

- Vogels en golfbanen. 2015. NGF en Vogelbescherming Nederland

- De beginjaren van de golfsport in Nederland. 2014. Albert Bloemendaal

- Playing quality on the golf course. 2014. STERF

- Onkruid vergaat niet …..zomaar. BSNC, 2010

- Inventarisatie niet-landbouwkundig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Tauw, 2013

- Gebruik gewasbeschermingsmiddelen op voetbalvelden. J. Dortland, HAS Hogeschool in

opdracht van RIVM, 2017

26

Bijlage 1: Onderverdeling naar ziekten, plagen en onkruiden De op sportvelden en golfbanen in Nederland meest (de lijst is zeker niet uitputtend)

voorkomende biotische en abiotische ziekten, plagen en onkruiden die problemen

veroorzaken m.b.t. speelkwaliteit waarvoor chemische gewasbeschermingsmiddelen

gebruikt worden. Ook zijn er ziekten, plagen en onkruiden in opgenomen die wel een

probleem vormen voor de bespeelbaarheid van sportvelden en golfbanen maar waarvoor

geen door het Ctgb toegelaten gewasbeschermingsmiddelen voorhanden voor zijn.

Latijnse naam Nederlandse naam

Schimmelziekten

Sclerotinia homeocarpa Dollar Spot

Microdochium nivale Sneeuwschimmel/’Fusarium’

Pythium aphanidermatum Kiemplantenziekte

Gaeumannomyces graminis Rondeplekkenziekte

Laetisaria fuciformis Rooddraad

Rhizoctonia solani Brown patch

Drechslera poae, Drechslera siccans Bladvlekkenziekte

Colletotrichium graminicola Antrachnose

Agrocybe pediades, Marasmius oreades, Lepiota spp., e.a.

Type 1 Heksenkring

Plagen

Lumbricus spp Regenworm hoopjes

Tipula spp Emelten

o.a. Phyllopertha horticola, Amphimallon solstitialis, Hoplia philanthus, Melolontha melolontha

Engerlingen

Tipula paludosa Langpootmug

Dilophus febrilis Rouwvlieglarve

Vele soorten nematoden Aaltjes

Vele soorten algen en mossen Algen en mossen

Talpa spp Molshopen

Oryctolagus cuniculus Vreet-, graaf en urineschade door konijnen

Ongewenste kruiden

Plantago major Grote weegbree

Plantago lanceolate Smalle weegbree

Veronica filiformis Draadereprijs

Veronica arvensis Veldereprijs

Taraxacum officinalis Paardenbloem

Bellis perennis Madeliefje

Ranunculus repens Kruipende boterbloem

Cirsium arvense Akkerdistel

Trifolium repens Witte klaver

Polygorum aviculare Varkensgras

Sagina procumbens Liggende vetmuur

Stellaria media Vogelmuur

Rubus fruticosus Bosbraam

Urtica dioica Grote brandnetel

Calystegia sepium Haagwinde

Equisetum arvense Heermoes

Jacobaea vulgaris Jacobskruid

Aegopodium podagraria Zevenblad

Rumex obtusifolius Ridderzuring

Ongewenste grassen

Poa annua Straatgras

Holcus lanatus Witbol

Poa trivialis Ruwbeemdgras

Elytrigia spp. Kweekgras

Lollium perenne Engels raaigras (in specifieke omstandigheden)